Historia prawa spadkowegokonspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer 20132/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 20023/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 19984/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis Nexis 6/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 20015/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków .

Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

Przedrozbiorowe prawo spadkowe

Cele prawa ziemskiego spadkowego: przede wszystkim ochrona interesów dzieci

• Wiele regulacji zwyczajowych• Spadek – ogół praw i zobowiązań majątkowych po spadkodawcy, przechodzących a spadkobierców• Wyodrębnienie własności rodzinno-indywidualnej jako moment decydujący dla rozwoju prawa

spadkowego• Spadkobranie traktowane było jako jeden ze sposobów nabycia własności – tak polska myśl

prawnicza, kodyfikacje i projekty XVI-XVIII w.• Ścieranie zasad dziedziczenia beztestamentowego i testamentowego• Początkowo tylko ruchomości, po ojcu krewni męscy, po matce córki lub siostry• Nieruchomości – dziedziczenie w przypadku braku niedziału; zasada: dla najbliższych krewnych

Porządek dziedziczenia: rodzaje• 1/ kręgi = klasy: prawo miejskie – Zwierciadło saskie przewiduje koło ściślejsze (potomstwo, rodzice,

rodzeństwo) i szersze (do VII stopnia komputacji rzymskiej)• 2/ parantele, popularne w Europie: parantela obejmuje osoby wywodzące się od wspólnego przodka• 3/ Porządek polski – 4 klasy krewnych: 1/ zstępni, 2/ rodzeństwo, 3/ wstępni, 4/ krewni boczni do VIII

stopnia komputacji kanonicznej• Zbiór praw Zamoyskiego łączył klasę 2 i 3 w jedną

Dziedziczenie beztestamentowe – prawo ziemskie I

1/ Synowie – długo tylko oni po ojcu; poł. XVII w. dla synów ¾, reszta córkomMajątek po matce po równoZasada reprezentacji spadkowej (wyraźnie Korektura pruska 1598)2/ Córki – początkowo tylko ruchomości posagowe; poł. XIII w. potem nieruchomości nabyte; w końcu rodowe – tak statut warcki:Gdy byli synowie – córki biorą tylko posag w pieniądzuMajątek po matce równo z braćmiGdy brak synów cały majątek na córki; na Mazowszu krewni wdowca mogli skupić te córki z nieruchomościOd poł. XVII w. czwarcizna dla córek – niezależnie od liczby synówcórki mają roszczenie do posagu i jego uzupełnienia, do czasu jego wydzielenia bracia alimentują pro conditione domus et secundum facultates bonorum3/ rodzeństwo przed wstępnymi4/ rodzice i dziadkowie: rodzice po połowie; w projekcie z 1778 bez dziadków

Dziedziczenie beztestamentowe – prawo ziemskie II

5/ krewni boczni: od końca XIII w.; początkowo 4 stopień komputacji kanonicznej, rozszerzenie przeciw prawu kaduka; zasada powrotu (paterna-paternis, materna-maternis): krewni ojca z majątku ojca, krewni matki z majątku matki6/ Uprawnienia współmałżonka (jeśli nie są zmodyfikowane umową dożywocia) • wdowa 1/ dożywotnio użytkuje dobra oprawne jeśli nie wyjdzie za mąż; 2/ wdowa zachowuje

ruchomości wskazane w liście wiennym; 3/ gdy wdowa wychodzi za maż to prawo skupienia jej przez krewnych męża – skupienie urzędowo na rokach sądowych ziemskich podczas leżenia ksiąg, gdy drugie jej niestawiennictwo suma skupu złożona w kancelarii sądowej i przekazywane gdy ma poręczycieli że wyda majątek; 4/ wdowa bez oprawy wpisanej do ksiąg ma roszczenie 30 grzywien z tytułu wieńca albo rocznej renty 3 grzywien, do tego czasu wg decyzji sądu posiada dobra

• wdowiec 1/ gdy bezdzietni to zwrot posagu krewnym zmarłej; 2/ gdy dzieci – synowie mają prawo do części macierzystej

• projekt 1778 r. dożywocie ustawowe

Nabycie spadku i działy spadkowe

• Współwłasność do czasu działu; zazwyczaj umownie poza sądem w obecności jednaczy; • Ustalenie masy spadkowej aktywa + pasywa• Wyodrębnienie posagów, córki zwracają, jeśli przekraczają ¼ dóbr• Masę dzielił najstarszy syn, wybierają począwszy od najmłodszego• wpis do ksiąg umowy działowej, w jego braku niewzruszalny po 3 latach i 3 miesiącach (prawo

litewskie 10 lat); do czasu działu nie można zasiedzieć części przysługującej nieobecnemu; • brat służący w wojsku musi do działu włączyć swój majątek nabyty (peculium castrense vel

quasi castrense), inaczej tylko prawo do gruntu

Prawo miejskie

• Podział na geradę, Hergewet i dziedzictwo• Zstępni, wstępni, rodzeństwo i inni krewni boczni do VII stopnia,

współmałżonek• Regulacje szczególne: mąż po żonie dziedziczy ruchomości posagowe

(praktyka: 1/3 albo 1/2); wiano po bezpotomnej śmierci żony, w razie braku innego zastrzeżenia między małżonkami, na rzecz krewnych żony – odmienność od prawa ziemskiego

Prawo wiejskie

• Różne dziedziczenie kobiet i mężczyzn; najczęściej: 1/ zstępni, 2/ rodzeństwo, 3/ krewni do VIII stopnia w linii bocznej, 4/ wstępni, 5/ małżonek i jego rodzeństwo; zwyczajowo majątek na jednego syna z obowiązkiem spłaty

• Brak potomstwa: małżonek dziedziczy ruchomości i wspólnie kupione nieruchomości

• Bezskuteczne próby wprowadzenia niepodzielności gospodarstw chłopskich

Dziedziczenie testamentowe I

• Testament – jednostronne i odwołalne rozrządzenie woli na wypadek śmierci• Początkowo przekazać majątek mogą tylko osoby bezdzietne pod warunkiem adopcji• Powolny rozwój dz. testamentowego, wpływ Kościoła; część swobodna od XIII w.• Prawo ziemskie: mniejsza rola testamentu niż dziedziczenia beztestamentowego• Gdy pia causa to właściwe także sądy kościelne (causae mixti fori)

Forma testamentu

1/ ustna i pisemna– Od XIII w. forma pisemna– Prawo ziemskie: 1437 testament dotyczący nieruchomości musi być spisany przed sądem,

ruchomości – przed dwoma świadkami– 1724: potwierdzenie formy pisemnej, dozwolone testamenty ustne dla wojskowych, świadkowie

zeznawali go przed hetmanem

2/ publiczna i prywatna– W prawie miejskim najczęściej publiczny – zeznany przed urzędem miejskim– Na wsi – często w domu testatora przy dwóch świadkach (sołtys i ławnik) i albo od razu spisana

treść, albo świadkowie zeznają do ksiąg miejskich

Dziedziczenie testamentowe II

Treść testamentu i zakres testowania• Nie ma obowiązku ogólnego powoływania spadkobiercy• Testament mógł być zbiorem legatów• Kościół walczy o poszerzenie zakresu – sukces chwilowy: 1254 zjazd w Łęczycy prawo do

dysponowania całością• Problem części swobodnej i rozwój trzecizny (pod wpływem praktyki)• Konstytucje 1505, 1510, 1519 bezwzględny zakaz rozrządzania nieruchomościami bez zgody sejmu• Prawo miejskie: zgoda spadkobierców na rozrządzanie majątkiem rodzinnym (bez zgody – majątek

nabyty)• Niewielkie znaczenie testamentów miejskich w zakresie nieruchomości – uwzględnia się prawa

dziedziców koniecznych

Zachowek i rezerwa – w Polsce nieznane• Problem ochrony dziedziców koniecznych – w Polsce zabezpieczeni zakazem rozrządzania

nieruchomościami• Zachowek – część nadziału wynikająca ze spadkobrania beztestamentowego [model niemiecki]• Rezerwa – określona część spadku [model francuski]

Niegodność dziedziczenia• Krewnobójstwo, zgoda panny na porwanie, małżeństwo szlachcianki z nieszlachcicem, proskrypcja.• Nieznane wydziedziczenie.

Ordynacje

Ustalane uchwałą sejmowąreguła primogenitury – najstarszy syn dziedziczy [ordynat – dziedzic powiernik, nie może swobodnie alienować, gdy brak następcy – inna rodzina wymieniona w statucie lub dla państwa], pozostali otrzymują spłaty;

cel – utrzymanie potęgi rodziny

1471 najstarsza Tarnowscy w Jarosławiu (zniesiona 1519); 1579 trzy radziwiłłowskie: Nieśwież, Ołyka, Kleck; 1589 zamojska, 1609 ostrogska; zachowane do 1939 r.

Szlachta niechętna ordynacjom, z tego powodu na ordynacjach obowiązki publiczne np. utrzymanie zamku obronnego

Puścizna = kaduk

• Brak spadkobierców, brak testamentu• Uprawnienia: 1/ monarcha po szlachcie i mieszczaninie, 2/ senior po rycerzu w stosunkach feudalnych,

3/ pan feudalny po chłopie poddanym.• Tendencja ograniczania puścizny

Prawo spadkowe XIX wieku I

Zagadnienia ogólne

• ABGB jako skuteczne erga omnes• KN sposób nabycia własności, testament łącznie z darowiznami• zniesienie ograniczeń w testowaniu, likwidacja fideikomisów, różnic stanowych, upośledzenia małżonka• indywidualizm to zasada podziału spadku co skutkuje rozdrobnieniem gospodarstw• KN testament i ustawa• pozostałe testament, ustawa, kontrakt dziedziczenia• Tendencje: ograniczanie kręgu spadkobierców, poszerzanie praw współmałżonka i dzieci nieślubnych

Testament

Zdolność testowania • zdolność czynna ograniczenia jak w zdolności prawnej• ABGB wprost niedojrzali nie mogą testować; nie mogą duchowni i skazani na ciężkie kary, marnotrawcy

tylko 1/2• ZP nie mogą duchowni• KN od 16 roku życia ½, całość od pełnoletności, nie mogą skazani na śmierć cywilną

Prawo spadkowe XIX wieku II

Forma testamentu • PPK obligatoryjna forma publiczna: przed sądem, urzędnikiem sądowym albo ustnie do protokołu• KN 1/ własnoręczny, 2/ notarialny, 3/ tajemny [?]

Treść testamentu • ABGB testamenty (ustanowienie dziedziców) i kodycyle (inne)• PPK wskazanie dziedzica, mogą być też legaty• KN 1/ zapisy ogólne (powołanie do całego spadku), 2/ zapisy pod tytułem ogólnym (powołanie do części

spadku), 3/ zapisy szczególne (powołanie do poszczególnych przedmiotów)

Zakres testowania • KN zakaz na rzecz lekarza, aptekarza, opiekuna, duchownego• Ochrona: system zachowku (rzymski ABGB, BGB [dzieci, wnukowie małżonka, rodzice]; pieniężne

roszczenie ½ tego, co należy się w dziedziczeniu ustawowym; możliwość wydziedziczenia – niegodność: ABGB odstępstwo od chrześcijaństwa, nieudzielenie pomocy spadkodawcy w potrzebie, pokrzywdzenie spadkodawcy; BGB: „bezecne i niemoralne prowadzenie się potomka wbrew woli spadkodawcy”; system rezerwy (KN w zależności od ilości dzieci ½, 2/3, ¾, jak nie ma dzieci to wstępni; bierze się pod uwagę również darowizny!)

• ZP można tylko dobrami nabytymi, co do rodowych można tylko określić udziały

Prawo spadkowe XIX wieku III

Spadkobranie ustawowe - W przypadku braku testamentu lub umowy dziedziczenia PPK Dziedziczenie zwyczajne: 1/ zstępni, 2/ rodzice, 3/ rodzeństwo i ich potomstwo, 4/ rodzeństwo przyrodzone i ich potomstwo, wstępni; 5/ pozostali krewni• Dziedziczenie nadzwyczajne: brak 1-5, małżonek i dzieci nieślubne po ojcu KN Spadkobiercy porządkowi – dziedzice prawi: krewni zmarłego – 1/ dzieci i ich zstępni, 2/ rodzeństwo i ich zstępni, 3/ wstępni• Spadkobiercy nieporządkowi – 1/ dzieci naturalne prawnie uznane, 2/ małżonek, 3/ państwo –

objęcie spadku dopiero wskutek powództwa o wprowadzenie w posiadanie ABGB 6 parantel, 1914 ograniczenie do 4 parantel• 1/ dzieci i ich potomstwo, 2/ rodzice, rodzeństwo i ich potomstwo, 3/ dziadkowie i ich potomstwo; 4/

itd.• Małżonek dziedziczy w przypadku braku innych spadkobierców

Prawo spadkowe XIX wieku IV

ZP • Brak ograniczeń dziedziczenia co do stopni• Dzieci nieślubne dziedziczą tylko majątek nabyty po matce• Małżonek dziedziczy po współmałżonku 1/7 nieruchomego i 1/4 ruchomego KCKP• Modyfikacja KN w zakresie uprawnień współmałżonka – dożywocie w zbiegu z dziećmi (tyle ile

przypada dziecku), 1/4-całość gdy brak dzieci BGB• Dziedzice konieczni, potem pozostali; małżonek od 1/4 w zbiegu Umowy o dziedziczenie – charakter dwustronny

• PPK: 1/ małżeńskie, 2/ o zrzeczenie się spadku, 3/ między rodzicami i dziećmi o roszczenia spadkowe (wypłata majątku i utrata praw do spadku)

• ABGB tylko między małżonkami, kontrakt nieodwołalny, przenosi własność czym różni się od dożywocia

• BGB umowy bez ograniczeń

Prawo spadkowe w okresie międzywojennym I

• Wolne prace nad kodyfikacją, 1926 H. Konic, 1933 referentem S. Wróblewski, 1938 referentem K. Przybyłowski; są przygotowane ogólne zasady

• W praktyce niewielkie zmiany w stosunku do prawodawstw: ogólnopolski zakaz dzielenia gospodarstw z reformy rolnej, 1933 ujednolicone zasady testamentów wojskowych, prawo o notariacie uchyla sądową formę testamentu w dawnym z. pruskim i austriackim

• Dzielnica centralna KN, możliwość fizycznego podziału spadku nieruchomego, od 1891 r. gospodarstwa nie mniejsze niż 7 morgów (ok. 3 ha); przepisy przejściowe z 1933 r. pozwalają na przekazanie spadku jednej osobie z obowiązkiem spłaty; praktyka nieprzestrzegania prawa: rzadkie testamenty, przekazywanie majątku za życia rodziców (successio anticipata) za dożywocie, naruszenie zakazu dzielenia poniżej 7 morgów, ignorowanie rezerwy dla spadkobierców koniecznych z pokrzywdzeniem kobiet

• Dzielnica południowa• Praktyka: successio anticipata za dożywocie; pominięcie formy notarialnej i wpisu do

ksiąg gruntowych, praktyka dziedziczenia córek po matkach i synów po ojcach; brak ograniczeń w dzieleniu majątku znaczne rozdrobnienie

• Trzecia nowelizacja do ABGB: roszczenia pokrzywdzonego dziedzica koniecznego wobec obdarowanego inter vivos; możliwość żądania spieniężenia rzeczy darowanej

Prawo spadkowe w okresie międzywojennym II

• Dzielnica wschodnia• 1922 ustawa: równość kobiet i mężczyzn w dziedziczeniu

beztestamentowym, poszerzenie możliwości testowania majątkami rodowymi i włościańskimi, brak systemu rezerwy i zachowku możliwość krzywdy pominiętych spadkobierców, ale testamenty rzadko

• 1927 zniesienie włościańskiego zwyczajowego prawa spadkowego• Praktyki: Córki za życia dostają ruchomości i pieniądze zaliczane na poczet

spadku; za życia podział równy nieruchomości, najmłodszy dostaje dopiero część rodzicielską po ich śmierci; gospodarstwa karłowate

• Dzielnica zachodnia• Nie dzieli się gospodarstw choć przeważa successio anticipata, dostaje

jedno dziecko z obowiązkiem spłaty; podobnie w dziedziczeniu ustawowym i praktyka w dziedziczeniu testamentowym

• 1896 pruska ustawa o niepodzielnym dziedziczeniu gospodarstw wiejskich; dobra struktura gospodarstw