HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ T. X

MIASTO I GMINA POLANÓW

2 Spis treści

FUNDACJA „DZIEDZICTWO”

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ

TOM X

MIASTO I GMINA POLANÓW

Redakcja WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI

JAN SROKA

SŁAWNO–POLANÓW 2010

4 Spis treści

ABSTRACT: Rączkowski Włodzimierz, Sroka Jan (eds), Historia i kultura Ziemi Sła-wieńskiej, t. X: Miasto i Gmina Polanów [History and Culture of the Sławno region, Vol. X: Town and Polanów Community]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2010. Pp. 456, figs 116, colour plates 46. ISBN 978–83–7591–142–8. Polish text with German summaries.

These are studies of aspects of history and culture of the Polanów region [Pomerania, Poland]. The unique landscape has been shaped since the last glaciation. It was also human being who got and impact on changes in landscape. The concept of the palimp-sest allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements of landscape. To some extent people got a respect to existing in landscape features (e.g. burial mounds). Today it is difficult to find out the same approach. The fantastic his-toric tradition and beauty of landscape are under threat. Can we learn anything from the past? The aim of the collection of paper is to bring the history nearer. The know-ledge about the past of the region will allow to understand the landscape and protect it as well as create a new social approach to the future.

© Copyright by Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka 2010 © Copyright by Authors

Na okładce: Wiesława Pietrzak, Złota jesień w Polanowie, 1977, olej, 61 × 92 cm (zbiory prywatne)

Tłumaczenia na język niemiecki: Brygida Jerzewska

Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego oraz Urzędu Miasta i Gminy Polanów

Województwo

Zachodniopomorskie

Redaktor: Katarzyna Ceglarz Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski

Wydawca/Herausgeber: Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2

Wydawnictwo „Region”, 81-574 Gdynia, ul. Goska 8 www.region.jerk.pl

ISBN: 978-83-7591-142-8

Druk/Druck: Totem – Inowrocław

Spis treści

WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), JAN SROKA (Sławno), Pamięć w krajobra-zie? O tradycji i niefrasobliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

WACŁAW FLOREK (Słupsk), Rzeźba terenu gminy Polanów na tle budowy geolo-gicznej i morfogenezy krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

IGNACY SKRZYPEK (Koszalin), Z pradziejów gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . 39

ŁUKASZ BANASZEK, WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko) . . 117

ARTUR TOTA (Kępiny), Kurhany we wsi Żydowo – ocalony zabytek . . . . . . . . . . . 133

KRZYSZTOF CHOCHUŁ (Słupsk), Polanów i okolice w zasobie archiwum Pań-stwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

ANDRZEJ CHLUDZIŃSKI (Pruszcz Gdański), Nazwy miejscowe miasta i gminy Polanów (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

JÜRGEN LUX (Schönaich, Niemcy), Die Entstehung der Stadt Pollnow vor 700 Jahren mit einer Darstellung der Besitzverhältnisse des Schlosses und der Stadt vom Mittelalter bis zur Neuzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

TOMASZ SIEMIŃSKI (Bytów), Święta Góra w Polanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

EWA GWIAZDOWSKA (Szczecin), Na dachu Pomorza – dawna kartografia i iko-nografia gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

JOANNA PLIT (Warszawa), Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

ZBIGNIEW SOBISZ (Słupsk), Parki dworskie gminy Polanów. Część 1 . . . . . . . . . 289

MARIA WITEK, WALDEMAR WITEK (Szczecin), Zespoły folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

KONSTANTY KONTOWSKI (Darłowo), Cmentarze gminy Polanów . . . . . . . . . . . . 331

ARTUR DROPKO (Polanów), Życie gospodarcze Polanowa w latach 1918–1945 . . . 353

STEFAN ŻURAWSKI (Słupsk), Rady narodowe Ziemi Polanowskiej w latach 1945–1978 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

6 Spis treści

MAREK JANKOWSKI (Koszalin), Koncepcja programowo-przestrzenna Rynku Staromiejskiego w Polanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435

Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

Lista adresowa Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454

Kurhany we wsi �ydowo – ocalony zabytek

ARTUR TOTA* (K�PINY)

Wprowadzenie

�ydowo to du�a wie� po�o�ona w po�udniowej cz��ci gminy Po-lanów. Tutejszy bardzo urozmaicony krajobraz ukszta�towany zosta� podczas ostatniego zlodowacenia (por. Florek w tym tomie). Pasma wzgórz s�siaduj� tu z du�ymi jeziorami Kwiecko, Kamiennym oraz oddalonym nieco bardziej na wschód Bobi�ci�skim Wielkim. Tereny wokó� �ydowa znane ze swojej malowniczo�ci, odznaczaj� si� du�y walorami przyrodniczymi. Na tle licznych zachwytów nad t� okolic� niemal�e niedostrzegalny wydaje si� fakt istnienia tu stosunkowo du-�ej liczby zabytków archeologicznych (por. Skrzypek w tym tomie).

Zdecydowana wi�kszo� obiektów znajduje si� na terenach poro�-ni�tych lasem, co w du�ej mierze wp�yn��o na do� dobry ich stan. Niestety, kilka znacz�cych zabytków z okolic �ydowa nie dotrwa�o do dzi�, w�ród nich wymieni nale�y rzeb� kamienn� znalezion� na jed-nym z dwóch tutejszych grodzisk (Stare Borne stan. 1 lub �ydowo stan. 10) opisywan� w drugiej po�owie XIX wieku (Behla 1888: 138; ��ga 1930: 422). Kolejn� niepowetowan� strat� by�a tajemnicza za-g�ada dolmenów neolitycznych, które znajdowa�y si� nad tzw. Wilczym Jarem na po�udniowy zachód od wsi wspominanych kilkakrotnie w XIX i XX wieku (Walter 1918).

Budowa elektrowni wodnej w �ydowie w latach 60. XX wieku dopro-wadzi�a do pot��nych przeobra�e� tutejszego krajobrazu i niew�tpliwie negatywnie dotkn��a zasoby dziedzictwa archeologicznego. Parado-__________________

* Stowarzyszenie „U �ród�a Radwi”, �ydowo.

134 Artur Tota

ksalnie ta w�a�nie inwestycja, poprzez konieczno� przeprowadzenia bada� ratunkowych, doprowadzi�a te� do zinwentaryzowania zabyt-ków archeologicznych znajduj�cych si� w otoczeniu jeziora Kwiecko.

1. Cmentarzysko kurhanowe w �ydowie (stan. 8)

Jednym z przebadanych wówczas obiektów by�o wczesno�red-niowieczne cmentarzysko kurhanowe (�ydowo, stan. 8). Nekropolia sk�adaj�ca si� z 22 mogi� wydatowana zosta�a na X–XI wiek. Miejsce to badane by�o w 1920 roku przez pastora Magdalinskiego (1924) oraz rok póniej przez niemieckiego archeologa Stubenraucha. Najbardziej zaawansowane, jak dot�d, badania stanowiska przeprowadzi� w 1966 roku D. Cz�onkowski (1967; 1969). Rezultaty eksploracji trzech kur-hanów pozwoli�y ustali, �e stosowano tam szkieletowy obrz�dek po-grzebowy. Wewn�trz przebadanych grobowców natrafiono na bruki kamienne. Niektóre z kopców pokryte s� tzw. p�aszczem kamiennym. Wyrane widoczne do dnia dzisiejszego s� kamienne obrze�enia kur-hanów w kszta�cie zbli�onym do prostok�tów.

Dwa sezony badawcze sp�dzone na cmentarzysku zaowocowa�y rozpoznaniem stanowiska, publikacj� artyku�ów i co si� z tym wi��e dalszym samoistnym �yciem w literaturze archeologicznej. Jednak w rzeczywisto�ci obiekt ulega� powolnej degradacji. Po�o�enie cmenta-rzyska w bezpo�rednim s�siedztwie zabudowa�, urz�dze� zwi�zanych z uj�ciem wody oraz przebiegaj�ca przez teren nekropoli droga b�d�ca skrótem ��cz�cym doln� i górn� cz�� �ydowa, fatalnie wró�y�y przy-sz�o�ci tego miejsca.

2. „Ocali� od zapomnienia”

W 2006 roku pojawi� si� pomys� odwrócenia losu tego zabyt-kowego miejsca. Szcz��liwie dla tej idei dwa lata wcze�niej w �ydowie powsta�o Stowarzyszenie „U ród�a Radwi”, którego g�ównymi zada-niami mia�y by ochrona krajobrazu kulturowego i przyrodniczego, a jednym z celów statutowych ochrona miejscowego dziedzictwa ar-cheologicznego.

Pierwszym krokiem by�a ocena stanu zachowania oraz zaplanowa-nie prac na cmentarzysku. Pocz�tkowe wizyty na stanowisku nie na-pawa�y optymizmem. Teren nekropoli by� bardzo zaniedbany, g�sto

Kurhany we wsi �ydowo – ocalony zabytek 135

zaro�ni�ty krzewami i m�odymi drzewami. Wi�kszo� kurhanów nosi�a �lady wkopów rabunkowych, powtórnie wype�nionych (o zgrozo!) �mie-ciami. Ogl�dziny wykaza�y równie� nie�cis�o�ci pomi�dzy stanem fak-tycznym a planem cmentarzyska wykonanym podczas bada� wykopa-liskowych w 1966 roku (Cz�onkowski 1969). W po�udniowo-zachodniej cz��ci stanowiska znajdowa�o si� kilka mniejszych kopców, brakowa�o natomiast kurhanu oznaczonego przez Cz�onkowskiego numerem 11. Dok�adniejsza analiza u�wiadomi�a nam, �e owe mniejsze kopce s� po prostu pozosta�o�ci� po kurhanie 11, którego po zako�czeniu prac wy-kopaliskowych nigdy nie zrekonstruowano.

Rekonesans w terenie by� wst�pem do stara� o formalne mo�liwo-�ci dzia�a� na cmentarzysku. W�a�cicielem terenu, na którym stano-wisko si� znajduje jest Nadle�nictwo Polanów. Inicjatywa dotycz�ca kurhanowiska wywo�a�a bardzo przychyln� reakcj� le�ników. Poza zgod� na dzia�ania uzyskali�my propozycj� wspó�realizacji naszego pomys�u pod wzgl�dem formalnym, jak i materia�owym. Warunkiem dalszych prac by�o uzyskanie wszelkich uzgodnie� i pozwole� od s�u�b konserwatorskich odpowiedzialnych za los zabytków na naszym tere-nie. Ciekawostk� by� fakt, �e dot�d w�a�ciciel, czyli Lasy Pa�stwowe (a konkretnie Nadle�nictwo Polanów), nie dysponowa� informacj� o obec-no�ci w tym miejscu zabytkowego cmentarzyska. Nasz projekt odniós� wi�c ju� ma�y sukces, polegaj�cy na wstrzymaniu ewentualnych prac le�nych, których skutkiem mog�oby by bezpowrotne zniszczenie sta-nowiska archeologicznego.

Kolejny krok na drodze do realizacji projektu musieli�my skiero-wa do Delegatury Wojewódzkiego Urz�du Ochrony Zabytków z sie-dzib� w Koszalinie. S�u�by konserwatorskie s�yn�ce z ostro�no�ci oraz niebywa�ej wnikliwo�ci odnios�y si� pocz�tkowo ze sporym dystansem do przedstawionego pomys�u na „zagospodarowania” cmentarzyska kurhanowego w �ydowie. Ponawianie jednak pró�b oraz argumento-wanie potrzeby otoczenia opiek� tego miejsca odnios�o skutek. Otrzy-mali�my oficjalne pozwolenie na realizacj� projektu.

Maj�c wymienione sojusze, mogli�my �mielej my�le o realizacji projektu. Brak mo�liwo�ci pomocy finansowej ze strony w�adz samo-rz�dowych zmusi� nas do poszukiwa� programów wspieraj�cych ochro-n� dziedzictwa kulturowego. Stowarzyszenie „U �ród�a Radwi” jako debiutant w dziedzinie pozyskiwania �rodków nie mia�o �atwego zada-nia. Wybór pad� na Fundacj� Wspomagania Wsi, prowadz�c� program „Kultura Bliska”. Obejmowa� on szereg mo�liwo�ci dzia�a� maj�cych na celu wspieranie troski o zasoby kultury lokalnej. Dodatkowym atu-

136 Artur Tota

tem by� przychylny stosunek do organizacji pozarz�dowych nieposia-daj�cych dotychczas du�ego do�wiadczenia w realizacji projektów. Po krótkich perypetiach z pisaniem wniosku otrzymali�my wsparcie finan-sowe. Nasz pomys� zosta� zauwa�ony i doceniony jako jeden z dwóch projektów w województwie zachodniopomorskim. Od tej chwili nie by�o ju� odwrotu. Nasze zobowi�zanie musia�o by wype�nione. Jesieni� 2006 roku wykonali�my prace porz�dkowe. Usun�li�my panosz�ce si� na terenie cmentarzyska zakrzaczenia oraz zalegaj�ce wsz�dzie �mie-ci. Prace nie trwa�y d�ugo i przebiega�y w „piknikowej atmosferze”. Mimo ró�norakich reakcji na nasze wysi�ki, ku naszemu mi�emu za-skoczeniu w prace zaanga�owa�o si� równie� kilka osób nieb�d�cych cz�onkami stowarzyszenia. Teren kurhanowiska zosta� uporz�dkowany.

Nasta�a zima, któr� spo�ytkowali�my na przygotowanie aran�acji cmentarzyska. Zaprojektowali�my tablice informacyjne (Tabl. I: A, I: B), stworzyli�my plan przebiegu ogrodzenia oraz �cie�ek do zwiedzania. By� to równie� czas pracy nad folderem informacyjnym, którego wyda-nie przewidywa� projekt.

Z nastaniem wiosny 2007 roku doko�czyli�my porz�dkowanie cmentarzyka (Tabl. II: A). Najwi�cej trudu kosztowa�o nas zrekon-struowanie wspomnianego ju� kurhanu nr 11. Wyposa�eni we wspó�-czesne narz�dzia nabrali�my szacunku do wysi�ku, jaki wykona mu-sieli twórcy oryginalnego kopca. rodkami Nadle�nictwa Polanów ogrodzono nekropol� (Tabl. II: B) oraz zainstalowano elementy ma�ej architektury (tablice, �awki, drogowskazy i kosze na �mieci).

Prace zako�czy�y si� uroczystym udost�pnieniem obiektu dla zwiedzaj�cych 23 czerwca 2007 roku. Wieczorem tego dnia zorganizo-wali�my spotkanie przy ognisku, na które zaproszeni byli przedstawi-ciele: Nadle�nictwa Polanów, Miasta i Gminy Polanów, Urz�du Ochrony Zabytków, osoby zaanga�owane w realizacj� projektu oraz wszyscy mieszka�cy �ydowa.

Podsumowanie

Projekt „Kurhany we wsi �ydowo” by� dla stowarzyszenia „U �ród�a Radwi” wyzwaniem pionierskim. Realizacja naszych zamie-rze� wymaga�a wkroczenia w sfer� nam dot�d nieznan�. Dotyczy�o to g�ównie spraw organizacyjnych oraz tych bezpo�rednio zwi�zanych z przebiegiem prac.

Kurhany we wsi �ydowo – ocalony zabytek 137

Od trzech lat cmentarzysko kurhanowe w �ydowie jest miejscem bardzo zmienionym. Bezinwazyjna aran�acja kurhanowiska pozwoli�a zachowa charakter tego niezwykle urokliwego miejsca. Obawy przed grob� dewastacji czy mo�liwo�ci uszkodzenia stanowiska archeolo-gicznego (por. Józefowska 2002) nie znajduj�, jak dot�d, potwierdze-nia. Urzeczywistni� si� plan zak�adaj�cy udost�pnienie nekropoli dla zwiedzaj�cych. Frekwencja odwiedzania �ydowskich kurhanów, cho trudna do dok�adnego oszacowania, wydaje si� z roku na rok rosn�. Jednak w zamy�le naszym obiekt ma pozosta miejscem dedykowa-nym turystyce tematycznej o charakterze kameralnym. Nekropola ma tak�e du�e walory edukacyjne. Bardzo wyrane kopce kurhanów po-budzaj� wyobrani�. Nie ka�dy zabytek archeologiczny jest równie czytelny dla obserwatorów niezwi�zanych z archeologi�.

Wa�na jest obecno� zabytku w �wiadomo�ci mieszka�ców �ydowa i jego okolic. Nie mo�na mówi tutaj o szczególnej dumie z lokalizacji we wsi takiego obiektu, jednak zainteresowanie przyjezdnych jest zjawiskiem mi�ym, intryguj�cym. Tym samym trudno sobie wyobrazi obecnie brak reakcji miejscowych na ewentualne próby niszczenia czy za�miecania cmentarzyska (por. R�czkowski 2002).

Projekt „Kurhany we wsi �ydowo” by� swego rodzaju sond�, która mia�a wykaza potrzeby w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego w naszej okolicy oraz test mo�liwo�ci dzia�a� w tym zakresie dla lo-kalnej spo�eczno�ci. By� to równie�, a mo�e przede wszystkim pretekst do przedstawienia mo�liwo�ci wykorzystania miejscowego potencja�u, jakim jest niew�tpliwie bogactwo tutejszych zasobów kulturowych. Obecno� wa�nych i spektakularnych stanowisk archeologicznych, jak grodziska, relikty wczesno�redniowiecznej przeprawy mostowej czy kurhany, tworzy szans� do realizowania nast�pnych projektów maj�-cych na celu popularyzacj� i jednocze�nie ochron� dziedzictwa. Po��-czenie powy�szych czynników z atrakcyjno�ci� tutejszego �rodowiska przyrodniczego oraz walorami krajobrazowymi okolicy mo�e stanowi doskona�y bodziec do rozwoju turystyki w tej pi�knej i ci�gle nieodkry-tej krainie.

Bibliografia

BEHLA R. 1888. Die Vorgeschichtlichen Rundwälle im östlichen Deutschland, Berlin: Asher.

CZ�ONKOWSKI D. 1967. Sprawozdanie z ratowniczych bada� archeologicznych na tere-nie �ydowa pow. S�awno w rejonie powstaj�cej elektrowni wodnej w lecie 1966 ro-

138 Artur Tota

ku, [w:] Sprawozdanie z bada� archeologicznych prowadzonych na terenie woje-wództwa koszali�skiego w 1966 roku, Koszalin: Wydawnictwo WKZA, 43–47.

CZ�ONKOWSKI D. 1969. Sprawozdanie z ratowniczych bada� na wczesno�redniowiecz-nym cmentarzysku kurhanowym w �ydowie, pow. S�awno, stanowisko 1 w 1968 r., [w:] Sprawozdania z bada� archeologicznych prowadzonych na terenie wojewódz-twa koszali�skiego w latach 1967–1968, F.J. Lachowicz (red.). Koszalin: Wydaw-nictwo WKZA, 142–145.

JÓZEFOWSKA M. 2002. Chroni czy udost�pnia?: g�os konserwatorski w sprawie u�yt-kowania obiektów archeologicznych, [w:] De rebus futuris memento: przysz�o�� przesz�ego krajobrazu kulturowego Ziemi S�awie�skiej, W. R�czkowski, J. Sroka (red.). S�awno: Fundacja Dziedzictwo, S�awie�ski Dom Kultury, 79–85.

��GA W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnym �redniowieczu na podstawie wykopalisk, t. 1, Toru�: Towarzystwo Naukowe.

MAGDALINSKI P. 1924. Das wendische bei Sydow, Monatsblätter 37/38: 28–29. R�CZKOWSKI W. 2002. Archeologia w krajobrazie kulturowym: zagro�enia czy szanse,

[w:] De rebus futuris memento: przysz�o�� przesz�ego krajobrazu kulturowego Ziemi S�awie�skiej, W. R�czkowski, J. Sroka (red.). S�awno: Fundacja Dziedzictwo, S�awie�ski Dom Kultury, 69–78.

WALTER E. 1918. Über Altertümer und Ausgrabungen in Pommern im Jahre 1917, Monatsblätter 7/8: 29–30.

Hügelgräber in Sydow – erhaltenes Denkmal der Vergangenheit

Z u s a m m e n f a s s u n g

Die frühmittelalterliche Hügelgräberanlage in Sydow ist in der ar-chäologischen Literatur Pommerns ein oft angeführter Beitrag. Das 1000-jährige Bestehen dieser Nekropole muss Anerkennung finden. Die Reste der Begräbnisstätte sind im 20. Jh. durch viele Gefährdungen der Neuzeit be-droht worden. Untersuchungen, Grabungen. Devastierungen und Nichtwis-sen führten die Gräber zum Verfall. Ab 2007 änderte sich die Situation. Die Gesellschaft „U �róde� Radwi“ (An der Quelle der Radew) Zusammenarbeit mit der Oberförsterei Polanów führte einige Aufräumungsarbeiten durch.

Die ganze Hügelgräberanlage wurde umzäunt und auf den Besuch von Touristen vorbereitet. Ich denke, dass unser Ziel, das Denkmal der Vergan-genheit vor dem Vergessen zu retten, erreicht worden ist. Das Hervorheben der touristischen und bildenden Vorzüge findet bei den Besuchern großes Interesse. Für die Einwohner Sydows war dieser Platz eine bequeme Müll-halde, jetzt sind sie stolz auf ihr architektonisches Denkmal und umgeben diesen Ort voller Hochachtung. Die Realisierung des Projektes „Hügelgräber

Kurhany we wsi �ydowo – ocalony zabytek 139

im Dorf Sydow“ ist ein gutes Beispiel für die Tätigkeiten in Sachen des loka-len Kulturerbgutes. Die Dorfbewohner engagieren sich beispielhaft an diesem Projekt und erreichen trotz geringer Kasse großen Erfolg mit ihrer Initiative. Das Projekt ist auch ein Thema, das zur Diskussion steht, nämlich Revitali-sierung solcher Denkmaler. Die Erfahrungen einiger Jahre zeigen deutlich, dass verständige Arbeit an archäologischen Standorten gleichzeitig auch ihrem Schütze dient.

140 Artur Tota

Kurhany we wsi �ydowo – ocalony zabytek 141

142 Artur Tota