Hierarchia wschodnich biskupów w historiografii kościelnej w V wieku.pdf

VOX PATRUM 32 (2012) t . 58

Sawomir BRALEWSKI*

HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPWWHISTORIOGRAFIIKOCIELNEJVWIEKU

Sam termin hierarchia mona rozumie rnorako. Wywodzi si on od greckich sw: erj wity i rc pocztek, zasada, wadza, lecz nie wystpuje w grece klasycznej. Odnajdujemy go w dzieach Pseudo-Dionizego Areopagity, prawdopodobnie syryjskiego mnicha yjcego na przeomie V i VI wieku, ktry uy go dla okrelenia porzdku, jakiemu podlegaj anio-owie oraz opisania adu strukturalnego panujcego w Kociele. Trzeba jednak zaznaczy, e Pseudo-Dionizy pojmowa hierarchi szeroko i wzniole, ulega-jc wpywowi kosmicznego gradualizmu bytowego charakterystycznego dla neoplatonizmu. Pisa bowiem:

Hierarchia jest, jak j rozumiem, witym porzdkiem i wiedz, i dziaal-noci, upodabniajc si tak dalece, jak to moliwe do boskiej formy, i wznosi si do naladowania Boga proporcjonalnie do owiecenia, ktre jest jej przekazywane przez samego Boga1.

Dla potrzeb niniejszych rozwaa rozumia bd hierarchi wedle defini-cji sownikowej, okrelajcej j jako ustopniowany ukad2, w tym wypad-ku obejmujcy biskupw, ale na tym najwyszym szczeblu bez wzajem-nego podporzdkowania i zalenoci, na zasadzie primus inter pares. Wszak z punktu widzenia aski episkopalnej biskupi s sobie rwni. Tak zawone pole semantyczne hierarchii bliskie wic bdzie pojciu precedencji rozu-mianemu jako porzdek pierwszestwa. Dzi kwestie te rozstrzyga protok dyplomatyczny. W kanonach soborowych zajmujcych si spraw pierwsze-stwa w Kociele uyte s terminy prwteon (pierwszestwo, przewodnictwo) i presbea (starszestwo). Sformuowana w 6. kanonie Soboru Nicejskiego (325) zasada pierwszestwa brzmi:

* Dr hab. Sawomir Bralewski, prof. U profesor nadzwyczajny w Katedrze Historii Bizancjum w Instyucie Historii na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu dzkiego; e-mail: [email protected].

1 Ps-Dionysius Areopagita, De coelesti hierarchia III 1, SCh 58bis, 87, tum. M. Dzielska: Hierarchia niebiaska, w: Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, Krakw 2005, 83.

2 M. Szymczak, Sownik jzyka polskiego, t. 1, Warszawa 1995, 694.

SAWOMIR BRALEWSKI182

niech bdzie zachowywane w Kocioach pierwszestwo wynikajce ze starszestwa3.

W ramach prowadzonych tutaj rozwaa interesowa mnie bd pogldy poszczeglnych autorw Historii kocielnych z V wieku na temat biskupstw uznawanych przez nich za najwaniejsze, oraz miejsce, jakie skonni byli im przyzna w Kociele powszechnym. Szczegln uwag powic wic rno-rakim zestawieniom czy listom zwierzchnikw kocielnych uoonym przez wspomnianych historykw. Istotna dla moich rozwaa bdzie kolejno, w jakiej ci wymienili poszczeglnych biskupw. Postaram si dociec przy-czyn, ktre miay na ni wpyw, rozwaajc, na ile zasada dostosowywania organizacji kocielnej do podziau politycznego, zwana zasad akomodacji wspgraa w Historiach kocielnych, z zasad sukcesji apostolskiej.

Francis Dvornik (1893-1975) wyrazi pogld, e we wschodniej czci cesarstwa dominowaa zasada akomodacji nad zasad apostolskiego pocho-dzenia, gdy znajdowao si tam nazbyt wiele stolic biskupich zaoonych czy zwizanych w jaki sposb z Apostoami4. Czy twierdzenie czeskiego badacza znajduje uzasadnienie w precedencji biskupw stosowanej w greckiej histo-riografii kocielnej V wieku? Na to pytanie sprbuj udzieli odpowiedzi.

1. Euzebiusz z Cezarei (ok. 260-340). Poniewa autorzy Historii ko-cielnych pisanych w V wieku kontynuowali Histori Kocioa Euzebiusza z Cezarei, niezbdne wydaje si zbadanie jego pogldw na temat hierarchii czy precedencji najwaniejszych biskupw. Euzebiusz przywizywa du wag do apostolskiego pochodzenia poszczeglnych stolic biskupich. Przypomina o nim wielokrotnie w swojej Historii Kocioa. Jednym z zasadniczych celw, jakie sobie stawia, byo przedstawienie losw spucizny pozostawionej przez Apostow, z uwzgldnieniem ich najwybitniejszych nastpcw, o czym in-formowa ju na wstpie swego dziea5. Biskup Cezarei skrupulatnie ustala kolejno poszczeglnych biskupw. Stara si przedstawi cigo sukcesji apostolskiej od narodzenia Chrystusa do zburzenia domw modlitwy w cza-sie przeladowa chrzecijan w 305 roku6. Czy Euzebiusz mia wiadomo uprzywilejowania Piotra w gronie Apostow i czy jego pogldy na ten temat rzutoway na goszon przeze precedencj wrd biskupw?

Wedle Euzebiusza, co godne podkrelenia, Apostoowie nie byli nigdzie pierwszymi biskupami, lecz dziaali na rzecz Kocioa powszechnego7. Piotr

3 Concilium Nicaenum I (325) can. 6, tum. T. Wntrzak, w: Dokumenty Soborw Powszechnych (= DSP), t. 1: 325-787, ukad i oprac. A. Baron H. Pietras, MT 24, Krakw 2002, 32 (tekst grec-ki): T presbea szesqai taj kklhsaij, 33 (tekst polski).

4 Por. F. Dvornik, Bizancjum a prymat Rzymu, tum. M. Radoycka, Warszawa 1985, 32.5 Por. Eusebius Caesariensis, HE I 1, 1, SCh 31, 3, tum. A. Lisiecki: Euzebiusz z Cezarei,

Historia Kocielna, POK 3, Pozna 1924, 4.6 Por. tame VII 32, 32, SCh 41, 230-231, POK 3, 358.7 Warto w tym miejscu przypomnie, e w Rzymie od koca III wieku uwaano Apostoa Piotra

183HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ

natomiast wyrnia si spord pozostaych Apostow sw cnot. Historyk widzia w nim swego rodzaju ich rzecznika. Wedle biskupa Cezarei Chrystus po zmartwychwstaniu okaza mia szczeglne wzgldy nie tylko Piotrowi, ale take Jakubom, Starszemu i Sprawiedliwemu, oraz Janowi8.

Euzebiusz mia pen wiadomo czenia rzymskiej stolicy biskupiej z Apostoem Piotrem i rwnie wiadomie unika eksponowania tekstw bi-blijnych, z ktrych mogaby wynika jaka szczeglna rola wyznaczona przez Chrystusa Piotrowi, a zatem w konsekwencji uprzywilejowanie Piotra wrd Apostow9. Historyk obawia si, jak mona przypuszcza, wyprowa-dzania z pozycji Piotra pord uczniw Chrystusa prymatu biskupa Rzymu w Kociele10. Konsekwentnie pomin te milczeniem wywody Ignacego z Antiochii (ok. 30-107)11 czy Ireneusza z Lyonu (ok. 140-202)12, wskazujce na wan rol odgrywan przez Koci rzymski w wiecie chrzecijaskim13.

W relacji Euzebiusza Apostoowie ewangelizowali i zakadali Kocioy w wielu miastach Imperium Romanum. Piotr zwizany by przez sw dzia-alno nie tylko z Rzymem, ale te z Jerozolim, Cezare Palestysk, Antiochi, Koryntem, a take z bliej nieokrelonymi miejscowociami w Poncie, Galacji, Bitynii, Kapadocji i Azji, oraz porednio z Aleksandri i Egiptem14. Rzym o tyle tylko zosta wyrniony, e tu Piotr dokona swego ywota, i w miecie tym spoczy doczesne jego szcztki15.

za pierwszego biskupa miasta, por. Ch. Pitri, Roma Christiana. Recherches sur lglise de Rome, son organisation, sa politique, son idologie de Miltiade Sixte III (311-440), Rome 1976, 357-389.

8 Por. Eusebius Caesariensis, HE II 1, 3, SCh 31, 49, POK 3, 51; zob. S. Bralewski, Obraz pa-piestwa w historiografii kocielnej wczesnego Bizancjum, Byzantina Lodziensia 10, d 2006, 25-29.

9 Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 25-37.10 O obawach Euzebiusza wiadczy moe przemilczenie w jego Historii Kocioa interwencji

podjtej w obronie ortodoksji przez papiea Dionizego Rzymskiego (259-268) na prob duchow-nych zaniepokojonych nauczaniem patriarchy Aleksandrii, Dionizego (248-264), por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 85-88. Jak stara si wykaza R. Minnerath (La position de lglises de Rome aux trois premiers sicles, w: Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio. Ricerche e testi-monianze, Atti del Symposium Storico-Teologico (Roma, 9-13 ottobre 1989), ed. M. Maccarrone, Citt del Vaticano 1991, 148) w pierwotnym Kociele les prrogatives de Pierre ne sont pas mortes avec lui, mais quelles lui ont survcu dans limage que la deuxime gnration chrtienne se faisait de lui, comme signe actuel de lunit des glises.

11 Por. Ignatius Antiochenus, Epistula ad Romanos. Prologus, SCh 10, 107, tum. A. widerkwna, BOK 10, Krakw 1998, 128.

12 Por. Irenaeus Lugdunensis, Adversus haereses III 3, SCh 34, 104, 1-3.13 Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 38-39.14 Por. Eusebius Caesariensis, HE III 1, 2, SCh 31, 97, POK 3, 91-92; tame III 4, 2, SCh 31,

100, POK 3, 94. W innym swoim dziele (O objawieniu Boga), Euzebiusz, wymieniajc Kocioy zaoone przez Piotra, wspomnia na pierwszym miejscu Cezare Palestysk, a dopiero potem Antiochi, Rzym, a nawet Aleksandri, zob. Eusebius Caesariensis, Theophania IV 6, GCS 11/2, 173, 32-34.

15 Por. Eusebius Caesariensis, HE II 25, 5, SCh 31, 92, POK 3, 88.


Euzebiusz, co jaki czas, zwykle odnotowujc zmian panujcego wadcy lub konkretny rok jego panowania, dokonywa przegldu kocielnych kadr16. Nie czyni tego jednak w sposb systematyczny. Nie ma w jego dziele ocze-kiwanego porzdku w podawanych przeze zestawieniach zwierzchnikw najwaniejszych stolic biskupich. Sabo owa wynikaa najpewniej z braku stosownych rde bd te luk w tych, ktre byy dla dostpne. Najczciej pojawiay si w jego zestawieniach cztery biskupstwa: Rzym, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima. Ponadto skonstatowa trzeba, e sukcesja Piotrowa rzymskich biskupw stanowia ramy, wok ktrych Euzebiusz przedstawi dzieje Kocioa w ksigach IV-VII swej Historii. Sukcesja w Aleksandrii odegraa podobn rol, obok rzymskiej, w ksidze IV, podczas gdy biskupi Antiochii w takiej roli wystpowali rzadko, a biskupi Jerozolimy nigdy17. Mona by na tej podstawie pokusi si o zrekonstruowanie hierarchii bisku-pw w dziele Euzebiusza. Zwraca jednak uwag fakt, e w podanych przeze zestawieniach wspomniani biskupi wystpuj w rnej kolejnoci. Trudno zatem na tej podstawie wyciga jakie wnioski co do hierarchizowania ich przez autora. Mona natomiast stwierdzi, e prawie zawsze biskupi Rzymu byli odnotowywani przez Euzebiusza na pierwszym miejscu18.

Eksponowanie w ten sposb Rzymu jest o tyle zaskakujce, e Euzebiusz daleki by od chci promowania papiestwa. Niewtpliwie wic daa tu o so-bie zna zasada akomodacji. Rzym jako stolica Imperium Romanum by w centrum zainteresowania wielu pisarzy, take Euzebiusza. Nie tylko jed-nak polityczno-cywilizacyjne znaczenie miast wycisno swe pitno na listach biskupw spisywanych przez Euzebiusza. Zamieszczanie w nich Jerozolimy wiadczy o tym najdobitniej. Nie naleaa ona przecie do czoowych orod-kw miejskich Imperium Romanum, a po zburzeniu jej w roku 70, zostaa odbudowana dopiero za panowania Hadriana (117-138) jako miasto helleni-styczne i nazwana ku czci tego cesarza oraz Jowisza Kapitoliskiego Colonia Aelia Capitolina19. Jej znaczenie jako orodka miejskiego i administracyjnego byo niewielkie skoro Ammian Marcelin (ok. 330-395), opisujc w Dziejach rzymskich wschodnie prowincje Cesarstwa, nie wymieni jej wrd miast

16 Por. G.F. Chesnut, The First Christian Histories: Eusebius, Socrates, Sozomen, Theodoret, and Evagrius, Paris 1978, 99-102; F. Winkelmann, Historiography in the Age of Constantine, w: Greek and Roman Historiography in Late Antiquity: Fourth to Sixth Century A.D., ed. G. Marasco, Leiden 2003, 27.

17 Por. V. Twomey, Apostolikos Thronos. The Primacy of Rome as reflected in the Church History of Eusebius and the historico-apologetic writings of Saint Athanasius the Great, Mnster 1982, 135-136.

18 Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 41-43.19 Por. Eusebius Caesariensis, HE IV 6, 4, SCh 31, 166, POK 3, 150; zob. Dio Cassius, Historia

Romana 69, 12; D. Golan, Hadrians Decision to supplant Jerusalem by Aelia Capitolina, Historia 35 (1986) 226-239.


Palestyny, cho znalazo si tam miejsce nie tylko dla Cezarei, lecz rwnie dla Askalonu, Eleutheropolis, Gazy i Neapolis20.

Wedug Historii Kocioa Euzebiusza w pierwszych dziesitkach lat dziejw Kocioa to nie rzymska wsplnota ze swoim biskupem zajmowaa w nim naczeln pozycj, ale Koci w Jerozolimie. Ten ostatni straci jed-nak znaczenie po zniszczeniu miasta po powstaniu Bar-Kochby (132-135), co wyranie stara si Euzebiusz zaznaczy. Jak si wydaje, od urodzin b-dc zwizanym z Cezare, a od 313 r. penic urzd jej biskupa, historyk nie by w aden sposb zainteresowany, aby broni prestiu biskupa Jerozolimy, ktry podlega metropolitalnej wadzy Cezarei21. Wida to wyranie w zesta-wieniach zwierzchnikw kocielnych, kiedy trzykrotnie Euzebiusz wymieni biskupw Cezarei Palestyskiej przed jerozolimskimi22. Myl, e nie mona wykluczy, i podkrelanie przeze wysokiej rangi Kocioa w Jerozolimie w pocztkach chrzecijastwa miao stanowi przeciwwag dla ideologii pry-matu rzymskiego wyprowadzanego z czasw apostolskich23.

Mimo to Euzebiusz wymienia biskupa Rzymu na pierwszym miejscu, przyznajc mu pierwszestwo. Miao ono jednak charakter honorowy, gdy w jego przekonaniu nie sza za nim realna zwierzchno, tzn. pierwszestwo to nie przekadao si na adn form jurysdykcji, a rozpatrywa je mona jedynie na paszczynie precedencji. Tak wic, jak si wydaje, Euzebiusz w tworzonych przez siebie zestawieniach biskupw kierowa si zasad ako-modacji, robic wyjtek dla Jerozolimy, ale i w tym wypadku zasada ta zwy-ciaa kiedy Jerozolim poprzedzaa Cezarea Palestyska.

20 Por. Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum XIV 8, 11, tum. I. Lewandowski: Dzieje rzymskie, t. 1, Warszawa 2002, 92.

21 Por. J. Pollok, Narodziny koncepcji Ziemi witej. Palestyna w teologicznej refleksji Euzebiusza z Cezarei i Cyryla Jerozolimskiego, w: Chrzecijastwo u schyku staroytnoci. Studia rdoznawcze, red. T. Derda E. Wipszycka, t. 1, Warszawa 1997, 103-105.

22 Por. Eusebius Caesariensis, HE V 22, SCh 41, 65, POK 3, 237; VII 14, SCh 41, 188, POK 3, 325; VII 32, 24, SCh 41, 228, POK 3, 357; VII 32, 29, SCh 41, 230, POK 3, 358. J. Pollok (Narodziny, s. 103) konstatuje, e w Historii Kocioa Euzebiusza nie da si zauway objaww napicia midzy Cezare a Jerozolim, co wydaje si ka na karb powstania dziea na dugo przed 313 rokiem, a wic na czas, zanim historyk zosta biskupem Cezarei. Jeli natomiast wzi pod uwag argumenty R.W. Burgessa (The date and editions of EusebiusChronici Canones and Historia Ecclesiastica, JTS 48:1997, 471-504) i przesun pierwsze wydanie Historii na lata 313/314, trzeba znale inne uzasadnienie dla wspomnianej postawy Euzebiusza, tym bardziej, e nie mona jej sprowadza tylko do braku przejaww rywalizacji midzy Kocioami rzeczonych miast, skoro wyranie pierwszoplanow rol w wiecie chrzecijaskim przypisuje on wsplnocie jerozolimskiej.

23 Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 44-49. Zdaniem R. Minnerath (La position de lglises de Rome, s. 146): Lglise de Rome avait conscience dtre lhritire de la tradition hirosolo-mitaine de Jacques et de celle de Pierre, Aptre de Jsus-Christ (1P 1,1), rconcili avec un Paul plus modr. Ayant recueilli cet hritage, lglise de Rome tait devenue comme la nouvelle glise-Mre, dans le rle jadis dvolu Jrusalem. Euzebiusz nie wyraa jednak podobnego przekonania.


2. Filostorgiusz (ok. 368-433). Najwczeniejsze z Historii kocielnych V wieku jest dzieo Filostorgiusza. Niestety znamy je tylko we fragmentach i to z drugiej rki. Bardzo wic trudno interpretowa jego przekaz na temat pierw-szestwa przysugujcego poszczeglnym biskupom, tym bardziej, e by on arianinem, wyznawc doktryny anomejskiej. Historyk mia na pewno wiado-mo sukcesji apostolskiej. Pisa bowiem, e Eulaliusz (331-333) by 23. bi-skupem antiocheskim po Apostoach24. W innym miejscu za wskazywa, e Maksym III (333/334-351) by 40. biskupem Jerozolimy, Atanazy (295-373) za 18. biskupem Aleksandrii. Po nich wymieni dopiero biskupa Antiochii, ktrego imi w tekcie si nie zachowao25. Fragment w jest niepeny. Czy zatem na jego podstawie mona sugerowa, e Filostorgiusz dawa pierwsze-stwo biskupowi Jerozolimy przed biskupem Aleksandrii i Antiochii? Trudno powiedzie.

3. Sokrates Scholastyk (ok. 380-450). Kolejny historyk Kocioa z V wie-ku, Sokrates mia wiadomo apostolskiego pochodzenia stolic biskupich. Zna przecie dzieo Euzebiusza z Cezarei, a i sam wspomnia w odniesieniu do Ignacego z Antiochii, e by on jej trzecim biskupem po Apostole Piotrze26. Jak si jednak wydaje, Piotrowe pochodzenie biskupstwa nie przekadao si dla Sokratesa w aden sposb na praktyk ycia kocielnego, a co za tym idzie nie dawao adnego tytuu do pierwszestwa w Kociele. Nie wynosi przecie biskupw Antiochii nad innych hierarchw z wadz ponadmetropolitaln.

Zwracajc uwag na rnice w terminie obchodzenia wita Paschy, Sokrates podkrela, e biskupi na Zachodzie opowiadali si za kultywowa-niem w tej kwestii tradycji pochodzcej od Apostow Piotra i Pawa27, tak jak kwartodecymanie odwoywali si w tej materii do Apostoa Jana. Wywodzi, e adna ze stron nie bya jednak w stanie przedstawi rzeczowych dowodw opartych na Biblii. Mimo wic, e Sokrates wydawa si dostrzega cigo tradycji zachowywanej od czasw apostolskich w Kocioach, to wedle niego ani Zbawiciel, ani Apostoowie nie zostawili na ten temat adnych rozporz-dze. Stawiali sobie bowiem cele o wiele bardziej wzniose, jak zaprowadze-nie sprawiedliwego ycia i bogobojnoci. Na tym tle regulowanie celebracji wit wydawao si historykowi kwesti mao znaczc, o ktrej decydoway lokalne zwyczaje, tak jak w wielu innych sprawach. W przekonaniu zatem Sokratesa tradycja apostolska dotyczya jedynie rzeczy zasadniczych. Na tej podstawie mona domniemywa, e historyk wyklucza jej wpyw na kwesti pierwszestwa w Kociele.

24 Por. Philostorgius, HE III 15b, GCS 21, 45, 33-34.25 Por. tame, GCS 21, 206, 26-27 (= Anhang VII: Fragmente eines Arianischen historiogra-

phen, 7 und 8a).26 Por. Socrates, HE VI 8, 11, 36-38, SCh 505, 298, tum. S. Kazikowski: Sokrates Scholastyk,

Historia Kocioa, Warszawa 19862, 466.27 Tame V 22, 28, 105-107, SCh 505, 224, tum. Kazikowski, s. 429.


Wida to take w przekazie Sokratesa w odniesieniu do Konstantynopola. Historyk wspomina jedynie, e Konstantyn, rozbudowujc Byzantion, uczy-ni z niego miasto rwne Rzymowi, co wydaje si dotyczy gwnie jego wy-gldu i znaczenia politycznego28. W relacji Sokratesa cesarz specjaln usta-w zapewni mia Konstantynopolowi tytu Drugiego Rzymu29. Historyk nie rozwodzi si te nad kanonem Soboru Konstantynopolitaskiego (381), na-dajcym biskupowi wschodniej stolicy imperium godno drugiego biskupa Cesarstwa, zaraz po biskupie Rzymu, a zacytowa jedynie oficjalne uzasadnie-nie stwierdzajce, e Konstantynopol jest Nowym Rzymem30.

W tym kontekcie ciekawie wygldaj zestawienia najwaniejszych bis-kupw podane przez Sokratesa. Pierwsze z nich dotyczy Soboru Nicejskiego (325). Historyk przedstawi pocztek listy biskupw, ktrzy kolejno wyraali akceptacj dla uoonego w czasie obrad credo. Z tekstu wynika, e wykaz w zaczerpn Sokrates z Liber synodicus Atanazego, biskupa Aleksandrii, ktry by osobicie obecny w Nicei. Mona byo zatem spodziewa si, e sporzdzi ow list na podstawie protokow obrad, bdcych w dyspozy-cji Kocioa w Aleksandrii. Na pierwszym miejscu wymieniony zosta tam Hozjusz (ok. 256-359), biskup Kordoby, na drugim przedstawiciele biskupa Rzymu, prezbiterzy Wiktor i Wincenty, na trzecim Aleksander I (313-328), biskup Aleksandrii, na czwartym Eustacjusz (ok. 324-332), biskup Antiochii i w kocu na pitym biskup Jerozolimy Makary I (314-333)31. O ile wspo-

28 Por. Socrates, HE I 16, 1-4, 1-25, SCh 477, 172-174, tum. Kazikowski, s. 108-109. Na polityczny wymiar, jaki mia akt zaoenia nowej stolicy wskazywa M. Salamon (Nowy Rzym chrzecijaski w oczach Bizantyczykw, w: Prawosawie, red. J. Drabina, Krakw 1996 = Studia Religiologica 19:1996, 12). Konstantynopol, stawszy si now stolic cesarstwa, nie mg nadal podlega Heraklei, metropolii diecezji Tracji.

29 Por. Socrates, HE I 16, 1, 7-12, SCh 477, 172, tum. Kazikowski, s. 108. Wedug Sokratesa prawo to miao zosta wyryte na kolumnie wystawionej na placu zwanym Strategion. W innych rdach nie ma adnej wzmianki na temat podobnego aktu prawnego, jeli nie liczy tych zawartych w dziele Hezychiusza Illustriosa (Patria Constantinoupoleos 39, ed. Th. Preger, Scriptores Originum Constantinopolitanarum [= SOC] fasc. 1, Lipsiae 1901, s. 17, 3-6) i Kronice Wielkanocnej (Chronicon Paschale, ed. L. Dindorfius, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 6/2, Bonnae 1882, s. 529, 17-18 = PG 92, 709C-712A), ktre G. Dagron (Naissance dune capitale: Constantinople et ses institutions de 330 451, Bibliothque Byzantine. tudes 7, Paris 1984, 45) uwaa za przejte z Historii Kocioa Sokratesa i jest w zwizku z tym przekonany o jego pomyce w tej sprawie. Przeciwnego zdania jest M. Salamon (Rozwj idei, s. 30-31), w przekonaniu ktrego take teksty Sozomena (HE II 3, 5, SCh 306, 238, tum. S. Kazikowski: Hermiasz Sozomen, Historia Kocioa, Warszawa 1989, 85) i Filostorgiusza (HE II 9, GCS 21, 20, 6-22, 5) oparte s na inskrypcji ze Strategionu (tame, s. 35).

30 Por. Socrates, HE V 8, 13, 37-39, SCh 505, 168-170: Tte d ka ron kfrousin, ste tn Kwnstantinouplewj pskopon t presbea cein tj timj met tn `Rmhj pskopon, di t enai atn nan `Rmhn, tum. Kazikowski, s. 403.

31 Por. tame I 13, 12, 53-87, SCh 477, 154-156, tum. Kazikowski, s. 105. Zachowano tutaj kolejno biskupw wystpujc w wiekszoci manuskryptw Historii Kocioa Sokratesa. W wy-daniu GCS NF 1, 46-51 (a za nim SCh 477) Gnther Christian Hansen zrekonstruowa list uczest-


mnian list i zarazem kolejno wymienionych tam biskupw zaczerpn Sokrates z dziea Atanazego, to sam zadecydowa, ilu znajdujcych si na niej duchownych zamieci w swojej relacji. Wida skupi si na tych, ktrych uzna za najwaniejszych.

Pierwsze miejsce przypisane tu Hozjuszowi zwizane jest z rol, jak od-grywa w biskup przy boku cesarza Konstantyna I (306-337), bdc w tym czasie jego gwnym doradc w sprawach kocielnych32. Jednak ju drugie, na ktrym figurowali legaci biskupa rzymskiego, czy naley z pozycj zaj-mowan przez biskupa stolicy w Kociele powszechnym. Jego reprezentanci wszak sami z siebie nie posiadali wystarczajcego autorytetu, aby zajmowa tak eksponowane miejsce, tym bardziej, e nie byli biskupami.

O ile z pozycj biskupw Rzymu, Aleksandrii i Antiochii mona wiza znaczenie polityczne miast, w ktrych rozwijay si ich Kocioy, o tyle wymie-nienie na pitym miejscu biskupa Jerozolimy naley przypisa jedynie wzgl-dom religijnym i historycznemu znaczeniu miasta miejsca w przekonaniu chrzecijan uwiconego yciem, mierci i zmartwychwstaniem Chrystusa.

Zwraca uwag fakt, e przed biskupem Jerozolimy nie pojawio si w tym zestawieniu imi Euzebiusza, biskupa Cezarei Palestyskiej, ktry, jak wie-my, wzi udzia w obradach i zaakceptowa przyjte tam credo33. Biskup Jerozolimy podlega przecie wadzy kocielnej biskupa Cezarei i z tego po-wodu winien by wymieniany po nim. Dawa temu wyraz w swej Historii Kocioa sam Euzebiusz. Trzeba to tumaczy pogldami Atanazego, z ktrego dziea Sokrates, jak sam wyzna, zaczerpn fragment wspomnianej listy bisku-pw. Ten za widzia w Euzebiuszu heretyka-arianina i wroga przyjtej w Nicei formuy wiary34. Wydaje si, e z tego samego powodu biskup Aleksandrii nie przyzna czoowego miejsca Euzebiuszowi z Nikomedii ( 341), kocielnemu zwierzchnikowi miasta, w ktrym odbyway si obrady, chocia ten z tej racji, jak mona przypuszcza, odgrywa w nich niepoledni rol.

W pozostaych zestawieniach najwaniejszych biskupw sporzdzonych przez Sokratesa na pierwszym miejscu znajduje si zwierzchnik Kocioa rzymskiego35. Drugim miejscem Sokrates obdarza do konsekwentnie bisku-

nikw soboru na podstawie manuskryptu Marcianus Venetus gr. 344 oraz innych rde, zob. SCh 477, 152-153, przyp. 2.

32 Por. V.C. de Clercq, Ossius of Cordova. A Contribution to the History of the Constantinian period, Studies in Christian Antiquity 13, Washington 1954.

33 Por. G.C. Stead, Eusebius and the Council of Nicaea, JTS 24 (1973) 85-100; Th.D. Barnes, Constantine and Eusebius, London 1981, 216.

34 Por. Ch. Kannengiesser, Athanasius of Alexandria. Three orations against the Arians: a reap-praisal, StPatr 17 (1982) vol. 3, 981-995.

35 Por. Socrates, HE IV 1, 14, 38-39, SCh 505, 26, tum. Kazikowski, s. 330; V 3, 1, 1-2, SCh 505, 154, tum. Kazikowski, s. 396; VI 1, 2, 5-6, SCh 505, 258, tum. Kazikowski, s. 447. Nie zosta on uwzgldniony dwa razy, kiedy historyk zajmowa si uczestnikami soborw w Konstantynopolu z roku 381, zob. tame V 8, 3-5, 6-14, SCh 505, 166, tum. Kazikowski, s. 401) i w Efezie z roku


pa Aleksandrii36. Na trzecim miejscu na og umieszcza biskupw Jerozolimy przed biskupami Antiochii37.

Podobn regularno mona zauway take w przypadku Konstantynopola. Sokrates wymienia jego biskupa konsekwentnie na ostatnim miejscu spo-rd piciu najwaniejszych biskupstw. Czyni to wbrew 3. kanonowi Soboru Konstantynopolitaskiego I (381), o ktrym sam informowa w swoim dzie-le. W jego relacji obecni na obradach biskupi ogosili kanon, e biskup Konstantynopola ma przywilej godnoci zaraz po biskupie Rzymu, poniewa Konstantynopol jest nowym Rzymem38.

Przyjta zatem przez Sokratesa kolejno biskupstw byaby nastpujca: Rzym, Aleksandria, Jerozolima, Antiochia, Konstantynopol. Ostatnie podane przez Sokratesa zestawienie biskupw, ktre zachowuje tak wanie kolej-no, umieci on relacjonujc wydarzenia, majce miejsce po mierci cesa-rza Teodozjusza I (379-395)39, a okres ten nazwa wspczesn sobie epok40. O ile umieszczenie na pierwszym miejscu Rzymu, a na drugim Aleksandrii, mogoby wiadczy o kierowaniu si przeze zasad akomodacji, to ju umieszczenie Jerozolimy przed Antiochi kci si z ni wyranie, a jesz-cze bardziej sprzeczne z ni wydaje si ostatnie miejsce przewidziane dla Konstantynopola. Zaskakuje ono tym bardziej, e sam Sokrates zwizany by przecie ze rodowiskiem konstantynopolitaskim. Zna te 3. kanon Soboru Konstantynopolitaskiego (381), a w dodatku pisa wbrew prawdzie o istnieniu kanonu zakazujcego wyznaczania kogokolwiek na urzd biskupi wbrew opi-

431, por. tame VII 34, 6-9, 18-32, SCh 505, 122-124, tum. Kazikowski, s. 545. Na pierwszym z nich nie byo ani biskupa Rzymu, ani jego przedstawicieli. Natomiast na drugim jego legaci przy-byli z duym opnieniem i nie odegrali aktywnej roli.

36 Z jednym wyjtkiem, kiedy wymieniajc rzdzcych poszczeglnymi Kocioami za pano-wania cesarzy Gracjana (375-383) i Teodozjusza I, na drugim miejscu wymieni biskupa Jerozolimy, por. tame V 3, 1, 2-3, SCh 505, 154, tum. Kazikowski, s. 396. Trzeba jednak zaznaczy, e zwierzchnicy Kociow w Rzymie i w Jerozolimie byli jedynymi spord wspomnianych, kt-rych Sokrates uwaa za ortodoksw i ktrzy niepodzielnie zarzdza mieli swoimi Kocioami. Pozostali uwzgldnieni przeze hierarchowie stali na czele wsplnot podzielonych midzy ortodok-sw i heretykw, bd sami byli heretykami. Wskazana prawidowo nie tumaczy jednak cako-wicie kolejnoci zastosowanej przez Sokratesa, gdy w innym fragmencie swej Historii Kocioa, mimo rozamw targajcych Kocioami Aleksandrii i Antiochii, wymieni biskupa Jerozolimy do-piero na czwartym miejscu, a wic po biskupach rzeczonych wsplnot chrzecijaskich, zob. tame IV 1, 14-16, 38-48, SCh 505, 26, tum. Kazikowski, s. 330.

37 Por. tame V 3, 1, 1-4, SCh 505, 154, tum. Kazikowski, s. 396; V 8, 3-4, 6-9, SCh 505, 166, tum. Kazikowski, s. 401; VI 1, 2, 5-10, SCh 505, 258, tum. Kazikowski, s. 447; VII 34, 3, 6-10, SCh 506, 122, tum. Kazikowski, s. 545. Poza jednym wzmiankowanym ju wyjtkiem czyni to konsekwentnie (nie licz tu listy podanej przy okazji zatwierdzenia credo nicejskiego, gdy bya cytowana za Atanazym).

38 Tame V 8, 13, 37-39, SCh 505, 168-170, tum. Kazikowski, s. 403.39 Por. tame VI 1, 1-2, 1-10, SCh 505, 258, tum. Kazikowski, s. 447.40 Por. tame VI (Prologus) 6, 19, SCh 505, 256, tum. Kazikowski, s. 445.


nii biskupa Konstantynopola41. Niewykluczone, e Sokrates myla tu o edyk-cie Teodozjusza II (408-450) z roku 421, wedug ktrego nie mona byo or-dynowa biskupw w Illiricum bez zgody i wiedzy biskupa Konstantynopola, cieszcego si takimi samymi prerogatywami, jak biskup Starego Rzymu42. W kadym razie Sokrates, piszc o nieistniejcym kanonie, sam zwiksza znaczenie biskupa Konstantynopola w Kociele, a jednoczenie, wymieniajc go jako ostatniego z grona piciu najwaniejszych biskupw, umniejsza je. Wida zatem w postpowaniu Sokratesa jaskraw sprzeczno.

By moe wynikaa ona z zaangaowania historyka w walki frakcyjne, majce miejsce w onie samego duchowiestwa Konstantynopola. Sokrates wytrwale popiera Proklosa (434-446) w jego staraniach o urzd biskupa sto-licy, a krytykowa jego przeciwnikw z Filipem z Side ( po 431) na cze-le. Mia take krytyczny stosunek do niektrych biskupw Konstantynopola, a konkretnie do Jana Chryzostoma (398-404), czy Nestoriusza (428-431)43. Prawdopodobnie jednak jego ocena dziaalnoci zwierzchnikw Kocioa sto-licy wschodniej czci cesarstwa nie miaa wpywu na wspomnian kolejno. Wychwala przecie innych biskupw Konstantynopola: Attyka (406-425), Sisinniosa I (426-427), a przede wszystkim wspczesnego mu Proklosa44. Krytykowa za take biskupw Rzymu, gwnie Innocentego I (401-417)45, czy biskupw Aleksandrii: Teofila I (384-412) i Cyryla (412-444)46, a komen-tujc perturbacje majce miejsce w Kociele, pisa nawet, i zo wzio po-cztek z Egiptu47. Krytycyzm w nie mia jednak adnego przeoenia na miejsce, jakie Sokrates przyznawa biskupom Rzymu i Aleksandrii w swych zestawieniach zwierzchnikw kocielnych.

41 Por. tame VII 28, 2, 5-9, SCh 506, 106, tum. Kazikowski, s. 536.42 Por. Codex Theodosianus XVI 2, 45, SCh 497, d. Th. Mommsen, Paris 2005, 212. Wedug

bdnej interpretacji Edmunda Przekopa (Wschodnie patriarchaty staroytne (IV-X w), Warszawa 1984, 31) edykt cesarski z 421 r. regulowa sytuacj w trzech diecezjach: Azji, Tracji i Pontu. Nic pono nie mogo si tam dokona bez uprzedniej wiedzy biskupa Konstantynopola. W Kodeksie Teodozjusza takiego edyktu jednak nie ma.

43 Por. P. Van Nuffelen, Un hritage de paix et de pit. tude sur les histoires ecclsiasti-ques de Socrate et de Sozomne, Leuven 2004, 20-35; S. Bralewski, Rozbienoci w ocenie Jana Chryzostoma w relacjach Sokratesa i Hermiasza Sozomena, w: Cesarstwo Bizantyskie: dzieje, reli-gia, kultura. Studia ofiarowane Profesorowi Waldemarowi Ceranowi przez uczniw na 70-lecie Jego urodzin, red. P. Krupczyski M. Leszka, ask 2006, 9-24.

44 Por. Socrates, HE VII 3, 11-12, 31-38, SCh 506, 26, tum. Kazikowski, s. 500; VII 4, 1-3, 1-11, SCh 506, 26-28, tum. Kazikowski, s. 500; VII 26, 1-4, 1-16, SCh 506, 100-102, tum. S. Kazikowski, s. 534; VII 41, 1-7, 1-20, SCh 506, 142-144, tum. Kazikowski, s. 556.

45 Por. tame, VII 9-11, SCh 506, 40-46, tum. Kazikowski, s. 506-509.46 Sokrates (VII 7, 1-5, 1-17, SCh 506, 34-36, tum. Kazikowski, s. 503-504) konstatowa z na-

gan, i od czasu intronizacji biskupa Cyryla: wadza biskupa Aleksandrii niezalenie od spraw episkopatu zacza obejmowa sprawy publiczne; por. tame VII 7, 4, 11-13, SCh 506, 34-36, tum. Kazikowski, s. 504.

47 Tame, VI 6, 42, 135-136, SCh 505, 286, tum. Kazikowski, s. 460.


Przyznanie pierwszestwa biskupowi Jerozolimy przed biskupem Antiochii mogo wynika z poparcia de biskupa Jerozolimy do unieza-lenienia si nie tylko od metropolitalnej zwierzchnoci kocielnej biskupa Cezarei Palestyskiej, ale take od zwierzchnoci ponadmetropolitalnej bis-kupa Antiochii, do czego dy Juwenal (422-458), wczesny zwierzchnik Kocioa jerozolimskiego48. Pewne kroki w tym kierunku podejmowa ju wczeniej Cyryl Jerozolimski (351-386)49. Sozomen (ok. 400-450) wspomina, e porni si on z Akacjuszem ( 366/367), biskupem Cezarei Palestyskiej w przedmiocie uprawnie metropolitalnych, uwaajc si za zwierzchnika siedziby apostolskiej50. Juwenal odwoywa si w sprawie godnoci swe-go urzdu do Soboru Efeskiego (431), a potem Sobr Chalcedoski (451) rozpatrywa w tej kwestii jego spr z Maksymem II (449-455), biskupem Antiochii51. W Chalcedonie Jerozolim wyniesiono jako miasto zmartwych-wstania Chrystusa52. Prawdopodobnie aspiracje biskupa jerozolimskiego po-pieraa cesarzowa Eudokia (ok. 400-460), o ktrej wyprawie do Jerozolimy wspomina Sokrates53. O samym jednak Juwenalu historyk wypowiada si mao przychylnie. Stwierdzi bowiem, e ten wraz z Cyrylem, biskupem Aleksandrii, chcc wywrze zemst na Janie [biskupie Antiochii], zdetroni-zowali go54.

Szukajc przyczyn, dla ktrych Sokrates zastosowa wspomnian kolej-no biskupw, nie mona pomin wpyww zewntrznych. Wydaje si, e mg j przej z Historii Kocioa Rufina z Akwilei (ok. 345-410), na kt-rej cile si opiera, szczeglnie przy pisaniu pierwszej wersji swego dziea, o czym sam wspomina55. Ot Rufin zestawi biskupw dokadnie w takiej samej kolejnoci, co Sokrates56. Rufin te mia powody, aby faworyzowa biskupw Jerozolimy. Przez dwadziecia lat bowiem zwizany by z tamtej-

48 Por. E. Honigmann, Juvenal of Jerusalem, DOP 5 (1950) 209-279.49 Por. J.W. Drijvers, A Bishop and his City Cyril of Jerusalem, StPatr 42 (2006) 113-125;

E. Yarnold, Cyril of Jerusalem, London New York 2000, 4-8; P. Van Nuffelen, The career of Cyril of Jerusalem (c. 348-87). A Reassessment, JTS NS 58 (2007) 141-145.

50 Sozomenus, HE IV 25, 2, SCh 418, 332, tum. Kazikowski, s. 274.51 Por. Przekop, Wschodnie patriarchaty, s. 33-34 oraz s. 176, przyp. 49.52 Por. Concilium Chalcedonense (451), ACO II 1, 2, ed. E. Schwartz, Berolini Lipsiae 1933,

s. 121[317], 21 (V 1, 6); tame, s. 125 [321], 31-32 (V 29); tame, s. 130 [326], 32 (VI 1, 6); tame, s. 141[337], 29 (VI 9, 6).

53 Por. Socrates, HE VII 47, 1-3, 1-9, SCh 506, 154-156, tum. Kazikowski, s. 501-502; zob. H. Leclercq, Plerinage aux Lieux Saints, XV: Le plerinage dEudocie, DACL XIV 116-120; C. Horn, Empress Eudocia and the Monk Peter the Iberian: Patronage, Pilgrimage, and the Love of a Foster-Mother in Fifth-Century Palestine, ByF 28 (2004) 206-213; P. Maraval, Lieux saints et plerinages dOrient. Histoire et gographie des origines la conqute arabe, prface de G. Dagron, Paris 20042, 69-70.

54 Socrates, HE VII 34, 9, 31-32, SCh 506, s. 124, tum. Kazikowski, s. 547.55 Por Socrates, HE I 12.56 Por. Rufinus Aquileiensis, HE II 21, PL 21, 527B-528A.


szym Kocioem. Rufin przyby do Jerozolimy w 377 r., gdzie od kilku ju lat, prawdopodobie od 374 r., przebywaa wspierajca go materialnie Melania Starsza ( 410). Dziki jej pomocy zaoy tam klasztor na Grze Oliwnej. Wraz z Melani Starsz, ktra stworzya w pobliu klasztoru Rufina esk wsplnot, obejmowali opiek pielgrzymw przybywajcych do Jerozolimy, rozszerzajc akcj charytatywn take na jej mieszkacw. Wydaje si, e Rufina czya swego rodzaju zayo z biskupem Jerozolimy Janem II (386-417), z ktrego rk przyj wicenia kapaskie ok. 390 roku. Rufin wic nie bez przyczyny popiera wysokie aspiracje biskupw Jerozolimy w Kociele powszechnym. Mona jednak przypuszcza, e tworzc wspomniane zesta-wienia biskupw, kierowa si on przede wszystkim zasad apostolskiego po-chodzenia biskupstw, a Sokrates kolejno t przej.

4. Hermiasz Sozomen ( 450). Historia Kocioa Sozomena, podobnie jak dzieo Sokratesa, prezentowaa konstantynopolitaski punkt widzenia. Midzy nimi wystpuje poza tym bardzo dua zaleno, gdy Sozomen wa-ciwie poprawia i uzupenia dzieo Sokratesa57. Mona nawet zaoy, e od pocztku przystpowa do pracy nad dziejami Kocioa z zamiarem dokonania korekty interpretacji, przedstawionej przez Sokratesa.

W przekonaniu Sozomena Piotr zajmowa wyjtkow pozycj wrd Apostow, jako ich lider. Streszczajc bowiem edykt wydany przez cesarza Teodozjusza I, historyk nazwa Piotra koryfeuszem apostow ( korufaoj tn postlwn)58, mimo e we wspomnianym akcie prawnym nie byo po-dobnego okrelenia. Sozomen wprowadzi zatem w dodatek w peni wiado-mie. Tronem Piotrowym nazywa za rzymsk stolic biskupi, okrelajc j te mianem tronu apostolskiego, czym dawa dowd, i wywodzi biskupw Rzymu od Apostoa Piotra59. Podkrelajc Piotrowe pochodzenie rzymskiej stolicy biskupiej, Sozomen wydaje si wskazywa na prymat biskupa Rzymu.

Przy czym, o ile pierwszy ze wskazanych tytuw rezerwowa jedynie dla biskupiej siedziby w Rzymie, o tyle drugim z nich obdarza take sto-

57 Zwracano na to uwag wielokrotnie, por. Chesnut, The First Christian Histories, s. 205; G. Sabbah, Introduction, III: Sozomne et Socrate, w: Sozomne, Histoire ecclsiastique, livres I-II, SCh 306, Paris 1983, 59; F.M. Young, From Nicaea to Chalcedon: a guide to the literature and its background, London 1983, 32; Th.D. Barnes, Athanasius and Constantius: theology and politics in the Constantinian empire, Cambridge 1993, 206; T. Urbainczyk, Observations on the Differences be-tween the Church Histories of Socrates and Sozomen, Historia 46 (1997) 355-356. W przekonaniu P. Janiszewskiego (ywioy w subie propagandy, czyli po czyjej stronie stoi Bg. Studium klsk i rzadkich fenomenw przyrodniczych u historykw Kocioa w IV i V wieku, w: Chrzecijastwo u schyku staroytnoci. Studia rdoznawcze, t. 3, red. T. Derda E. Wipszycka, Krakw 2000, 153) Sozomen chcia stworzy konkurencyjne dla Sokratesa dzieo, blisze kanonom klasycznej literatury i gustom klasycyzujcych rodowisk intelektualnych Konstantynopola.

58 Sozomenus, HE VII 4, 6, 29, SCh 516, s. 84, tum. Kazikowski, s. 458.59 Por. tame IV 15, 6, SCh 418, 256, tum. Kazikowski, s. 237.


lice biskupie w Jerozolimie, Antiochii i Aleksandrii60. Podkreli trzeba jednak, e Sozomen tronem apostolskim nie nazwa ani razu biskupstwa w Konstantynopolu. Historyk wydaje si natomiast wyprowadza jego wyso-k rang ze zwizku z Rzymem, ktry to zwizek zosta wykreowany przez cesarza Konstantyna, dziaajcego na polecenie samego Boga. To Bg wy-bra Byzantion na miejsce nowej stolicy, a cesarz posuszny Jego gosowi, powikszy obszar miasta, otoczy je murami, rozbudowa, zasiedli ludno-ci sprowadzon m.in. ze Starszego Rzymu i nie tylko nazwa od swego imienia Konstantynopolem, ale i Nowym Rzymem. Wysiki wadcy, aby zrwna we wszystkim now stolic z italskim Rzymem61, zostay uwieczo-ne powodzeniem, bowiem dziki asce Boej rozrosa si ona do tego stopnia, e liczb mieszkacw i bogactwem przewyszya dawn. Bg za wspiera zapa cesarza i poprzez swe objawienia potwierdza wito wybudowanych przeze kociow. Tak wic nowa stolica, zrwnana w prawach ze star, sta-a si wspuczestniczk jej pierwszestwa, godnoci dorwnujc pierwszej (t ` RmV mtimon)62. Sam Sozomen widzia dodatkowo w Konstantynopolu miasto Chrystusa63, nie znajce pogaskich kultw64. Mimo zatem, e nie miao ono apostolskiego pochodzenia, jego pozycja dorwnywaa Rzymowi z woli nie tylko cesarza, lecz take samego Boga.

Omawiajc 3. kanon Soboru Konstantynopolitaskiego I, historyk nie ograniczy si do przedstawienia jego zwizej treci, gdzie mowa jest o przy-wileju pierwszestwa (presbea), jaki po biskupie Rzymu mia przysugi-

60 Por. tame I 2, 2, SCh 306, 122, tum. Kazikowski, s. 36; tame I 17, 2, SCh 306, 194, tum. Kazikowski, s. 68.

61 Por. tame II 3, 6, SCh 306, 240: n psi de dexai spoudsaj fmillon t par 'Italoj `RmV tn mnumon at plin o dimarten, tum. Kazikowski, s. 86.

62 Por. tame II 3, 2, SCh 306, 236, tum. Kazikowski, s. 85; zob. te tame II 3, 1, SCh 306, 236: n sa `RmV kraten ka koinwnen at tj rcj katestsato, tum. Kazikowski, s. 85. Wedug F. Dvornika (Bizancjum a prymat Rzymu, s. 30-31) przeniesienie rezydencji cesarskiej na Wschd stao si silnym bodcem dla rozwoju idei Piotrowej w Rzymie.

63 Por. Sozomenus, HE II 3, 7, SCh 306, s. 240, tum. Kazikowski, s. 86-87; zob. te Eusebius Caesariensis, Vita Constantini III 48, GCS 7, 98, 1-11, tum. T. Wntrzak, MT 44, Krakw 2007, 193. Wedug G. Dagrona (Naissance dune capitale, s. 38-39) pniejsze rda donoszce o dedy-kacji miasta Chrystusowi inspiroway si przekazami Euzebiusza i Sozomena, por. Nicephorus Callistus Xanthopulus, HE VII 49, PG 145, 1325C-D; Georgius Cedrenus, Historiarum compen-dium, CSHB 4/1, s. 565, 1-4 (= PG 121, 613C).

64 Przeczy temu pierwsza ceremonia fundacji miasta z roku 324, majca charakter pogaski, por. G. Dagron, Naissance dune capitale, s. 29-47. 373. Por. te Zosimus, Historia nova, II 31, 1-3, tum. H. Cichocka, s. 107; Hesychius Illustris, Patria Constantinoupoleos 15-16, SOC fasc. 1, s. 6, 7 - 7, 12; tame 41, SOC fasc. 1, s. 17, 10 - 18, 2. M. Salamon (Rozwj idei Rzymu Konstantynopola od IV do pierwszej poowy VI wieku, Katowice 1975, 78) zwrci uwag, e pogld o braku trady-cji pogaskiej wschodniej stolicy by konsekwencj jej zaoenia przez chrzecijaskiego wadc, a sama idea w kolejnych wiekach przyczynia si do wzrostu napicia midzy dwoma biskupstwami stoecznymi.


wa zwierzchnikowi Kocioa w Konstantynopolu, zarzdzajcemu biskupim tronem Nowego Rzymu65, lecz stara si wyjani przyczyny jego wynie-sienia. Ponownie wic wskazywa, e Konstantynopol nazywano Nowym Rzymem66, a miasto posiadao wewntrzn organizacj z senatem na czele, wzorowan na dawnej stolicy. Podsumowujc swj wywd Sozomen skonsta-towa, e prawa i przywileje jednakowe byy we wszystkim w obu miastach67. Jak zatem wida, w opinii historyka, biskup Konstantynopola wspuczestni-czy w wysokiej godnoci posiadanej przez biskupa Rzymu. Poniewa w prze-konaniu Sozomena dziao si tak nie tylko z woli cesarza Konstantyna, ale take samego Boga, myl, e nie mona wspomnianego wyniesienia sprowa-dza wycznie do racji politycznych.

Sozomen w swej Historii Kocioa da o wiele mniej zestawie najwa-niejszych biskupw ni uczyni to Sokrates. Co ciekawe, na trzy tego typu zestawienia, jakie w ogle zamieci w swym dziele, dwa przypadaj na panowanie cesarza Konstantyna I. Pierwsze z nich zamieci niemal na po-cztku swej relacji, kiedy przeszed, jak to uj, do opowiadania wydarze. Wskaza wwczas, e za konsulatu Kryspusa ( 326) i Konstantyna wadz w Kociele rzymskim sprawowa Sylwester I (314-335), w aleksandryjskim Aleksander, a w jerozolimskim Makary. Biskupi tron Antiochii, jak poda Sozomen, od czasu mierci biskupa Romana nie zosta obsadzony z powodu przeladowa chrzecijan a do soboru w Nicei, kiedy to przeniesiono tam

65 Sozomenus, HE VII 9, 2, 10-12, SCh 516, s. 104: met d tn `Rmhj tn Kwnstantinou-plewj pskopon t presbea cein j Naj `Rmhj tn qrnon pitropeonta, tum. S. Kazikowski, s. 467. E. Stein (Le dveloppement du pouvoir patriarcal du sige de Constantinople jusquau Concile de Chalcdoine, Le Monde Slave 4:1926, 83) zauway, i w kanonie tym przyz-nano biskupowi Konstantynopola pierwsz rang po papieu: mais sans ajouter cette lvation de dignit aucune extension de ses pouvoirs hirarchiques; por. te P. Rodopoulos, Primacy of Honor and Jurisdiction (Canons Two and Three of the Second Ecumenical Synod), w: La signification et lactualit du IIe Concile Oecumnique pour le monde chrtien daujourdhui, Chambsy Geneve 1982, 377-384; J. Meyendorff, The Council of 381 and the Primacy of Constantinople, w: La signi-fication, s. 399-413. G. Dagron (Naissance dune capitale, s. 458), dostrzegajc paralelno midzy kanonami nicejskimi 6 i 7, a konstantynopolitaskimi 2 i 3, doszed do wniosku, e Konstantynopol zosta uznany explicitement nouvelle Rome a implicitement nouvelle Jrusalem. W prze-konaniu M. Salamona (Rozwj idei Rzymu Konstantynopola, s. 98) do zastosowania w kanonie okrelenia Nowy Rzym, a nie Drugi Rzym, nie naley przywizywa wikszego znaczenia, skoro tym drugim tytuem posugiwa si Grzegorz z Nazjanzu (329/330-ok. 390), wczesny biskup Konstantynopola.

66 Sozomen podkrela (HE VII 9, 3, 13, SCh 516, 104, tum. Kazikowski, s. 467), e miasto miao ju t nazw (tn proshgoran plij), co si odnosi do Nowego Rzymu wspomnianego we wczeniejszym zdaniu.

67 Por. tame VII 9, 3, 12-16, SCh 516, 104-106, tum. Kazikowski, s. 467: dh gr o mnon tathn ece tn proshgoran plij ka gerousv ka tgmasi dmwn ka rcaj mowj crto, ll ka t sumblaia kat t nmima tn n 'Italv `Rwmawn krneto, ka t dkaia ka t gra per pnta katrv szeto.


Eustacjusza, biskupa ssiedniej Beroi68. Jak mona przypuszcza wymienie-nie na kocu Antiochii byo spowodowane wczesnym wakatem na urzdzie biskupim tamtejszego Kocioa. Cho Sozomen mg to take uczyni pod wpywem lektury dziea Sokratesa, ktry wydawa si dawa pierwszestwo biskupowi Jerozolimy przed biskupem Antiochii. W kadym razie wrd czte-rech najwaniejszych Kociow znajdowaa si wsplnota jerozolimska.

Podobn kolejno biskupw zastosowa Sozomen opisujc wydarzenia, jakie miay miejsce po mierci cesarza Teodozjusza I, acz z dwoma rnica-mi doczy do zestawienia biskupa Konstantynopola, a biskupa Antiochii przesun przed biskupa Jerozolimy, jako e w tym czasie tron biskupa antio-cheskiego by ju obsadzony. W relacji Sozomena zatem:

Gow Kocioa rzymskiego by wtedy po Damazym [366-384] Syrycjusz [384-399]; Kocioowi konstantynopolitaskiemu przewodzi Nektariusz [381-397], aleksandryjskiemu Teofil [I], a nastpnie antiocheskiemu Flawian [381-404], i jerozolimskiemu Jan [II]69.

Kolejno ta zostaa przyjta przez cesarza Justyniana (527-565), ktry usank-cjonowa istnienie piciu patriarchw w takim wanie porzdku pierwsze-stwa: Rzym, Konstantynpol, Aleksandria, Antiochia, Jerozolima70.

Zwraca uwag, e i Sokrates zajmujc si tym samym okresem, a wic dziejami Kocioa i pastwa po mierci cesarza Teodozjusza I, poda podobne zestawienie, w ktrym wystpuj ci sami biskupi. Jedynie na czele Kocioa rzymskiego wymieni zamiast Syrycjusza, jak uczyni to Sozomen, jego po-przednika Damazego. Popeni jednak bd, gdy Damazy ju nie y i zastpi go wanie Syrycjusz. Sozomen dostrzeg t pomyk i wprowadzi stosow-n korekt. Nie bya to jedyna rnica midzy wskazanymi zestawieniami. W tekcie Sokratesa biskup Jerozolimy zosta wymieniony przed biskupem Antiochii, a hierarcha Konstantynopola znalaz si na kocu stawki. Sozomen zatem wprowadzi do wykazu przedstawionego przez Sokratesa istotne korek-ty. Poprawi bd Sokratesa dotyczcy wczesnego biskupa Rzymu, przenis biskupa Konstantynopola na drugie miejsce, zapewne zgodnie z 3. kanonem Soboru Konstantynopolitaskiego I, opisanego przeze w Historii Kocioa, oraz przesun biskupa Antiochii przed biskupa Jerozolimy, tego ostatniego wymieniajc na kocu. Jak si wydaje zmian tych dokona wiadomie, po-prawiajc tekst Sokratesa. Jak zatem mona przypuszcza, tak oto wygl-daa hierarchia najwaniejszych stolic biskupich wedug Sozomena: Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia, Jerozolima.

Tym bardziej wic zaskakuje zestawienie biskupw, biorcych udzia w soborze w Nicei w 325 r. podane przez Sozomena. W grupie obecnych

68 Por. tame I 2, 1-2, SCh 306, 120-122, tum. Kazikowski, s. 36.69 Tame VIII 1, 1, 6-10, SCh 516, 226, tum. Kazikowski, s. 518.70 Por. Przekop, Wschodnie patriarchaty, s. 35.


na obradach dostojnikw z siedzib apostolskich, jak zaznaczy historyk, na pierwszym miejscu wymieni on biskupa Jerozolimy, a w nastpnej kolejno-ci biskupw Antiochii, Aleksandrii i przedstawicieli biskupa Rzymu. Tak znaczne w tym przypadku wyeksponowanie biskupa jerozolimskiego miao zwizek z zastosowanym przy ustalaniu hierarchii biskupw kryterium ich do-boru, ktrym byo apostolskie pochodzenie Kociow. W tej kategorii adne z biskupstw nie mogo dorwna jerozolimskiemu. Ostatnie miejsce, na ja-kim znaleli si legaci rzymscy, wynikao z nieobecnoci ich biskupa w Nicei. Sozomen wymieni bowiem najpierw tych, ktrzy wzili udzia w obradach, by na koniec poinformowa, e Sylwester I, biskup Rzymu, nie mg w nich uczestniczy z powodu swego sdziwego wieku. Zwraca take uwag fakt, e biskup Antiochii zosta tu wymieniony przed biskupem Aleksandrii. Nie da si tego wytumaczy inaczej, jak tylko Piotrowym pochodzeniem biskupstwa an-tiocheskiego. Wszak pisa o nim ju Euzebiusz z Cezarei, a Sokrates, ktrego dzieo Sozomen dobrze zna, wyraa podobne przekonanie w odniesieniu do Ignacego z Antiochii, widzc w nim trzeciego z kolei biskupa tamtejszego miasta po Apostole Piotrze71.

Wydaje si zatem, e Sozomen odrnia oficjaln hierarchi biskupw, na ktrej swe pitno odcisna zasada akomodacji, od hierarchii zwizanej z apostolskim pochodzeniem ich wadzy biskupiej.

5. Teodoret z Cyru (ok. 393-460). Du wag do apostolskiego pocho-dzenia Kociow przywizywa take kolejny z historykw Teodoret z Cyru, ktry czsto uywa w swoim dziele na okrelenie wsplnot ortodoksyj-nych wyraenia katolicki i apostolski, eby poda tu chociaby przykady Kociow w Aleksandrii72, czy w Antiochii73. Zreszt okrelenia apostolski uywa bardzo czsto, odnoszc go do wiary, tradycji czy zwyczajw prze-jtych od Apostow, i traktujc je jako probierz do oceny prawowiernoci w Kociele. Oznaczao ono jednak dla niego take pochodzenie.

W swej Historii Kocielnej biskup Cyru dwukrotnie zamieci zestawienia hierarchw najwaniejszych stolic biskupich. Za pierwszym razem przyst-pujc do omwienia kontrowersji ariaskiej74 wymieni wczesnych hierar-chw kocielnych75 w nastpujcej kolejnoci: Rzym, Antiochia, Jerozolima, Konstantynopol, Aleksandria. Pojawienie si na kocu tej stawki Aleksandra I, biskupa Aleksandrii, byo zwizane z tokiem narracji Teodoreta, ktry w na-stpnym rozdziale zamieci tre listu tego biskupa do jego imiennika w Konstantynopolu na temat bdu Ariusza (256-336). Dlatego istotniejsze

71 Por. Socrates, HE VI 8, 11, 36-38, SCh 505, 298, tum. Kazikowski, s. 466.72 Por. Theodoretus Cyrensis, HE I 9, 7, 58, SCh 501, 224.73 Por. tame V 9, 16, 146-147, SCh 530, 374.74 Por. tame, I 2, 1-12, 1-69, SCh 530, 144-150.75 Por. tame I 3, 1-3, 1-15, SCh 530, 150-152.


jest drugie zestawienie zamieszczone przez historyka na kocu jego dziea. Wydaje si, e gruntownie je przemyla. Zapowiada wszak Teodoret, e wymieni wedug porzdku (kat txin) biskupw najwikszych miast (tn meglwn gemonesantaj plewn). Zastosowana przeze kolejno bya nastpujca: Rzym, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima, Konstantynopol. Co ciekawe w tym wypadku nie podkrela apostolskoci wspomnianych Kociow. Uczyni tak zapewne ze wzgldu na znajdujcy si wrd nich Koci konstantynopolitaski, ktry nie mia za sob tak dugiej i chwalebnej przeszoci. Znamienne, e zosta on wymieniony przez Teodoreta na ostatnim miejscu, w przeciwiestwie do Kocioa rzymskiego, od ktrego rozpocz wspomniane zestawienie.

Zwraca rwnie uwag umieszczenie biskupa antiocheskiego na drugim miejscu przed biskupem Aleksandrii. Oczywicie mogo to wynika z faktu, e historyk sam zwizany by z Antiochi. W cytowanym przeze licie bisku-pw zebranych na soborze w Konstantynopolu, a adresowanym do biskupw zebranych na synodzie w Rzymie, Koci antiocheski zosta nazwany naj-starszym i prawdziwie apostolskim Kocioem [], w ktrym po raz pierw-szy uyto czcigodnego imienia chrzecijan76. Wydaje si jednak, e kluczem do zastosowanego przez Teodoreta porzdku biskupw byo Piotrowe pocho-dzenie siedzib biskupw wymienionych w pierwszej kolejnoci. Kocioy w Rzymie i w Antiochii w wiadomoci wczesnych, ksztatowanej midzy innymi przez Euzebiusza z Cezarei, zostay zaoone przez Apostoa Piotra. W Rzymie znajdowa si w dodatku jego grb. Fundamenty pod Koci w Aleksandrii pooy z kolei ucze Piotra Marek. Wsplnota wiernych w Jerozolimie bya za jedynie naznaczona obecnoci Piotra, gdy wedle tra-dycji, choby tej lansowanej przez wspomnianego ju Euzebiusza, ani Aposto, ani jego uczniowie, nie odgrywali w niej czoowej roli. We wspomnianym ju poprzednio licie biskupw zebranych na soborze w Konstantynopolu, cy-towanym przez biskupa Cyru, Jerozolima zyskaa miano matki wszystkich Kociow77. Mimo to Teodoret umieci j dopiero na czwartym miejscu za Rzymem, Antiochi i Aleksandri, ale przed Konstantynopolem. Nie zasto-sowa wobec niej zasady akomodacji, gdy nie odgrywaa ona wikszej roli jako centrum polityczne. Nie kierowa si te wobec niej zasad historyczn, gdy musiaby jako matk Kociow wymieni j na pierwszym miejscu. Jak si zatem wydaje, zadecydowaa tu zasada Piotrowego pochodzenia. Tak wic Teodoret ustalajc porzdek poszczeglnych Kociow zastosowa najpraw-dopodobniej podwjne kryterium. Odwoa si do zasady akomodacji, kie-dy mwi o biskupach w najwikszych miastach, oraz do zasady Piotrowego pochodzenia biskupstw, t ostatni uwaajc za waniejsz, skoro wymieni Jerozolim przed Konstantynopolem.

76 Tame V 9, 16, 146-148, SCh 530, 374, tum. wasne..77 Tame V 9, 17, 154-155, SCh 530, 374, tum. wasne.


***

Jak zatem wida, piszcy w IV wieku Euzebiusz z Cezarei, hierarchizujc biskupw kierowa si przede wszystkim zasad akomodacji. W przypadku historykw tworzcych wiek pniej zasada ta wydaje si mie ju zdecy-dowanie mniejsze znaczenie. Przekaz Filostorgiusza, jako fragmentaryczny, trudny jest co prawda do interpretacji, ale w podejciu Sokratesa widoczna jest ju wyranie zasada apostolskiego pochodzenia, cho najpewniej przejta od Rufina z Akwilei. Sozomen odrnia oficjaln hierarchi biskupw, opart na zasadzie akomodacji, od hierarchii wynikajcej z apostolskiego pochodzenia poszczeglnych biskupstw. Natomiast Teodoret czy obydwie zasady, dajc wyran przewag Piotrowemu pochodzeniu Kociow, a wic zasadzie apo-stolskiego pochodzenia. Wydaje si zatem, wbrew przekonaniu F. Dvornika, e autorzy Historii kocielnych z V wieku w precedencji biskupw wynosili zasad apostolskiego pochodzenia Kociow nad zasad akomodacji.

THE HIERARCHY OF EASTERN BISHOPSIN THE ECCLESIASTICAL HISTORIOGRAPHY OF THE FIFTH CENTURY

(Summary)

Francis Dvornik has expressed the view that, in the Eastern part of the Empire, the principle of accommodation dominated over the principle of the apostolic ori-gin. The situation, he maintained, resulted from the fact that the aforementioned area included excessively numerous sees which were either established by one of the Apostles or were considered to be somehow connected with their activities.

Does the conclusion of the Czech researcher find any justification in the way the precedence of bishoprics is depicted in the Greek ecclesiastical historiography of the fifth century? The present article is to give an answer to the question.

The analysis of the ecclesiastical historiography in question demonstrates that Eusebius of Caesarea, who wrote in the IV th century, while setting a hierarchy of bishops was guided first and foremost by the principle of accommodation. The church historians, however, who compiled their works a mere century later put a decisively lesser stress on Eusebius predilection in that matter. Although the narrative of Philostorgius, since fragmentary, is hard to interpret, Socrates atti-tude displays a marked tendency of favoring the importance of the apostolic ori-gin, which was most probably taken over from Rufinus of Aquileia. Sozomen tended to tell the difference between the official hierarchy of bishops, which was based on the principle of accommodation, and the structure of bishoprics connec-ted with the Apostles. Theodoretus, in turn, tended to connect both the principles, however, preferring the idea of the Church originated by saint Peter, accordingly of the ecclesiastic structure based on the principle of the apostolic origin.

As a consequence, and contrary to F. Dvorniks thesis, it should be concluded that (at least) the authors of the Ecclesiastic Histories of the fifth century were in


favor of the principle of the apostolic origin and maintained it was over the prin-ciple of accommodation.

Hierarchia wschodnich biskupów w historiografii kościelnej w V wieku.pdf

Documents

Transcript of Hierarchia wschodnich biskupów w historiografii kościelnej w V wieku.pdf