Helmhold - Kronika Słowian.pdf

7/23/2019 Helmhold - Kronika Sowian.pdf

1/369

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: [email protected]

MMIII
http://htpp//www.zrodla.historyczne.prv.plhttp://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://htpp//www.zrodla.historyczne.prv.pl


2/369

[WSTP1]

Czcigodnym panom i ojcom, kanonikom witej katedrylubeckiej, wyraa niegodny suga kocioa w Bozowie,Helmold, dobrowolne zapewnienie nalenego posu-szestwa.

Dugo rozwaaem nad tym, jakiego mam si podjdziea, by odda cze winn z tytuu mego suebnegostanowiska swojej matce, witej katedrze lubeckiej.Wszake nie przyszo mi na myl nic stosowniejszego, ni

ku jej chwale opisa nawrcenie si sowiaskiego ludu,przedstawi, czyja arliwa dziaalno, ktrych krlw iktrych misjonarzy, najpierw wprowadzia w te stronywiarChrystusow, a potem jodnowia. Do tego wysikuskonia mnie ch naladowania dawniejszych pisarzy:wielu z nich wyrzeko si caej wrzawy spraw ziemskichdla zaspokojenia trawicej ich chci pisania, dlatego, bymc w cichym spokoju przez rozmylania znale drogmdroci2, ktr cenili wyej niczyste zoto 3 i wszelkie

klejnoty. Oni rwnie kierowali caswo-1 Przedmowa Helmolda zachowaa si tylko w rkpsie kanclerza

Distelmeiera, wykorzystanym w edycji Reinecciusa.2 Ks. Przysw 4, 11.3 Por. Proroctwo Daniela 10, 5.


3/369

j dociekliwo ku niewidzialnym sprawom Boym, achcc si zbliy do najgbszych tajemnic, podejmowalisi niejednokrotnie mozow przekraczajcych ich siy.Inni znowu, ktrych zamierzenia nie szy tak daleko,

pozostajc w granicach swoich moliwoci, mimo swejprostoty powikszyli rwnie zasoby wiadomociutrwalonych na pimie. Zaczynajc od stworzenia wiataopowiadali wiele o krlach i prorokach, o zmiennychkolejach wojen, w wypowiedziach swych skadali hodcnotom, pitnowali za bdy. Albowiem wniezmierzonych ciemnociach tego padou jeeli zabrakniewiata ksig, wszystko zakrywa noc. Naley wic ostroskarci niedbalstwo wspczesnych, ktrzy widzc, ile tozjawisk odbywa sidziz niezbadanych wyrokw boskich4

jak dziao si niegdy zmusili do milczenia strunyswej wymowy, oddajc si uudnym marnociom tegowiata. Ja wszake sdz, e mog dedykowa stroniceniniejszego dziea ku chwale tych wszystkich, ktrzy wrnych stuleciach dodali blasku krainie Sowian bdzbrojn rk, bd goszeniem sowa Boego, bd tenierzadko przelaniem krwi. Chway ich nie naley

przemilcza, poniewa po zniszczeniu kocioastarogardzkiego5 doprowadzili za ask Bo miasto

Lubekdo takiego stopnia rozkwitu, e ono wanie zajopierwsze miejsce wrd najwietniejszych miastsowiaskich, tak dziki bogactwom, jak i przywizaniu dowiary witej. Postanowiem przeto wiernie za askPanaopisa z pominiciem pewnych wydarze towszystko, co dziao si w naszych czasach, czegodowiedziaem si

4 Por. Ks. Psalmw 35, 7: iudicia tua abyssus multa.5 Mowa o wydarzeniach 1066 r., por. c. 2224.


4/369

z informacji sdziwych mw albo te czego byemnaocznym wiadkiem, i to tym obszerniej, im wicejmateriau do opisu dostarcza wielko zdarze za-chodzcych w naszych czasach. Do pracy tej skonia mnie

nie tyle wasna miao, ile namowy mojego nauczyciela,czcigodnego biskupa Gerolda6, ktry pierwszy dodablasku kocioowi lubeckiemu ustanawiajc stolicbiskupii wprowadzajc ksiy.

6 Gerold bp starogardzki 1154-1163. Przenis stolicbiskupizeStarogardu do Lubeki (c. 89). Podane przez Helmolda pobudki, ktreskoniy go do napisania kroniki: wzr dawnych pisarzy, obowizekopisania zasug misjonarzy oraz namowa przeoonego, majcharakter topiczny wystpuj w wielu zabytkachredniowiecznych. Zob. L. A r b u s o w, Colores rhetorici, 2 wyd.(H. Peter), Gttingen 1963, s. 97103; G. S i m o n,

Untersuchungen zur Topik der Widmungsbriefe mittelalterlicherGeschichtsschreiber bis zum Ende des 12. Jahrhunderts, Archiv frDiplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde 4(1958), s.52-119, 5/6 (1959),s. 73-153.


5/369

ROZPOCZYNA SI KRONIKA SOWIANCZCIGODNEGO PROBOSZCZA HELMOLDA

KSIGA I

O podziale Sowian. Rozdzia IO miecie Wineta. Rozdzia II

W jaki sposb Karol nawrci Sasw na wiar[chrze-cijask]. Rozdzia III.

O podziale krlestwa. Rozdzia IV.O podry witego Anskara do Szwecji. Rozdzia V.

O nawrceniu Rugian. Rozdzia VI.Przeladowanie [chrzecijan przez] Normanw. RozdziaVII.

Najazd Wgrw. Rozdzia VIII.Nawrcenie Haralda. Rozdzia IX.

O ksiciu Hermanie. Rozdzia X.O arcybiskupie Adalbercie. Rozdzia XI.

O biskupie Markonie. Rozdzia XII.O biskupie Wagonie. Rozdzia XIII.O podstpie Billuga. Rozdzia XIV.

O krlu duskim Swenie. Rozdzia XV.W jaki sposb Sowianie porzucili wiar[wit].

Rozdzia XVI.1 Poniszy wykaz rozdziaw nie pochodzi od Helmolda. Znajduje

si on tylko w rkpsach kopenhaskich (w starszym z nich wpisanyrk z XIV lub XV w.) i w editio princeps. Tytuw podanych wnawiasach kwadratowych brak w rkpsach kopenhaskich, podaje si

je za editio princeps.


6/369

O biskupie Unwanie. Rozdzia XVII.O biskupie Bennonie. Rozdzia XVIII.

O przeladowaniu [chrzecijan przez] Gotszalka. RozdziaXIX.

O wierze Gotszalka. Rozdzia XX.O walce Tolan. Rozdzia XXI.O buncie Sowian. Rozdzia XXII.

Mczestwo witego biskupa Jana. Rozdzia XXIII.Pierwsze oderwanie siSowian od wiary [witej].

Rozdzia XXIV.O Krucie. Rozdzia XXV.

O mierci Budiwoja. Rozdzia XXVI.O budowie Harzburga. Rozdzia XXVII.

O publicznej skrusze krla Henryka. Rozdzia XXVIII.[O ndznej mierci ksicia szwabskiego Rudolfa. Rozdzia

XXIX].[Jak cesarz Henryk wypdzi papiea z Rzymu. Rozdzia

XXX].O licie mnicha Piotra. Rozdzia XXXI.

Strcenie cesarza Henryka. Rozdzia XXXII.[Wybr syna przeciwko ojcu. Rozdzia XXXIII].

O mierci Kruta. Rozdzia XXXIV.O mierci hrabiego Gotfryda. Rozdzia XXXV.

O klsce Rugian. Rozdzia XXXVI.O zwycistwie Mciwoja. Rozdzia XXXVII.

Wyprawa Sowian na ziemiRugian. Rozdzia XXXVIII.Klska Rzymian. Rozdzia XXXIX.

O bitwie pod Welfesholz. Rozdzia XL.Wybr Lotara. Rozdzia XLI.

O biskupie Wicelinie. Rozdzia XLII.O zgonie proboszcza Ludolfa. Rozdzia XLIII.


7/369

O proboszczu Tetmarze. Rozdzia XLIV.[O podry Wicelina do Francji. Rozdzia XLV].

Przybycie Wicelina do Sowiaszczyzny. RozdziaXLVI.

O pokucie Nordalbingw. Rozdzia XLVII.O witopeku. Rozdzia XLVIII.O Kanucie. Rozdzia XLIX.

O Mikoaju. Rozdzia L.O Eryku. Rozdzia LI.

O obrzdach Sowian. Rozdzia LII.O budowie Segebergu. Rozdzia LIII.mier cesarza Lotara. Rozdzia LIV.

Przeladowanie [chrzecijan przez] Przybysawa.

Rozdzia LV.mier ksicia Henryka. Rozdzia LVI.Budowa miasta Lubeki. Rozdzia LVII.

[O przeniesieniu klasztoru z Segebergu do Kuzeliny.Rozdzia LVIII].

O witym Bernardzie, opacie z Clairvaux. RozdziaLIX.O krlach Konradzie i Ludwiku. Rozdzia LX.

Zdobycie Lizbony. Rozdzia LXI.O Niklocie. Rozdzia LXII.

Spalenie okrtw. Rozdzia LXIII.O kapanie Gerlachu. Rozdzia LXIV.O obleniu Dymina. Rozdzia LXV.

O godzie. Rozdzia LXVI.O mierci Edelera. Rozdzia LXVII.

O ksiciu Henryku. Rozdzia LXVIII.O arcybiskupie Hartwigu. Rozdzia LXIX.

O hrabim Adolfie. Rozdzia LXX.O Niklocie. Rozdzia LXXI.

O krlu Konradzie. Rozdzia LXXII.


8/369

mier proboszcza Tetmara. Rozdzia LXXIIIO pogrzebie tego. Rozdzia LXXIV.

O chorobie biskupa Wicelina. Rozdzia LXXV.[O targu w Lubece. Rozdzia LXXVI].

O biskupie Ewermodzie. Rozdzia LXXVII.Zgon Wicelina. Rozdzia LXXVIII.W jaki sposb Wicelin przywrci wzrok niewidomej.

Rozdzia LXXIX 2.O biskupie starogardzkim Geroldzie. Rozdzia LXXX.

Konsekracja cesarza Fryderyka. Rozdzia LXXXI.O powieszeniu mieszkacw Werony. Rozdzia LXXXII.

Pojednanie sibiskupw Hartwiga i Gerolda. RozdziaLXXXIII.

Nawrcenie Przybysawa. Rozdzia LXXXIV.O mierci Kanuta. Rozdzia LXXXV.

O budowie Lwenstadt. Rozdzia LXXXVI.Oblenie Mediolaczykw. Rozdzia LXXXVII.

mier Niklota. Rozdzia LXXXVIII.O Albrechcie Niedwiedziu. Rozdzia LXXXIX.

Przeniesienie biskupstwa starogardzkiego. Rozdzia XC.Rozam midzy Aleksandrem a Wiktorem. Rozdzia XCI.

O dziesicinie Holzatw. Rozdzia XCII.Niewola Wercisawa. Rozdzia XCIII.

Powicenie Neumnster. Rozdzia XCIV.Zgon biskupa Gerolda. Rozdzia XCV.

2Tego tytuu brak w editio princeps i w wydaniu Lappenberga, cosprawia, e numery dalszych rozdziaw s o jeden wysze uSchmeidlera, Stooba i w niniejszej edycji ni u Lappenberga,


9/369

ROZPOCZYNA SI KRONIKA SOWIANCZCIGODNEGO PROBOSZCZA HELMOLDA

1. O PODZIALE SOWIAN

Uwaam za godne trudu poda we wstpie tegoopowiadania w zwizym zarysie historycznym pewneszczegy o ziemiach Sowian, ich naturze i obyczajach1,

przedstawi, w jakie byli uwikani bdy przed ask na-wrcenia, aby obraz ogromu choroby tym bardziejuwidoczniaskboskiego lekarstwa.Mnogie s ludy Sowian zajmujce wybrzee MorzaBatyckiego 2-. Zatoka tego morza skierowana jest odoceanu zachodniego ku wschodowi. Nazywa si onoBatyckim dlatego, e na ksztat pasa 3 rozpocie-

1 Por. Adam II 20 (17): non ab re arbitramur, si de natura etgentibus Sclavaniae historico aliquid dicemus compendio.

2 Fragment skompilowany z dziea Adama IV 10 (por. II 19 [16]),II 19 (16) (por. IV 12), schollen 14 (15), II 21 (18). Od siebieHelmold doda wiadomo, i Polacy granicz z Prusami od

pnocy", z Czechami od poudnia" oraz e z tej strony graniczjeszcze z Morawianami (niesusznie zidentyfikowanymi zKaryntyjczykami) i Serbami Poabskimi. Nazwy Morawian (Marahi)i Serbw (Sorabi) znalaz jednak rwnie u Adama (schol. 17 (18) i18 /19/).

3ac. balteus pas. Nazwa Batyku pojawia sipo raz pierwszy uAdama z Bremy (IV 10). Etymologia Adama /Hel-


10/369

ra si dugim szlakiem przez kraje scytyjskie 4 a doGrecji5. To samo morze nazywa si rwnie Bar-

barzyskim albo Morzem Scytyjskim od barbarzyskichludw, ktre oblewa. Wok tego morza siedz mnogie

ludy; mianowicie Duczycy i Szwedzi, ktrych nazywamyNormanami, zajmuj wybrzee pnocne i wszystkiewyspy. Poudniowe za wybrzee zamieszkuj ludySowian; pierwszymi z nich sRusowie; dalej idPolaniemajcy od pnocy Prusw, od poudnia Czechw oraztych, ktrzy nazywaj si Morawami albo Karyntami iSorabami. Gdyby jeszcze dorzuci do SowiaszczyznyWgry6, jak tego (niektrzy daj, poniewa aniobyczajami, ani j-

molda jest oczywicie etymologi uczon" i bdn. Co do nierozstrzygnitej dotd w nauce kwestii znaczenia tej nazwy zob. H. Lu d a t, Ostsee und Mare Balticum, Zeitschr. d. Gesellsch. f.Schleswig-Holstein. Gesch. 76 (1952), s. 1 - 23 (por. rec. G. Labudy,Rocznik Gdaski 14, 1955, s. 512-514), 2 wyd. w: H. L u d a t,

Deutsch-slawische Frhzeit und modernes polnischesGeschichtsbewusstsein. Ausgewhlte Aufstze. Kln-Wien 1969, s.222 - 245, oraz uwagi s. 351 - 354; J. S v e n u n g,Belt und Baltisch

Ostseische Namenstudien mit besonderer Rcksicht auf Adam vonBremen, Uppsala Universitets Aarskrift 4, 1953; T. Lehr-Spawiski,

W. Kowalenko, SSS I 84. Znakomit analiz geografii Adama zBremy i rozbir tych jej czci, ktre dotycz Batyku, Europyrodkowej, wschodniej oraz Sowiaszczyzny da L. Koczy,Sklawania Adama Bremeskiego, Sl. Occ. 12(1934), s. 181-253.

4 Pod tym antycznym terminem wydaje si ukrywa u Adama iHelmolda Skandynawia i Sowiaszczyzna Wschodnia.

5 Czyli Cesarstwa Bizantyjskiego.6 Wgrw czsto identyfikowano w redniowieczu ze Sowianami.

Por. B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV w.,Warszawa 1959, s. 192, 201 - 203.


11/369

zykiem od Sowian si nie rni -2, obszar jzykasowiaskiego do tego stopnia wzronie, e zaledwie dajesioszacowa.Wszystkie te narody poza Prusami zdobi znami

Chrystusa

7

. Od dawna ju bowiem Ru naley do krajwwierzcych. 8- Ru za nazywa siu Duczykw Ostrogard9, a to z tego powodu, e pooona na wschodzie obfitujewe wszelkiego rodzaju bogactwa. Ta sama kraina mieni sirwnie Chunigard, poniewa tam pierwotnie miay siznajdowa siedziby Hunw. Jej stolic jest Kijw -8. Niewiadomo mi zupenie, przez ktrych misjonarzy zostaliRusowie nawrceni na wiar wit. Jedno jest wszake

pewne, a mianowicie e jak si wydaje w swychobrzdach naladuj raczej Grekw ni acinnikw.Albowiem Morze Ruskie 10 stanowi krtki pomost doGrecji.Prusowie jeszcze nie poznali wiary, wszake z naturywykazuj wiele zalet11: s wyjtkowo ludzcy wobec

blinich znajdujcych si w cikiej sytuacji, bowiemwyjedaj na ratunek tych, ktrzy gin na morzu albodoznaj krzywd ze strony piratw; takim udzielaj oni

pomocy. Za nic majzoto i srebro, w obfitoci posiadajobce futra, ktrych zapach wywouje mierteln trucizn

pychy na naszym wiecie. Oni za, zaprawd, uwaaj jeza nawz, ku naszemu, jak sdz, potpieniu, bowiemmarzymy o ku-

7 Por. Adam IV 16 (W innym kontekcie).8 Adam, schol. 120 (116), II 22 (19).9 Waciwe znaczenie nazwy Kraj Wschodu" (G. Labuda, SSS III

548).10 Zapewne Morze Czarne.11 Charakterystyka Prusw niemal dosownie za Adamem IV 18.


12/369

niej szubie jako o szczycie szczliwoci. Dlatego zaweniane szaty, ktre nazywamy faldones, daj oni wzamian takie kosztowne skry kunie. Mona wielegodnego pochway powiedzie o obyczajach tego ludu,

gdyby tylko wyznawali jedyn wiar Chrystusow;tymczasem jej misjonarzy oni nieludzko przeladuj. Unich to mczesk koron ozdobi swoje czoo sawny

biskup czeski Wojciech 12. A po dzi dzie, gdy ktoznajdzie siwrd nich, pozwalajmu na penwsplnotycia ze sob, odmawiajc jednak dostpu do lasw irde. Ich bowiem zdaniem pojawienie si tamchrzecijan powoduje ich zbezczeszczenie. Karmi simisem bydlcym; mleko i krew tych zwierzt suy im zanapj, i to nawet tego rodzaju, e podobno nim siupijaj.Ludzie ci maj niebieskie oczy, czerwon twarz i dugiewosy. Nadto dostp do nich jest niemoliwy z powodu ba-gien i nikogo nie chcuzna spord siebie za wadc-11.Nard wgierski odznacza si kiedy wyjtkow si idzielnoci w boju, tak e nawet sia postrach wcesarstwie rzymskim. Albowiem po upadku Hunw iDuczykw da si we znaki trzeci najazd Wgrw,ktrzy pustosz i niszcz wszystkie ssiednie kraje.Zgromadziwszy za olbrzymie wojska zbrojn rk

zawadnli Bawari i Szwabi. Oprcz tego spustoszyliobszary przylege do Renu, wreszcie ogniem i mieczemzniszczyli Saksoni a do Morza Brytyjskiego 13. Ilewysiku musieli uy cesarzowie, ile

12 Okoo 957 - 997, bp praski 982. Patron archidiecezji gnie-nieskiej. Zob. Pimiennictwo czasw Bolesawa Chrobrego, opra.J. Karwasiska, Warszawa 1966, s. 5 nn., 25 nn., 89 nn.

13 Czyli Pnocnego.


13/369

strat poniosy chrzecijaskie wojska, by ich okiezna ipodporzdkowa prawom boskim 14, to wiadomo jestwszystkim [i] o tym goszznane powszechnie historie.Karyntyjczycy granicz z Bawarami, s oddani subie

Boej; nie ma te ludu bardziej od nich zacnego i bardziejoddanego czci Boej i odnoszcego si z szacunkiem dokapanw.Czechy maj krla i wojownicze rycerstwo; peno u nichkociow, a lud oddany jest praktykom religijnym.Czechy dziel si na dwa biskupstwa, praskie ioomunieckie.15- Polska stanowi wielk krain Sowian; graniczy ona,

jak mwi, z pastwem ruskim -15. Dzieli siza na osiembiskupstw. Niegdy miaa Polska krla, obecnie rzdzwniej ksita. I ona, jak Czechy, jest podporzdkowanamajestatowi cesarskiemu, skadajc mu trybut. Rodzaj

broni i sposb wojowania jest taki sam u Polakw iCzechw. Wezwani na wyprawwojennPolacy smniw bitwie, ale niezwykle okrutni w grabieach i mordach.

Nie oszczdzaj ani klasztorw, ani kociow, anicmentarzy. Tote nie inaczej daj si wplta w wojny

prowadzone przez innych, jak pod warunkiem, e dozwolisi im na rabunek mienia, pozostajcego pod opiek

miejsc witych. Std to take si zdarza, e z powodudzy upu odnoszsido zaprzyjanionych z sobjak dowrogw; z tego to wzgldu w wy -

14 O tym najedzie wgierskim (912-915) opowie Helmold zaAdamem szerzej w c. 8.

15 Adam IV 13. Helmold znacznie rozszerza lakonicznwzmiankAdama o Polsce. rde tych dodatkowych informacji nie da siustali.


14/369

jtkowych tylko razach przywouje si ich na pomoc wwojennej potrzebie.

Niech powysze o Czechach i Polakach oraz innychSowianach wschodnich wystarczy [czytelnikowi].

2. O MIECIE WINETA

Tam, gdzie kocz si dzierawy Polski, dochodzi si 16-dio obszernej krainy Sowian, tych mianowicie, ktrychstaroytno nazywaa Wandalami, obecnie za zowi siWinitami albo Winulami17. Pierwszymi z nich sPomorzanie, ktrych siedziby rozcigaj si a do Odry.Odra za jest najbogatsz rzek krainy sowiaskiej, awypywa z wntrza lasu Morawian, ktrzy mieszkaj na

wschd od Czech, gdzie te i aba ma swj pocztek.[rda tych rzek] lebardzo blisko siebie, z tym jedynie,e zwracaj si swym biegiem w inne strony. aba

bowiem pync na zachd w grnym biegu opywaCzechw z Sorabami, w biegu rodkowym oddzielaSowian od Sasw, w dolnym za diecezj hamburskod bre-

16 Adam II 21 (18), schol. 14 (15), II 22 (19) (g wny zrb ma-teriau), schol. 17 (18), z pewnymi dodatkami Helmolda.

17 Adam II 21 (18). Identyfikacja Sowian z germaskimiWandalami pojawia si w redniowieczu niejednokrotnie. MistrzWincenty Kadubek zwie Wandalw bezporednio z Polakami

poprzez ogniwa porednie w postaci rzekomej aciskiej nazwyWisy-Wandalus oraz imienia legendarnej krlowej Wandy (MPH II258). Winitowie (Wendowie) nazwa, ktr Niemcy okrelaliSowian zachodnich. Winulowie to jej forma uboczna, znana tylko zdziea Adama/Helmolda. Formy Winithi Adam nie zna. O nazwachSowian por. J. Otrbski, Sowianie rozwizanie odwiecznej

zagadki ich nazw, Pozna 1947; H. owmiaski,Pocztki Polski, t.

II, Warszawa 1963, s. 9 nn.


15/369

meskiej, po czym zwycisko wpada do Morza Bry-tyjskiego 18. Druga rzeka, to jest Odra, kierujc si na

pnoc przepywa przez rodkowe dzierawy Winulwdzielc Pomorzan od Wieletw. U jej ujcia do Morza

Batyckiego leao niegdy

19

wietne miasto Wineta

20

,ktre stanowio synny port dla mieszkajcych wokbarbarzycw i Grekw. Poniewa o tym miecie mwisi rzeczy nadzwyczajne i zgoa niewiarygodne, na jego

pochwa z chci powiemy co godnego wzmianki. Zpewnoci byo 21 to najwiksze miasto ze wszystkich,ktre sw Europie. Zamieszkuj je Sowianie pomieszani

z innymi ludami, Grekami i barbarzycami. Albowiem iprzybysze sascy otrzymali take prawo zamieszkiwaniatame, wszake pod warunkiem, e w czasie swego pobytunie wolno im wyznawa publicznie chrzecijastwa.Wszyscy bowiem mieszkacy tego miasta a do jegozagady22 yli w pogastwie; poza tym zreszt co doobyczajw i gocinnoci nie znalazby ludu bardziejzacnego i askawego. Miasto owo obfitowao w produktywszystkich krajw, nie zbywao mu te wyszukanychrozrywek. 23- To arcybogate miasto ktry z krlwduskich podobno otoczy wielk flot i doszcztniezniszczy. Dotd zachowa-

18 Zob. przyp. 13.19quondam fuit dodatek Helmolda.20 Adam II 22 (19). W oryg.: Iumneta. Wiadomo o tajemniczej

zaginionej Winecie u ujcia Odry (o nazwie zob. G. L a b u d a,Fragmenty, II 184 - 90), pojawia si po raz pierwszy u Adama zBremy. Do caoksztatu legendy zob. R. Kiersnowski, LegendaWinety, Krakw 1950, oraz popularne ujcie K. B a h i j a, Ostatniatajemnica zatopionych bogw, Warszawa 1971.

21 Adam pisze o Winecie w czasie teraniejszym: est.22usque ad excidium eiusdem urbis dodatek Helmolda.


16/369

y si jeszcze pozostaoci po owym starym miecie -23.ywio Neptuna wystpuje tam w trzech odmianach.Wyspbowiem opywajtrzy prdy, jeden z nich ma bycakiem zielony, drugi biaawy, trzeci za sroy si

wiecznie w szalonym ruchu burzliwych fal

-16

.24- Istniej jeszcze inne ludy sowiaskie, ktre yjmidzy Odr aab 25- i dugim klinem rozpocieraj sina poudnie -25, jako to Herulowie albo Heweldowie 26,ktrzy mieszkaj koo rzeki Haweli i Doszy 27,Lubuszanie28, Wilinowie 29, Stodoranie 30 oraz wieleinnych. 31- Poza powolnym biegiem Odry i za rnymiludami pomorskimi rozciga si na zachodzie krainaWinulw, tych mianowicie, ktrzy nazywaj siTolanami, czyli32 Redarami -31. Najbardziej

23 Dodatek Helmolda. Por. Adam, schol. 56(57).24 Ustp oparty gwnie na Adamie II 21 (18) i schol. 16 (17) z

pewnymi uzupenieniami Helmolda.25 Dodatek Helmolda.26 Niemiecka forma Heweldowie (IX w.: Hehfeldi) oznacza

Hawelan (Stodoran). Identyfikacja z germaskimi Herulamibezzasadna.

27 Niem.: Dosse, prawy dopyw Haweli.28 ac.: Leubuzi plemi wymienione tylko przez Adama/

Helmolda. Zob. R. Kiersnowski,Lubuszanie, SSS III 101.29 Zapewne Wolinianie mieszkacy wyspy Wolin u ujcia Odry.30 Druga, niewtpliwie rodzima nazwa Hawelan, niesusznie przez

Adama/Helmolda uwaanych za odrbny lud. Por. J. Strzelczyk,Stodoranie, SSS V (w druku).

31 Dodatek Helmolda.32 Nie czyli", lecz oraz", jak to zresztwynika z nieco dalszego

tekstu. Tolanie (mniej poprawnie: Doanie) i Redarowie toodrbne plemiona wieleckie. Do dziejw Wieletw/ Lucicw pozaliteratur ogln zob.: W. Brske, Untersuchungen zur Geschichtedes Lutizenbundes, Mnster/Kln


17/369

znanym ich miastem Retra 33, siedziba kultu pogaskiego.Zbudowano tam wityniwielkdla demonw, z ktrychnajwaniejszy jest Radogost34. Posg jego ozdobiony jestzotem, oe za purpur. Miasto owo ma dziewi bram,

otoczonych zewszd gbokim jeziorem; drewniany mostumoliwia przejcie, wszake dostp na dozwolony jesttylko dla skadajcych ofiary albo tych, ktrzy oczekujodpowiedzi wyroczni.Nastpnie dochodzi sido Czrezpienian i Chyan, ktrychod Tolan i Redarw oddziela rzeka Piana i miastoDymin. Chyanie i Czrezpienianie mieszkaj z tej stronyPiany, za Tolanie i Redarowie z tamtej. Cztery te ludydla swego mstwa nazywajsiWieletami albo Lucicami.Za nimi idGlinianie i Warnowie, nastpnie Obodryci35, amiastem ich jest

1955; M. Hellmann, Grundzge der Verfassungsstruktur derLiutizen, w: Siedlung und Verfassung der Slawen zwischen Elbe,Saale und Oder, Giessen 1960, s. 103-113; W. H. Fritze,

Beobachtungen zu Entstehung und Wesen des Lutizenbundes,Jahrbuch fr die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 7(1958) s.1 - 38; Z. Suowski, O syntez dziejw Wieletw-Lucicw, Roczn.Hist. 24 (1958), s. 113 - 144; tene, Geneza i upadek pastwaWieletw-Lucicw, Kwart. Hist. 70(1963), s. 325-40.

33 Inaczej Radogoszcz. Nie zidentyfikowane sanktuariumWieletw. Wedug najnowszej hipotezy (J. Herrmann, Feldberg,

Rethra und das Problem der wilzischen Hhenburgen, SlaviaAntiqua 16 (1969), s. 33 - 69) pooone nad Jeziorem Luciskim.Por. J. Strzelczyk,Radogoszcz, SSS IV 450-451.

34 Inaczej Swaroyc (Thietmar VI 23 - 25). Por. B. Grott, Swaroyci jegowitynia, Mwiwieki 1971, nr 7, s. 29 - 31.

35 w wszym znaczeniu tego sowa. Do szerszego ZwizkuObodryckiego naleeli poza waciwymi Obodrytami Warno-


18/369


19/369

dzielny szczep sowiaski, on jeden majcy krla. Niegodzi si zaatwia adnej sprawy publicznej bez za-signicia ich opinii; do tego stopnia siej oni grozdziki swej zayoci z bstwami czy raczej demonami,

ktrych czczz wikszym oddaniem ni inni

-40

.To s plemiona Winulw rozsypane po krainach,ziemiach i morskich wyspach. Cay ten lud oddany jest

bawochwalstwu, przebywa stale w ruchu i podry,uprawia piractwo godzce z jednej strony w Duczykw,z drugiej w Sasw. Dlatego ju nieraz i na wszelkiesposoby wielcy cesarze i kapani zadawali sobie trudu, byowe buntownicze i niewierne szczepy przywie w jakisposb do uznania imienia Boego i aski wiary witej.

3. W JAKI SPOSB KAROL NAWRCI SASWNA WIAR [CHRZECIJASK]

Spord wszystkich gorliwych krzewicieli wiarychrzecijaskiej, ktrzy za zasugi dla swej wiaryosignli chwalebne pierwszestwo, byszczy zawszenajsawniejszy Karol44, m, ktrego wszyscy dziejo-

pisowie powinni obsypywa pochwaami. Jego powinnosi stawia na czele tych, ktrzy trudzili si dla Boga wkrainach pnocy. On bowiem poskromi mieczemwyjtkowo dzikie i buntownicze plemi Sasw i

podporzdkowa prawom chrzecijastwa.

ostatnio J. Osigowski, Pocztki sowiaskiej Rugii do roku 1168(zagadnienia etniczne i polityczne), Materiay Zachodniopomorskie13 (1967), wyd. 1969, s. 239 - 287, oraz w pracy popularnej: Wyspa

sowiaskich bogw, Warszawa 1971.44 Karol Wielki, 768 krl Frankw, 800 cesarz, zm. 814.


20/369

45- Sasowie za i 46 Turyngowie, zarwno jak i inne ludy wpobliu Renu mieszkajce, pozostaj, jak czytamy, zdawien dawna w stosunku trybutarnym do Frankw. Znimi to, gdy odpadli od pastwa Frankw, Pepin 47, rodzic

Karola, zacz wojn, ktr zakoczy wszake zwikszym powodzeniem jego syn. Dugi czas toczya siwojna przeciwko Sasom. Trwaa ona przez lat trzydziecitrzy48, a prowadzono j z wielk zacitoci z obydwchstron, jednakowo z wikszymi stratami po stronie Saswni Frankw. Moga bya ona nawet wczeniej siskoczy, gdyby nie upr Sasw, ktrzy woleli strzecwolnoci z broni w rku49 i dokonywa spustosze wziemiach Frankw a do Renu. aden prawie rok nie bywolny od bitew, wreszcie, jak czytamy, Sasi ponieli takogromnklsk, e z tych, ktrzy zamieszkujoba brzegiaby, dziesi tysicy mczyzn wraz z kobietami idziemi przeniesionych zostao do Francji. Rok w byrokiem trzydziestym trzecim dugotrwaej wojny saskiej50;u dziejopisw Frankw uchodzi on za pamitny, by za ontrzydziestym sidmym panowania cesarza Karola; wowym roku Widukind, podegacz buntu, zoywszy swwadz tyrask podporzdkowa si cesarstwu i ochrzcisiwraz

45 Ustp skomponowany z fragmentw kroniki Adama I 8(9),11(12), 14(15).

46 W wydaniu Schmeidlera: lub (vel) Turyngowie". Emendacja napodstawie innych rkopisw.

47 Pepin zwany Maym, 751 - 768 krl Frankw, pierwszy zKarolingw na tronie frankijskim.

48 Od 772 do 804 r.49libertatem armis tueri malentes dodatek Helmolda.50 804.


21/369

z innymi monymi saskimi51. Wwczas dopiero Saksoniastaa siprowincj[cesarstwa] -45.Osignwszy to zwycistwo wojenne najdzielniejszyKarol zaufa nie sobie, lecz Bogu, Panu hufcw,

przypisujc swoje sukcesy jego askawej pomocy.Kierujc si rozsdkiem postanowi te zwolni Sasw odwszelkiego trybutu i obdarowa ich wolnoci, chocia onina to zupenie nie zasugiwali. Powodowany wzgldem nazapat niebiesk [dba bowiem], aby czasem przecieniwiadczeniami lub daninami nie dali si skoni do buntulub nie powrcili do bdw pogastwa. 52- Wreszcie takiim krl stawi warunek a oni si na zgodzili abywyrzekszy siwiary w demony przyjli sakramenty wiarychrzecijaskiej a stali si trybutariuszami i poddanymiPana Boga oraz aby zgodnie z wymogami prawa skadalikapanom dziesiciny ze wszystkich swoich zwierzt,

podw rolnych jak i swego poywienia. W ten sposbpoczeni z Frankami utworzyliby z nimi jeden lud.Saksonia za dzieli sina osiem biskupstw 53,

51 W rzeczywistoci Widiukind przyj chrzest w 785, a nie w804r.

52 Adam I 9(10), 12(13), 11(12).53 Pierwszym z nich byo biskupstwo misyjne dla okrgw

Wigmodii i Fryzji (do ujcia rzeki Ems) zaoone w 787 r. W latach804 - 805 powstay biskupstwa w Mnster, Osnabrck i Bremie(metropolia koloska) oraz Paderborn (metropolia moguncka). Wczasach Ludwika Pobonego (814 - 840) powstay kolejne

biskupstwa saskie: Hildesheim, Verden i Halberstadt (metropoliamoguncka), oraz Hamburg. Adam z Bremy (I 11 [12]) pisze, iowych 8 biskupstw podlegao arcybiskupom mogunckiemu ikoloskiemu", podczas gdy Helmold wyrazi si bardziej oglnie:poddana za bya najgodniejszym pasterzom". O pocztkachorganizacji kocielnej na ziemiach saskich zob. A. Hauck, KG III

371-424.


22/369

poddana za bya najgodniejszym pasterzom -52, ktrzybyli w stanie nawrci na wiar wit proste umysysowem i przykadem. O uposaenie ich doczesne stara sicesarz wspaniaomylnie i bardzo hojnie. Dokonano wic

w Saksonii dziea zaoenia nowej winnicy; umocniono jpenisi. Lecz i proci Fryzowie54 przyjli w owym czasieaskwiary chrzecijaskiej. Wtedy wic otwara sidrogadla szerzycieli Sowa Boego za ab. Szli przeto szybcyzwiastunowie gosi ewangeli pokoju na wszystkieobszary pnocy 55. 56- W tym czasie, gdy rwnie ludysowiaskie podporzdkowane zostay wadzy Frankw,mia Karol poruczy zarzd Hamburga, miasta Albingw

pnocnych57, gdzie zbudowa katedr, pewnemuwitemu mowi, przewidzianemu przez niego na

biskupa, snujc plany, by owa katedra hamburska staa simetropoli dla wszystkich ludw Sowian i Duczykw.W zrealizowaniu tej myli przeszkodziy cesarzowiKarolowi zarwno mier ksidza Heridaga, jak i

pochaniajce go ustawiczne wojny. w bowiemniezwyciony wadca, ktry podbi wszystkie krlestwaEuropy 58, przedsiwzi, jak wie gosi, ostatniwojnzDuczy-

54

Lud germaski nad dolnym Renem. Apostoem Fryzw byw.Willibrord.55 Ostatnie zdania s czciowo samodzielnymi dodatkami

Helmolda, czasami za swobodn parafraz Adama I 12 (13), 11(12).

56 Adam I 14 (15) (16).57 Nordalbingowie jedno z plemion saskich z siedzibami na

pnoc od dolnej aby.58 Licentia poetica. Imperium Karola Wielkiego obejmowao

jedynie wielki blok terytorialny od Pirenejw (z MarchiHiszpaskna pd. pogrzu) po abi pn. Itali.


23/369

kami. Albowiem ci Duczycy jak i inne ludy, mie-szkajce poza Dani, zwani s przez historykw fran-kijsikich Normanami. Ich to krl Gotfryd59 narzuciwszy

ju dawniej trybut Fryzom, Nordalbingom, Obodrytom i

innym ludom sowiaskim, zagrozi wojn samemuKarolowi. Ten konflikt w bardzo powanym stopniuopni zamierzenia cesarza co do Hamburga. Wreszcie,gdy zrzdzeniem niebios nastpia bezdzietna mierGotfryda, wstpi na tron jego brat stryjeczny Hemming,ktry prdko zawar pokj z cesarzem i uzna rzekEjdorza granicswego pastwa -56.Wkrtce potem Karol zszed z tego wiata. By to mnajzacniejszy i pierwszy zarwno w sprawach boskich, jaki ludzkich; zasuy wic on na wyniesienie z krla nacesarza Frankw. 60- Albowiem godno cesarska, ktra 61-

przez wiele stuleci kwita w sposb godny pochway -61poczwszy od Konstantyna 62 w Grecji, mianowicie wmiecie Konstantyno-

59 Lata panowania nie znane (ok. 800 r.). W tym miejscu wstarszym z rkpsw kopenhaskich znajduje si pniejszy (z ok.1470} dopisek: Hic primo error dicencium Thetmarcos a tempore

Karuli Magni nullius dominia mansipatos. Pisarz kodeksu staranniezaznacza w tekcie kroniki miejsca wiadczce o podlegoci

Ditmarszw, co pozostaje w zwizku z planami zdobywczymi krlaChrystiana I duskiego (1449 - 1481) (wadajcego te Szlezwikiemi Holsztynem od 1460 r.) wobec nich.

60 Wedug Vita Willehadi, s. 5 (MGH SS II 381) z dodatkamiHelmolda.

61 Dodatki Helmolda.62 Konstantyn Wielki, cesarz rzymski 306 - 337, przenis w 330 r.

stolic cesarstwa do Konstantynopola. W 395 r. nastpi podziacesarstwa na cz wschodnii zachodni. Cz zachodnizajy wV - VI w. ludy barbarzyskie.


24/369

polu, gdy zabrako tam mw pokolenia krlewskiego,jak wiadomo, 61- upadla do tego stopnia, e pastwo,ktremu w pierwszym okresie jego rozwoju wystarczalizaledwie trzej rwnoczenie rzdzcy konsulowie

wzgldnie dyktatorowie albo nawet cesarzowie

-61

, wkocu dostao siw rce kobiety 63.61- Gdy wic zewszd przeciw cesarstwu podnieli si

buntownicy, gdy prawie wszystkie krlestwa Europyodpady od cesarstwa i sama macierz wiata, Rzym,znalaza si wskutek napadu ssiadw w cikim

pooeniu, a brakowao jej obrocy 64, spodobao siStolicy Apostolskiej -61 zwoa uroczyste zebraniewitych ludzi, 61- ktrzy mieli sinaradzi wsplnie nad

potrzebami oglnymi -61. Wtedy gosami wszystkich [i] zaogln zgod znakomity krl Frankw, Karol,wyrniony zosta koron cesarstwa rzymskiego, a todlatego, i wiedziano, e nie ma on w wiecie sobierwnego ani zasugami jako krzewiciela wiarychrzecijaskiej, ani saw, ani potg, ani te liczbzwyciskich wojen. W taki przeto sposb godno cesarza

przeniesiona zostaa z Grecji do Francji-60.

4. O PODZIALE KRLESTWA

Gdy wic krl Frankw i cesarz Rzymian Karol przenissi z obfitym plonem dobrych uczynkw do wiecznoci,wstpi po nim na tron syn jego Ludwik 65. Ten zgodnywe wszystkich zamierzeniach

63 Cesarzowej Ireny (797 - 802).64 Przedstawienie oglnikowe i niecise. Stolicy Apostolskiej

zagraali Longobardowie z pnocnej Italii. Sojusz papiesko-frankijski mia najwyraniej charakter polityczny.

65Ludwik Pobony (814-840).


25/369

z ojcem, tak samo jak ojciec otacza t sam szczo-drobliwoci subdomu Boego i cae duchowiestwo i

przeznacza skarby cesarstwa na upikszanie iuwietnianieKocioa. Czyni za to w takim stopniu, e biskupw,

ktrzy sksitami niebieskimi, gdy sprawujrzd dusz,mianowa rwnie ksitami krlestwa. 66- Gdy tenedowiedzia si o zamiarach swego ojca co do Hamburga,zasign natychmiast rady mdrych ludzi i kazawywici na arcybiskupa hamburskiego bardzo

pobonego ma, Anskara67, ktrego kiedy wysa jakomisjonarza do Duczykw i Szwedw. Ustanowi te owomiasto metropolidla wszystkich ludw pnocnych -66, byw ten sposb posannictwo Sowa Boego silniej krzewiosi wrd barbarzyskich narodw. Tak te si stao.Albowiem dziki gorliwoci pasterzy katedry hamburskiejrozszerzyo si68 Sowo Boe na wszystkie ludy Sowian,Duczykw i Normanw; tak stopi siw ld pnocy odaru Sowa Boego. Przez wiele dni i lat przy najwikszymwysiku doktorw pracowano w znoju nad tymi ludami.Taka bowiem bya mnogo ich bdw i [taka] trudnowytpienia krzewicego si jak las bawochwalstwa, e

pracy tej nie dao si dokona od razu, a z duym tylkowysikiem. Rwnie rozmaite burze wojenne szalejce po

caym kraju po mierci najpoboniejszego Ludwikaznacznie opniy chrystianizacjludw. Po jego zejciu ztego padou rozpoczy si wojny domowe, a to z tego

powodu, e czterech jego synw walczyo

66 Adam I 16(18), 15(17).67 Arcybp hamburski 831 - 865, zob. H a u c k, KG II 698 -706.68 disseminatum por. Ks. Rodzaju 9, 19 (oraz 10, 18).


26/369

o wadz zwierzchni. 69- Mnogie niesnaski powstaymidzy brami i [doszo do] strasznej wojny, w ktrej, jakto dziejopisowie stwierdzaj, zniszczono wszystkie ludyFrankw. Wreszcie za porednictwem papiea Sergiusza70

umierzono zamieszki, a krlestwo podzielono na czteryczci71 i to w ten sposb, e najstarszy z braci Lotarposiad wraz z ItaliRzym oraz Lotaryngi z Burgundi,Ludwik Ren z Germani, Karol Gali, a Pepin Akwitani-69.

5. O PODRY WITEGO ANSKARA DOSZWECJI.

W tych burzliwych czasach, gdy niezgoda wrd bracipocigna za sob zawieruch wojenn i osabieniepodzielonego cesarstwa, dogodno chwili skonia wieludo buntu. Wrd nich na pierwszym miejscu i w sposbszczeglny wystpiy ludy Duczykw, rozporzdzajceniezwyk potg si ludzkich i broni. Duczycy wpierw

podporzdkowali sobie Sowian jak i 72- Fryzw nakadajcna nich trybut73; nastpnie z flot pirack podpynwszyRenem oble-

69

Adam I 22 (24).70 Sergiusz II (844 - 847). Porednictwo jego w traktacie w Verdim(zob. nastpny przyp.) wyniko z mylnego zrozumienia przez.Adama z Bremy relacjiAnnales Fuldenses.

71 Adam: trzy. Traktatem w Verdim (843 r.) utworzono istotnietylko 3 dzielnice: centraln Lotara (Italia, Lotaryngia, Burgundiwraz z pniejszymi Niderlandami), zachodni Karola ysego iwschodni Ludwika Niemieckiego. Wspomniany Pepin to Pepin II(838 - 864), syn Pepina I (zob. przyp. 47).

72 Adam I 21 (23).73 O podporzdkowaniu przez Duczykw Sowian w tym czasie

milcz inne rda. Najazd na Fryzj nastpi w latach 836 - 837.Hamburg zniszczono w 845 r.


27/369

gli Koloni, a przez ab Hamburg i doszcztnie zni-szczyli. Synne miasto, nowo zbudowany gmach kocioaw caoci zostay zniszczone poarem -72, przy tym nawet i

prowincja Nordalbingw 74 i cokolwiek leao nad

brzegiem rzeki, zostao zupione przez barbarzycw.Saksoni ogarno przeraenie. Arcybiskup hamburski,wity Anskar i inni misjonarze wysani do krainysowiaskiej czy skierowani do Danii zostali na skutekostrych przeladowa wypdzeni ze swych siedzib irozproszeni na wsze strony. 75- Ludwik przeto, 76- ktremu

jak wyej powiedziano przydzielono Germani -76,podobny we wszystkim do swego sawnego rodziciela, takco do imienia, jak i pobonoci, usiowa podnie upade

biskupstwo hamburskie i dlatego stolec biskupi bre-meski, ktry by wwczas osierocony przez mier

pasterza 77, przyczy do Kocioa hamburskiego, by w tensposb powstaa jedna diecezja w miejsce dwch.Poniewa za oba miasta wskutek napadw pirackichnaraone byy na ustawiczne niebezpieczestwa,wydawao siwskazane wzbogaci jedno z nich i obdarzygo uposaeniem drugiego. Po otrzymaniu od StolicyApostolskiej bulli w tej sprawie zrealizowano to wszystko,co w sercu pobony wadca zamierzy. Zczono wic

diecezjbremeskz ham-

74 W rkpsie kopenhaskim dopisek (ok. 1470): hic patet secundosuppressio Thetmarcorum (zob. przyp. 59).

75 Na podstawie Vita Anskarii Rimberta, c. 16, 17, 23, 24, zdodatkami Helmolda. (MGH SS II 700-701, 707-710; ed. W.Trillmich, R. Buchner, s. 50 - 52, 72 - 82).

76 Dodatek Helmolda.77 Bp bremeski Luderyk zm. 847 lub 848 (H a u c k, KG II 811:

24 VIII 845).


28/369

bursk, obie za dostay si pod rzdy w. Anskara 78; wten sposb staa si jedna owczarnia i jeden pasterz 79. 80-Po niedugim wszak czasie, gdy zacieko Duczykwnieco si umierzya, Hamburg zacz podnosi si na

nowo z ruin

81

, a ludy Nordalbingw powrciy do swoichsiedzib -80. Take biskup Anskar w roli posa cesarskiegoczsto udawa si do krla duskiego 82, gdzie dziaazrcznie z poytkiem dla obu krlestw i dla utrwalenia

pokoju. Osign te wiele aski od krla i zawiza z nimprzyja, aczkolwiek [ten] by poganinem; zawdzicza toza zaufaniu wzbudzanemu swojpowag -75. 83- Jemu tekrl da upowanienie do zaoenia kociow w Szle-zwiku i Ripen84; przedtem za ju poleci, by nie robionotrudnoci osobom pragncym przyj chrzest i y wedugobyczajw chrzecijaskich. Niezwocznie te wysanotame kapanw w celu urzeczywistnienia tych zamysw.Gdy za aska Doa rosa z wolna wrd ludu duskiego,zapaa wspomniany biskup pragnieniem nawrceniaSzwedw. Wyruszywszy w t cik drog, osobicie

prosi krla du-78 Rok 848 lub 849. Wspomniana przez Helmolda bulla wy-

stawiona zostaa dopiero w 864 r. przez papiea Mikoaja I. Jej treHelmold zna wycznie z dziea Rimberta.

79 Ewang. w. Jana 10, 16. 80 Dodatek Helmolda.81 Por. Dzieje Apost. 15, 16.82 Horyka I (827 - 854).83 Ustp swobodnie skomponowany z dziea Adama I 25 (27), 29

(31), 26 (28) i Vita Anskarii c.24, 25.84 Ripen, obecnie Ribe miasto duskie na wybrzeu Morza

Pnocnego, naprzeciw Szlezwiku. Na budow kocioa w Ripenzgodzi si w rzeczywistoci dopiero Horyk II (854 -przed 873), anie, jak informuje mylnie Helmold za Adamem (I 29[31]), Horyk I.


29/369

skiego o listy polecajce i posa; uda si w drog 85- zwielu [towarzyszami] -85 i przyby na okrcie do Birki86, 87-naczelnego miasta Szwecji. Tam zosta przyjty z wielkradoci i znalaz poparcie u wiernych, ktrych pozyska

dla Chrystusa niegdy, przed otrzymaniem stolicybiskupiej, gdy skierowa si do tego kraju jakomisjonarz87; otrzyma te od krla zezwolenie, by chtnimogli swobodnie przyjmowa wiar chrzecijask.Potem posawszy do Szwecji biskupa 88 i kapanw, ktrzyw jego zastpstwie mieli dba o subBo i zbawienieludu, oraz zachciwszy niektre osoby do wytrwania wwierze, powrci do wasnej siedziby-83. Od tego czasuziarno Sowa Boego rzucone wrd Duczykw iSzwedw zaczo wydawa obfite owoce. Chocia

bowiem wrd tych ludw pojawio si jeszcze potemwielu tyranw, ktrzy dopuszczali si okruciestw nietylko wzgldem wspziomkw chrzecijan, lecz nawetwobec obcych narodw, wszake naley wiedzie, echrzecijastwo po pierwszym okresie swego istnieniaumocnio sizarwno w Danii, jak i Szwecji do tego stop-nia, e nigdy ju w caoci nie zostao zniweczone, mimoe chwiao siczasami pod nawaprzeladowa89.

85 Dodatek Helmolda.86 Osada handlowa nad jeziorem Mlar. Por. L. Leciejewicz, J.

ak,Birka, SSS I 118 - 119.87 Dodatek Helmolda.88 Erimberta. Por. Vita Anskarii c. 25.89 W ostatnich zdaniach tego rozdziau Helmold opiera si na

ywocie w. Anskara (c. 34) i odbiega od Adama (I 61 [63]), ktrydonosi, e w Szwecji na pewien czas chrzecijastwo pniejzaniko, natomiast w Danii (I 52 [54]) nigdy ju nie zdoano gozupenie wykorzeni.


30/369

6. O NAWRCENIU RUGIAN

Wrd wszystkich ludw pnocnych jedynie krainaSowian pozostaa bardziej oporna od innych i nieskonnado przyjcia wiary. Jak za wyej powiedziano90, jest wiele

ludw sowiaskich. Z nich ci, ktrzy zowisiWinulami,czyli Winitami, w wikszej czci nale do diecezjihamburskiej. 91- Albowiem oprcz godnoci siedzibymetropolitalnej dla wszystkich ludw i krlestw pnocyma siedziba hamburska swe okrelone granice, mianowicienajdalsz cz Saksonii, ktra ley z tamtej stronyaby,92- a zowie si Nordalbingi -92. Obejmuje ona trzynarody: Ddtmarszw, Holzatw i Szturmarw-91. Std

biegnie granica do Winitw, mianowicie tych, 91- ktrzy

zowi si Wgrami, Obodrytami, Chyanami,Czrezpienianami, a do rzeki Piany i miasrta Dymina. Tamjest kres diecezji hamburskiej -91.Nie naley si wic dziwi, e najgodniejsi kapani igosiciele ewangelii, Anskar, Rimbert93 i szsty z rzdu,Unni94, wszyscy wyrniajcy si niezwyk gorliwociw nawracaniu pogan, nie troszczyli si o zbawienieSowian, tak e ani sami, ani przez podwadnych sobiekapanw nie zebrali adnego owocu. Taki stan, jak sdz,

spowodowa nie dajcy siprzezwyciy upr tego ludu anie niedbalstwo misjona-

90 c. 1.91 Ustpy skomponowane, po czci dosownie, z Adama II 18

(15), II 17 (15), II 21 (18), schol. 70 (72) por. IV 13.92 Dodatek Helmolda. W rkpsie kopenhaskim dopisek z ok. 1470:

hic habes intellectum (zob. przyp. 59).93 Arcybp hamburski 865 - 888.94 Arcybp hamburski 919 - 936 (H a u c k, KG III 1005: 918 -936).


31/369

rzy, ktrych serca paay takchcinawrcenia pogan, enie szczdzili ani majtku, ani ycia.Tradycja bowiem starodawna gosi, e w czasach LudwikaII wyszli z Korbei95 mnisi odznaczajcy si witoci,

ktrzy pragnc zbawienia Sowian narazili si naniebezpieczestwo i zaryzykowali swoje ycie dlaposannictwa Sowa Boego. Przewdrowawszy wielekrain sowiaskich przyszli oni do tego plemienia, ktrenazywa si Ranami albo Rugianami, a ktre mieszka wsercu morza. Tam mieci siognisko bdw i znajduje sisiedziba bawochwalstwa. Misjonarze peni zapau goszcSowo Boe zjednali sobie ca wysp i zaoyli tamekaplic ku czci Pana i Zbawcy naszego Jezusa Chrystusa

jak i ku wspomnieniu w. Wita, ktry jest patronemKorbei. Skoro za za wol Bo w zmienionej sytuacjiRanowie odpadli od wiary, wypdzili natychmiast kapa-nw oraz wiernych Chrystusa i zamienili religi na

bawochwalstwo. Albowiem witemu Witowi, ktregomy uznajemy za mczennika i sug Chrystusowego,oddaj oni cze bosk, stawiajc wyej stworzenie odStwrcy. Nie ma te pod socem barbarzycw, ktrzy bywiksz odczuwali odraz do chrzecijan i kapanw nioni. Chepi si za samym imieniem witego Wita,

ktremu nawet powicili wspaniawityniz posgiem;przypisuj mu przede wszystkim pierwsze miejsce wrzdzie bstw. Z wszystkich te krajw sowiaskich przy-chodz tam [ludzie] z zapytaniami do wyroczni i pynroczne opaty na ofiary. Nawet kupcom, ktrzy by

przypadkiem do nich przybyli, nie pozwalajna95 Nowa Korbea klasztor benedyktyski nad Wezer w

Saksonii.


32/369

rozpoczcie handlu, zanim bstwu nie ofiaruj czegocenniejszego ze swoich towarw; wtedy te dopierowolno wystawi towary publicznie na targu. Kapanaswego czcz nie mniej ni krla. Od tego to czasu, gdy

odpadli od wiary witej, wspomniane bawochwalstwoutrzymuje siu Ranw a do dnia dzisiejszego 96.

7. PRZELADOWANIE [CHRZECIJAN PRZEZ]NORMANW

Zaprawd, w nawrceniu na wiar wit ludwsowiaskich jak i innych plemion od samego pocztku

powan przeszkod stanowia owa burza wojen, ktrasroya si prawie na caym wiecie97 w nastpstwie

awanturniczych wypraw Normanw. Zreszt wojskonormaskie skadao si ze zbieraniny najdzielniejszychDuczykw. Szwedw i Norwegw. Oni to, znajdujc siwanie pod jedn wadz, podporzdkowali sobietrybutarnie najpierw Sowian, ktrzy posiadali swesiedziby w ich zasigu, potem dawali siwe znaki innymssiednim pastwom, zarwno na ldzie, jak i na morzu.Do ich powodzenia w niemaym stopniu przyczyni siw

podzia cesarstwa rzymskiego, ktre jak wyej

powiedzia-96 Legenda o dziewitowiecznej chrystianizacji Rugii i oprzeksztaceniu si czci w. Wita w pogaski kult witowitapowstaa dopiero w XII w. i bya wyrazem aspiracji politycznychklasztoru nowokorbejskiego. Por. J. O s i g o w s k i, Pocztki

sowiaskiej Rugii (por. przyp. 43), s. 254 nn. Ostatnie zdanieHelmolda dowodzi, e sowa te pisa przed 1168 r., to jest przedzdobyciem Arkony przez Duczykw (por. c. 108).

97 Por. Wergiliusz, Eneida, X 569: Sic toto Aeneas desaevit inaequore victor, oraz Georgiki I 511:saevit toto Mars impius orbe.


33/369

no98 ulego najpierw wyczerpaniu przez wojnywewntrzne po czasach Starszego Ludwika, a potem

podzielio sina cztery czci i byo rzdzone przez tyludrobnych krlw. 99- Wiadomo mianowicie, e w owym

czasie Normanowie wpadajc przez Loar spalili Tours,przez Sekwan obiegli Pary; wiadomo te, e krlKarol100 wiedziony strachem nada im na siedzibziemi,ktra znalazszy si w posiadaniu Normanw przyjanazw Normandii101. Nastpnie Lotaryngia zostaa przeznich spustoszona 102, a Fryzja podbita. Nasz za Ludwik,mianowicie krl Germanii, tak powcign Normanw,zarwno traktatami, jak i wojnami, e chocia caFrancjspustoszyli, jego pastwu zupenie nie dali si we znaki.Po jego mierci

rzdzia dzika, nieokieznana barbaria.

Albowiem Czesi, Serbowie, Susowie 103 i inni Sowianie,ktrych on sobie trybutarnie podporzdkowa, 104-strzsnli wtedy jarzmo niewoli -104. Wwczas to rwnieSaksonia zostaa spustoszona przez Duczykw, czyli

Normanw, a ksi Brun zosta zabity wraz zdwunastoma hrabiami, za biskupom Teodorykowi iMarkwardowi obcito czonki105. Na-

98 C. 4.99 Adam I 28 (30), 38 (40).100 Karol ysy, krl zachodniofrankijski 843 - 877.101 ktra ... Normandii" dodatek Helmolda. 102 850.103 Plemiserbskie w pobliu ujcia Sali do aby.104 Dodatek Helmolda.105 Zarwno do powstania Sowian, jak i najazdu Normanw

(pozostajcych pomidzy sobby moe w zwizku przyczynowym)doszo w 880 r. Brun ksiSaksonii 866 - 880.


34/369

stpnie Fryzja zostaa spustoszona, a miasto Utrechtwycite w pie. W tym to czasie piraci spalili Koloni iTrewir, z paacu akwizgraskiego urzdzili sobie stajnidla koni. Z obawy przed barbarzycami Moguncja zacza

opasywa simurami

-99

. Modziutki Karol, syn Ludwika106, powracajc w owym czasie z Rzymu z wielkimwojskiem, osaczy Normanw nad rzek Moz 107.Zacieniajc piercie oblenia coraz bardziej, wreszcie

pitnastego dnia skoni ich do poddania si. Dostawszy wswe rce tyranw duskich nie wywar na nich surowejzemsty, jak to wypadao zrobi wobec nieprzyjaci Boga,lecz na dugotrwa klsk i cik zgub Kocioaoszczdzi bezbonych przyjwszy od nich przysig izawarszy z nimi przymierze. Pozwoli te hojnieobdarowanym przez siebie odej. Atoli oni, kpic zniedostwa krla modzieniaszka, skoro tylko wydostalisina zgubnwolno, znowu skupieni w jednarmiza-dali takie klski, e okruciestwo ich przeszo wszelkiegranice. 108- C wicej [o tych wydarzeniach mwi]?Powalono miasta z ich mieszkacami i biskupw wraz zca owczarni rwnoczenie pogrzebano, podpalonowspaniae witynie wraz z tumem wiernych-108. Z tego to

powodu na sejmie postawiono

Teodoryk bp Minden 853 - 880. Markward bp Hildesheimu 866 -880. Bitwa ta odbia si szerokim echem w pniejszej literaturzeniemieckiej, por. J. Strzelczyk, Mczennicy ebstorfscy dziejeksztatowania sijednej legendy zachodniosowiaskiej, Sl. Occ.28/29 (1971), s. 225 - 261.

106 Karol III Gruby, krl niemiecki 876 - 888.107 Moza (Mass), dopyw Renu. Do opisanych tu wydarze doszo

w 882 r.108 prawie dosownie z Adama I 38 (40).


35/369

Karola w stan oskarenia i dla gupoty jego 109- zoono ztronu, przy czym za nastpc przybra Arnulfa, swego

bratanka -109. Ten zebrawszy wojsko wkroczy wdzierawy 110- Duczykw i w wielu cikich wojnach

prawie doszcztnie ich zniweczy. Wojn przy tymkieroway niebiosa; zaprawd bowiem, na sto tysicypogan polegych w bitwie znaleziono zwoki zaledwiejednego chrzecijanina. W ten sposb usunito dokuczliwplagNormanw, a Pan pomci si za krew sug swoichlejc siju od lat siedemdziesiciu -110. To wszystko111dziao si w czasach arcybiskupa Adelgara112, ktry bynastpc w. Rimberta i trzecim pasterzem po w.Anskarze.113- Po mierci Adelgara wstpi na stolec biskupiHoger114, po nim za Reinward115. Na tronie zakrlewskim po Arnulfie zasiad Ludwik Dzieci 116. Natym Ludwiku koczy si rd Wielkiego Karola. w, wkrtkim czasie usunity z tronu, mia za swego nastpcksicia Frankw Konrada -113117.

109 Adam I 40 (42). Arnulf krl niemiecki 887 - 899.110 Adam II 47 (49). Zwycistwo Arnulfa koo Lwen nad Dyle w

891 r.111 W rkpsie kopenhaskim dopisek z XV w.: Arnulfus imperator

longa infirmitate tabefactus nulla medicine [arte] potuit iuvari,quoniam [raczej: quin] a pediculis consumeretur (wiadomo ztrzynastowiecznej kroniki Marcina z Opawy).

112 Lub Adalgara (arcybp hamburski 889 /H a u c k, KG II 817:888/ 909).

113 Skrt relacji Adama I 50 /52/ (koniec) 53 /55/ (pocz.).114 Arcybp hamburski 909 - 916 (Haue k, KG II 817: 911 -917).115 Lub Reginward, arcybp hamburski, zm. 1 X 918 po niecaym

roku rzdw (H a u c k, KG III 1005).116 Krl niemiecki 900-911.117

Konrad I, ksiFrankonii, 911 - 918 krl niemiecki.


36/369

8. NAJAZD WGRW

A za rzdw Konrada dokonali Wgrzy dokuczliwegonajazdu 118. Spustoszyli oni nie tylko naszSaksonii inne

prowincje z tej strony Renu, lecz nawet za Renem lece

kraje, Lotaryngii Francj119. Wtedy to barbarzycy palilikocioy, amali krzye i szydzili z nich, kapanw mczyli

przed otarzami, a kler pomieszany z ludem albo zabijali,albo uprowadzali w niewol. Siady tej wciekoci

przetrway a do naszych czasw. Rwnie Duczycykorzystajc z pomocy Sowian pustosz najpierw

Nordalbingw 120, nastpnie Sasw zaabskich 121,napawaj te Saksoni wielkim przeraeniem. UDuczykw w tym czasie krlowa Worm 122, jaka

okrutna, e si tak wyra, glista, czowiek wyjtkowowrogo usposobiony do chrzecijan. On to usiowa wytpichrzecijastwo zaprowadzone w Danii, kapanwwypdzi ze swych granic, wielu za z nich pozbawi wokrutny sposb ycia. Atoli krl Henryk, syn Konrada 123,

ju118 Z wyjtkiem pierwszego zdania cay ten rozdzia zosta niemal

dosownie przepisany z dziea Adama I 53 (55), 55 (57) - 62 (64), II1.

119

Najazd 912-915.120 Wrkpsie kopenhaskim dopisek z XV w.:Hic patet tercio idem(zob. przyp. 59).

121 Zaabskich" z punktu widzenia Helmolda, to jestmieszkajcych na poudnie od dolnej aby. Dla Adama z Bremyzaabskimi" Sasami byli Nordalbingowie,

122 Gorm II Stary 899 - 936 (?) jednoczyciel Danii i zaoycielnajstarszej dynastii krlewskiej. Gra sw. niem. Wurm robak.

123 Henryk I z saskiej dynastii Ludolfingw, 919-936 krlniemiecki. Zob. G. L a b u d a,Henryk I, SSS II 201. Syn Konrada"to bdny dodatek Helmolda. Henryk I by synem ksicia saskiego

Ottona (zm. 912).


37/369

od dziecistwa peen bojani Boej i ca wiar po-kadajcy w Jego miosierdziu, odnis nad Wgramiwietne zwycistwa 124, za Czechw i Serbw, ujarz-mionych ju przez innych krlw, jak i reszt ludw

sowiaskich, rozgromi w jednej bitwie tak strasznie, ereszta ich a pozostao ich zaledwie niewielu obiecaaz wasnej woli krlowi trybut, a Bogu przyjcie chrztu 125.

Nastpnie z wojskiem wkroczy do Danii i przerazi krlaWorma pierwszym atakiem do tego stopnia, e ten obiecawykona otrzymane rozkazy i pokornie baga o pokj. Wten sposb zwyciski krl Henryk ustali granice krlestwaw miejscowoci Szlezwik, ktra teraz nazywa siHaithabu; tam te ustanowi margrabiego i poleci zaoykolonisask126.Wtedy to witobliwy arcybiskup Unni, ktry wstpi nakatedr po Reinwardzie, widzc, e dziki miosierdziuBoskiemu i mstwu krla Henryka zamano cakowicieupr Duczykw i Sowian, a tym

124 Najwaniejsze 15 III 933.125 Bitwa pod czynem 4 IX 929. Wbrew opinii Adama i

Helmolda w bitwie tej nie brali udziau Czesi ani Serbowie.Dokadny opis bitwy u Widukinda (Rerum gestarum Saxonicarum

libri III), I 36. Niekompletny przekad tej relacji: G. L a b u d a,Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr tekstw, Warszawa 1954, s. 284- 287. Serbw, a dokadnie jedno z ich plemion Gomaczw,

pokona Henryk I ju w 928 r. W tyme roku zaj podstpemgwny grd Stodoran Brenne. Po zwycistwie pod czynemHenryk I ruszy na Czechw i zmusi ich do pacenia trybutu. Por. G.L a b u d a,Fragmenty, I 251 nn.;Die Slawen in Deutschland, Berlin1970, s. 272 nn.

126 Wyprawy przeciw Danii odby Henryk I w latach 931 i 934.


38/369

samym drzwi wiary otworzyy sidla pogan na ocie127,postanowi osobicie przemierzy cay obszar swejdiecezji. Tak wic w towarzystwie wielu zakonnikw

przyby do Duczykw, gdzie wwczas panowa okrutny

Worm. Jego co prawda nie zdoa ugi wskutekwrodzonej mu dzikoci, lecz nawrci jego syna Haralda128i uczyni takim wyznawc Chrystusa, e ten cho

jeszcze sam sakramentu chrztu nie przyj obiecawyznawa publicznie chrzecijastwo, ktre ojciec jegomia w najwikszej nienawici. Ustanowiwszy wickapanw w poszczeglnych kocioach Danii, wityBoy mia poleci Haraldowi mnog rzesz wiernych.Korzystajc te z jego pomocy i w towarzystwie jego ludzidotar do wntrza wszystkich wysp duskich, goszcsowo Boe i umacniajc w wierze tych wiernych, ktrychtam znalaz w niewoli. Nastpnie idc w lad wielkiegokaznodziei, Anskara, podrujc po Morzu Batyckim nie

bez mozou dotar do Birki, 129- gwnego miasta Szwecji-129, dokd to od mierci witego Anskara nikt znauczycieli nie omieli si przyby przez latsiedemdziesit, z jednym wyjtkiem, jak czytamy,Rimberta.Birka za jest bardzo sawnym miastem Gotw 130,

pooonym w rodku Szwecji; oblewa j jedna zatokaMorza Batyckiego tworzc podany port, dokd zwykle

przybywajuroczycie wszystkie okrty Du-

127 Por. Dzieje Apost. 14, 27.128 Pniejszy krl Harald Sinozby ok. 936 (945) przed 988

(986?). Zob. G. L a b u d a,Harald Gormsson, SSS II 195 -196.129 Dodatek Helmolda.130 Czyli Szwedw.


39/369

czykw, Norwegw, Sowian i Sembw 131, jak rwnieinnych ludw Scytii w celu zaatwienia rozmaitych sprawhandlowych. W tym wic porcie wyldowa wyznawcaBoy; wystpi on z wezwaniem do ludw z mocy

niezwykego dla nich posannictwa. Chocia Szwedzi iGoci z powodu rozmaitych niebezpieczestw, ktre niosyz sobowe czasy, i z powodu okrutnej surowoci krlwzupenie zapomnieli o religii chrzecijaskiej, wszake zaask i przyczyn Bo zostali ponownie przywoani dowiary witej przez witego ojca Unna. Wypeniwszywic zadanie swego posannictwa, gdy ju ewangelistaBoy gotowa si do powrotu, zmoony chorob zoy

brzemi strudzonego ciaa pod Birk. Umar za rokuPaskiego Wcielenia 936 osignwszy dobre miejsce wwycigu yciowym. Na stolec arcybiskupi wstpi po nimczcigodny Adeldag 132.

9. NAWRCENIE HARALDA

Zdarzyo si, e w tym rwnie roku zszed z tego wiatacesarz 133 Henryk, a na tron wyniesiony zosta syn jegoOtton, z przydomkiem Wielki134. Gdy ten obj rzdy, 135-

dozna wielu zniewag ze strony131 Mieszkacw Sambii, czyli Prusw (por. Adam IV 18: Sembi

vel Pruzzi).132 Lub Adaldag, arcybp hamburski 936 (Hauck, KG III 1005:

937)-988.133 Niecile Henryk I nie by cesarzem.134 Otton I Wielki, 936 krl niemiecki, 962 cesarz rzymski, zm.

973. Zob. G. L a b u d a, Otto I, SSS III 560 - 561.135 Z wyjtkiem samego pocztku rozdzia oparty niemal

dosownie na dziele Adama II 3-5.


40/369

swych braci136. Take krl duski137, ktry 138- bytrybutariuszem -138 jego ojca, zrzuci jarzmo niewoli i 138-schwyci za bro w celu zdobycia wolnoci -138. Najpierwzamordowa margrabiego Szlezwiku prowincja ta nosi

drugie imiHaithabu jak te i posw Ottona, niweczcdoszcztnie cakoloniSasw, ktra si tam znajdowaa.139- Rwnie Sowianie dc do zmiany pooeniaodwayli si zbuntowa siejc postrach w ssiednichdzierawach Sasw -139.Przeto krl Otton, skoro tylko z pomoc Bo wyzwolisiz puapek stawianych mu przez braci, wymierzysdi

sprawiedliwo swemu ludowi 140. Nastpniepodporzdkowawszy swojej wadzy prawie wszystkiekrlestwa, ktre odpady po mierci Karola, podnis brona Duczykw. A przekroczywszy z wojskiem graniceDanii, cignce si przy Szlezwiku, spldrowa ogniem imieczem ca krain a do samego morza, ktre dzieli

Normanw od Duczykw. Morze to od zwycistwa krlazwie sia po dzie dzisiejszy Ottensund.W drodze powrotnej wyda mu bitw pod Szlezwikiemkrl Harald. Walczono w niej z obu stron dzielnie, Sasiwszake odnieli zwycistwo, a Duczycy uciekajcschronili sina okrty. Wreszcie odpowied-

136 Tankmara i Henryka, wystpujcych z pretensjami do tronu.Pierwszy z nich poleg w 938, z Henrykiem Otton I pojedna siw941.

137 Harald Sinozby.138 Dodatki Helmolda.139 Dodatek Helmolda. Autor ma na myli pierwsze powstanie

Sowian poabskich 936 - 950. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I270nn.

140 Por. II Ks. Samuela 8, 15.


41/369

nio korzystne warunki skoniy Haralda do pokoju 141.Podda siwic Ottonowi, a przyjmujc ode krlestwo wlenno zoy przyrzeczenie zaprowadzenia w Daniichrzecijastwa. Zaraz te sam Harald da si 'ochrzci

wraz z swojonGunhild i malekim synkiem; jego tonasz krl trzyma do chrztu witego i nada mu imionaSweina-Ottona 142. W tym czasie caa Dania przyja wiarwit, a podzielono j na trzy biskupstwa

podporzdkowane metropolii hamburskiej 143. Pierwszyprzeto witobliwy Adeldag wywica biskupw dlaDanii; od tego czasu katedra hamburska zacza miesufraganie. Za tymi pocztkami miosierdzia Boskiego

poszed, jak wida, tak pomylny rozwj, e od owegoczasu a do dni dzisiejszych kocioy duskie zgarnwszyrozmaite ludy pnocy zbierajobfite owoce.Zaatwiwszy te sprawy w Danii w sposb waciwy,najmniejszy Otton skierowa swe wojska w celu

podbicia buntowniczych Sowian. Ojciec jego poskromiich w jednej wielkiej bitwie, on za nastpnie z takimmstwem rozgromi, e obiecali zwycizcy trybut izapewnili o swej gotowoci przyjcia chrzecijastwa wzamian za pozostawienie im ycia i ojczyzny 144. Przyjte chrzest cay lud pogaski i po raz pierwszy zbudowano

wwczas kocioy w Sowiaszczynie O przebiegu tychzdarze pisa bd dokadniej na waciwym miejscu -135145.

141 Zapewne w 948 r.142 Przyszy krl Swen I Widobrody (986[?] - 1014).143 W Szlezwiku, Ripen i Aarhus.144 Mowa o powstaniu Serbw, Obodorytw i Stodoran (zob.

przyp. 139). Do wybuchu buntu przyczynio si wiaroomnepostpowanie margrabiego Marchii Wschodniej Gerona.

145 C. 12 i 14.


42/369

16. O KSICIU HERMANIE 146

Nastpnie, gdy opromienionego saw zwycizcy krlaOttona wezwano do Italii w celu wyzwolenia StolicyApostolskiej, odby on, jak powiadaj, narad nad tym,komu powierzy zastpstwo dla wymierzeniasprawiedliwoci w tych stronach, ktre ssiaduj z

barbarzycami. Saksonia bowiem od czasw Karola zpowodu dawnych buntw tego ludu nie miaa ksicia, lecztylko samego cesarza. 147- Aeby wic w nieobecnocikrla Duczycy albo Sowianie nie pokusili sio zmianw istniejcym ukadzie stosunkw-147, krl nakonionykoniecznocimianowa zrazu swym nastpcw zarzdzieSaksoni Hermana 148. Uznaem za konieczne nieco

wspomnie o tym mu i jego potomstwie, 149- poniewaw naszych czasach znaczenie jego powanie wzroso -149.Czowiek w, urodzony z ubogich rodzicw, pocztkowo,

jak mwi, zadowala si siedmiu anami i tylupoddanymi odziedziczonymi po rodzicach. Nastpnie,jako e mia bystry umys i ujmujc powierzchowno,gdy na skutek lojalnoci i skromnoci okazywanejzarwno wobec swych panw, jak i sobie rwnych

poznano si na nim w paacu, doszed do zayych

stosunkw z samym krlem. Ten, obserwujc jegoskrztnpracowito, przyj go w poczet sug, a nastpniemiano-

146 prawie cay rozdzia za Adamem II 8 (7)-11 (9), ostatnie pzdania za Adamem II 2 (koniec).

147 Dodatek Helmolda.148 Herman Billung, 937 legat krlewski, 953 margrabia na granicy

z Obodrytami, ok. 961 - 973 ksi saski. Por. G. L a b u d a,Billungowie, SSS I 117-118.

149 Dodatek Helmolda, ktry ma na myli Henryka Lwa iAlbrechta Niedwiedzia.


43/369

wa piastunem swych synw, prdko wszake w miarpowodze powierza mu urzdy hrabiego. Na sta-nowiskach tych spisywa si dzielnie; podobno gdy jegowasnych poddanych zaskarono do sdu o kradzie,

wszystkich ich skaza na kar mierci. Nowoci takiegopostpku sta si wwczas drogi ludowi, a nastpniepozyska najwiksze powaanie w paacu. Gdy za wnagrod zasug otrzyma ksistwo Saksonii, rzdnie isprawiedliwie administrowa tym krajem i a do miercistawa gorliwie w obronie witych kociow.Temu wic mowi najpoboniejszy krl powierzynamiestnictwo w tej krainie, po czym uda si do Italii.Tutaj odby synod z biskupami i nakaza zoy z tronu

papiea Jana z przydomkiem Oktawian 150, oskaronego owiele wystpkw; a stao si to w jego nieobecnoci,albowiem papie szuka w ucieczce ochrony przed sdem.

Na jego miejsce poleci krl wywici przeoonegoarchiwum Leona. Przez niego to wkrtce zostakoronowany, a lud rzymski obwoa go cesarzem iAugustem w dwudziestym smym roku jego panowania;od koronacji Karola w Rzymie upyny 153 lata. W tymokresie przebywa cesarz z synem pi lat w Italii, pokonaw wojnie synw Berengara 151, a Rzymowi przywrci

150 Jan XII, 955 - 964. W lad za Adamem z Bremy Helmoldprzedstawia okolicznoci koronacji cesarskiej Ottona I niecile.Koronacji dokona nie Leon VIII (963 - 5), lecz Oktawian Jan XIIw 962 r., a nie 963, jak wynikaoby z rachuby naszych kronikarzy.Rwnie od koronacji Karola Wielkiego miny nie 153, a 162 lata.

151 Berengar II krl woski 950 - 961. Ottona I wezwaa do Italiikrlowa-wdowa (po krlu Lotarze II z Prowansji)


44/369

dawn wolno. 152- Potem wrci cesarz do ojczyzny icay swj wysiek skierowa ku nawracaniu pogan, przedewszystkim za Sowian -152. W tej dziaalnoci powodziomu si doskonale za spraw Boga i przy jego pomocy,

wspierajcej we wszystkim prawic najpoboniejszegokrla.

11. O ARCYBISKUPIE ADALBERCIE153- Ujarzmiwszy i nawrciwszy na wiar chrzecijaskludy sowiaskie Wielki Otton zaoy miasto Magdeburgnad brzegami aby154. Ustanawiajc je metropoliSowian, kaza tame wywici na arcybiskupa manajwitobliwszego Adalberta 155. w pierwszy biskup

wywicony dla Magdeburga zarzdza spryciediecezjprzez lat dwanacie. Swoimi kazaniami nawrcite wiele osiadych tam plemion sowiaskich.Wywicony zosta w trzydziestym pitym roku rzdwcesarza 156, a byo to sto trzydzieci siedem lat powywiceniu w. Anskara. Arcybiskupstwu zamagdeburskiemu podporzdkowano caSowiaszczyzna do rzeki Piany 157. Bi-

Adelajda. Otton oeni si z Adelajd i w 951 r. koronowa si nakrla Longobardw.

152 Dodatek Helmolda.153 Prawie dosownie za Adamem II 15 (13), 16 (14).154 W istocie nie chodzio o zaoenie miasta Magdeburga,

istniejcego ju na pocztku IX w., lecz o fundacj arcybiskupstwamagdeburskiego w 968 r. Por. G. L a b u d a, Magdeburg, SSS III151 - 153.

155 Pierwszy arcybp magdeburski 968 - 981. Por. S. Chmie1ewski,Adalbert, SSS I 3.

156 Obliczenie bdne (936 + 35 = 971).157 Na Pomorzu Zaodrzaskim. Wpada do Zalewu Szczeciskiego.

Nazw t nosi rwnie jedna z trzech cienin czcych ZalewSzczeciski z Batykiem.


45/369

skupstw-sufraganii byo pi, z tych Merseburg i ytyceleay nad rzekSal, Minia nad ab, Brandenburg za iHawelberg bardziej wewntrz kraju 158. Szstym za

biskupstwem sowiaskim jest Starogard -153 159. To

biskupstwo, jak poprzednie postanowi cesarz najpierwpodporzdkowa arcybiskupstwu magdeburskiemu; jednakdomaga si pniej jego zwrotu arcybiskup hamburskiAdeldag 160, poniewa wedug dawnych przywilejwcesarskich zostao ono podporzdkowane jego diecezji.

12. O BISKUPIE MARKONIE

Aldenburg161, ktry po sowiasku nazywa siStarigard, to

znaczy stare miasto", pooony jest w ziemi Wgrw, wzachodniej stronie Morza Batyckiego, a stanowi onnajbardziej wysunity punkt Sowiaszczyzny. Miasto to ikraj zamieszkiwali ongi bardzo dzielni mowie, bowiem

przebywajc na kresach caej Sowiaszczyzny mieli zassiadw ludy duskie i saskie, std przede wszystkimwysta-

158 Trzy pierwsze z wymienionych biskupstw sufraganiimetropolii magdeburskiej zostay zaoone rwnoczenie z ni w

968 r., Brandenburg (Brenne) i Hawelberg ufundowa Otton I ju w948 i 946 r.159 Zagadnienie czasu fundacji (948 czy 968) i najstarsze dzieje

biskupstwa starogardzkiego snader sporne. Por. nastpne rozdziayoraz artyku J. Strzelczyka, Starogard wagryjski biskupstwo, SSSV (W druku).

160 Por. przyp. 132.161 Do pocztku tego rozdziau por. Adam, schol. 15 (16) i 29.

Zasadniczo jednak rozdziay 12-14 i 18 s samodzielnymosigniciem Helmolda, opierajcego si gwnie na miejscowejstarogardzkiej tradycji ustnej.


46/369

wieni byli na wszelkie zawieruchy wojenne, wywoywanealbo przez nich samych, albo wzniecane przez innych.Podobno rzdzili u nich tacy krlowie, ktrzy wadali cakrain Obodrytw i Chyan, a nawet innych, dalej

siedzcych ludw. Gdy wic cay kraj Sowian, jak wyejpowiedziano162, zosta podbity i opanowany, rwniemiasto Starogard nawrcio si na wiar wit, a liczbawiernych bya w nim znaczna. Temu to miastu danajdostojniejszy cesarz163jako biskupa czcigodnego maMarkona, poddajc pod jego wadz cay kraj Obodrytwa do rzeki Piany i miasta Dymina 164. Oprcz tego

powierzy jego trosce gone miasto Szlezwik, ktre nosite drugie miano Haithabu 165. W tym bowiem, czasieSzlezwik z przylegajc prowincj, ktra si rozciga od

jeziora Schlei166 a do rzeki Ejdory, podlega cesarstwurzymskiemu; a posiada on wielkie przestrzenie yznejziemi, aczkolwiek w wikszoci opustoszaej z tego

powodu, e lec midzy oceanem a Morzem Batyckimkraj ten ponosi musia czste klski wskutek najazdw.Skoro za dziki miosierdziu Boemu i mstwuWielkiego Ottona w ziemi tej zapanowa wszdzie zupenyspokj, pustkowie wagryjskie i kraje

162 C. 9.163 Otton I.164 Marko, rzekomy pierwszy bp starogardzki, znany jest tylko

Helmoldowi. U Adama (II 26 [23]) nazwany jest on (Merka) tylkobpem w Danii. Przedstawienie stanu dyskusji nad pocztkamibiskupstwa starogardzkiego w artykule wymienionym w przyp. 159.

165 Osada handlowa Haithabu (zob. S. J a s n o s z, L. Leciejewicz,Haithabu, SSS II 183) znajdowaa si w latach 934 - 983 (wprzyblieniu) pod zwierzchnictwem niemieckim.

166 obecnie wska zatoka Batyku.


47/369

Szlezwiku zaczy si zaludnia, take Wkrtce nie byoskrawka ziemi, ktry by nie rzuca si w oczywystpujcymi miastami, wsiami i mnogimi klasztorami.Do dzi utrzymuje si wiele ladw owego osadnictwa,

szczeglnie w lesie, ktry cignie si od miastaLtjenburg167 poprzez dugie poacie a do Szlezwiku.Rozlege i niemal niedostpne jego pustkowie wrdnieprzebytych gstwin lenych zdradzaj bruzdy, ktreniegdy oddzielay poszczeglne pola. Take ksztatymiast albo grodw zdradzaj dawny ukad waw.Rwnie groble usypane na wielu rzekach dla spitrzeniawody potrzebnej do napdzania mynw pokazuj, e cayw las zamieszkany by ongi przez Sasw.Jak powiedziaem, pierwszym gospodarzem tej nowejwinnicy by biskup Markon, ktry w witym rdlechrztu witego obmy ludy Wgrw i Obodrytw. Po

jego zgonie Szlezwik zaszczycony zosta osobnymbiskupem. Stolec bowiem starogardzki otrzyma w zarzdczcigodny m Ekward 168, ktry pozyska wielu Sowiandla Pana. wicenia za otrzyma od witego Adeldaga,arcybiskupa hamburskiego. Rosa przeto rzesza wiernych,nic te przez cay okres rzdw Ottona nie sprzeciwiaosinowemu Kocioowi. Jak wiemy, byo trzech cesarzy o

tym imieniu, a wszystkich oywia rwny zapa w na-wracaniu Sowian. I napeni si kraj Wgrw, Obo-drytw i Chyan kocioami i kapanami, zakonnikami iBogu powiconymi dziewicami. Katedra staro-

167 Miasto w Wagrii na zach. od Starogardu.168 Wedug Adama (II 16 [14]) by pierwszym bpem staro-

gardzkim po podporzdkowaniu go metropolii magdeburskiej (968 -973).


48/369

gardzka zostaa powicona w uroczysto JanaChrzciciela169, a zajmowaa ona zaszczytne stanowiskokocioa metropolitalnego. Za katedra meklemburskazostaa zaoona pod wezwaniem ksicia apostow Piotra;

zwizany z ni by klasztor eski, Biskupi starogardzcybardzo powaali naczelnikw sowiaskich, a to dlatego,e dziki hojnoci wielkiego wadcy Ottona nagromadzilioni wiele dbr doczesnych, z ktrych mogli obficieczerpa dla czynienia nada i jednania sobie przychylnociludu. Z caej tej ziemi Wgrw i Obodrytw skadanocorocznie biskupowi trybut, ktry zaliczano za dziesicin,a mianowicie z kadego puga uiszczano mierzycziarna i40 pczkw lnu jak i 12 sztuk czystego srebra; do tegodochodzi jeden pieniek jako opata dla poborcy 170. Pugza sowiaski orze para wow albo jeden ko 171. Omiastach za i folwarkach jak te i liczbie dworwnalecych do biskupa nie bdziemy w tym dziele pisa,

poniewa dawne rzeczy poszy w zapomnienie, a otowszystko si nowe stao172.

169 24 VI.170 Poza t dziesicin sowiask" nowe biskupstwo otrzymao

skromne uposaenie ziemskie (por. c. 14, 18). Dalsze dziejeuposaenia biskupstwa starogardzkiego mona ledzi w oparciu o te

same rozdziay oraz c. 70, 77, 84, 88, 92.171 Klasyczna wiadomo o pugu" jako sowiaskiej mierzepowierzchni pl uprawnych i zarazem jednostce podatkowej (por. c.14 i 88). Por. A. Subrtova-Petranova, Stare aratrumpluh jakousedlostni jednotka, Casopis Spolenosti Pfatel Staroitnosti 64(1956), nr 1, s. 22-28; J. Szewczyk, Wka.Pojcie i termin na tleinnychredniowiecznych jednostek pomiaru ziemi, Prace Geograf. nr67, Warszawa 1968, s. 28 nn.

172 II List do Koryntian 5, 17.


49/369

13. O BISKUPIE WAGONIE173- W roku. wic trzydziestym smym krlestwa a

jedenastym cesarstwa wielki wadca Otton, pogromcawszystkich ludw pnocy, przenis si szczliwie do

Pana i pochowany zosta w swoim miecie Magdeburgu174. Po nim zosta nastpc syn jego, rodkowy Otton,ktry przez10 lat zarzdza sprycie cesarstwem175. Ten

po pobiciu krlw [zachodnio] frankijskich, Lotara iKarola176, przenis natychmiast wojn do Kalabrii 177,gdzie kolejno odnoszc zwycistwa i ponoszc klski wwalkach z Saracenami178 i Grekami zmar w Rzymie. Ponim nastpi na krlestwo trzeci Otton 179 w wieku cho-

picym; ozdobi on bero silnymi a sprawiedliwymi

rzdami przez lat osiemnacie.W tyme czasie ksi saski Herman przyj na oumierci za spadkobierc syna swego Bennona 180, ktry

pozostawi po sobie pami dobrego i dzielnego,

173 Niemal dosownie za Adamem II 24 (21), z tym, e Adamoznacza rok wedug pontyfikatu arcybpa Adaldaga, podczas gdyHelmold liczy lata rzdw Ottona I (wedug Adama I 62 (64), II 2.10 [9]).

174973.175 Otton II krl niemiecki 973-983, cesarz 967 (za ycia ojca).

Por. G. L a b u d a, Otto II, SSS III 561 - 562.176 Lotar, krl pastwa zachodniofrankijskiego (Francja) 954 - 986.

Karol jego brat, pretendent do korony po mierci Lotara. Wojnapomidzy Ottonem II a wadcami Francji toczya sio Lotaryngiwlatach 976 - 980.

177 Prowincja w pd. Italii.178 Czyli Arabami, ktrzy w 976 r. napadli na pd. Wochy, bdce

pod wadzBizancjum (std Grecy").179 Otton III, urodzony 980, krl niemiecki 983-1002, cesarz 996.

Por. G. L a b u d a, SSS III 562 - 563.180

Bernard I ksisaski 973-1011.


50/369

wszake z wyjtkiem tego, e wyrodzi si od ojca iuciska lud zdzierstwami -173.W Starogardzie po mierci Ekwarda nastpi Wagon 181.Ten y w najwikszej zgodzie ze Sowianami. Mia za

podobno pikn siostr, ktrej zapragn naczelnikobodrycki Billug 182. Gdy za zwraca sion czsto w tejsprawie do biskupa, niektrzy z domownikw biskupaodrzucali jego prob uywajc nieostronie obelywychsw. Mwili mianowicie, e niewaciw jest rzeczwydawa bardzo pikn dziewczyn za nieokrzesanego

prostaka. Billug udawa, e tej obrazy nie zauwaa, amiotany dz nie przestawa ponawia swoich prb.Biskup za obawiajc si, by nie powstaa std dla nowegokocioa jaka szkoda, przychylnie skoni si ku jego

probie i da mu swsiostrza on. Z nispodzi crk181 Wagon lub Wegon bp starogardzki 973 ok 983.182 Wydarzenia opisane w tym fragmencie, jak i same postacie

Billuga i jego rodziny, sbardzo sporne i znane tylko Helmoldowi.Adam z Bremy (schol. 27 [30]) wspomina o nie wymienionym zimienia ksiciu sowiaskim (obodryckim?), ktremu ksi saskiBernard odmwi w obelywy sposb swej wnuczki za on, co

byoby jakoby bezporedniprzyczynwielkiego powstania Sowianw 983 r. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I229 nn. Helmold nieco

dalej (c. 16) wydarzenia te czy z osobksicia Mciwoja (por. G.Labuda, Mciwj, SSS III 326 - 327). Billug nie wydaje si bypostaci historyczn (por. G. Labuda, Billug, SSS I 117). Jego synMcisaw moe by postacihistorycznalbo kontaminacjz innymMcisawem, znanym z relacji Thietmara (VIII 5) i wypdzonym zkraju w wyniku rewolucji pogaskiej 1018 r. (G. L a b u d a,

Mcisaw, SSS III 325). Zdaniem H. S t o o b a (s. 73, przyp. 6) imiBillug (Billung) mogo by chrzestnym imieniem Mciwoja. Doepizodu zob. te: J e g o r o v, Die Kolonisation, I 26, 52 nn.,Schmeid1er, Ueber die Glaubwrdigkeit, s. 339.


51/369

imieniem Hodika, ktrbiskup, jej wuj, odda do klasztorupanien; a poniewa znaa Pismo wite, uczyni jopatkzakonnic, ktre przebyway w Mechlinie, zanim jeszczedosza do lat sprawnych183. Brat jej Mcisaw184 patrza na

to z przykroci, powodowany nienawici, choukrywan, do chrzecijastwa, jak i obaw, by dziki temuprzykadowi w obcy obyczaj nie zadomowi si w tychstronach. Wyrzuca zatem ojcu czsto, e jakby

pozbawiony rozumu lubuje si w bezwartociowychnowociach i nie waha si uwacza rodzimym prawom:raz bowiem wzi za on Niemk, a nastpnie zamknsw crk w klasztorze. Gdy wic podjudza ojca czstotymi sowy, w rzeczywicie zacz z wolna myle oodrzuceniu polubionej ony i o zmianie orientacji

politycznej. Od tych zamierze powcigna go jednakobawa, bowiem pocztki wielkich rzeczy szawsze trudne183, a sia Sasw napeniaa wprost przeraeniem.

Nieuchronnym bowiem nastpstwem odepchnicia siostrybiskupa i wzgardzenia boskimi przykazaniami byabynatychmiastowa wojna.

14. O PODSTPIE BILLUGA

Pewnego dnia wypado biskupowi wizytowa miastoObodrytw Mechlin. Do tego miejsca popieszy teBillug z najznakomitszymi, pozornie po to, by go

183 Anachronizm, gdy w czasach bpa Wagona nie byo jeszcze wMechlinie adnego klasztoru.

184 w tekcie:Missizla.185 Sowa semper sint difficiles s zdaniem komentatorw

reminiscencjOwidiusza,Remedia amoris, v. 120: Difficiles aditusimpetus omnis habet.


52/369

przyj z oddaniem. Wspomniany naczelnik obodryckizwraca si wobec wszystkich w te sowa do biskupazajtego publicznymi sprawami: Ojcze czcigodny, wielkodczuwam wdziczno dla Twej pobonoci; nie sdz,

bym kiedykolwiek mg si w wystarczajcy sposbodwzajemni. Nie chc tu wspomina o dobrodziejstwach,ktre mi osobicie wywiadczye, poniewa jest ich tyle iwymagaj wyczerpujcego omwienia. Chciabymwszake poruszy spraw powszechnych dobrodziejstwwywiadczonych caemu krajowi. Albowiem troska Twojao budow kociow i zbawienie dusz jest znanawszystkim. Z drugiej strony nie jest rzecz niewiadom,

jak wielkie opory ksit miaa do zamania twojazapobiegliwo, bymy teraz mogli y w pokoju i spokojuw ich askawoci. Jeliby od nas tego zadano, beznamysu zoymy siebie i cae nasze mienie w ofierze dlatwej czci. Nie waham si wszake przedstawi tobiedrobnej proby: nie zawstydzaj oblicza mego 186. Istnieje uObodrytw danina na rzecz biskupa, ktr liczy si zadziesicin, a mianowicie z kadego zaprzgu punego,skadajcego si z dwu wow albo z jednego konia,uiszcza si mierzyc ziarna, 40 pczkw lnu, jak i 12

pienikw dobrej monety; poza tym jeden pieniek,

ktry naley si poborcy 187. Prosz ci, pozwl mi gocign jako posag dla twojej siostrzenicy, a mojej crki.By za nie wydawao si, e moja proba zmierza kutwemu uszczerbkowi i zmniejszeniu daniny, dodaj dotwoich posiadoci w okrgach poszczeglnych miastlecych w kraju obodryckim wsie, ktre

186 I Ks. Krlewska 2, 16 i 2, 20.187 Por. c. 12.


53/369

sam sobie wybierzesz, wyjwszy te, ktre ju przeszy douposaenia dziki nadaniu cesarza".Biskup nie podejrzewajc podstpu ukrytego w piknychsowach tego arcychytrego czowieka i sdzc, e zamiana

ta nie wyjdzie mu na ze, niezwocznie przychyli si dojego proby. Sam wic przyj wsie o duej powierzchni,danin za, o ktrej wyej wspomniaem, przekazaszwagrowi, by jcign na rzecz swej crki. Potem przez

pewien czas pozosta jeszcze u Obodrytw, rozdzielikolonistom roldo uprawy i urzdziwszy wszystko wrcido ziemi Wgrw. Tam bowiem mia pobyt dogodniejszy i

bezpieczniejszy. Sowianie bowiem z natury swiaroomnii zoliwi, naley si ich zatem strzec. Oprcz innychdworw posiada biskup dwa znaczniejsze, w ktrychczsto przebywa, jeden we wsi lecej przy drodze

publicznej, zwie si ona Bosau 188, drugi za nad rzekTrawn, w miejscowoci, ktra nazywa siNezenna189,gdzie bya te kapliczka i ogrzewany dom murowany. Jegoto fundamenty ja w modym wieku widziaem, poniewacigny si niedaleko od podna gry, ktr staroytninazywali Eilberch, obecnie za z powodu znajdujcego sitam grodu zwie siona Segeberg 190.

Po duszym czasie, gdy biskup Wago zajty gdzie

188 Miejsce dziaalnoci duszpasterskiej Helmolda.189 Gnezenna? = Gnissau. Por. W. Bogusawski, Dzieje, III, 324.

Zdaniem W. Ohnesorge,Ausbreitung, s. 50 nn., R. Trautmanna,DieElb- und Ostseeslavischen Ortsnamen, cz. I, Berlin 1948, s. 7 i H.Stooba (s. 77, przyp. 3) chodzi o miejscowo Warder na pn.-wsch.od Segebergu.

190 Grd ten zosta wzniesiony z rozkazu cesarza Lotara III (por. c.53). Wskazwka do biografii Helmolda.


54/369

indziej rzadziej odwiedza ziemiObodrytw, korzystajcz dogodnej sytuacji wspomniany Billug wraz z synemMcisawem powoli wyjawi swj podstp, ktry powzi

przeciw swemu panu i pasterzowi. Zacz mianowicie

skrycie rabowa i niszczy dobra biskupie, ktre mubiskup poruczy w opiek jako swemu wasalowi ikrewnemu, oraz nasya swoich poddanych, ktrzywykradali kolonistom konie i inne mienie. Usiowania jego

bowiem zmierzay tak daleko, by pozbawi biskupa jegomajtkw, jako to zrobi przedtem z dziesicinami, a to wtym celu, by po poraeniu gowy tym atwiej doprowadzido zniweczenia subBo. Wreszcie biskup przyby dokraju Obodrytw i przeprowadziwszy dochodzeniedowiedzia si od kolonistw najdokadniej, za czyimi to

poduszczeniami wydarzaj si takie rabunki w jegomajtkach. Ogarno go przeto oburzenie nie tylkowskutek zdumienia, ale i przeraenia, co dziwi nie moe.Spostrzeg bowiem, e najsroszymi jego przeciwnikamis ludzie, ktrych poczytywa za najlepszych przyjaci, a

przeczuwajc odpadnicie nowej winnicy, przeywa wduszy wiele waha191. Uciekajc sido rodkw, ktre wtym pooeniu wydaway si wzgldnie bezpieczne,

prbowa uleczy z wolna postpujc chorob

przekonywajcymi sowy i rozmaitymi rodzajamipochlebstw zaczai gaska szwagra, by odstpi odzamierze i nie pozwala zbjcom na grabienie mieniakocielnego; e cignie na siebie jeli sinie opamita

nie tylko obraz Bosk, lecz i gniew majestatu cesar-skiego. Billug na te zarzuty wymyla sobie nowe

191multum cepit fluctuare animo (por. Wergiliusz,Eneida, X 680:animo fluctuare).


55/369

wybiegi i tumaczy si, e nigdy nie dopuciby sitakiegoszalbierstwa wobec swego ojca i pana, dla ktregoodczuwa zawsze szczegln mio. Jeli za przytrafiosi co zego, przydarzyo si to wskutek rabunkowych

napadw zbjcw, ktrzy przybywaj od Ranw iWieletw, a nie szczdznawet swoich; e on przyoy siwszelkimi siami do powcignicia ich. atwo wic

przekona prostolinijnego ma i odcign od powzitejopinii. Gdy za po otrzymaniu zadouczynienia biskupodjecha, owi natychmiast zamali obietnic i wrcili do

poprzednich otrostw; wsie ju nie tylko rabowali, ale ipalili, poza tym zagrozili mierciwszystkim kolonistomosiedlonym w majtkach biskupich, jeli natychmiast nieopuszcz folwarkw. W ten sposb dobra te prdkoopustoszay.Do tych nieszcz doczyo si to jeszcze, e w Billugzerwa maestwo i odesa siostrbiskupa. Ten fakt byszczeglnym powodem dziaa nieprzyjacielskich,

pooenie kocioa poczo te z wolna sipogarsza. Niebyo wic monoci poprawy stanu nowego kocioa,poniewa Otton Wielki ju dawno nie y, a Otton Drugi iTrzeci zajci byli wojnami w Italii. Sowianie przeto dufniw korzystn sytuacj zaczli si opiera coraz wicej nie

tylko przykazaniom Boskim, ale i prawom cesarskim.Zdawao si jedynie, e tylko saski ksi Bennoutrzymuje jaki cho niky cie wadzy. Ze wzglduna niego Sowianie wstrzymywali siz napadami, nie wy-rzekli si te wiary chrzecijaskiej ani nie chwycili za

bro.Po mierci Wagona na katedrbiskupiwstpi


56/369

Eziko 192. Ten otrzyma wicenia od w. Adaldaga,arcybiskupa hamburskiego. Jak sidowiedzielimy, przedzniszczeniem kocioa starogardzkiego byo czterech

biskupw, mianowicie Marko, 193- Ekward, Wago, Eziko;

za ich to czasw Sowianie trwali w wierze witej. Wcaej Sowiaszczynie wznoszono kocioy i zbudowanowiele klasztorw mskich i eskich powiconychsubie Bogu -193. wiadkiem tego jest mistrz Adam, ktryopisa w bardzo wymownym tekcie dzieje biskupwkocioa hamburskiego, on te z okazji wzmianki o

podziale Sowiaszczyzny na osiemnacie okrgwstwierdza, e z wyjtkiem trzech plemion wszystkiezostay nawrcone na wiarwit194.

15. O KRLU DUSKIM SWENIEW tym samym czasie 195- najbardziej chrzecijaski krlPolakw, Bolesaw196, pozostajc w przymierzu zOttonem III podporzdkowa sobie trybu-

192 Eziko bp starogardzki ok. 983 - 988? (zob. H a u c k, KG III1006).

193 Adam II 26 (24).194 Adam z Bremy (1. c.) jako swego informatora wymienia w tym

miejscu krla duskiego Swena Estridsena.195 Adam II schol. 24 (25) i II 26 (24). Od Helmolda pochodzi

objanienie: [ksitami] Sowian, ktrzy nazywaj si Winulamilub Winitami" (por. c. 1).

196 Bolesaw I Chrobry 992 -1025. Wiadomo za Adamem IIschol. 24 (25) daleka od cisoci. Bolesaw nie podporzdkowasobie caej Sowiaszczyzny Poabskiej, lecz tylko uyce i Milsko(sankcja w pokoju budziszyskim 1018 r.). Dokonao si to nie wsojuszu z Ottonem III, lecz po jego mierci, w wyniku dugotrwaejwojny z Henrykiem II. Nie podporzdkowa sobie te Chrobry aniRusi Kijowskiej, mi-


57/369

tarnie ca Sowiaszczyzn, lec z tamtej strony Odry,jak rwnie Ru i Prusw, ktrzy zamczyli biskupaWojciecha. Szcztki jego przenis wwczas Bolesaw doPolski. Ksitami Sowian, nazywajcych si Winulami

albo Winitami, byli w owym czasie Mcisaw, Nakon iSederyk 197; pod ich panowaniem utrzyma si trwaypokj, a Sowianie pacili trybut -195. Nie naley jednakpomija faktu, ew Mcisaw, ksiobodrycki, otwarciewyznawa Chrystusa, cho potajemnie go przeladowa;zabra on swoj siostr Hodik, powicon Bogudziewic, z klasztoru panien znajdujcego siw Mechliniei odda w kazirodcze maestwo niejakiemu Bolisa-wowi; inne za zakonnice, ktre tam zasta, odda za onyswoim rycerzom albo przenis do ziemi Wieletwwzgldnie Ranw. W ten sposb wspomniany klasztorzupenie opustosza198.199- W owym to czasie za dopuszczeniem boskim z powodugrzechw ludzkich zakcono spokj

mo dwch wypraw (1013 i 1018) i przejciowego zajcia Kijowa(Polsce przypady wwczas jedynie Grody Czerwieskie), ani Prus,gdzie w 997 r. ponis mczeskmierw. Wojciech.

197 Mcisaw, identyczny z synem rzekomego Billuga (por. przyp.182). Nakon, wczeniejszy od Mcisawa (jego dziad?), wymieniony

przez Widukinda (III 50) w 955 r., i przez Ibrahima ibn Jakubakilkanacie lat pniej jako jeden z czterech krlw" sowiaskich(por. G. L a b u d a,Nakon, SSS III 348). Sederyk, posta tajemnicza(ksi wagryjski?), zdaniem niektrych uczonych pochodzeniaskandynawskiego (W. Trillmich: Sigtrygg), zdaniem Labudynordycka posta imienia Mcidrg (G. L a b u d a, Dynastiaobodrzycka, SSS I 415 - 416).

198 Por. przyp. 183.199 Adam II 27 (25).


58/369

u Duczykw i Sowian 200, a zawistny czowiek obsiakkolem nieprzyjani pikne pole 201, na ktrym bujniekrzewi sikwiat boskiej nauki. Mianowicie u DuczykwSweinotto202, syn najbardziej chrzecijaskiego krla

Haralda, ogarnity duchem szataskim knu wielepodstpw przeciwko swemu ojcu, starajc si pozbawigo tronu jako zniedoniaego starca-199, jak rwniewytpi zupenie z krainy duskiej dzieo boskiej winnicy.Harald za bdcy pocztkowo poganinem, jak to wyej

powiedziano 203, nastpnie dziki naukom wielkiego ojcakocioa, Unni, nawrcony na wiar chrzecijask, takwykaza gorliwo wobec Pana, e wrd krlw duskichnie byo ju nigdy rwnego jemu. 204- On bowiem

przywid daleki obszar pnocy do boskiej nauki iuwietni cay kraj budujc kocioy i osadzajc kapanw-204. Troskliwo tego to ma o Boskie sprawy byazaprawd niezwyka, a wyrnia si te i w wieckiejmdroci. Wrd tych bowiem spraw, ktre, jak siwydaje, naledo zarzdu krajem, celowa do tego stopnia204-, e ustanawia prawa i ustawy, ze wzgldu na powagautora przestrzegane gorliwie do dzi dnia nie tylko przezDuczykw, ale i Sasw -204.Za podnietwic tych, ktrzy nie chcieli suy Bogu i y

pod rzdami pokoju, 205- Duczycy jednomylnie wyrzeklisichrzecijastwa i biorc za

200 Adam mwi tu tylko o Duczykach.201 Por. Ewang. w. Mateusza 13, 25.202 Swen I Widobrody (por. przyp. 142).203 C. 9.204 Por. Adam II 28 (26).205 Adam II 27 (25).


59/369

wadcbezbonego Swena wypowiedzieli wojnjego ojcuHaraldowi. Ten, cho ju od pocztkw panowania stale

pokada nadziej w Bogu, wwczas w szczeglnymstopniu poleci Bogu rozstrzygnicie sporu, bolejc nie

tyle nad grocym mu niebezpieczestwem, ile nadprzestpstwem syna -205 i przeladowaniem Kocioa.Widzc za, e buntu nie da si umierzy bez walki,chwyci acz niechtnie za bro przy poparciu tych,ktrzy pragnli zachowa nietknitwiar Panu i swemukrlowi.206- Przyszo zatem do wojny. W tym starciu zwycionezostao stronnictwo Haralda, wielu zgino, wielu zostaorannych. Sam za Harald, raniony ciko, uszed zszeregw, a wsiadszy na okrt schroni si do bardzosawnego miasta Sowian nazywajcego si Wineta 207.Tam wbrew swoim oczekiwaniom bowiem byli to

barbarzycy przyjto go askawie; po paru dniachwszake utraciwszy siy wskutek odniesionej ranywyzion ducha wyznajc Chrystusa -206. Dziki temuzaliczy go mona nie tylko do grona krlw godnychkrlestwa niebieskiego, lecz take do sawnychmczennikw. 208- Rzdzi za przez lat pidziesit.Po jego mierci Swen zawadn krlestwem i pocz

sroy siw swym okruciestwie przeladujc straszliwiechrzecijan -208. Powstali wic wszyscy bezboni w krainie

pnocy209 radujc si, e teraz pole stoi otworem dla ichzoci, mianowicie dla wojen i zamieszek. Zaczli tedawa siwe znaki s-

206 Adam II 27 (25), 28 (26).207 Zob. c. 2.208 Adam II 28 (26), 29 (27).209 Por. I Ks. Machabejska 9, 23.


60/369

siednim krainom, zarwno na morzu, jak i na ldzie.Najpierw wic zebrali flot i pync najkrtsz drogprzez Morze Brytyjskie przybili do brzegw aby, gdziewpadli niespodziewanie na spokojnych i nic nie

przeczuwajcych mieszkacw i

210-

spustoszyli wybrzee[ziemi] Hadeln 211 i ca ziemi Sasw, lec po obubrzegach rzeki, a wreszcie przybyli do Stade,miejscowoci bdcej dogodnym portem dla pyncych wdaby.Na rychwie o tych smutnych wydarzeniach hrabiowieZygfryd i Teodoryk 212 oraz inni panowie, do ktrychnaleaa troska o bezpieczestwo kraju, ruszyli na

barbarzycw, cho nie byo ich wielu, jako e czasnagli213. Zaskoczyli te nieprzyjaci we wspomnianym

porcie Stade. Zawrza gwatowny bj, w ktrym Duczycywzili gr, a mni Sasi starci zostali niemal wzupenoci214. Obaj hrabiowie oraz inni szlachetni[panowie] i rycerze, ktrzy nie zginli w rzezi zostalizwizani, skuci w kajdany i zawleczeni na okrty.Wszake hrabia Zygfryd przy pomocy pewnego rybakazbieg noc i w ten sposb wydosta si z niewoli.Barbarzycy wpadli z tego powodu we wcieko,odrbali rce i nogi oraz poobcinali nosy wszystkim

wielmoom,

Helmhold - Kronika Słowian.pdf

Documents

Transcript of Helmhold - Kronika Słowian.pdf