Handel elektroniczny - lazarski.pl · rozwój tego rynku, takie jak: Big Data, chmury obliczeniowe...

Łukasz KonopielkoMichał Wołoszyn

EWOLUCJA I PERSPEKTYWY

Handelelektroniczny

e-c mmerce

Jacek Wytrębowicz

Ha

nd

el e

lek

tron

iczny. E

wo

lucja

i pe

rsp

ek

tywy –

Ł. K

on

op

ielk

o, M

. Wo

łoszyn

, J. W

ytręb

ow

icz

Monografia Handel elektroniczny jest próbą opisania wpływu czynników gospo-darczych, kulturowych i politycznych na sferę usług e-commerce. Dokonuje oceny ich zakresu i siły oddziaływania.

Przedstawia genezę i ewolucję historyczną handlu w sieci w ujęciu globalnym, jak również kluczowe zagadnienia ważne obecnie i determinujące dalszy rozwój tej sfery usług. Usystematyzowuje wiedzę i pokazuje bieżące trendy rozwojowe, występujące w e-commerce w kontekście kluczowych rozwiązań infrastrukturalnych i technicznych obecnych na rynku. Uwzględniony jest kontekst porównawczy dla wybranych krajów (USA, Chiny, Wielka Brytania i Polska). Jest ponadto próbą weryfikacji ex post prognoz dotyczących miejsca i sposobu rozwoju handlu w sieci, połączoną z refleksją nad stopniem adekwatności lub brakiem trafności tych prognoz. Dodatkowo opracowanie obejmuje analizę dostępności w Polsce środków unijnych, przeznaczonych na wspiera-nie rozwoju e-commerce zarówno w kontekście doświadczeń perspektywy finansowej 2007–2013, jak i w obecnej perspektywie 2014–2020.

Książka ułatwić może czytelnikowi szczegółowe przyjrzenie się historycznym i obecnym zmianom, a jednocześnie umożliwić głębsze wniknięcie w mechanizmy ich kreowania oraz zaobserwowane tendencje.

Dr Łukasz Konopielko – adiunkt na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Uczelni Łazar-skiego, doktoryzował się na University College London (SSEES), tytuł Master of Arts in Interna�onal Economics uzyskał na Sussex University (UK), absolwent Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Mgr Michał Wołoszyn – specjalista i praktyk w zakresie e-commerce, Digital Portal Manager w Smyk S.A., absolwent Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uczelni Łazarskiego.

Dr inż. Jacek Wytrębowicz – adiunkt w Instytucie Informatyki Politechniki War-szawskiej na Wydziale Elektroniki i Technik Informacyjnych, doktoryzował się w Ecole Na�onale Supérieure des Télécommunica�ons w Paryżu, absolwent Wydziału Elektroniki Politechniki Warszawskiej.

Oficyna Wydawnicza Uczelni Łazarskiegoe-mail: [email protected]

ISBN 978-83-64054-82-2

4

Recenzenci:dr Joanna Dyczkowskaprof. dr hab. Józef Oleński

Redaktor prowadzący:Ewa Komendowska

Redakcja:Oficyna Wydawnicza Edward Mitek

Korekta:Magdalena Kowalska

Copyright © by Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2016

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione.

Katalogowanie w procesie wydawniczym / Cataloguing-in-publication Konopielko, Łukasz Handel elektroniczny – ewolucja i perspektywy / Łukasz Konopielko, Michał Wołoszyn, Jacek Wytrębowicz.Warszawa : Oficyna Wydawnicza Uczelni Łazarskiego, 2016, 158 s. ISBN 978–83–64054–82–2 Słowa kluczowe: Big Data; chmury obliczeniowe; e-commerce; fundusze Unii Europejskiej; Internet a globalizacja; internet rzeczy; Internet – techniki. KBK: HF5548.32 .K75 2016

Wydanie I

Ark. wyd. 11

Oficyna Wydawnicza Uczelni Łazarskiego02-662 Warszawa, ul. Świeradowska 43tel. +48 22 54 35 450e-mail: [email protected]

Skład i łamanie, projekt okładki: Zdzisław Ptak, [email protected]

Druk: Fabryka Druku Sp. z o.o.ul. Zgrupowania AK Kampinos 6, 01–943 Warszawawww.fabrykadruku.pl

5

SPIS TREŚCI

WSTĘP .............................................................................................................................................................................................................. 7

Rozdział 1GENEZA E-COMMERCE I ASPEKTY TECHNICZNE JEGO ROZWOJU .....................................................

11

1.1. E-commerce .............................................................................................................................................................................. 111.2. Krótka historia Internetu ............................................................................................................................................. 161.3. Internet i e-commerce a globalizacja ............................................................................................................. 221.4. Trendy rozwojowe technik internetowych ............................................................................................... 25

1.4.1. Kryptowaluty ....................................................................................................................................................... 251.4.2. Chmury obliczeniowe ................................................................................................................................ 321.4.3. Internet rzeczy .................................................................................................................................................... 401.4.4. Big Data .................................................................................................................................................................... 45

1.5. Wnioski ......................................................................................................................................................................................... 51

Rozdział 2STAN E-COMMERCE W WYBRANYCH KRAJACH W 2000 ROKU ...............................................

53

2.1. Otoczenie globalne ........................................................................................................................................................... 552.2. Otoczenie krajowe ............................................................................................................................................................. 562.3. Polityka państwa ................................................................................................................................................................. 632.4. Wnioski ......................................................................................................................................................................................... 64

Rozdział 3DETERMINANTY ROZWOJU E-COMMERCE W WYBRANYCH KRAJACH W LATACH 2001–2013 ...................................................................................................................................................................

66

3.1. Czynniki ekonomiczne ................................................................................................................................................. 663.2. Czynniki techniczne ........................................................................................................................................................ 703.3. Wnioski ......................................................................................................................................................................................... 75

Rozdział 4STAN E-COMMERCE W WYBRANYCH KRAJACH W 2014 ROKU ...............................................

76

4.1. PKB per capita ................................................................................................................................................................ 764.2. Korporacje międzynarodowe i handel ......................................................................................................... 784.3. Światowa konkurencja .................................................................................................................................................. 84

6

4.4. Czynniki demograficzne ............................................................................................................................................. 894.5. Zasoby gospodarcze i finansowe państwa ............................................................................................... 924.6. Struktura gospodarki ....................................................................................................................................................... 964.7. Środowisko organizacyjne przedsiębiorstw ........................................................................................... 994.8. Czynniki społeczne i kulturowe .......................................................................................................................... 1014.9. Polityka państwa .................................................................................................................................................................. 1034.10. Regulacje e-commerce .................................................................................................................................................. 1094.11. Płatności elektroniczne ................................................................................................................................................. 1134.12. Platformy mediów społecznościowych ....................................................................................................... 1164.13. Wnioski ......................................................................................................................................................................................... 118

Rozdział 5WSPARCIE DLA E-COMMERCE W POLSCE ZE ŚRODKÓW UNIJNYCH ...............................

122

5.1. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka ............................................................................... 1235.2. Programy Regionalne ..................................................................................................................................................... 1265.3. Nowa Perspektywa Finansowa 2014–2020 ............................................................................................ 129

PODSUMOWANIE ............................................................................................................................................................................. 131BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................................................................................ 135

Spis treści

7

WSTĘP

Handel elektroniczny w formie, jaką znamy obecnie, zaistniał dzięki rozwojowi Internetu i dzięki powszechności dostępu do niego. Usługi w ten sposób oferowane są mocno uzależnione od postępu technicznego w dziedzinie transmisji i przetwarza-nia danych. Jednak na tempo i zakres jej rozwoju mają też znaczny wpływ czynniki gospodarcze, kulturowe i polityczne. Celem tej monografii jest próba uchwycenia tych czynników oraz ocena ich zakresu i siły oddziaływania. Ma ona pozwolić czy-telnikowi na bardziej szczegółowe przyjrzenie się zachodzącym zmianom, a jedno-cześnie umożliwić głębsze wniknięcie w mechanizmy ich kreowania oraz tendencje, jakie można zaobserwować w tej branży zarówno w ujęciu historycznym, jak i obec-nie. Praca stanowić ma zatem próbę weryfikacji ex post prognoz dotyczących miejsca i sposobu rozwoju handlu w sieci, połączoną z refleksją nad stopniem adekwatności lub brakiem trafności tych prognoz. Jednocześnie zidentyfikowane zostaną bieżące trendy rozwojowe występujące w e-commerce w kontekście kluczowych rozwiązań infrastrukturalnych i technicznych obecnych na rynku. Dodatkowym zagadnieniem, którego obecność podnosi walor praktyczny monografii, jest analiza dostępności w Polsce środków pomocowych UE, przeznaczonych na wsparcie rozwoju e-com-merce zarówno w kontekście doświadczeń perspektywy finansowej 2007–2013, jak i w obecnej perspektywie 2014–2020.

Zastosowaną metodą badawczą jest zasadniczo analiza danych zastanych, w szczególności studium porównawcze, oparte o artykuł Jennifer Gibbs, Kennetha L. Kraemera i Jasona Dedricka Environment and Policy Factors Shaping Global E-Commerce Diffusion: A Cross-Country Comparison, opublikowany w 2003 r., za-wierający diagnozę i jednocześnie prognozę czynników, które wpływać miały na rozprzestrzenianie się handlu internetowego. Praca ta została wybrana jako swo-isty punkt odniesienia do rozważań wspartych o późniejsze dane ze względu na jej kompleksowość ujęcia zagadnienia e-commerce, pozwalającą na przeprowadzenie szerokiej analizy tego zjawiska. Krytyczna analiza opracowania i danych, o które zostało ono oparte, wraz z analizą porównawczą adekwatności zdiagnozowanych czynników, stanowią treść kolejnych rozdziałów monografii. Zanim jednak opisa-ny zostanie kontekst porównawczy dla wybranych krajów (USA, Chiny, Wielka Brytania i Polska), w pierwszej części opracowania przedstawiona jest geneza i hi-storyczna ewolucja e-commerce w ujęciu globalnym, jak również zidentyfikowane

8

i opisane są kluczowe zagadnienia wpływające obecnie i determinujące dalszy rozwój tego rynku, takie jak: Big Data, chmury obliczeniowe czy kryptowaluty, a także uważana za bardzo obiecującą dziedzinę z pogranicza e-commerce, jaką jest tzw. Internet rzeczy. Zjawiska te wraz z nowopowstającymi produktami i usłu-gami są niewątpliwie odpowiedzią na wyzwania globalnej gospodarki i procesów rozwojowych.

Oczywistym jest, że przyjęta w monografii metoda badawcza pozwala dostrzec zaledwie zarys wszechstronnych i różnorodnych procesów związanych z handlem internetowym i efekty, jakie wywiera on na gospodarkę, politykę czy nawet kulturę. Z drugiej jednak strony autorzy starali się, aby choć w ograniczonym stopniu spró-bować dotknąć tych obszarów, które już u zarania e-commerce uważano za ważne, ale też „zwrotnie” podatne na wpływ z jego strony, czyli: konkurencja, rola korpo-racji międzynarodowych, zagadnienia demograficzne, społeczne i kulturowe. Nie sposób nie wspomnieć też o kwestiach regulacyjnych, które z kolei w dużym stopniu były odbiciem polityki państw (a szczególnie widoczne były na takich istotnych obszarach, jak zasady regulowania płatności i ochrona konsumenta), czy też o kwe-stii mediów społecznościowych, również wpływających, choć w nieco mniejszym stopniu, na funkcjonowanie e-commerce.

Analiza adekwatności prognoz co do czynników wpływających na ewolucję (a w zasadzie rewolucję) handlu internetowego prowadzi nieuchronnie do wniosku, iż światem tego handlu rządzą takie same zasady, jak wieloma innymi tradycyjnymi formami handlu, ale w specyficzny i nie do końca łatwo uchwytny sposób. Techniki, takie jak na przykład chmury obliczeniowe czy środowiska dla Big Data, są mimo wszystko tylko (choć może aż) wielokrotnie szybszymi i sprawniejszymi technolo-giami przetwarzania danych. Na kryptowaluty można z kolei patrzeć jako na próbę opracowania takich metod płatności, które będą jeszcze lepiej dopasowane do trans-akcji w sieci pod względem szybkości i bezpieczeństwa. Mimo tych udoskonaleń wciąż jednak sama istota transakcji kupna i sprzedaży, będąca podstawą handlu, pozostaje niezmienna, podobnie jak czynniki wpływające na popyt i podaż. Ana-lizy i prognozy co do e-commerce muszą więc zatem posługiwać się tradycyjnym instrumentarium makro- i mikroekonomicznym, przy założeniu możliwości bardzo szybkiej akceleracji poszczególnych zmiennych. Akceleracja ta może i najczęściej ma swoje źródło w czynnikach technicznych, wspartych takimi prawami techno-logicznymi, jak Prawo Moora czy Metcalfa, które próbują uchwycić wykładniczy rozwój możliwości technologicznych i wartości powiązań sieciowych. Niniejsza monografia, będąca efektem współpracy uczelni ekonomicznej i technicznej, jest zatem próbą multidyscyplinarnego ujęcia tych zjawisk.

Szybko rozwijający się obszar e-commerce wciąż przyciąga inwestorów i na-dal można w nim znaleźć interesujące obszary, które nie były jeszcze eksploatowa-ne i są bardzo obiecujące, niosąc ze sobą duży potencjał inwestycyjny. Dostrzeżo-no to także jako szansę na realizację założeń europejskiej polityki spójności i już

Wstęp

9

w poprzedniej perspektywie finansowej UE możliwe było pozyskanie wsparcia na tego typu przedsięwzięcia w Polsce. Poszczególne regiony prowadziły zróżnicowa-ną politykę w tym zakresie i w efekcie zasięg wsparcia na poziomie programów regionalnych nie był homogeniczny. Natomiast specjalne inicjatywy na poziomie krajowym (szczególnie w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospo-darka), mimo iż dysponowały znaczącymi środkami, okazały się częściowo nietra-fione, co jeszcze raz potwierdza, iż zmiany w tym sektorze są bardzo dynamiczne i diagnozy w tym zakresie tracą szybko aktualność, zaś narzędzia wsparcia nie po-winny tworzyć z e-commerce dziedziny specjalnej, ale stosować te same przesłanki interwencji co w innych sektorach. Tym zagadnieniom poświęcona jest ostatnia część pracy, która daje również praktyczne wskazówki co do poszukiwania funduszy na przedsięwzięcia e-commerce w aktualnej perspektywie finansowej UE 2014–2020.

Nasza monografia nie ma ambicji stworzenia całościowego ujęcia tak złożo-nego zjawiska jak e-commerce. Chcemy jednak zwrócić uwagę na czynniki, które wspierają jego rozwój i pozostają niezmienne od początku jego istnienia, i to zarów-no po stronie ekonomicznej, jak i technicznej. Do czynników ekonomicznych należą m.in. poziom dochodów, struktura gospodarki, konkurencyjność, a także polityka państwa, w szczególności w zakresie regulacji. Natomiast czynnikami technicznymi są zaawansowanie i zasięg infrastruktury telekomunikacyjnej oraz rozwiązania dla systemów płatności elektronicznych.

Mimo wszystko e-commerce to po prostu ten sam co od wieków handel plus sieć komputerowa, której zasady działania nie są magią i zasadniczo nie zmieniają się, a jedynie staje się ona coraz szybsza i wydajniejsza. Mamy nadzieję, iż lektura na-szej monografii pozwoli czytelnikom spojrzeć na e-commerce z nieco innej per-spektywy oraz zauważyć zasady jego rozwoju, co umożliwi zrozumienie czynników przyspieszających i opóźniających ten rozwój, a w konsekwencji ułatwi prognozo-wanie wpływu nowych zjawisk, które przyniesie nam przyszłość.


Jacek Wytrębowicz

Wstęp

11

Rozdział 1

GENEZA E-COMMERCE I ASPEKTY TECHNICZNE JEGO ROZWOJU

1.1. E-commerce

Terminy e-commerce, handel elektroniczny, e-handel są tożsame i używane wymien-nie w języku potocznym i w publikacjach naukowych. Uzus anglicyzmu e-commer-ce spowodował jego akceptację przez językoznawców. „Słownik języka polskiego PWN” (2015) definiuje pojęcie e-commerce jako: „handel za pośrednictwem Inter-netu”, aczkolwiek można znaleźć więcej definicji, różnie akcentujących znaczenie tego terminu. Definicja Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju stanowi:

Transakcja e-commerce to sprzedaż albo zakup dóbr lub usług przepro-wadzona za pośrednictwem sieci komputerowych, przy użyciu metod wyspe-cyfikowanych i zaprojektowanych do celów odbierania i składania zamówień. Dobra lub usługi są dostarczone za pomocą tychże metod, natomiast płatność i dostawa nie muszą odbywać się online. Uczestnikami transakcji e-commer-ce mogą być przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, osoby fizyczne, rządy państw, a także organizacje publiczne lub prywatne. Za transakcje e-commerce uznawane są zamówienia składane przez Internet, extranet lub elektroniczne systemy wymiany danych. Typ transakcji definiuje metoda składania zamówie-nia. Za transakcje e-commerce nieuznawane są zamówienia składane przez telefon, faks lub pocztę tradycyjną (OECD, 2013).Należy ponadto zgodzić się z Marcinem Lewickim (Lewicki, 2012, s. 15),

że definicje e-handlu budowane przez różne źródła oraz instytucje często zale-żą od kontekstu ich zastosowania. Z tego względu tworzy on własną definicję e-commerce:

Handel elektroniczny (e-handel, e-retail) to część działalności gospodar-czej, polegająca na dokonywaniu transakcji kupna/sprzedaży produktów (ma-terialnych oraz niematerialnych) przez wyspecjalizowane w tym celu przedsię-biorstwa, za pośrednictwem sieci Internet.

12 Rozdział 1. Geneza e-commerce i aspekty techniczne jego rozwoju

Z kolei Jennifer Gibbs, Kenneth Kraemer oraz Jason Dedrick (Gibbs et al., 2003, s. 4), których praca analizowana będzie szczegółowo w dalszej części niniej-szej monografii, opisują e-commerce jako:

Używanie Internetu do kupowania, sprzedaży lub obsługi produktów i do-stawy usług. Definicja e-commerce nie jest zawężona jedynie do transakcji fi-nansowych (kupowanie i sprzedawanie), lecz zawiera w sobie inne aktywności, takie jak wymiana informacji, marketing oraz wsparcie przed i posprzedażowe.Popularna klasyfikacja Światowej Organizacji Handlu (WTO, 2013, s. 3–4)

wyodrębnia trzy podstawowe typy e-commerce. Są nimi: – B2B (Business-to-Business) – wymiana produktów, usług lub informacji po-

między przedsiębiorstwami, np. między hurtownikiem a detalistą; – B2C (Business-to-Consumers) – w tym modelu sprzedawcą jest przedsię-

biorstwo, natomiast kupującym osoby fizyczne; – B2G (Business-to-Government) – handel elektroniczny pomiędzy przedsię-

biorstwami a sektorem publicznym. W tym modelu Internet używany jest do przeprowadzania procedur, m.in. zamówień publicznych tudzież związa-nych z koncesjonowaniem.

Można również pokusić się o wyodrębnienie dodatkowo innych typów tej dzia-łalności, co czynią m.in. Deluga & Dyczkowska (2012, s. 32–33):

– B2A (Business-to-Administration) – model handlu internetowego, w którym po jednej stronie transakcji znajduje się firma, zaś po drugiej administracja rządowa;

– C2B (Consumer-to-Business) – w tym systemie konsumenci zgłaszają swo-je zapotrzebowanie na produkt lub usługę w Internecie wraz z propono-waną ceną, natomiast przedsiębiorstwa mogą ofertę zaakceptować tudzież odrzucić;

– C2C (Consumer-to-Consumer) – na podstawie tego modelu osoby fizyczne sprzedają produkty bądź usługi innym osobom fizycznym, choć operatorem/dostawcą portalu handlowego jest przedsiębiorstwo;

– C2A (Consumer-to-Administration) – stronami transakcji są konsumenci i administracja rządowa;

oraz na gruncie relacji państwa z obywatelem, wg Nojszewskiego (2006): – G2C (Government-to-Citizens) – model pozwalający rządowi kraju na

usprawnienie przepływu informacji administracyjnych do swoich obywateli za pośrednictwem technologii e-commerce;

– C2G (Consumer-to-Government) – model, w którym po jednej stronie trans-akcji jest konsument, a po drugiej rząd. Może być stosowany np. w usługach elektronicznego płacenia podatków.

13

Rysunek 1. Rodzaje e-commerce

Źrodło: Deluga & Dyczkowska (2012, s. 32–33)

W dzisiejszym rozumieniu e-commerce jest ściśle związany z Internetem, choć wykorzystanie elektroniki (telefon, faks, modemy transmitujące dane poprzez sieć telefoniczną) w handlu jest znacznie starsze. Modemy pozwoliły na budowę pierw-szych rozwiązań dla handlu elektronicznego, co datuje się na lata 60. XX wieku (BestShoppingCartReviews.com, 2015). Choć dziś w e-handlu dominuje Internet, nie jest on i nie był jedyną siecią transmisji danych wykorzystywaną w tym celu. Do transakcji B2B wykorzystywano sieci X.25 (od połowy lat 70. minionego wieku), sieci Frame Relay (od końca lat 80.), sieci ATM (od połowy lat 90.). Do dziś istnieją operatorzy posiadający infrastrukturę Frame Relay lub ATM, chociaż wykorzysty-wana jest ona głównie do przenoszenia danych internetowych.

Pierwsze techniki związane z wymianą dokumentów handlowych bazowały na mechanizmach Electronic Data Interchange (EDI). Mechanizmy te umożliwiają transfer biznesowych informacji transakcyjnych pomiędzy systemami informatycz-nymi przedsiębiorstw, m.in. faktur, formularzy zamówień oraz awiz dostaw (Roos, 2015). EDI ewoluuje do dziś, adaptując się do coraz nowszych sieci i technik trans-misji danych. Początkowo handel elektroniczny sprowadzał się do elektronicznej wymiany danych pomiędzy dużymi przedsiębiorstwami (np. banki, towarzystwa lot-nicze, firmy motoryzacyjne), mającymi środki na zbudowanie infrastruktury kompu-terowej na własne potrzeby i używającej EDI.

Pierwszym rozwiązaniem umożliwiającym powszechne usługi e-commerce w relacjach B2B i B2C był Minitel (fr. Médium interactif par numérisation d’infor-mation téléphonique), komercyjnie eksploatowany we Francji w latach 1982–2012. Rozwiązanie to polegało na bezpośrednim podłączaniu do linii telefonicznych prostych terminali alfanumerycznych, które poprzez sieć telefoniczną łączyły się

E-commerce


z serwerami usługowymi. Terminale te, rozdawane w początkowym okresie za darmo, trafiały do domów i przedsiębiorstw. Charakteryzowały się one olbrzymią łatwością obsługi. Pierwszymi usługami były: książka telefoniczna, rezerwacje i sprzedaż biletów kolejowych oraz serwisy randkowe. Bardzo szybko przedsiębior-stwa zaczęły używać Minitela do zamawiania materiałów, oferowania i sprzedaży produktów. Popularność Minitela zaczęła zmniejszać się w połowie lat 90., kiedy te same usługi zaczęły być dostępne w Internecie przy użyciu przeglądarek WWW.

Punktem zwrotnym w rozwoju handlu elektronicznego w skali całego świata było zbudowanie usług sieciowych dostępnych przez przeglądarki WWW, łatwych w obsłudze dla dowolnego użytkownika komputera osobistego. Wcześniej korzy-stanie z sieci transmisji danych wymagało kwalifikacji zdobywanych na studiach technicznych albo na odpowiednich szkoleniach dla pracowników. Gwałtownie ro-snąca liczba serwisów WWW informacyjnych i rozrywkowych spowodowała popyt na dołączanie do Internetu komputerów domowych.

Do świadczenia kompletnych usług e-commerce nie wystarczy jedynie łatwy dostęp do informacji handlowych i przekazywanie dokumentów. Konieczne są me-chanizmy bezpieczeństwa transakcji dokonywanych w sieci oraz rozwiązania po-zwalające na płatności za zakupy internetowe. Z tego względu w latach 1994–1995 zaczęły pojawiać się pierwsze firmy oferujące usługi elektronicznych płatności, np. First Virtual powstały w 1994 r. (Borenstein i in., 1996) oraz CyberCash utworzony w 1995 r. (Lamond, 1996). W 1995 r. w Stanach Zjednoczonych pojawił się rów-nież pierwszy internetowy bank Security First Network Bank, będący tym samym pierwszą taką instytucją na świecie (Federal Deposit Insurance Corporation, 1996). Wdrożone w tym czasie rozwiązania typu Electronic Funds Transfer pozwalały na wzajemne przekazywanie środków pieniężnych (Ecommerce-Land.com, 2004). Dziś jest w użyciu wiele takich systemów, obsługujących m.in. przelewy między-bankowe, depozyty inicjowane przez klientów banków oraz przelewy z użyciem kart płatniczych. O wpływie płatności online na e-commerce najlepiej świadczy historia rozwoju firmy eBay, która jest obecnie jedną z najpopularniejszych i największych światowych platform sprzedaży internetowej działającą w obrębie segmentu C2C oraz B2B, zrzeszającą w 2014 r. 155 mln aktywnych kupujących (eBay Inc., Reports Fourth Quarter and Full Year Results 2015). Jednym z czynników determinujących rozwój e-commerce było także wprowadzenie szybkich płatności elektronicznych, z których najbardziej popularną okazała się usługa PayPal utworzona w 1999 r. (Wilson, 2014). Popularność tej formy uiszczania opłaty za zamówienie w Inter-necie była tak duża, że eBay zdecydował się kupić PayPal w 2002 r. Potencjał w usługach internetowych płatności dostrzegły także inne platformy handlowe (Linshi, 2014) oraz banki i firmy rozliczeniowe, co doprowadziło do wirtualizacji wielu usług finansowych.

Rozwój e-commerce jest warunkowany powszechnym dostępem konsumen-tów do sieci transmisji danych. Tym samym nie można pominąć roli, jaką w rozwoju

15

e-handlu odgrywał postęp technologiczny w zakresie łącz dostępowych. Opra-cowanie technologii ISDN (Integrated Services Digital Network) w 1982 r. odegrało znaczącą rolę w procesie udostępnienia Internetu klientom indywidualnym. ISDN była przeznaczona dla linii telefonicznych i służyła integracji mniejszych punktów dostępowych w jedną sieć, jak również zamianie sygnału analogowego w cyfrowy w zakresie usług głosowych oraz transferu danych (Huurdeman, 2003, s. 505–506). Rezultatem wdrożenia ISDN było przyspieszenie transmisji danych po już istniejących liniach telefonicznych. Łącze abonenckie ISDN umożliwiało dwukierunkową, symetryczną (tj. równie szybką w obydwu kierunkach) transmisję z prędkością 144 kb/s. Technologia ta stosunkowo szybko „zestarzała się”, gdy po-jawiły się rozwiązania dające znacznie wyższe prędkości transmisji danych. Metoda przesyłu sygnałów cyfrowych, umożliwiająca ponad 10-krotnie szybszą wymianę informacji, została zaproponowana i opatentowana w 1988 r. (Gitlin i in., 1988). Na jej bazie zaczęła rozwijać się rodzina technik oznaczanych xDSL (x Digital Subscri-ber Line) o różnych maksymalnych prędkościach transmisji. Ponieważ w łączu abo-nenckim znacznie większa ilość danych pobierana jest z sieci aniżeli wysyłana do niej, więc popularność zdobyły techniki ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line). Współcześnie najefektywniejszą techniką jest ADSL2+M, umożliwiająca pobiera-nie danych z prędkością 24,0 Mbit/s i jednoczesne wysyłanie danych z prędkością 3,3 Mbit/s. W praktyce osiągalne prędkości są mniejsze i zależą od jakości oraz długości kabla telefonicznego pomiędzy urządzeniem abonenta a koncentratorem operatora (Digital Subscriber Line Access Multiplexer).

Infrastruktura telefoniczna nie jest jedyną, jaką można używać do transmisji danych. W wielu miastach funkcjonują operatorzy telewizji kablowej, transmitujący do mieszkań programy telewizyjne z użyciem kabli koncentrycznych. W roku 1997 pojawił się standard DOCSIS (Data Over Cable Service Interface Specification), umożliwiający dostarczenie Internetu klientom operatorów telewizyjnych. Prędko-ści transmisji danych oferowane w tej technice mogą być o rząd wielkości większe aniżeli osiągane przy użyciu technik xDSL. W praktyce limitowane są one polity-ką usługową operatora i wynikającego z niej podziału przepustowości infrastruk-tury transmisyjnej pomiędzy programy telewizyjne i dane wysyłane do i odbierane z Internetu.

Spadająca cena kabli światłowodowych oraz ich atrakcyjne właściwości (gigabitowe przepustowości, transmisja z prędkością światła w szkle, nieczułość na zakłócenia elektromagnetyczne, małe tłumienie sygnału) powodują, że operatorzy telefonii i telewizji wymieniają stare okablowanie miedziane na światłowodowe. Współcześnie kable miedziane instaluje się jedynie wewnątrz budynków lub po-między domami a istniejącymi koncentratorami kabli telefonicznych albo telewizyj-nych. Niektórzy operatorzy decydują się na doprowadzanie kabli światłowodowych bezpośrednio do mieszkań (np. w luksusowych apartamentach).

E-commerce


Wspomniane powyżej techniki udostępniania sieci wymagają instalacji ka-blowych. Poza nimi dynamicznie rozwijają się radiowe techniki bezprzewodowe, których bogactwo powoduje, iż próba ich omówienia wykracza poza ramy niniejsze-go opracowania. Wymieniając jedynie główne techniki transmisji danych stosowa-ne przez operatorów telefonii komórkowych: GPRS, EDGE, HSPA, LTE, możemy zauważyć, iż oferują one coraz wyższe maksymalne szybkości transferu danych, od 114 kb/s (GPRS) do 299,6 Mbit/s dla pobierania i 75,4 Mbit/s dla wysyłania (LTE).

Rozwój techniki udostępniania sieci zwiększa osiągalność Internetu i szybkość transferu danych, powodując przyrost liczby jego użytkowników, a zatem z punktu widzenia e-commerce potencjalnych kupujących, aczkolwiek komfort użytkownika zależy nie tylko od jakości łącza dostępowego, ale również od wydajności serwera danej usługi. Należy o tym pamiętać, budując portal dla e-commerce, gdyż spraw-ne przesyłanie danych i prędkość otwierania się stron to także zwiększona szansa na realizację zakupu w sklepie internetowym (Gąsiewski, 2015). Firma SellBetter, zajmująca się analizowaniem trendów zakupowych klientów w sklepach interneto-wych wskazuje, iż jedną z przyczyn tzw. porzucania koszyków (oglądania towarów, a następnie opuszczania witryny w sieci) jest długi czas uruchamiania strony WWW, którym użytkownik cyberprzestrzeni łatwo się zniechęca (Szulżycki, 2015).

Rozwój e-commerce jest nierozerwalnie związany z powstaniem i rozwojem Internetu. Warto przyjrzeć się historii jej rozwoju, aby zrozumieć fenomen rozprze-strzenienia się i dominacji tej sieci.

1.2. Krótka historia Internetu

Internet w dzisiejszym jego rozumieniu (Słownik Języka Polskiego PWN, 2015) jest „ogólnoświatową siecią komputerową”. „Encyklopedia PWN” (2015) definiuje pojęcie Internetu bardziej szczegółowo:

Ogólnoświatowa sieć komputerowa łącząca lokalne sieci, korzystające z pakietowego protokołu komunikacyjnego TCP/IP, mająca jednolite zasady adresowania i nazywania węzłów (komputerów włączonych do sieci) oraz protokoły udostępniania informacji.

Protokoły TCP/IP powstały w ramach ewolucji sieci ARPANET, skonstruowa-nej w Stanach Zjednoczonych w latach 1968–1971 poprzez agencję rządową DAR-PA (Defense Advanced Research Projects Agency), będącą komórką amerykańskiego Departamentu Obrony. Utworzenie wczesnej koncepcji sieci komunikacyjnej, łączą-cej elektroniczne urządzenia obliczeniowe, zbiegło się w czasie z okresem tzw. zim-nej wojny, przypadającym na lata 1947–1991. Agencja DARPA została utworzona w 1958 r. celem wspierania i przeprowadzania badań w zakresie nowoczesnych technologii militarnych, w szczególności nad systemem obrony przeciwbalistycznej.

17

Jej utworzenie było wyrazem obaw USA przed postępami sowieckiej Rosji w zakresie opanowywania przestrzeni kosmicznej i tym samym potencjalnymi możliwościami zniszczenia bądź paraliżu dotychczasowej infrastruktury komu-nikacyjnej Stanów Zjednoczonych. ARPANET, zaprezentowana po raz pierwszy w 1972 r. na Międzynarodowej Konferencji Komunikacji Komputerowej w Wa-szyngtonie, była pierwszą na świecie zdecentralizowaną siecią umożliwiającą zdal-ną komunikację komputerową. Istotną właściwością tej sieci była gwarancja funk-cjonowania zachowanych jej fragmentów i kontynuacja sprawnego przesyłu danych w obrębie tych fragmentów po zniszczeniu infrastruktury nawet na znacznych ob-szarach geograficznych. Proces przekształcania sieci wojskowej w cywilną trwał blisko 20 lat – za nieformalny koniec tego procesu Rosenweig uznaje stworzenie forum Usenet – miejsca w sieci służącego do wymiany poglądów i komunikacji (Rosenzweig, 1998, s. 1531–1543).

W ramach ARPANET opracowano, wykorzystywane do dnia dzisiejszego, standardy wielu protokołów komunikacyjnych i podstawy adresowania węzłów w sieci. ARPANET dynamicznie rozwijał się nie tylko w znaczeniu przyrastającej liczby podłączonych komputerów, ale również w znaczeniu udoskonalania technik komunikacyjnych. Dokumentowanie koncepcji technicznych, zaleceń i przyjętych standardów prowadzono w sposób otwarty pośród zainteresowanych badaczy i in-żynierów przy użyciu tzw. RFC (Request for Comments). Od momentu uruchomie-nia sieci RFC były dystrybułowane za jej pośrednictwem. Pierwszy RFC powstał w 1969 roku. Łatwy i darmowy dostęp do RFC, ich otwarte dyskutowanie, możliwość zgłaszania nowych RFC przez każdego zainteresowanego – wszystko to przyczyniło się do olbrzymiej dynamiki rozwoju tej sieci. Koncepcje funkcjonowania sieci AR-PANET i jej oprogramowanie ewoluowały. W RFC, dokumentujących te koncepcje, zaczął pojawiać się termin Internet Protocol (IP). Stabilna wersja tego protokołu otrzymała numer 4 i została opublikowana w RFC 791 w 1981 r. Wraz z nią wy-odrębniono, w RFC 793, podstawowy protokół zajmujący się obsługą nadawanych i odbieranych pakietów w węzłach terminalnych Transmission Control Protocol (TCP). Następnie nazwa Internet przypisana została wszystkim sieciom publicznie dostępnym, rozsyłającym dane poprzez Internet Protocol. Często też używana jest nazwa TCP/IP w znaczeniu zbioru (stosu) wielu współpracujących ze sobą protoko-łów internetowych. Natomiast nazwa ARPANET oznaczała infrastrukturę (węzłów i łączy) budowanych w ramach projektu DARPA. Infrastruktura ARPANET została zdemontowana w 1990 r., kiedy Internet funkcjonował już w oparciu o wiele sieci na wszystkich kontynentach świata. W Polsce Internet pojawił się dopiero w 1991 r. po wycofaniu ograniczeń CoComu (Coordinating Committee for Multilateral Export Controls), funkcjonującego w okresie zimnej wojny. Amerykańska technologia była powielana i była inspiracją dla tworzenia sieci podobnych, czego wyrazem było po-wstawanie regionalnych infrastruktur, np. CSNET – sieć dedykowana naukowcom nieposiadającym dostępu do ARPANET, BITNET – brytyjska sieć początkowo łą-cząca dwa uniwersytety w Wielkiej Brytanii oraz EUNET – sieć europejska (Aspray, Ceruzzi, 2008, s. 9–14).

Krótka historia Internetu


Mnożenie się sieci komunikacyjnych posługujących się zbliżonymi standar-dami pozwoliło z czasem na ich konsolidację, np. ARPANET oraz CSNET zyskały wzajemne połączenie w 1983 r. Ten moment jest uznawany przez niektóre źródła za początek Internetu w obecnym jego rozumieniu (Ian, 2004). Do połowy lat 90. XX wieku był on w fazie intensywnego rozwoju wspieranego przez USA, m.in. poprzez inicjatywę NSFNET (National Science Foundation Network). Program ten zakładał utworzenie uniwersyteckiej sieci superkomputerów – pozwalającej na komunikację między placówkami uczelnianymi, finalnie powodując włączenie w rozwój infra-struktury dużych amerykańskich przedsiębiorstw telekomunikacyjnych i udostęp-nienie sieci szerszemu gronu odbiorców (Harris, Gerich, 1996). Wsparcie USA słu-żące upowszechnianiu Internetu było widoczne także w postępie technologicznym, za przykład którego można uznać wprowadzenie wielu rozwiązań, pozwalających na stosunkowo łatwe przyłączanie się do Internetu kolejnych użytkowników (Aspray, Ceruzzi, 2008, s. 31). Stany Zjednoczone rozwijały także rynek dostawców inter-netowych poprzez m.in. udostępnianie za darmo mniejszym dostawcom Internetu infrastruktury NSFNET przez dostawców większych (Gale Encyclopedia of E-Com-merce, 2002), jak również stanowiły prawo dające asumpt do budowy globalnej sieci, czego wyrazem było m.in. uchwalenie nowej ustawy komunikacyjnej oraz przepro-wadzenie postępowania antytrustowego, obligującego firmę AT&T, największego internetowego dostawcę w Stanach Zjednoczonych, do zaniechania wykupywania pomniejszych przedsiębiorców świadczących podobne usługi (Chisheng, 2012, s. 59). Działania USA w zakresie rozwoju Internetu wymiernie przełożyły się na ilość użytkowników globalnej sieci. Jeżeli za badaną jednostkę przyjmiemy licz-bę internautów, to w 1982 r. wynosiła ona w Ameryce 51 tys. osób, natomiast w 1996 r. – już ponad 12 mln. W kolejnych latach tendencja wzrostowa popular-ności Internetu utrzymywała się, zaś trend rosnący widać wyraźnie na przykła-dzie powstawania firm dostarczających usługi dostępu do sieci. Porównując licz-bę firm dostarczających usługę podłączenia do Internetu (ISP – Internet Service Providers), zauważyć należy, że w USA w 1994 roku było 230 ISP, natomiast w 2000 roku było ich już 9 335, co stanowi wzrost o 9 105, tj. blisko 4 000% (Noam, 2009, s. 275).

Na początku XXI wieku rola Stanów Zjednoczonych jako lidera rozwoju cy-berprzestrzeni zaczęła się zmniejszać. Było to spowodowane spowolnieniem roz-woju rynku ISP, m.in. ze względu na wystąpienie „bańki internetowej” (Information Technology Bubble lub Dot-com bubble). Polegało ono na gwałtownym przyroście udziału firm z branży IT na rynkach papierów wartościowych w połowie lat 90. XX wieku, który wynikał z nierealistycznych wycen przedsiębiorstw. Wyceny te bazowały na dyskontowaniu w nieskończoność wzrostu bazy klienckiej ówczesnych firm sieciowych, najczęściej bez jasnego modelu biznesowego określającego sposób generowania przychodów. Widocznym objawem tego zjawiska było dodawanie do nazw firm przedrostków „e” lub przyrostków „.com”, co samo w sobie wzbudzało już entuzjazm inwestorów. Praktyka ta, w połączeniu z szeregiem nakładających się

19

na siebie zjawisk (spekulacje i przekonanie, że firmy dot-com, ze względu na dzia-łanie w obrębie technologii sieciowych, będą przedsiębiorstwami gwarantującymi szybki i pewny zysk, brak kontroli cen oraz łatwy dostęp do kapitałów dla małych, niedoświadczonych firm), doprowadziły do pęknięcia bańki spekulacyjnej (Willis, 2011, s. 15). To wydarzenie znalazło swoje odzwierciedlenie w wartościach indeksu na giełdzie elektronicznej NASDAQ. Na 1 marca 1995 r. w szczycie wynosił on 795,29, natomiast dwa lata później (3 marca 1997 r.) wartość indeksu wzrosła do 1 311,96, by następnie 1 marca 2000 r. osiągnąć wynik 4 796,90 (Google Finance, 2000). Dziewięć dni później indeks osiągnął moment kulminacyjny, po czym zaczął gwałtownie tracić. Te wydarzenia doprowadziły do kryzysu na szerokim rynku tele-komunikacyjnym, spadku zainteresowania finansowaniem jego rozwoju i w efekcie do gwałtownego zmniejszenia się ilości dostawców internetowych na przestrzeni kolejnych lat. O ile w 2004 r. firm oferujących usługi dostarczenia Internetu w USA było 4 327 (wzrost od 2000 r. o ok. 46%), to w 2005 r. ich ilość wyniosła już tylko 2 437 (Noam, 2009, s. 275).

Jednakże światowa sieć internetowa okazała się być odporna na problemy związane z rynkiem dostawców ISP dotykające głównie Stanów Zjednoczonych. W międzyczasie stała się bowiem bytem ponadpaństwowym, niezależnym od pro-blemów wewnętrznych poszczególnych krajów. Świadczy o tym ilość użytkowni-ków Internetu na przestrzeni lat 2000–2014, co jest zobrazowane w tabeli 1.

Tabela 1. Zmiany w liczbie użytkowników Internetu w regionach świata w latach 2000–2014

Regionyświata

Populacja w mld (2014)

Liczba użytkowników

Internetu w mld (2000)

Liczba użytkowników

Internetu w mld (2014)

Penetracja Internetu (odsetek

całej populacji)w 2014

Przyrost użytkowników

Internetu w latach 2000–2014

Afryka 1,13 0,004 0,30 26,5% 6 498,6%Azja 4,00 0,11 1,39 34,7% 1 112,7%

Europa 0,83 0,11 0,58 70,5% 454,2%Bliski Wschód 0,23 0,003 0,11 48,3% 3 303,8%Ameryka Płn. 0,35 0,11 0,31 87,7% 187,1%Ameryka Łac.

/Karaiby 0,61 0,02 0,32 52,3% 1 672,7%

Australia i Oceania 0,03 0,01 0,03 72,9% 251,6%

Świat (łącznie) 7,18 0,36 3,00 42,3% 741,0%

Źródło: opracowanie własne na podstawie światowych statystyk korzystania z Internetu (Internet World Stats, 2015).

Tak duża liczba użytkowników Internetu byłaby niemożliwa, gdyby nie istot-ne zmiany, jakie zaczęto wprowadzać w tej sieci w drugiej połowie lat 90. Proto-kół IP z 1981 r. o numerze wersji 4 (IPv4) jest do dziś dominującym protokołem w Internecie. Mimo iż doczekał się on szeregu rozszerzeń (dokumentowanych



w kolejnych RFC), to jego główną wadą pozostało 32-bitowe pole adresowe, ograniczające przyrost liczby węzłów w sieci. Na początku lat 90. rozpoczęto poszukiwanie rozwiązań tego problemu. Spośród wielu proponowanych technik roz-powszechniły się dwie: translacja adresów prywatnych na publiczne NAT (Network Address Translation) (Kurose & Ross, 2010, s. 428–435) oraz IPv6 – nowa wersja protokołu IP (Kurose & Ross, 2010, s. 420–423). Internetowe adresy publiczne są przypisywane interfejsom urządzeń, czyniąc je widocznymi i jednoznacznie identy-fikowanymi w sieci; natomiast adresy prywatne służą do używania w niezależnych sieciach w sposób jednoznaczny w obrębie każdej z nich. Ten sam adres prywatny może być przypisywany bezkolizyjnie wielu urządzeniom w odrębnych sieciach, które są wzajemnie separowane od siebie serwerami translacji adresów. Dzięki temu rozwiązaniu brak wolnych adresów publicznych nie powstrzymał przyrostu liczby nowych komputerów podłączanych do Internetu. Natomiast wadą NAT jest nieefek-tywna praca usług sieciowych, instalowanych na komputerach uwidacznianych w Internecie poprzez serwery NAT. IPv6 operuje adresami 128-bitowymi, skutecz-nie likwidując barierę dla dołączania do Internetu nowych urządzeń. Wzajemnie połączone podsieci różnych operatorów stosujących protokoły IPv4 lub IPv6 stano-wią współczesny globalny Internet, w którym urządzenia znajdujące się w dowolnej z tych podsieci mogą się wzajemnie komunikować.

Używanie oraz pamiętanie liczbowej reprezentacji adresów internetowych jest uciążliwe i już w sieci ARPANET przydzielano maszynom nazwy symboliczne. Na-zwy te wprowadzano do plików konfiguracyjnych ręcznie lub pobierano je z central-nej bazy, też uzupełnianej ręcznie. Postępowanie takie było nie do utrzymania przy gwałtownie rosnącej liczbie komputerów łączonych do sieci i na początku lat 80. zaczęły pojawiać się koncepcje automatyzacji obsługi nazw komputerów. W 1983 Internet Engineering Task Force wydał pierwszy dokument RFC 882, definiujący koncepcje nazw domenowych, związanych z protokołem IP w wersji 4. W oparciu o ten i kolejne dokumenty zaczęto instalować w Internecie serwery DNS (Domain Name System), stanowiące rozproszoną i skalowalną bazę danych nazw domeno-wych i związanych z nimi adresów IPv4. Szybkie rozprzestrzenienie się stosowania nazw domenowych nastąpiło dzięki stworzeniu w 1984 r. darmowo udostępnionego programu Berkeley Internet Name Domain (BIND), będącego oprogramowaniem serwera DNS.

Zarządzanie nazwami domenowymi wymaga udziału instytucji rejestrujących te nazwy. Instytucje zarządzające tworzą hierarchię, odpowiadającą hierarchicznej konstrukcji nazw domenowych (np.: .com, .pl, .edu.pl, .pw.edu.pl). Internet Cor-poration for Assigned Names and Numbers jest naczelną instytucją koordynującą zarządzaniem bazami danych nazw i numerów używanych w Internecie. Począw-szy od 1995 r. używanie nazw domenowych przestało być darmowe, a same nazwy zaczęły mieć wartość handlową, a nawet wartość spekulacyjną (np. wykupowa-nie nieopłaconych na czas nazw domenowych w celu zyskownego odsprzedania). Kolejną istotną datą w rozwoju DNS był rok 2008, kiedy to główne serwery DNS

21

w światowej sieci Internet zaczęły obsługiwać adresy szóstej wersji protokołu IP. Dzięki temu Internet stanowi wspólną sieć dla użytkowników podsieci IPv4 i podsieci IPv6. Rysunek 2. ilustruje chronologię omawianych w tym rozdziale wydarzeń istotnych dla rozpowszechnienia się globalnej sieci.

Rysunek 2. Wybrane wydarzenia w historii Internetu

Źródło: opracowanie własne.

Pierwsze transakcje handlowe inicjowane poprzez sieć zaczęły się pojawiać, gdy tylko dała ona możliwości wzajemnej komunikacji. Naukowcy, studenci, pra-cownicy instytucji mający dostęp do sieci ARPANET szybko zaczęli wykorzysty-wać korespondencję elektroniczną do wysyłania sobie ofert i zapytań handlowych. Wymiana korespondencji stała się możliwa dzięki opracowaniu poczty e-mail przez Raya Tomlinsona w 1971 r. (Goliszewski, 2008, s. 1). Kolejną formą komunikacji stały się fora internetowe. Jedno z pierwszych forów społecznościowych utworzyła firma Well.com (Whole Earth‚ Lectronic Link) w 1985 r. (Pernick, 1995). Z per-spektywy e-commerce należy przypomnieć jeszcze inicjatywę firmy CompuServe, jednego z pierwszych dostawców usług internetowych dla domowych użytkowni-ków komputerów, który wprowadził na rynek usługę o nazwie „Electronic Mall”. Polegała ona na zaoferowaniu użytkownikowi możliwości zamawiania produktów bezpośrednio od 100 internetowych sprzedawców poprzez jeden zbiorczy serwis. „Electronic Mall” nie przetrwał do dnia dzisiejszego, jednak zapisał CompuServe na kartach historii jako pioniera w dziedzinie e-handlu (Roos, 2015).

Handel za pośrednictwem Internetu z pewnością nie zostałby rozwinięty do po-staci znanej dzisiaj, gdyby nie Tim Berners-Lee. Działający na zlecenie Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (CERN) naukowiec stworzył zarówno usługę inter-netową World Wide Web, pierwszą wersję standardu HTML (język budowy pierw-szych stron internetowych), jak i założenia protokołu HTTP, dającego techniczne podstawy pod budowę pierwszych stron w sieci (W3C, 2015). Konsekwencją jego prac w zakresie wdrażania nowych standardów komunikacyjnych było powstawa-nie oprogramowania, które mogło je obsłużyć. Przykładem była wydana w 1993 r. pierwsza przeglądarka WWW o nazwie „Mosaic” stworzona przez firmę NCSA



(Meltzer, Phillips, 2009). O znaczeniu łatwości obsługi przeglądarek WWW w ko-rzystaniu z usług sieciowych wspominaliśmy już w poprzednim rozdziale; bez niej nie byłoby możliwe powszechne używanie usług sieciowych przez klientów z do-wolnym wykształceniem czy wręcz jedynie z umiejętnością czytania i pisania na klawiaturze.

Łatwość, a często i przyjemność korzystania ze stron WWW tłumaczą fenomen powszechnego dziś używania Internetu. Jednak jego rozprzestrzenienie (wszech-obecność) nastąpiło wcześniej. Stało się tak dzięki wielu czynnikom – do najważ-niejszych możemy zaliczyć otwarty i darmowy dostęp dla czytelników i autorów do-kumentów RFC (służących do formułowania koncepcji i definiowania standardów obowiązujących w Internecie. Standardy obowiązujące w komercyjnych sieciach telekomunikacyjnych tworzone były na zamówienie i dystrybuowane odpłatnie, z jednej strony gwarantując ich wysoką jakość, z drugiej ograniczając ich dostępność i chęć stosowania przez małe przedsiębiorstwa. Kolejnym czynnikiem, o którym warto wspomnieć, to pojawienie się w 1983 r. darmowej wersji, z otwartym kodem źródłowym, systemu operacyjnego UNIX 4.2 BSD wraz z kompletnym oprogramo-waniem stosu protokołów TCP/IP. Producenci nowych komputerów chętnie korzy-stali z tego systemu operacyjnego, promując wytwarzany sprzęt. W tamtych latach, aby zostać użytkownikiem Internetu, wystarczyło zakupić komputer o możliwie ni-skiej cenie z systemem operacyjnym UNIX 4.2 BSD i użyć modemu telefoniczne-go albo wydzierżawić kabel telefoniczny, do połączenia się z najbliższym węzłem będącym już w tej sieci. Kolejnym czynnikiem, o którym należy wspomnieć, było dążenie twórców aplikacji sieciowych do używania bibliotek i interfejsów progra-mistycznych niezależnych od rodzaju fizycznej sieci oraz działających niezależnie od lokalizacji urządzeń terminalnych. Popularny i darmowy UNIX 4.2 BSD dostar-czył tzw. bibliotekę gniazd BSD, która stała się de facto standardem dla budowania aplikacji sieciowych na wszystkie systemy operacyjne. W rezultacie powszechnie budowane aplikacje sieciowe wymagają Internetu jako medium transmisji danych.

Rozprzestrzenienie się Internetu na całym świecie, możliwość uruchamiania tych samych aplikacji sieciowych na wielu komputerach i łatwość ich używania, wszystko to spowodowało szybki przepływ informacji i danych ponad granica-mi państw oraz regionów, a w rezultacie przyczyniło się do globalizacji – proce-su zwiększania się współzależności i podobieństw między różnymi krajami całego świata.

1.3. Internet i e-commerce a globalizacja

Nie ma jednej powszechnie przyjętej definicji globalizacji. Według definicji używa-nej przez OECD globalizacją jest „proces zwiększającego się umiędzynarodowienia

23

rynków dla towarów i usług, środków produkcji, systemów finansowych, konkurencji, korporacji, technologii i przemysłu” (United Nations Publications, 2002, s. 170). Jest to definicja podana z perspektywy ekonomicznej, która przyjęta została w dalszych rozważaniach, gdyż aspekty polityczne i socjologiczne globalizacji nie należą do tematu niniejszego opracowania.

W latach 90. XX wieku e-commerce był w fazie intensywnego wzrostu; sprze-dawcy i kupujący przeprowadzali transakcje w coraz szerszym asortymencie i na coraz większym obszarze geograficznym. Internet stawał się też narzędziem wy-korzystywanym w przedsiębiorstwach do usprawnienia wewnętrznych procesów, takich jak rekrutacja czy zamówienia. Globalna sieć przyspieszała globalizację tak-że poprzez sektor finansowy – dzięki rozwojowi technologicznemu przeniesiono na grunt elektroniczny usługi dotychczasowo przypisane bankowości tradycyjnej, tj. obsługę płatności czy zaciąganie pożyczek bądź kredytów. Müller w swoich roz-ważaniach idzie o krok dalej stwierdzając, iż zdarzeniem dającym początki proce-sowi globalizacji, mającym dla niego charakter zasadniczy, był „rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych, a zwłaszcza komputerów osobistych i Internetu” (Müller, 2004, s. 40). Twierdzi ponadto, że utworzenie globalnej sieci informatycz-nej było podstawowym czynnikiem, który zdecydował o zyskaniu przez procesy globalizacyjne charakteru kompatybilnego i zintegrowanego.

Internet jest również odbierany jako siła intensyfikująca procesy globalizacyj-ne. Wobec wielu korporacji rynek wymusił korzystanie z nowego medium komu-nikacyjnego, pozostawiając wybór: rozwój lub pozostanie w tyle za konkurencją (Gibbs i in., 2003, s. 5–6). Przykładami zastosowania sieci internetowej w procesach globalizacyjnych mogą być działania o zasięgu ogólnoświatowym, związane m.in. z prezentowaniem ofert, wyszukiwaniem materiałów i podzespołów oraz koordyna-cją zaopatrzenia.

Konsekwencją wykorzystania Internetu do budowy e-commerce jest także zwiększony udział handlu międzynarodowego w zakresie dóbr i usług (Verdier, Huwart, 2013, s. 14). Handel elektroniczny, z uwagi na swoją istotę, pozwala na realizowanie transakcji nawet jeżeli kupującego i sprzedającego dzieli znaczna od-ległość. Sprzedaż i kupno w takiej formie są możliwe ze względu na szerokie moż-liwości przesyłania danych (Dragoş, Tomiţă, 2009, s. 302). Funkcja globalizacyj-na handlu za pośrednictwem Internetu jest zatem faktem. Sektor handlu ma udział w globalizacji zarówno poprzez innowacyjność, która go cechuje, jak i przez wdra-żanie nowoczesnych i zaawansowanych rozwiązań technologicznych, również przy wykorzystaniu Internetu (Śmigielska i in., 2013, s. 32–34). E-commerce wpływa równocześnie na globalizację rynków. Przykładem tego jest brytyjska sieć detalicz-na Asos, która w 2013 r. otworzyła dedykowane sklepy internetowe dla Chin i Rosji lub firmy HP oraz Lenovo uruchamiające podobne sklepy w Indiach (Wigder, 2013).

E-handel wzmógł konkurencyjność na rynku, co spowodowało, że przedsię-biorstwa mające rozwinięte tradycyjne sieci sprzedaży również zaczęły rozwijać

Internet i e-commerce a globalizacja


działalność w Internecie, traktując go jako kolejny kanał sprzedaży oferowanego przez siebie asortymentu. Przykładem są działania dużych sieci sprzedaży detalicz-nej, handlujące dotychczasowo w tradycyjnym modelu sprzedaży, np. Tesco lub Ikea. Firma Tesco w 2000 r. uruchomiła sprzedaż internetową w postaci sklepu on-line Tesco.com (Chaffey i in., 2009, s. 640). W 2014 r. dział e-commerce tej firmy odnotowywał najsilniejszy wzrost w stosunku do roku ubiegłego w porównaniu do tradycyjnego kanału sprzedaży (Marshall, 2014). Jednym z kluczowych czynników determinujących internetowy sukces Tesco była innowacyjność wdrażanych roz-wiązań, m.in. wprowadzenie w 2001 r. nowatorskiego układu strony wspierającego osoby niewidome i słabo widzące (McManus, 2001). Kluczowe było jednak uru-chomienie sprzedaży wielokanałowej i implementacja modelu realizacji zamówień opartego na zamawianiu za pośrednictwem strony internetowej i odbioru w skle-pach stacjonarnych, który to model Tesco stosuje do dziś (Tesco PLC, Tesco Stra-tegic Report, 2015, s. 9). Pomysł połączenia handlu elektronicznego z tradycyjnym klienci odebrali pozytywnie, o czym świadczą statystyki – w 2014 r. 59,7% z nich kupowało za pośrednictwem co najmniej dwóch kanałów sprzedaży (Tesco PLC, Tesco Annual Report and Financial Statements, 2014, s. 11), co przyniosło łączne zyski dla całej grupy Tesco w wysokości blisko 63,5 mld funtów (Tesco Annual Re-port and Financial Statements 2014, s. 69). Istotnym powodem wzrostu była także strategia ekspansji e-commerce na nowe rynki realizowana poprzez otwieranie na nich sklepów online, np. utworzenie w 2013 r. sklepu internetowego i punktu od-bioru osobistego w Bangkoku (Rigby, 2013), a także plany otwarcia 50 placówek w Chinach (Ruddick, 2013).

Ikea z kolei jest przykładem firmy, która przez długi czas nie doceniała możli-wości, jakie niesie ze sobą e-handel. Mimo to pierwszy sklep internetowy, podobnie jak Tesco, otworzyła w 2000 r. (Ikea.com, 2015). Stosuje przy tym politykę koncen-trowania swojej działalności na handlu tradycyjnym, co wspiera m.in. forma pre-zentacji oferty (drukowane katalogi rozsyłane klientom) oraz rozwijanie w pierw-szej kolejności sklepów tradycyjnych, a dopiero w drugiej handlu internetowego w danym kraju. Jednocześnie Peter Agnefjall, prezes firmy, otwarcie przyznaje, że Ikea nie jest jedną z firm, które stosunkowo wcześnie adaptowały e-commerce (Ala-imo, 2015). Pomimo to Ikea do 2014 r. wprowadziła sklepy internetowe w 13 spośród 27 krajów, w których była obecna (Ikea Group, 2014, s. 33). Zasadność rozwoju e-handlu i niejako szansę dla dalszej globalizacji pokazują liczby – porównanie ilo-ści wizyt w sklepie online w 2014 r. (1,5 mld) w zestawieniu z liczbą osób odwie-dzających sklepy stacjonarne (716 mln) pozwala uznawać handel elektroniczny za przyszłość marki (Ikea Group, 2014, s. 40).

Powyższe spostrzeżenia pozwalają nam stwierdzić, że rozpowszechnienie się Internetu umożliwiło powstanie usług e-commerce o zasięgu globalnym i wszędzie tam, gdzie sięga ta sieć. Powszechność dostępu i komfort używania sieci spowo-dowały intensyfikację rozwoju e-handlu zarówno o zasięgu lokalnym, jak i mię-dzynarodowym, zwiększając konkurencję. W konsekwencji rosnąca globalizacja

25

zwiększyła rywalizację dla wszystkich sprzedawców i nawet wymusiła otwarcie internetowych kanałów sprzedaży i usług towarzyszących na potentatach handlu tradycyjnego. W rezultacie konkurencyjność e-commerce wzrosła jeszcze bardziej i przedsiębiorstwa zaczęły poszukiwać innowacyjnych rozwiązań dla swoich e-usług. W kolejnym rozdziale spróbujemy zidentyfikować nowe techniki interneto-we i ich możliwy wpływ na e-commerce.

1.4. Trendy rozwojowe technik internetowych

E-commerce rozwinął się i zyskał na znaczeniu gospodarczym dzięki rozwojowi i rozpowszechnieniu się szeroko pojętych technik internetowych. Techniki te, choć rozwijane od ponad 30 lat, w dalszym ciągu zmieniają się i rozrastają w zawrotnym tempie. Rozwijają się one dzięki pracom badawczo-rozwojowym prowadzonym przez producentów sprzętu sieciowego, a także badaniom prowadzonym w jednost-kach badawczych zajmujących się informatyką i telekomunikacją. Kierunki infor-matyczne na wyższych uczelniach należą od lat do najbardziej popularnych wśród kandydatów, a ich absolwenci z łatwością znajdują zatrudnienie. Coroczne badania biura karier Politechniki Warszawskiej wykazują najwyższe zarobki informatyków w analizie absolwentów wszystkich kierunków tej uczelni (www.bk.pw.edu.pl/ab-solwent.php). Analogiczne wyniki wśród absolwentów wszystkich polskich uczelni wykazują badania Sedlak & Sedlak (wynagrodzenia.pl/upload/article-pdf/kariery-absolwentow.pdf). Podobne wyniki publikowane były dla absolwentów w krajach Unii Europejskiej (np. U. Teichler „Careers of University Graduates”, Springer, 2007, s. 231). Zespoły naukowo-dydaktyczne czy badawcze, zajmujące się tech-nikami informatycznymi, istnieją nie tylko na uczelniach technicznych – są obecne na wielu uczelniach wyższych, niezależnie od ich profilu. Jest to efekt powszechnej komputeryzacji i informatyzacji wszystkich dziedzin naszego życia, co umożliwił rozwój elektroniki cyfrowej w drugiej połowie XX wieku. Liczna populacja badaczy i programistów poszukujących nowych rozwiązań i zastosowań Internetu powoduje pojawianie się coraz to nowych trendów rozwojowych. Do najnowszych z nich mo-żemy zaliczyć: waluty kryptograficzne (tzw. kryptowaluty), chmury obliczeniowe, internet rzeczy i Big Data. Czy te trendy technologiczne mogą mieć wpływ na dalszy rozwój e-commerce? Na to pytanie próbuje odpowiedzieć niniejszy rozdział.

1.4.1. Kryptowaluty

Najpowszechniej dziś używaną i pierwszą zarazem kryptowalutą jest bitcoin (BTC). Kryptowaluta jest instrumentem płatniczym istniejącym jedynie w formie zapisu cyfrowego, opartego o silne algorytmy kryptograficzne. Służy ona do wy-konywania transakcji w Internecie. W założeniu kryptowaluta jest instrumentem

Trendy rozwojowe technik internetowych


niepodlegającym regulacjom administracyjnym, niezależnym od banków central-nych, zaś jego wartość jest kształtowana wyłącznie poprzez mechanizmy rynkowe. Emisja kryptowaluty, weryfikacja transakcji i tworzenie „ksiąg rachunkowych” mają charakter rozproszony (tj. wyliczane i przechowywane są na wielu komputerach podłączonych do sieci) i realizowane są w oparciu o publicznie znane algorytmy. Bitcoin wprowadzony został na rynek w 2009 r. przez „Satoshi Nakamoto” (jest to pseudonim twórcy czy zespołu twórców, co jest bardziej prawdopodobne).

Wyraźne znaczenie handlowe BTC uzyskał w 2011 r., co obrazuje rysunek 3. W końcu marca 2016 r. kapitalizacja rynkowa BTC sięgnęła 6 500 mln USD. Dla po-równania wartość wszystkich polskich banknotów i monet w obiegu1 w pierwszym kwartale 2016 wg średniego kursu USD wynosi 43 367 mln.

Rysunek 3. Łączna wartość BTC (w USD) w obiegu, na podstawie średniej ceny rynkowej na głównych giełdach wymiany kryptowalut

Źródło: Blockchain Luxembourg S.A. http://blockchain.info/, dostęp: 19.12.2016.

O ile użytkowanie kryptowalut jest bardzo proste, to techniczne aspekty ich funkcjonowania są bardzo złożone i pełne ich przedstawienie przekracza ramy ni-niejszej publikacji. O bitcoin powstało już wiele publikacji, głównie w języku an-gielskim. Obecnie (połowa 2016 roku) na polskim rynku jest tylko jedna książka adresowana do szerokiej publiczności (Kopańko & Kozłowski, 2015), pomagająca poznać i zrozumieć istotę bitcoin. Z kolei dla bardziej wymagających odbiorców (zarówno inżynierów, jak i ekonomistów) ciekawe mogą być publikacje i analizy Andreasa Antonopoulosa (Antonopoulos, 2014). Poniżej przedstawione zostaną naj-ważniejsze aspekty funkcjonowania kryptowalut na podstawie przykładu bitcoin.

Każdy właściciel BTC, a właściwie jego portfel cyfrowy (kryptoportfel), jest identyfikowany podpisem cyfrowym wykorzystującym kryptografię asymetryczną. W kryptografii asymetrycznej do zaszyfrowania i odszyfrowania danej treści po-trzebne są dwa różne klucze: jeden z nich jest prywatny, chroniony przez właści-ciela, zaś drugi – udostępniany publicznie. Każdy może użyć klucza publicznego

1 Na podstawie danych publikowanych przez NBP, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/struktura-obiegu.html, dostęp: 30.07.2016.

27

do zaszyfrowania wiadomości, jednak jedynie właściciel jego prywatnej pary bę-dzie mógł odszyfrować taką wiadomość. Natomiast treść zaszyfrowaną kluczem prywatnym będzie mógł odszyfrować każdy, używając klucza publicznego, weryfi-kując w ten sposób autentyczność nadawcy (uwierzytelniając go).

Portfel cyfrowy bitcoin, wbrew temu co może sugerować nazwa, nie przecho-wuje środków płatniczych. Jest on zapisem cyfrowym zarejestrowanym w rozpro-szonej bazie danych (blockchain), będącej swojego rodzaju publicznym rejestrem płatności, elektronicznym systemem księgowym. Portfel cyfrowy zawiera klucze służące do identyfikacji środków przypisanych mu w tej bazie. Posiada on również oprogramowanie do komunikacji z węzłami systemu bitcoin. Węzły te przechowują blockchain i wykonują obliczenia dla systemu.

Portfel cyfrowy może być zainstalowany i skonfigurowany na osobistym kom-puterze, tablecie i smartfonie, może też być przechowywany na serwerze u dostawcy usług hostingu portfeli cyfrowych (zwanych online wallets). Ocena ryzyka kradzie-ży z prywatnego urządzenia czy z serwera wybranego usługodawcy należy do in-dywidualnego użytkownika kryptowaluty. Istnieją również dedykowane urządzenia pełniące funkcje portfeli cyfrowych (hardware wallets), dające większe bezpieczeń-stwo przechowywanych kluczy aniżeli rozwiązania czysto softwarowe instalowane na popularnych komputerach osobistych.

Portfel cyfrowy jest identyfikowany związanym z nim kluczem publicznym. Natomiast para prywatna tego klucza jest niezbędna do wykonywania jakichkolwiek transakcji. Jeżeli właściciel utraci klucz prywatny (np. na skutek awarii, zniszczenia pamięci, na której jest on przechowywany), wówczas giną bezpowrotnie wszystkie pieniądze zarejestrowane dla tego portfela, tzn. istnieją one jako zapisy w blockcha-in, lecz nikt nie może ich już użyć.

Transakcje są rejestrowane w sieci węzłów wykonujących obliczenia dla sys-temu bitcoin. Komunikaty wymieniane pomiędzy portfelami a węzłami i pomiędzy samymi węzłami są szyfrowane i dwustronnie uwierzytelniane. Każda transakcja (rekord: X przekazuje kwotę Y do Z o czasie T) jest analizowana przez wiele wę-złów w celu wyeliminowania próby oszustwa polegającego na dwukrotnym wyda-niu tych samych pieniędzy. Algorytm tej analizy charakteryzuje się dużą złożonością obliczeniową i jest tak skonstruowany, aby próba oszustwa wymagała użycia przez hakera maszyn o większej mocy obliczeniowej aniżeli sumaryczna moc obliczeń wykonywanych przez wszystkie uczciwe węzły. Konstrukcja algorytmu zapewnia wzrost skomplikowania obliczeń wraz ze wzrostem mocy obliczeniowej procesorów działających w węzłach.

Zweryfikowaną transakcję węzeł rejestruje w lokalnym łańcuchu transakcji i rozgłasza jego zmianę wśród pozostałych węzłów. Pozytywnie zweryfikowana transakcja jest nieodwoływalna. Rozgłaszanie bloków (grup) nowo sprawdzonych transakcji odbywa się periodycznie. Każdy węzeł rejestruje łańcuchy bloków, które zebrane razem, stanowią rozproszoną bazę danych (blockchain). Baza ta umożliwia



każdemu z węzłów sprawdzenie historii zmian posiadania danego woluminu pie-niędzy. Weryfikacja zleconej transakcji wykonywana jest równolegle przez wiele węzłów i jest ona nieczuła na wyłączenie lub włączenie któregoś z nich. Czas oczeki-wania na weryfikację transakcji zwykle zawiera się w przedziale od 10 do 60 minut.

Każda transakcja posiadać może kilka argumentów, identyfikatorów wcześniej-szych transakcji, z których pochodzą aktualnie wydawane bitcoiny. Każdy argument jest niezależnie sprawdzany, czy nie jest próbą powtórnego wydania tych samych środków. Każdy argument zaś jest cyfrowo podpisany. Dana transakcja może dawać również kilka wyników, tzn. może być płatnością dla kilku podmiotów jednocześnie. Jeżeli suma argumentów jest większa od sumy wyników, to różnica jest zwracana (przypisywana) zlecającemu transakcję, aczkolwiek algorytm przetwarzania w węź-le przewiduje co jakiś czas pobieranie niewielkiej opłaty transakcyjnej; wówczas zlecającemu transakcję zwracana jest niepełna różnica. Opłata ta jest zachętą dla udostępniania w Internecie i pokrycia kosztów działania (elektryczności) prywat-nych komputerów pracujących jako węzły bitcoin na rzecz społeczności korzystają-cej z tej waluty. Jakkolwiek opłata za transakcje jest dobrowolna, to może ona mieć wpływ na szybkość wykonania transakcji – właściciele węzłów mogą definiować priorytety dla obsługi transakcji o wyższych opłatach.

Kolejną zachętą jest „wydobywanie” nowych bitcoinów i włączanie ich do obiegu. Właściciele węzłów wykonujących obliczenia dla systemu nazywani są gór-nikami. Terminy „wydobycie” i „górnictwo” nawiązują do koncepcji zachowywania parytetu pomiędzy emitowanym pieniądzem a przechowywanym złotem, zapobie-gającym inflacji. Bitcoiny są „wydobywane” przez węzły intensywnie prowadzące obliczenia weryfikacji poprawności bloków transakcji. Właścicielem nowych bit-coinów staje się właściciel danego węzła. Ilość „wydobywanych” bitcoinów maleje w tempie geometrycznym. Podobnie jak światowe zasoby złota, tak i liczba wszyst-kich bitcoinów jest skończona. Ostateczna liczba wyemitowanych BTC wynosi 21 milionow. Skończona liczba BTC powoduje presję deflacyjną – ograniczona podaż przy zakładanym wzroście popytu doprowadzi do systematycznego wzrostu wartości BTC. Dlatego aby nie doprowadzić do utraty płynności, 1 BTC dzieli się na 100 mln mniejszych jednostek nazywanych satoshi; ponadto 1 BTC dzieli się na tysiąc millibitcoinów (mBTC) i milion microbitcoinów (µBTC).

Jednym z głównych czynników budujących zaufanie do całego systemu bitco-in jest fakt, że jego oprogramowanie zostało opublikowane jako otwartoźródłowe (ang. open source software), dzięki czemu mogło być oraz było przeanalizowane i skomentowane przez wszystkich chętnych specjalistów, a także tych, którzy posta-nowili wprowadzać kolejne kryptowaluty.

Obecnie istnieje ponad tysiąc kryptowalut i wciąż pojawiają się nowe, a nie-które wypadają z obiegu. Istnieją również giełdy kryptowalut. Większość giełd obsługuje jedynie najbardziej popularne kryptowaluty. Na polskich giełdach (np. www.bitmarket.pl, bitbay.net, bitstar.pl) można kupować i sprzedawać dwie

29

lub trzy kryptowaluty, np. bitcoin i litecoin. Polską kryptowalutą jest polcoin (www.polcoin.pl2), która dostępna jest na giełdzie www.bitorado.com wraz z bitcoin i dogecoin. Największe giełdy notują kilka setek kryptowalut, a giełda www.cryp-tocoincharts.info ma ich w swoim indeksie aż 3 306, z czego kapitalizację giełdo-wą powyżej 10 mln USD (na 27 marca 2016 r.) ma jedynie 9 kryptowalut. Z kolei giełda coinmarketcap.com podaje obroty dla 647 kryptowalut, z czego kapitalizację giełdową powyżej 10 mln USD (na 27 marca 2016 r.) ma 14 kryptowalut. Mało prawdopodobne jest, aby w dłuższej perspektywie na rynku współistniało kilka se-tek konkurujących ze sobą kryptowalut. Natomiast można spodziewać się, że będzie współistniało co najmniej kilka (może kilkadziesiąt) z nich, z czego niektóre jedynie o zasięgu regionalnym.

Atrakcyjność kryptowalut wynika z kilku czynników: – niskie koszty transakcji, szczególnie przy płatnościach międzynarodowych.

Tradycyjne koszty obsługi czynią nieopłacalnymi mikropłatności międzyna-rodowe;

– nieodwoływalność płatności likwiduje ryzyko ponoszone przez sprzedaw-ców w obliczu nieuczciwych odbiorców towarów. Duże sklepy internetowe uwzględniają koszt obsługi tego ryzyka w swoich planach finansowych, zaś dla małych przedsiębiorców koszt tego ryzyka często stanowi barierę dla świadczenia usługi sprzedaży;

– anonimowość zakupów – z jednej strony postrzegana jest jako prawo oby-watelskie, a z drugiej wykorzystywana jest do sprzedaży niedozwolonych towarów (jak narkotyki czy broń) oraz unikania opodatkowania transakcji. Wiele sklepów internetowych wymaga zakładania kont przez kupujących i rejestruje ich dane osobowe, co jest uciążliwe i niemile widziane przez klientów, zwłaszcza gdy dokonują jednorazowych transakcji. Tego typu kon-ta i rejestracje zwiększają też ryzyko kradzieży tożsamości kontrahentów;

– kryptowaluty są odporne na zjawisko inflacji, któremu podatne są waluty klasyczne, których podaż jest często źle kontrolowana przez banki narodowe ulegające presjom politycznym.

Zmiana popytu na kryptowaluty znacząco wpływa na ich bieżącą wartość, zaś popyt ten silnie zależy od rewelacji medialnych dotyczących wydarzeń i spekulacji związanych z kryptowalutami. Dla przykładu rysunek 4. obrazuje zmiany wartości pierwszej kryptowaluty od początku jej istnienia. Na wykresie widać dwa gwał-towne wzrosty wynikające z szumu medialnego – w kwietniu 2013 r. w związku z kryzysem bankowym na Cyprze i w listopadzie 2013 w związku z aferą Edwarda Snowdena (Simser, 2015). Trudno przewidzieć, czy w nadchodzących latach zjawi-sko gwałtownych zmian wartości BTC ulegnie osłabieniu.

2 Podane tu adresy WWW kryptowalut i giełd kryptowalut sprawdzane były w czerwcu 2016 r. Biorąc pod uwagę nadpodaż różnych kryptowalut, można się spodziewać, że ich użycie będzie zniko-me i związane z nimi strony WWW znikną z Internetu.



Rysunek 4. Średnia cena rynkowa bitcoin na głównych giełdach w USD

Źródło: Blockchain Luxembourg S.A. http://blockchain.info/, dostęp 19.12.2016.

Z używaniem kryptowalut wiążą się też inne ryzyka, do których należą: spira-la deflacyjna (tj. niestabilność wartości na skutek tendencji spekulacji inwestycyj-nych) oraz aktywności hakerów. Spirala deflacyjna to zjawisko, którego można się spodziewać w wyniku wykładniczego spadku tempa „wydobywania” kryptowaluty i górnego ograniczenia jej woluminu, a w następstwie zwiększającej się tendencji do jej przechowywania (czyli wycofywania z obiegu) w oczekiwaniu na wzrost war-tości na skutek rosnącego na nią popytu. Dla przykładu algorytm „wydobywania” BTC prowadzi do zakończenia ich przyrostu w roku 2140, gdy całkowita ich ilość wyniesie niecałe 21 mln (https://en.bitcoin.it/wiki/Controlled_supply), przy obecnej ich liczbie 15,5 mln (http://bitcoincharts.com/bitcoin/). Czy wobec pojawiania się nowych kryptowalut zjawisko spirali inwestycyjnej jest rzeczywistym zagrożeniem – trudno przewidzieć. Spodziewana rosnąca wartość kryptowaluty, jak i znaczne chwilowe wahania wartości są zachętą do gry giełdowej i tworzenia instrumentów typu exchange-traded fund. Upowszechnienie się gry giełdowej takimi instrumen-tami może prowadzić do zwiększenia niestabilności danej kryptowaluty. Z kolei zagrożenie działalnością hakerów jest tym większe, im na danym serwerze prze-chowywanych jest więcej środków. Zatem nie tyle detaliczni kupcy czy sprzedaw-cy są zagrożeni, co przedsiębiorstwa prowadzące wymianę kryptowalut oraz firmy przechowujące kryptoportfele wielu klientów. Niestabilna wartość kryptowalut nie jest odstraszająca dla użytkowników zainteresowanych bieżącymi płatnościami oraz przechowującymi niewielkie sumy w swoich kryptoportfelach. Natomiast dużym ryzykiem jest przechowywanie w dłuższym okresie znacznych ilości kryptowalut.

Warto tu zauważyć, że anonimowość transakcji kryptowalutami nie jest peł-na. Każda transakcja jest rejestrowana w sposób otwarty, trwały i rozproszony (na wielu maszynach), a jej zapis zawiera stempel czasowy i jednoznaczne ślady cyfrowe wskazujące na kryptoportfele kupującego i sprzedającego. Odkrycie po-wiązania kryptoportfela z osobą ujawnia wszystkie dokonane przez nią transakcje wykonane daną kryptowalutą. Właściwość ta umożliwia postępowania dowodowe w przypadku odkrycia nielegalnego obrotu towarami.

31

Według badań przeprowadzonych przez Polasik, Piotrowska, Wisniewski, Kot-kowski & Lightfoot (2015), sprzedawcy posługujący się BTC to głównie start-upy i małe przedsiębiorstwa oraz dostawcy usług i towarów dla tej części odbiorców, którzy charakteryzują się większą świadomością tej formy płatności. Interesującym wynikiem tych badań było stwierdzenie, że znaczne udziały w obrocie BTC mają kraje rozwijające się oraz te, w których istnieje znacząca szara strefa. Wykazano, że BTC ma większy udział w sprzedaży internetowej w krajach o niskim PKB na miesz-kańca, co może sugerować, że BTC pełni rolę w omijaniu lokalnych ograniczeń ryn-kowych lub stanowi środek płatniczy dla populacji nieposiadającej kont bankowych.

Regulacje legislacyjne dotyczące walut kryptograficznych są przedmiotem rozważań rządów wszystkich państw i brakuje jeszcze jasnej wizji dla przyszłego kształtu tych regulacji. Analizę aspektów prawnych dotyczących tych instrumen-tów płatniczych przeprowadzili Dopierała & Borodo (2014). Z analizy tej wynika, że w większości państw zachodnich, jak również Europy Środkowej i Wschodniej obrót kryptowalutami nie jest nielegalny. W wielu krajach kryptowaluta jest for-malnie traktowana jako towar, a nie jako pieniądz. Pojawiające się akty prawne są pierwszą próbą określenia statusu kryptowalut w świetle obowiązujących ak-tów prawnych. Możemy być jednak pewni, że powoli regulacje będą się pojawiać w celu ograniczania możliwości „prania pieniędzy” i w celach podatkowych. Choć w niektórych państwach używanie kryptowalut jest formalnie zakazane (np. w Islan-dii zakazane są płatności międzynarodowe), nie jest prawdopodobnym, aby krypto-waluty mogły zginąć z rynku. Trwałą obecność kryptowalut na rynku determinuje liberalna polityka wielu państw (w tym USA) i znaczne obroty rynkowe. Obecnie (maj 2016) liczba płatności wykonywanych dziennie przy użyciu bitcoina sięga 200 tys. (wg https://blockchain.info/charts/n-transactions), zaś wolumen handlowy wynosi ponad 2 132 tys. USD.

Kryptowaluty są wygodnym zamiennikiem dla takich form płatności, jak: Pay-By-Link3, PayPal, internetowe operacje kartowe i płatność gotówkowa przy dosta-wie towaru. Banki odnoszą się niechętnie do kryptowalut, widząc w nich zagrożenie dla dochodów z obsługi przelewów i przewalutowań. Natomiast zalety kryptowa-lut czynią je atrakcyjnymi dla kupujących i sprzedających, co może prowadzić do powstawania innowacyjnych rozwiązań dla e-commerce. Przedsiębiorcy wykorzy-stują płatności w bitcoin jako element promocji prowadzonego przez siebie bizne-su. Są też rządy, które widzą szanse dla pobudzenia gospodarki poprzez wdrażanie bitcoina do publicznego użycia. Przykładem jest rząd wyspy Moon (położonej na Morzu Irlandzkim i podległej koronie brytyjskiej), który w 2015 roku ustanowił regulacje prawne dla tej kryptowaluty. W rezultacie ten maleńki kraj stał się liderem we wprowadzaniu BTC w płatnościach detalicznych i miejscem instalacji start-upów obsługujących tę kryptowalutę (Milmo, 2016). Przykład ten pokazuje, że odważna

3 Metoda ta polega na tym, że podczas zakupu w sklepie internetowym klient otrzymuje specjal-nie wygenerowany link, za pomocą którego przechodzi do strony płatności w swoim banku i nie musi wypełniać danych przelewu.



i konsekwentna polityka rządu może doprowadzić do uregulowania na lokalnym rynku kwestii posługiwania się kryptowalutą z zachowaniem kontroli fiskalnej, a w konsekwencji do pobudzenia gospodarczego, tj. powstania nowych przedsię-biorstw dostarczających produkty i usługi związane z wykorzystaniem BTO.

1.4.2. Chmury obliczeniowe

Termin chmura obliczeniowa (ang. cloud computing) oznacza model przetwarzania danych oparty na użytkowaniu zdalnych zasobów komputerowych udostępnianych jako usługi. Obrazowo odpowiada on usługom obliczeniowym w sieci transmisji danych albo udostępnianym poprzez sieć. Sieci transmisji danych od początku ich istnienia symbolizowano graficznie jako chmura – stąd nazwa. Zaś zdalne udostęp-nianie zasobów komputerowych jest tak stare jak te zasoby. Istota użytkowania kom-puterów (mowa jest tu o cyfrowych maszynach konstruowanych w latach 60. i 70. minionego wieku) polegała głównie na dostępie zdalnym – tylko instytucje finan-sowane przez rząd i bogate przedsiębiorstwa mogły pozwolić sobie na ich zakup i eksploatacje. Czas pracy tych maszyn był odsprzedawany innym przedsiębior-stwom i instytucjom w celu pełnego ich wykorzystania. Wraz z zawrotnym rozwojem elektroniki bardzo szybko rosła moc obliczeniowa komputerów, szybko ewoluowały systemy operacyjne i protokoły transmisji danych, gwałtownie spadała cena kom-puterów, pojawiły się komputery w średnich, potem w małych przedsiębiorstwach, komputery osobiste dla domowego użytku i wreszcie komputery jako smartfony i sterowniki prostych urządzeń. Natomiast zdalny dostęp do zasobów komputero-wych zawsze był obiektem transakcji rynkowych. W latach 90., gdy Internet zaczął dominować jako sieć transmisji danych, pojawiła się liczna oferta usług interne-towych, takich jak udostępnianie zdalnej mocy obliczeniowej, zdalnych repozyto-riów danych, aplikacji działających na zdalnych serwerach. Usługa dzierżawienia aplikacji nazywana była wówczas Application as a Service, a czas wynajmu okre-ślany był zwykle w miesiącach. Natomiast termin cloud computing spopularyzo-wany został w drugiej połowie pierwszej dekady XXI wieku. W roku 2006 firma Amazon.com wprowadziła na rynek usługę Elastic Compute Cloud, która polega na dzierżawieniu maszyn wirtualnych po relatywnie niskiej cenie. Niewiele póź-niej inne firmy, właściciele dużych centrów danych (w tym Microsoft, IBM, Orac-le), zaczęli oferować usługi w chmurze. Koncepcja maszyn wirtualnych też nie jest nowa – sięga lat 60., od kiedy różnymi technikami starano się ją implementować. Stosowanie maszyn wirtualnych stało się popularne, gdy 1998 roku firma VMware zwirtualizowała architekturę procesorów rodziny x86, umożliwiając wirtualizację popularnych komputerów osobistych budowanych na bazie tych procesorów. Za-tem „odkrycie” terminu cloud computing w latach dwutysięcznych traktowane było przez inżynierów jako twór marketingowy nieniosący żadnej nowej treści.

Intensywny marketing oraz spadające ceny usług w chmurze szybko spo-wodowały ich popularyzację i masowe wykorzystanie. Przykładowy rozmiar in-frastruktury komputerowej współczesnego dużego operatora usług w chmurze to

33

dziesiątki lokalizacji, w których pracują dziesiątki tysięcy maszyn, zaś jedna maszy-na wynajmowana jest około 20 klientom, z których średnio każdy dzierżawi około 5 maszyn wirtualnych. W rezultacie ta masowość wykorzystania i rosnące rozmiary infrastruktury komputerowej w serwerowniach stworzyły nowe wyzwania technicz-ne, które trzeba rozwiązywać. Owe wyzwania dotyczą automatyzacji świadczenia usług w chmurze, zapewnienia im skalowalności4, niezawodności, bezpieczeństwa i optymalizacji wykorzystania zasobów sprzętowych. Badania nad nowymi rozwią-zaniami, wdrażanie nowych technik oraz zmiany otoczenia rynkowego powodują ewolucję usług w chmurze i tego, jak je rozumiemy.

National Institute of Standards and Technology wydał raport (Mell & Grance, 2011) określający powszechnie dziś uznawaną definicję cloud computing: „Cloud computing is a model for enabling ubiquitous, convenient, on-demand network ac-cess to a shared pool of configurable computing resources (e.g., networks, servers, storage, applications, and services) that can be rapidly provisioned and released with minimal management effort or service provider interaction”. Zasadnicze cechy tego modelu przetwarzania to:

− samoobsługa – klient może automatycznie, bez udziału pracowników usłu-godawcy, wykupić i użyć zdalne zasoby komputerowe;

− szeroki zakres metod dostępu – zasoby te są łatwo dostępne poprzez sieć i osiągalne z różnego rodzaju urządzeń (serwery, stacje robocze, tablety, smartfony, urządzenia domowej automatyki itp.);

− współdzielenie zasobów (procesory, pamięć operacyjna, pamięć masowa, przepustowość łączy transmisyjnych) przez wielu najemców – zasoby te są dynamicznie przydzielane i zwalniane w rytm zgłoszeń klientów;

− elastyczność przydziału zasobów – ilość przydzielanych zasobów może być szybko zmieniana w trakcie ich używania;

− monitorowanie używanych zasobów – zarówno usługodawca, jak i klient mogą na bieżąco monitorować parametry używanych zasobów.

Należy tu jednak podkreślić, że cechy te nie są obligatoryjne dla jakichkolwiek wdrożeń czy kontraktów biznesowych. Stanowią one raczej wizję idealnego modelu świadczenia usług w chmurze.

Dokument NIST definiuje trzy typy usług: Software as a Service (SaaS), Platform as a Service (PaaS) i Infrastructure as a Service (IaaS). SaaS polega na udostępnianiu aplikacji (programu) działającego w internecie, np. serwera pocz-towego, systemu zarządzania treścią portalu WWW, sklepu internetowego. PaaS umożliwia klientowi budowanie i instalowanie własnych lub pochodzących z in-nych źródeł aplikacji. Dzierżawioną platformą jest zwykle określony system ope-racyjny z predefiniowanym zbiorem narzędzi programistycznych i określoną bazą danych. Najpopularniejszą platformą oferowaną współcześnie do budowy usług WWW jest tzw. technologia LAMP (Linux + Apache + Mysql + Perl/PHP/Python),

4 Skalowalność to zdolność systemu do utrzymania wydajności przy zwiększaniu obciążenia po-przez wzrost liczby elementów składowych.



dominująca również we wdrożeniach e-commerce. IaaS polega na udostępnianiu wirtualnych zasobów sprzętowych (procesorów, pamięci, przepustowości łączy) i umożliwia klientowi instalowanie i konfigurowanie własnych systemów operacyj-nych, baz danych i działających na nich aplikacji. Do pełnego obrazu możliwych usług sieciowych należałoby jeszcze dodać usługi kolokacji, polegające na dzierża-wie miejsca w serwerowniach. Usługodawca gwarantuje bezpieczne środowisko dla pracy komputerów, pamięci masowych i sprzętu sieciowego należących do klientów. Trudno zakwalifikować kolokację do usług cloud computing, jednak jest ona usłu-gą obecną na rynku od wielu lat i też polega na zdalnym udostępnianiu zasobów komputerowych w sieci.

W dokumencie NIST znajdujemy również definicje czterech modeli dla wdro-żeń usług w chmurze. Nazywane są one odpowiednio chmurą prywatną, wspólno-tową, publiczną i hybrydową. Chmura prywatna jest zbudowana i utrzymywana na rzecz jednego przedsiębiorstwa lub instytucji. Użytkowana jest ona przez pracowni-ków tego przedsiębiorstwa i ewentualnie jego klientów i kooperantów. Przykładem może być tu uczelnia techniczna udostępniająca maszyny wirtualne swoim pracow-nikom i studentom. Chmura wspólnotowa tworzona jest przez grupę przedsiębiorstw i/lub instytucji w celu prowadzenia wspólnej działalności naukowo-badawczej albo komercyjnej. Zwykle jest ona budowana z zasobów komputerowych należących do wszystkich członków danej grupy, połączonych prywatnymi lub wirtualnie prywat-nymi łączami sieciowymi. Chmura publiczna jest tworzona dla powszechnego do-stępu dowolnych użytkowników sieci. Chmura hybrydowa jest kompozycją dowol-nych modeli wymienionych powyżej. Może być ona budowana w oparciu o zasoby należące do różnego typu chmur w celu utworzenia bardziej złożonego systemu lub rozwiązania o większej niezawodności i skalowalności.

Zmiany rynkowe i postęp technologiczny w usługach sieciowych są na tyle szybkie, że dokument NIST jest już w pewnym sensie niekompletny. Pojawił się nowy rodzaj usług w chmurze nie ujęty w tym dokumencie, mowa tu o Database as a Service (DBaaS). Przykładem publicznych usług DBaaS są: Amazon Relation-al Database Service, SimpleDB, Microsoft SQL Azure and Google AppEngine Datastore. Zalety DBaaS to: minimalizacja czasu stworzenia nowego rozwiązania, dostawcy tych usług gwarantują dynamiczną skalowalność w chwilach szczytów obciążenia, brak jest kosztów związanych z inwestycją w uzupełnienie własnych serwerowni. Są też wady, z których główna to koszt usługi – może on być trud-ny do skalkulowania, gdy nie wiemy, jaka może być popularność tworzonego rozwiązania (przekładająca się na wykorzystanie dzierżawionej usługi). Kolejne wady to: potrzeba szybkiego łącza pomiędzy usługodawcą a prywatną serwerownią, ryzyko utraty prywatności zdalnie przechowywanych danych i potencjalne proble-my przy przenoszeniu bazy danych do innego usługodawcy lub własnej serwerowni.

Kwestia bezpieczeństwa i prywatności danych przetwarzanych w chmurze jest szalenie istotna dla każdego użytkownika takich usług. Dla jednych użytkowników przetwarzanie w chmurze może być bardziej bezpieczne, dla innych mniej. Ta po-zorna sprzeczność wynika z różnic w specyfice i potencjale technicznym klientów.

35

Większość z nich nie dysponuje wystarczającymi zasobami, aby zbudować bez-pieczną i niezawodną infrastrukturę serwerowni i zatrudniać specjalistów od bez-pieczeństwa stale monitorujących pracę komputerów oraz śledzących coraz to nowe zagrożenia pojawiające się w sieci. Dla takich użytkowników chmura obliczeniowa dawać będzie większe bezpieczeństwo aniżeli lokalne przetwarzanie, np. na ser-werze utrzymywanym w przestrzeni biurowej przedsiębiorstwa. Ponadto wymiana danych pomiędzy urządzeniem klienta i serwerem w chmurze może odbywać się ze wzajemnym uwierzytelnianiem stron i szyfrowaniem przesyłanej treści, a dane zapisywane na dyskach chmury mogą być szyfrowane, co w sumie gwarantuje wy-soki poziom prywatności danych. Z drugiej strony administratorzy infrastruktury w chmurze mają pełną kontrolę nad udostępnianymi zasobami. Na skutek błędu lub świadomej działalności mogą oni doprowadzić do ujawnienia lub wycieku danych dotyczących klientów tych zasobów. Faktem jest też to, że chmury obliczeniowe są atrakcyjnym celem dla hakerów, którzy intensyfikują swe wysiłki w celu łamania ochrony dostępu do przechowywanych w nich treści. Dlatego duże instytucje/przed-siębiorstwa przetwarzające dane wymagające szczególnych zabezpieczeń decydują się na budowę prywatnych chmur albo sieci lokalnych odizolowanych od Internetu.

Niektórzy dostawcy usług SaaS świadomie przemilczają w umowach z klien-tami kwestie własności danych zbieranych przez udostępniane usługi. Czasami też klient, chcąc korzystać z danej usługi, musi się godzić na utratę prywatności swych danych. Przykładem są tu niektórzy dostawcy sieci społecznościowych czy dostaw-cy serwisów sieciowych obsługujących gadżety dla biegaczy. Dane zbierane od klientów lub o nich bywają następnie sprzedawane innym podmiotom rynkowym. Generalnie usługi typu SaaS najbardziej narażają klientów na utratę prywatności danych, w odróżnieniu od usług typu PaaS i IaaS, w przypadku których klienci mają znacznie większą kontrolę nad swoimi danymi i sposobem ich przetwarzania.

Mimo wspomnianych ryzyk utraty prywatności i kosztów usług oferowa-nych w chmurach obliczeniowych, przyciągają one klientów szeregiem zalet, a mianowicie:

– systematycznie spadająca cena usług; – wysoki poziom zabezpieczenia zasobów komputerowych (chroniony do-

stęp fizyczny, wieloźródłowe zasilanie energetyczne, wielodrogowy dostęp do Internetu, redundantna5 klimatyzacja, ochrona przed zalaniem i przed pożarem);

– możliwość dynamicznego skalowania używanej mocy obliczeniowej i za-sobów pamięciowych. Zwiększanie lub zmniejszanie używanych zasobów możliwe jest w czasie pojedynczych minut czy nawet sekund, zaś zwięk-szanie posiadanych zasobów we własnej serwerowni zwykle zajmuje kilka tygodni, co prowadzi do kupowania nadmiarowego sprzętu;

– obsługa kopii zapasowych;

5 Redundantna – czyli nadmiarowa, odporna na awarię pojedynczych podzespołów.



– możliwość wykupienia gwarancji nieprzerwanego przetwarzania w oparciu o zapasowe, wielolokalizacyjne centra przetwarzania;

– brak kosztów związanych z utrzymaniem sprzętu i administrowaniem syste-mów operacyjnych;

– duża przepustowość łączy do Internetu i możliwości równoważenia obcią-żenia, przekładające się na szybki dostęp dla olbrzymiej liczby internautów (cecha, którą zwykle trudno jest osiągnąć w oparciu o lokalne serwerownie budowane przez przedsiębiorstwa małej lub średniej wielkości);

– brak problemu z otrzymaniem publicznego adresu IPv4 albo IPv6, który występuje w zależności od lokalizacji serwerowni danego przedsiębiorstwa (taki adres jest niezbędny, gdy przedsiębiorstwo chce udostępniać treści lub usługi w Internecie);

– możliwość szybkiego rozpoczęcia nowej działalności bez utraty czasu na inwestycje we własne zasoby komputerowe.

Ponadto usługi SaaS mają jeszcze trzy dodatkowe zalety: – używanie ich nie wymaga zatrudnienia specjalistów IT; – wiele aplikacji udostępnianych jako SaaS nie wymaga od użytkowników

instalacji jakiegokolwiek oprogramowania na ich urządzeniach. Dzięki ta-kim technikom jak Ajax i HTML5 wystarcza dowolna przeglądarka WWW w celu uzyskania takiego samego komfortu, jaki może być zaoferowany przez dedykowany program pracujący jako lokalna aplikacja;

– możliwe są różne modele płatności, np. w funkcji liczby transakcji, liczby katalogowanych obiektów, liczby kreowanych stron WWW czy jako pro-cent ze sprzedaży w e-sklepie. Tego typu modele rozliczeń są czytelniej-sze dla użytkownika w porównaniu z modelami opartymi o czas zajętości procesora, ilość przydzielonej pamięci i przydzieloną przepustowość łączy komunikacyjnych.

Większość aplikacji WWW, w tym e-sklepy, budowane są w architekturze wielowarstwowej. Typowymi warstwami aplikacji e-sklepu są: prezentacja treści kupującemu (obsługa zapytań HTTP), obsługa operacji sklepu (tzw. logika bizneso-wa), obsługa bazy danych inwentaryzującej dostępne towary i ich opisy, rejestrują-cej postęp realizacji zamówień itd. Warstwy te mogą być implementowane jako nie-zależne procesy pracujące na tej samej lub różnych maszynach. Jeżeli dany sklep ma bardzo dużą liczbę klientów i istnieje potrzeba równoczesnej obsługi znacznej ilości zapytań http lub odwołań do bazy danych, to pojawia się problem skalowalności aplikacji e-sklepu. Problem ten może być rozwiązany na różne sposoby. Najprostszy sposób to zwiększanie mocy obliczeniowej maszyny i pojemności bazy danych, jed-nak napotyka on najpierw na barierę wzrostu kosztów sprzętu, a następnie na barierę fizycznych ograniczeń dostępnego sprzętu. Efektywnym sposobem jest używanie wielu powszechnie dostępnych komputerów, tzw. COST (Commercial off-the-shelf) i równoważenie obciążenia pomiędzy nimi. Każda z trzech wymienionych powyżej warstw może być zaimplementowana jako zbiór procesów działających równolegle

37

na wielu maszynach. Do rozdzielania prac pomiędzy maszynami potrzebujemy do-datkowe warstwy procesów dzielących obciążenie. W praktyce dzisiejszych roz-wiązań dla dużych e-sklepów wyróżniamy 5 warstw, które można implementować w oparciu o otwartoźródłowe oprogramowanie, np.: HAProxy (równoważenie zapy-tań HTTP), Apache HTTP server (obsługa zapytań HTTP), Tomcat application server (logika biznesowa), Amoeba load-balancing (równoważenie zapytań do bazy da-nych), baza danych MySQL. Wszystkie te serwery mogą być umieszczone w chmu-rze usługodawcy IaaS. W miarę wzrostu lub spadku popularności e-sklepu możemy zwiększać lub zmniejszać liczbę maszyn dzierżawionych od usługodawcy IaaS. Han, Ghanem, Guo, Guo & Osmond (2014) prezentują algorytm pozwalający optymali-zować koszty dzierżawy maszyn poprzez automatyczne dołączanie i zwalnianie ich, eliminując powstawanie wąskich gardeł wydajnościowych w obsłudze kupujących.

Ciekawą koncepcję redukcji kosztów usług w chmurze dla przedsiębiorstwa prowadzącego e-commerce zaprezentowali He, Shenoy, Sitaraman & Irwin (2015). Koncepcja ta polega na dystrybucji przetwarzania pomiędzy wirtualne maszyny dzierżawione w trybie nieodwoływalnym (ang. non-revocable on-demand servers) i w trybie odwoływalnym (ang. revocable spot servers). Dzierżawienie maszyn realizowane jest w określonych interwałach czasowych, np. na godziny. Dzierża-wienie w trybie nieodwoływalnym odbywa się po określonych przez dzierżawcę stawkach (nienegocjowanych), a dzierżawiący ma gwarancję funkcjonowania przy-dzielonej maszyny w zakładanym czasie. Natomiast dzierżawienie w trybie odwo-ływalnym polega na licytacji wolnych zasobów komputerowych; cena jest zmienna i na ogół wielokrotnie niższa od ceny w trybie nieodwoływalnym, lecz dzierżawią-cy musi się liczyć z odebraniem maszyny w kolejnym interwale czasowym i ko-niecznością przystąpienia do kolejnej licytacji. Z trybu odwoływalnego korzystają podmioty prowadzące obliczeniochłonne zadania, które nie wymagają natychmia-stowych wyników obliczeń ani krótkiego czasu reakcji na zapytanie użytkownika. Programy e-commerce do takich zadań nie należą i powszechne jest dzierżawienie dla nich maszyn w trybie nieodwoływalnym. Autorzy publikacji prezentują system dynamicznego rozdziału zadań pomiędzy maszynami dzierżawionymi w obydwu trybach, tak aby zagwarantować ciągłość operacji dla klientów e-sklepu i zminima-lizować koszty dzierżawy maszyn wirtualnych. System ten może być realizowalny dzięki technikom szybkiej migracji (tj. Nested virtualization, Live migration, Boun-ded memory checkpointing, Lazy VM restore) pracującego serwera z jednej maszyny wirtualnej na inną, nawet na maszynę znajdującą się na innej fizycznej maszynie i w innej lokalizacji. Autorzy dowodzą, że system ten pozwala na od trzy do pięcio-krotnego obniżenia kosztów dzierżawy maszyn, przy niewielkim obniżeniu dostępno-ści usług e-sklepu. Według współczesnych standardów przyjmuje się, że dostępność e-sklepu powinna wynosić 99,99%, co odpowiada 4,3 minutom niedostępności w miesiącu.

Dla korzystającego z usług w chmurze istotna jest nie tylko cena tych usług, ale również ich jakość definiowana w umowach świadczenia. Busalim, Hussin



& Ibrahim (2013) prezentują analizę umów SLA (Services Level Agreement) o usługi w chmurze z punktu widzenia potrzeb przedsiębiorstwa prowadzącego działal-ność e-commerce. Na podstawie tej analizy wskazują oni istotne zagadnienia, ja-kie powinny być sprecyzowane w umowie SLA oraz parametry usług, jakie należy uwzględnić. Główne cele takiej umowy to: zapewnienie poufności danych przedsię-biorstwa, gwarancje dostępności kupowanych usług, odpowiedzialność za czasowy brak kontroli nad działającymi usługami, odpowiedzialność prawna za skutki wła-mań do systemów usługodawcy i zredukowanie możliwości wyparcia się odpowie-dzialności za skutki ewentualnych incydentów.

Rynek usług w chmurze rośnie coraz szybciej, przybywa też nowych usługo-dawców. Jest to rynek globalny, niemalże bez granic (tylko nieliczne państwa wpro-wadzają bariery w dostępie do światowego Internetu i transakcji handlowych, np. Chiny blokują dostęp do serwerów bitcoin oraz wielu portali społecznościowych i informacyjnych, zaś Internet w Korei Północnej jest niemal w całkowitej izola-cji od reszty świata). Oferty usług w chmurze stają się coraz bardziej zróżnicowa-ne i trudniej porównywalne. Algorytmiczne podejście do wyboru dostawcy usług w chmurze zaproponowali Liu, Chan & Ran, 2016. Podejście to zakłada porówny-wanie parametrów wynikających z cen usług, jakości technicznej, organizacyjnej i presji środowiskowej, uwzględniając obiektywne i subiektywne atrybuty wybiera-ne przez podejmujących decyzje. Przez presję środowiskową rozumiana jest konku-rencyjność i zależności handlowe pomiędzy porównywanymi usługodawcami.

Duże przedsiębiorstwa prowadzące działalność e-commerce mają coraz więk-szą łatwość w budowaniu prywatnych chmur obliczeniowych, co wynika ze stale malejących cen sprzętu komputerowego i licznego darmowego oprogramowania narzędziowego. Budowa środowiska do świadczenia usług chmury obliczeniowej jest ułatwiona dzięki wielu dedykowanym projektom otwartego oprogramowania. Dużą popularnością cieszy się OpenStack – platforma do świadczenia usług IaaS, rozwijana od roku 2010. Budowa własnej chmury obliczeniowej umożliwia tworze-nie innowacyjnych technicznie rozwiązań przy minimalizacji obciążenia zasobów sprzętowych. Przykładem nowych technologii umożliwiających zwiększenie efek-tywności infrastruktury obliczeniowej chmury są Software Defined Networks (SDN) i kontenery linuksowe. Istota SDN polega na centralizacji sterowania wirtualnymi i rzeczywistymi przełącznikami w danej podsieci, co zapewnia szybką rekonfigu-rację łączy pomiędzy maszynami (wirtualnymi i rzeczywistymi) oraz umożliwia współpracę pomiędzy aplikacjami obliczeniowymi a sterownikiem sieci. Z kolei kontenery linuksowe pozwalają na „lekką” separację aplikacji w ramach jednego systemu operacyjnego, zamiast separacji poprzez maszyny wirtualne, która powo-duje duże narzuty na zajętość zasobów sprzętowych.

Innowacyjność rozwiązań to nie tylko stosowanie nowych rozwiązań technicz-nych, ale również nowych rozwiązań organizacyjnych. Dias, De Souza Fatala & De Moraes Pereira (2012) opisują rozwiązanie do tworzenia sklepów internetowych na portalach społecznościowych. Istota tego rozwiązania polega na tym, że użytkownik

39

takiego portalu może uruchomić w chmurze aplikację e-sklepu dla wybranych i re-komendowanych przez siebie towarów, prezentując ten sklep swoim znajomym na portalu społecznościowym. W rzeczywistości użytkownik ten tworzy spersonalizo-wany przez siebie punkt sprzedaży funkcjonujący w oparciu o dużego sprzedawcę detalicznego, który z kolei obsługuje rozliczenia i dostawy. Użytkownik ten otrzy-muje prowizję od sprzedanych towarów. Eksperymentalna wersja tego rozwiązania zaimplementowana została w języku Python i umieszczona w chmurze Google App Engine (PaaS); bazowym sprzedawcą był Magazine Luiza – jeden z największych detalistów w Brazylii. Trudno jest jednak ocenić, czy rozwiązanie tego typu jest warte naśladowania.

Na pewno warto poszukiwać rozwiązań zwiększających komfort kupującego. Jednym z technicznych czynników wpływających na ten komfort jest dostępność usługi, która zależy od wydajności serwera obsługującego równolegle zapytania od wielu internautów. Kolejnym czynnikiem są opóźnienia transmisji danych. Ich wielkość zależy od lokalizacji chmury utrzymującej e-sklep względem internau-ty. Dostawcy treści multimedialnych często zwielokrotniają dystrybuowane treści w wielu serwerowniach tak, aby klient mógł je pobierać z serwera dającego najmniej-sze opóźnienia transmisji i najmniejsze globalne obciążenie łącz internetowych. Do-stawcy sieci Internet chętnie umieszczają w swoich serwerowniach serwery proxy różnych aplikacji w celu zmniejszenia woluminu danych pobieranych z innych sieci (co przekłada się na oszczędności wynikające z rozliczeń między dostawcami sieci). Hao, Walden & Trenkamp (2013) prezentują koncepcję serwerów proxy e-sklepu umieszczanych w serwerowniach bliskich klientom w celu podniesienia komfor-tu użytkowania i zmniejszenia obciążenia sieci. Istotą tej koncepcji jest algorytm selekcji danych, które przechowywane są na serwerach proxy. Tylko najczęściej pobierane dane (przez komputery w danej podsieci) są rejestrowane na serwerze proxy, co w rezultacie pozwala minimalizować konsumpcję zasobów komputero-wych w chmurze i w rezultacie przekłada się na mniejsze koszty ich dzierżawy.

Zagadnienie wykorzystania chmur obliczeniowych dla e-commerce warto pod-sumować spostrzeżeniami wskazującymi adekwatność wyboru różnych typów usług chmury dla rodzaju i etapu prowadzonej działalności. Na pierwszym etapie budo-wy e-commerce atrakcyjnym typem usług jest SaaS, gdyż usługi tego typu pozwa-lają na bardzo szybkie rozpoczęcie działalności i sprawdzenie pomysłu na biznes w rzeczywistych warunkach rynkowych. Gdy zależy nam na wprowadzeniu nowa-torskiego rozwiązania e-sklepu lub wyróżnienia się na rynku w sposobie obsługi kupujących, albo też gdy z jakiegokolwiek powodu potrzebujemy zbudować nową aplikację wspierającą nasz biznes, wówczas atrakcyjnym typem usług jest PaaS. Ko-rzystając z usług PaaS relatywnie szybko możemy przetestować i wprowadzić do eksploatacji nowe rozwiązania w oparciu o standardowe platformy systemów opera-cyjnych. Gdy nasz e-biznes jest już dojrzały i potrzebujemy optymalizować wykorzy-stanie zasobów obliczeniowych oraz koszty usług w chmurze, wówczas atrakcyjnym staje się typ IaaS. Gdy budowanie e-commerce jest w początkowej fazie rozwoju lub



gdy chcemy przetestować nowoprojektowane rozwiązania, wówczas warto korzy-stać z publicznych chmur obliczeniowych. Natomiast gdy potrzebujemy eksploato-wać dojrzałe rozwiązania, wówczas chmura prywatna lub hybrydowa może okazać się korzystniejszym rozwiązaniem; w szczególności wtedy, gdy ilość dzierżawio-nych zasobów zaczyna być duża i skala naszej działalności pozwala na inwestycję w chmurę prywatną. Dla małych przedsiębiorstw e-commerce najwygodniejsze i czasami jedyne możliwe są rozwiązania oparte o publiczne usługi typu SaaS. Nato-miast średniej wielkości przedsiębiorstwo starające się wdrażać rozwiązania nowa-torskie będzie sięgało po usługi typu PaaS.

1.4.3. Internet rzeczy

Pojęcie internet rzeczy (ang. Internet of Things – IoT) oznacza sieć urządzeń wy-posażonych w odpowiednią elektronikę i oprogramowanie do komunikacji poprzez Internet lub Intranet. Urządzenia te, jednoznacznie identyfikowane w sieci, są wypo-sażone w sensory, a niektóre też w aktywatory. Dzięki nim budowane są takie roz-wiązania, jak: inteligentne sieci elektroenergetyczne (ang. smart grids), inteligentne domy (ang. smart homes), inteligentne systemy transportowe (ang. intelligent trans-portation) i inteligentne miasta (ang. smart cities). IoT to też komputery ubierane (ang. wearable computers) – znajdują one przeróżne zastosowania, np. w rozrywce, w modzie, w monitorowaniu zdrowia pacjentów, sportowców, żołnierzy.

Trudno określić, kto i kiedy jako pierwszy zaczął podłączać do Internetu proste urządzenia zbierające dane czy sterowniki dla jakichś rzeczy. Najprawdopodobniej były to lata 80. minionego wieku, gdy tanie mikroprocesory stały się powszechne w użyciu. Termin internet of things sformułował w roku 1999 przedsiębiorca Kevin Ashton6 w odniesieniu do sieci obiektów wyposażonych w urządzenia RFID (ang. radio-frequency identification). Z czasem termin ten jako marketingowo nośny został podchwycony przez wielu innych autorów i używany w znaczeniu coraz szerszym.

Miniaturyzacja elektroniki, coraz niższe ceny, nowe rozwiązania komuni-kacji przewodowej i bezprzewodowej, rozwiązania dla redukcji zużycia energii – wszystko to spowodowało, że powstają tanie urządzenia elektroniczne, które można integrować z dowolnym produkowanym sprzętem. Urządzenia takie mogą obsługi-wać łączność radiową, być zasilane bateryjnie, niektóre nawet z jedną niewymien-ną baterią na przewidywany czas eksploatacji danego sprzętu. Urządzenia te mogą być wyposażane w najróżniejsze sensory umożliwiające pomiar niemalże dowol-nych parametrów fizycznych i chemicznych, mogą one być również wyposażane w odbiorniki GPS, które periodycznie lub na żądanie dokonują pomiaru swojego położenia geograficznego. Istnieją rozwiązania IoT przewidywane do znakowania zwierząt. Urządzenia IoT mogą znaleźć zastosowanie w dowolnej dziedzinie, gdzie użytecznym będzie zdalne przekazywanie informacji czy zdalne sterowanie.

6 http://www.rfidjournal.com/articles/view?4986, dostęp: 30.07.2016.

41

Do internetu rzeczy zaliczane są również rozwiązania polegające na znako-waniu kodami paskowymi lub kodami QR (ang. Quick Response) i powiązaniu z nimi czytników z odpowiednim oprogramowaniem. W szczególności czytnikiem może być smartfon. Ciekawym przykładem wykorzystania QR w e-commerce jest Homeplus – wirtualny supermarket na stacjach metra w Korei Południowej, stwo-rzony w 1999 r. przez Tesco. Kody QR załączane do reklam produktów prezento-wanych na ścianach stacji metra i na drzwiach pociągów mogą być fotografowane z użyciem smartfonów. Podróżujący, który zainstalował na swoim urządzeniu dar-mową aplikację do robienia zakupów, może wykonać zdjęcie kodu QR reklamowa-nego produktu i zamówić jego dostawę do domu.

Rzeczy wyposażone w elektronikę IoT przestają być zwykłymi produktami, stają się podstawą do świadczenia usług sieciowych. Oprogramowanie usługowe, poza dostarczaniem bazowych funkcjonalności użytkownikom rzeczy, może dostar-czać dodatkowych informacji twórcom tych usług, np.:

– jak, kiedy i gdzie dana rzecz jest używana; – czy pojawiają się jakieś anomalie lub błędy wykrywane przez oprogramo-

wanie danej rzeczy.Te zwrotne informacje ułatwiają tworzenie koncepcji lepszych czy wręcz no-

wych usług. Usługi mogą ewoluować w trakcie eksploatacji danych rzeczy, czasami też prowadząc do konieczności wymiany rzeczy na nowsze modele.

Inteligentne rzeczy mają krótszy „czas życia” w porównaniu z klasycznymi, niewyposażonymi w elektronikę IoT. Przyczyną tego faktu jest szybkie starzenie się rozwiązań elektronicznych, wynikające z postępu technicznego i mody na coraz nowsze rozwiązania, czego przykładem jest tempo wymiany telefonów komórko-wych na nowe modele.

Dążenie do dołączenia do Internetu olbrzymiej liczby rzeczy wspieranych elek-troniką prowadzi do konieczności stosowania 6-tej wersji Internet Protocol, która w odróżnieniu od powszechnie używanej w większości krajów wersji 4-tej, pozwala przydzielać adresy internetowe w praktyce nieograniczonej liczbie urządzeń (adres IPv6 ma długość 128 bitów, zaś adres IPv4 ma długość 32 bitów). Niestety wie-lu operatorów sieci powstrzymuje się od wdrażania i dostarczania IPv6, przez co w niektórych obszarach geograficznych utrudnione jest dołączanie urządzeń IoT, tak aby były one bezpośrednio widoczne w sieci. Wynika to z faktu, że publiczne adresy IPv4 są deficytowe i operatorzy oferują jedynie prywatne adresy IPv4 wymagające translacji na adresy publiczne, dokonywanej przez serwery operatora. W takiej sytu-acji komunikacja urządzenia (posiadającego adres prywatny) z innym urządzeniem w Internecie jest możliwa jedynie, gdy urządzenie z prywatnym adresem zainicjuje transmisję danych do urządzenia z adresem publicznym.

W przypadku, gdy elektronika IoT musi oszczędzać energię i konieczne jest mi-nimalizowanie woluminu komunikatów oraz ograniczenie wewnętrznych zasobów pamięci, wówczas duże nagłówki IPv6 wynikające z długości pól adresowych są nieoptymalne. Dlatego dla bezprzewodowych sieci sensorycznych zaproponowano



mechanizmy kompresji pakietów IPv6. Jednym z nich jest powszechnie zaakcep-towany standard 6LoWPAN zdefiniowany przez Internet Engineering Task Force (IETF). W celu minimalizacji rozmiaru treści przekazywanych przez protokoły wyższych warstw, czyli przenoszonych przez IP, stosowane są takie mechanizmy, jak Constrained Application Protocol (RFC 7252), MQTT (ISO/IEC PRF 20922) i ZeroMQ (www.zeromq.org).

W kontekście internetu rzeczy popularność zdobywa podejście nazywane Web of Things (WoT). Polega ono na zastosowaniu protokołu HTTP i powiązanych z nim technik (np. REST, JSON, JSON-LD, Microdata) w celu uwidaczniania rzeczy w sieci. Wówczas możliwe jest komunikowanie się z daną rzeczą poprzez przeglą-darkę WWW. Możliwe też jest udostępnianie w sieci przez daną rzecz usług WWW – zgodnie z architekturą opartą na usługach SOA, ang. Service-Oriented Architecture. Zaletą podejścia WoT jest uproszczenie i przyspieszenie budowy oprogramowania dla IoT. Wadą technik WWW jest „rozrzutne” wykorzystanie łączy transmisyjnych i zasobów pamięciowych, co czyni je nieodpowiednimi dla sterowników zasilanych bateryjnie czy też dla zastosowań, w których dążymy do minimalizacji kosztu ukła-dów scalonych sterownika. Pewnym rozwiązaniem tego problemu jest zbudowanie lokalnej sieci sensorycznej zawierającej tanie lub energooszczędne elementy i pod-łączenie jej do Internetu za pośrednictwem bramy sieciowej (ang. gateway), posia-dającej zewnętrzne zasilanie i wystarczające zasoby sprzętowe. Oprogramowanie bramy komunikuje się z węzłami sensorycznymi zgodnie z narzuconymi przez nie protokołami komunikacyjnymi, optymalizowanymi dla danego zastosowania.

Opisane powyżej podejście polega na świadczeniu usług WWW bezpośrednio przez rzeczy (np. przekaz obrazu z kamery internetowej). Możliwe jest też rozwiąza-nie odwrotne, tzn. rzecz wskazuje adres serwera WWW świadczącego usługę zwią-zaną z daną rzeczą. Rozwiązanie takie może być zbudowane w oparciu o technikę Object Name Service (ONS)7. Technika ONS służy znajdywaniu powiązań pomiędzy rzeczami (identyfikowanymi poprzez kody paskowe, kody QR lub układy RFID) a serwerami WWW udostępniającymi informacje i usługi związane ze zidentyfiko-waną rzeczą. Istota ONS jest podobna do zasady działania DNS (Domain Name Sys-tem) i w praktyce wykorzystuje rekordy informacji zapisywane w serwerach DNS. Urządzenie odczytujące kod produktu (zgodny z normą EPCglobal Tag Data Stan-dard) przekształca jego część w zapytanie do serwera ONS. Zapytanie to, obsłużone po wcześniejszym uwierzytelnieniu pytającego urządzenia, zwraca adres serwera WWW obsługującego dany produkt. Technika ONS, jak i struktura EPC (Electronic Product Code), standaryzowane są przez organizację GS1 (www.gs1.org), zwaną do 2004 roku European Article Numbering-Uniform Code Council.

Globalizacja światowego handlu skłania do stosowania rozwiązań jednorodne-go znakowania produktów. Dzięki technice ONS można automatycznie połączyć się z serwerem WWW obsługującym daną rzecz, używając czytnika kodów paskowych.

7 GS1 Object Name Service (ONS) Version 2.0.1. Ratified Standard Issue 2 January 31, 2013.

43

Czy jednak technika ta upowszechni się – trudno przewidzieć. W przypadku no-wych produktów, gdy przewiduje się automatyczne lub półautomatyczne wiązanie produktu z usługami WWW, można znakować je kodami QR lub układami RFID, przekazującymi adresy WWW serwerów jednocześnie ze swym identyfikatorem.

Popularyzacji wdrożeń nowych technologii służą projekty z otwartymi źródła-mi zarówno oprogramowania, jak i sprzętu. Sieci sensoryczne mają już długą histo-rię rozwoju, więc i projektów otwartoźródłowych dla ich budowy jest wiele. Część z nich jest dalej rozwijana i adresowana do zastosowań IoT. Przykładem jest projekt OpenWSN (openwsn.atlassian.net/wiki/display/OW/Home), wywodzący się z uni-wersytetu Berkeley. Powstają też projekty WoT z otwartymi źródłami, przykładem jest ThingSpeak (thingspeak.com), służący do zbierania danych z urządzeń senso-rycznych poprzez HTTP i wspierający ich analizowanie.

Małe komputery dla IoT mają ograniczoną moc obliczeniową, zaś ich peł-na funkcjonalność jest zdeterminowana komunikacją z serwerami w Internecie, np. usługami w chmurze. Dla niektórych zastosowań może być istotne minimali-zowanie opóźnień komunikacyjnych. Wówczas proponuje się umieszczanie serwe-ra/serwerów obliczeniowych w pobliżu użytkowników, na brzegu sieci operatora dostarczającego Internet.

W niektórych zastosowaniach IoT spodziewane jest rozmieszczanie dużej licz-by urządzeń, które sumarycznie mogą przeciążać serwery w chmurze i sieć trans-misyjną. Dla takich scenariuszy proponuje się tzw. przetwarzanie we mgle (ang. fog computing), którego istota polega na współpracy sąsiadujących ze sobą urządzeń w celu współdzielenia mocy obliczeniowej procesorów, pojemności posiadanej pamięci, przepustowości lokalnych łączy oraz dostępu do Internetu.

Jednym z pierwszych zastosowań IoT i wciąż rozwijanym jest monitorowanie towarów w łańcuchu dostaw, a w konsekwencji wykrywanie zatorów, anomalii i nad-użyć oraz podejmowanie stosownych akcji chroniących i usprawniających procesy biznesowe. Elektronika IoT przechowuje informacje o producencie, dacie produk-cji, typie i modelu danej rzeczy oraz jej numer seryjny. Lista tych informacji może być dłuższa. W zależności od rodzaju produktu mogą być dołączane dane o jego ilości, terminie ważności, rodzaju opakowania, warunkach przechowywania. Dane te są użyteczne dla odbiorcy/użytkownika tej rzeczy, ułatwiają też posprzedażowe usługi serwisowe. Zwiększa to zaufanie użytkownika do produktów, gdy z łatwością identyfikuje on wsparcie sprzedawcy i producenta, jeśli odnajduje w Internecie sto-sowne dokumentacje techniczne, instrukcje instalacyjne i eksploatacyjne oraz opisy powiązanych produktów dla ewentualnej rozbudowy kupowanego rozwiązania.

W przypadku wielu towarów rozwiązanie IoT może wspierać logistykę zwrot-ną, tj. zwrot towaru zgodnie z umową zakupu, gdy klient nie jest usatysfakcjono-wany otrzymanym produktem albo przekazanie go do naprawy serwisowej bądź też utylizacja zgodnie z przepisami ochrony środowiska. W każdym z tych przypadków rozwiązanie IoT może ułatwiać monitorowanie i zarządzanie zwrotami towarów.



Kolejnym zastosowaniem IoT w e-commerce jest zarzadzanie jakością dostaw. Funkcja ta staje się coraz ważniejsza w miarę wzrostu konkurencyjności na tym ryn-ku. Sprzedawca, dbając o satysfakcję klientów, powinien nie tylko dostosowywać sposób dostaw do oczekiwań odbiorcy, np. wybór firmy kurierskiej, wybór sposobu dostawy (do rąk własnych albo do automatycznej skrzynki odbiorczej), lecz również monitorować czas i skuteczność dostaw. Elektronika IoT może ułatwić to zadanie, śledząc zmiany lokalizacji towaru i warunki przechowywania (np. temperatura, wil-gotność, wstrząsy).

Przedsiębiorstwa e-commerce z rezerwą podchodzą do oferowania produktów spożywczych szybkopsujących się lub mrożonek. Minimalizacja czasu przechowy-wania oraz zapewnienie odpowiednich warunków transportu dla takich towarów jest trudnym wyzwaniem logistycznym. Ruan & Shi (2016) przedstawiają koncep-cję skróconego łańcucha dostaw z monitorowaniem jego przebiegu przy użyciu IoT. Prezentowana koncepcja polega na zamawianiu owoców przez Internet bez-pośrednio w firmach ogrodniczych, w trakcie trwania zbiorów. Zamówione owoce trafiają do przedsiębiorstwa zajmującego się ich myciem i pakowaniem, po czym są wysyłane bezpośrednio do zamawiającego. Urządzenia IoT umożliwiają śledzenie czasu, miejsca i warunków transportu przesyłki.

Wyzwaniem organizacyjnym jest wdrożenie technik IoT do monitorowania to-warów w łańcuchu dostaw, gdy w proces ten zaangażowanych jest kilka podmiotów (np. producent, sieci hurtowników, sieci detalistów) i stosowne oprogramowanie należy zainstalować u każdego z partnerów. Wymaga to wspólnej inwestycji, dla której ROI nie jest oczywiste do skalkulowania. Problem ten analizowany był przez Bendavid, Lefebvre, Lefebvre & Fosso-Wamba (2009). Zaproponowali oni zbiór kluczowych wskaźników wydajności dla wdrożeń RFID wraz ze strategiami podej-mowania decyzji dla wspólnych wdrożeń B2B e-commerce.

Ciekawym przykładem użycia IoT w e-commerce jest usługa Amazon Dash (fresh.amazon.com/dash/) wdrożona w 2015 r. i polegająca na dostarczeniu specjal-nych przycisków, wyposażonych w interfejs WiFi, do zainstalowania w dowolnym miejscu w domu. Naciśnięcie takiego przycisku powoduje zamówienie i dostawę określonego towaru w predefiniowanej ilości (np. proszku do prania, kaszy, wody gazowanej). Klient otrzymuje SMS potwierdzający zamówienie, po czym ma moż-liwość anulować go w ciągu pół godziny.

Perspektywa powszechnego instalowania rozwiązań IoT budzi obawy doty-czące wolności konsumenta. Calo (2013) w swoim eseju zwraca uwagę na moż-liwości niekontrolowanych manipulacji dokonywanych przez przedsiębiorstwa dostarczające takie rozwiązania. Zwraca on uwagę, że rzeczy codziennego użytku mogą zacząć sugerować nam zakupy konkretnych towarów czy nawet zamawiać je w naszym imieniu. Możliwym jest, że drukarka będzie zamawiać toner, że lodów-ka będzie nam sugerować zakup konkretnego sera lub napojów, że zegarek moni-torujący nasz wysiłek w czasie biegów będzie proponował nam konkretne środki

45

paramedyczne. Artykuły wybierane dla nas przez IoT będą raczej wynikiem kalkula-cji zysków dostawcy tych rozwiązań, a nie naszych potrzeb czy gustów.

Obawy przed nadużywaniem nowych środków technicznych zawsze towarzy-szyły ich wdrożeniom. Gdy w konsekwencji pojawiały się rzeczywiste zagrożenia, wówczas powstawał rynek rozwiązań chroniących przed tymi zagrożeniami oraz stosowne regulacje prawne. Mimo wielu obaw przed negatywnym wpływem IoT na ludzkie prawa i zachowania (Nolin & Olson, 2016), urządzenia IoT będą coraz bardziej obecne w naszym otoczeniu i będą podnosić komfort naszego życia. We-dług szacunków i prognoz firmy Gartner (www.gartner.com/newsroom/id/3165317), w roku 2015 było na światowym rynku 6,5 mld rzeczy podłączonych do Internetu, zaś w 2020 ich liczba osiągnie wartość 20,8 mld.

1.4.4. Big Data

Zjawisko nazywane Big Data to powstawanie olbrzymiej ilości danych pochodzą-cych z zapisów cyfrowych, związanych z dowolną aktywnością ludzką wspieraną przez komputery. W języku polskim termin Big Data czasami jest wyrażany jako giga dane, lecz nie jest to określenie powszechnie przyjęte i jednoznacznie rozu-miane, więc dalej pozostaniemy przy terminie anglojęzycznym. Popularnym jest charakteryzowanie Big Data symbolem 5V od słów angielskich: Volume, Variety, Velocity, Variability, Veracity, wyrażających charakter Big Data. Inicjatorem takiego symbolu (początkowo 3V od słów: Volume, Variety, Velocity) był Gartner8; następnie wielu autorów podchwyciło go, dodając i definiując kolejne V, ostatecznie en.wiki-pedia.org spopularyzowała 5V. Interpretacja tych cech jest następująca:

– zbiór danych jest na tyle duży (Volume), że nie dają się one przechowywać i przetwarzać w jednym miejscu przy użyciu powszechnie używanych na-rzędzi;

– dane są różnorodne (Variety) co do treści, formatu, a nawet pochodzenia. Mogą to być fragmenty tekstów, obrazów, dźwięków, wartości numerycz-nych w jakiś sposób ze sobą powiązane;

– dane stale napływają (Velocity); do posiadanych zbiorów ciągle lub perio-dycznie dołączane są nowe zbiory;

– mają one zmienny (Variability) charakter. Ich struktura, reprezentacja, a na-wet przenoszony rodzaj treści ewoluują, zmieniając się powoli w czasie;

– ich wiarygodność (Veracity) nie jest gwarantowana. Możliwe jest, iż niektó-re fragmenty danych są błędne w wyniku niedoskonałości procesu zbierania albo celowej manipulacji.

Każda aktywność w sieci Internet zostawia ślady cyfrowe. Ślady te pozosta-wiamy, używając komputerów stacjonarnych, tabletów, smartfonów i sensorów przekazujących dane przez sieć. Rejestrowane są one na serwerach, na których

8 http://www.gartner.com/newsroom/id/1731916, dostęp: 30.07.2016.



poszukujemy wiadomości i usług, w tym w sklepach internetowych, w serwisach społecznościowych (jak: Facebook, Twitter), na serwerach pocztowych i w wyszu-kiwarkach internetowych (jak: Google, Baidu, Bing, Yahoo). Te zbiory danych są na tyle duże, że nie poddają się obróbce przez tradycyjne narzędzia przetwarzania i ana-lizy danych. Koniecznym stało się stworzenie nowych metod i narzędzi umożliwia-jących analizowanie takich zbiorów – co jest uzyskiwane poprzez rozprzestrzenie-nie danych pomiędzy dużą liczbę maszyn mogących równocześnie je przetwarzać, a następnie agregować zebrane wyniki. Efektywność takiego przetwarzania zależy od sposobu podziału danych pomiędzy maszyny oraz od ich wstępnej obróbki, tj. integrowania, czyszczenia, formatowania, sortowania i eliminacji. Następnie dobie-ra się algorytmy statystyczne i eksploracji danych, często przeprowadzając wstępny proces ich konfiguracji i uczenia na danych treningowych; definiuje się funkcje celu, pozwalające na dalsze uczenie się algorytmów w trakcie eksploracji przetwarzanych danych wejściowych. Celem działania tych algorytmów jest uzyskiwanie użytecz-nych informacji czy nawet wykrywanie wiedzy. Użytek z tych informacji i wiedzy może być bardzo różny, oto kilka przykładów:

– ekstrapolacja obserwowanych zmiennych/zdarzeń/trendów w celu ich po-znania lub dla przewidywania przyszłych wartości/zmian;

– wsparcie w podejmowaniu decyzji; – wykrywanie naruszeń prawa; – wykrywanie przyczyn błędów, usterek.

Olbrzymie zbiory danych stały się nowym, atrakcyjnym wyzwaniem dla ba-daczy, twórców algorytmów i wielu przedsiębiorstw informatycznych. Pojawiły się duże oczekiwania związane z korzyściami biznesowymi wynikającymi z ana-liz takich danych. Wielkie korporacje przemysłu informatycznego: Software AG, Oracle Corporation, IBM, Microsoft, SAP, EMC, HP i Dell wydały w minionych latach ponad 16 mld USD na przejęcia firm specjalizujących się w zarządzaniu danymi i analityką danych (Cukier, 2010). Analizy olbrzymich zbiorów danych próbuje się stosować we wszystkich dziedzinach gospodarki i dla przeróżnych za-stosowań, m.in. tworzy się systemy analityczne wspierające rozwój strategii przed-siębiorstw internetowych (w celu znajdowania pomysłów dla kreowania nowych modeli biznesowych, budowania nowych produktów i usług). Budowane są syste-my analizy wielkich zbiorów danych na potrzeby precyzyjnego kierowania reklam dla indywidualnych odbiorców w oparciu o automatyczne wykrywanie ich potrzeb i zainteresowań. Poszukuje się rozwiązań zwiększających atrakcyjność porta-li WWW. Jednak możliwe zastosowania takich analiz jeszcze nie są w pełni wdrożone ani odkryte.

Tworzenie rozwiązań dla Big Data wymaga wiedzy interdyscyplinarnej, obejmującej specjalizacje dziedzinowe (z których zbierane są dane), specjaliza-cje algorytmiczne z analiz statystycznych i eksploracji danych oraz specjalizacje

47

informatyczne związane ze zrównoleglaniem obliczeń9, z rozpraszaniem olbrzymich zbiorów danych i z gwarantowaniem odporności na błędy i uszkodzenia w czasie obliczeń. Rozwój technik Big Data zaczął się od analiz offline dla zastosowań nie-mających wymagań czasowych i w czasach, gdy zbierano pierwsze doświadczenia z algorytmami wykrywania informacji w takich zbiorach. Dziś obserwujemy rozwój technik umożliwiających analizy online. Budowa konkretnego rozwiązania dla Big Data polega na rozwiązaniu trzech problemów:

1) dobór odpowiednich algorytmów dla selekcji, transformacji, analiz staty-stycznych i eksploracji danych. Atrakcyjnymi kandydatami są algorytmy uczące się, które klasyfikowane są w około 30 kategoriach, a ich liczba stale rośnie;

2) dobór infrastruktury do przyspieszania obliczeń i rozpraszania baz danych. Stosuje się centra obliczeniowe świadczące „usługi w chmurze” oraz duże zbiory tanich komputerów osobistych. Popularnym rozwiązaniem i in-tensywnie rozwijanym jest środowisko narzędziowe Apache Hadoop10 do rozpraszania danych i obliczeń na nich. Ta popularność wynika z faktu otwartości kodu tego oprogramowania i z założenia rozpraszania obliczeń w zbiorze powszechnie używanych komputerów. Hadoop jest efektywnym środowiskiem dla analiz offline, natomiast dla analiz online rozwijane jest środowisko Apache Storm11;

3) dobór wizualizacji zebranych wyników, tak aby były one czytelne i użytecz-ne dla odbiorcy.

Wyczerpujący przegląd problemów, technik i zastosowań związanych z Big Data możemy znaleźć w pracy Hu, Wen, Chua & Li (2014) Health care and scienti-fic sensors, user-generated data, Internet and financial companies, and supply chain systems. Poniżej podamy wybrane przykłady użycia Big Data w handlu i reklamie.

Wykorzystanie Big Data przez przedsiębiorstwo prowadzące sprzedaż interne-tową może obejmować następujące działania:

− analiza uchwytnych danych o klientach danego e-sklepu;− analiza zachowań tych klientów;− tworzenie rekomendacji dla zarządzających e-sklepem;− dobór profilowanych reklam dla klientów;− analiza lojalności.Big Data może też być wykorzystane do predykcji cen. Dla przykładu Wang,

Yang, Wang & Han (2015) opisują stworzone narzędzie wyszukiwania i analizy da-nych oraz ilustrują jego działanie przykładowymi eksperymentami z predykcją cen żywności na chińskim rynku.

9 Obliczenia równoległe to techniki przetwarzania danych stosowane w celu przyspieszania obli-czeń poprzez ich równoległe wykonywanie na wielu procesorach czy maszynach.

10 http://hadoop.apache.org11 http://storm.apache.org



Z kolei system predykcji zachowań klientów prezentują Silahtaroglu & Do-nertasli (2015) na przykładzie analizy strumieni danych o kliknięciach na stronach dużego sklepu internetowego działającego na rynku tureckim. System ten umożliwia określenie prawdopodobieństwa finalizacji zakupu w trakcie, gdy klient nawiguje po stronach sklepu.

Możliwe jest dynamiczne, w czasie pracy, modyfikowanie treści i formy in-ternetowych witryn sklepowych w zależności od wykrywanych potrzeb i preferen-cji nawigującego klienta. Cdiscount, jeden z większych francuskich sklepów in-ternetowych, wdraża narzędzie do wykrywania specyficznych zachowań klientów (Braik, Morandat, Falleri & Blanc, 2016). Na przykład klient odwiedzający kilka razy stronę tego samego produktu bez dokonania zakupu może być postrzegany jako niezdecydowany, którego warto zachęcić. Zaprezentowanie mu dodatkowych informacji lub zaproponowanie dodatkowej usługi może nakłonić go do zakupu. Braik et al. opisują system, który w czasie kilku sekund wykrywa klientów o za-chowaniu zgodnym z podanym wzorcem. Wzorzec ten definiowany jest w zapro-ponowanym języku (typu Domain Specific Language), pozwalajacym na wyrażanie temporalnych zależności pomiędzy zdarzeniami właściwymi dla tego zastosowania. Zadanie jest o tyle trudne, iż Cdiscount notuje przeszło milion klientów odwiedza-jących dziennie e-sklep, a przeciętny klient generuje około setki zdarzeń, nawigując po stronach sklepu.

Ciekawym zastosowaniem modyfikacji online treści wyświetlanych stron WWW jest Real-Time Bidding (RTB), czyli zautomatyzowany zakup powierzchni reklamowej na stronach internetowych odwiedzanych przez potencjalnych klientów. RTB sprzedaje powierzchnie reklamowe w czasie rzeczywistym, w modelu aukcyj-nym, dla treści reklam dopasowywanych do wykrywanych zainteresowań internauty odwiedzającego daną stronę.

Coraz powszechniejsze używanie smartfonów i tabletów stanowi wyzwanie dla sprzedawców reklam. Małe rozmiary ekranów ograniczają potencjalną powierzchnię reklamową doklejaną do treści pobieranych przez użytkowników. Tym bardziej więc istotny jest precyzyjny dobór reklam do charakteru i potrzeb użytkownika danego urządzenia. Potrzebne są techniki wykrywania jego charakteru (profilu) i potrzeb na podstawie danych rejestrowanych przez aplikacje internetowe. Szereg danych na swój temat użytkownicy przekazują dobrowolnie, np. sprowokowani do wypełnie-nia odpowiednich pól w formularzach rejestracyjnych lub ankietujących. Na podsta-wie ich zachowań, np. odwiedzanych stron WWW, „Facebook Likes”, wysyłanych zdjęć, polecanej muzyki, książek można z dużym prawdopodobieństwem oszaco-wać wiek, określić płeć, narodowość, wyznawaną religię czy sympatie polityczne.

Powiększająca się liczba klientów używa swoich urządzeń mobilnych (smart-fony, tablety) do wyszukiwania i porównywania ofert oraz znajdywania promocji sklepów w trakcie przemieszczania się w dużych centrach handlowych. Często klienci przemieszczają się i dokonują decyzji o zakupach grupowo (pary, rodziny,

49

grona przyjaciół). Chen et al. (2015) zbudowali system do analizy wykrywania i kla-syfikacji grup klientów w dużych centrach handlowych na podstawie śledzenia ko-munikacji z ich urządzeń mobilnych, jak również na podstawie danych z sensorów rozmieszczonych w przestrzeni handlowej sklepów. Badania tego systemu przepro-wadzone w warunkach symulacyjnych wykazują jego użyteczność do e-marketingu.

W bogatym pejzażu e-sklepów, często konkurujących ze sobą, specjalizujących się w określonym typie produktów albo oferujących ich szeroką gamę, funkcjonują od lat przedsiębiorstwa dostarczające usługę porównywania cen (przykładowe pol-skie serwisy to: www.skapiec.pl, www.ceneo.pl, www.nokaut.pl). Usługi te cieszą się olbrzymią popularnością mimo pewnych niedoskonałości, jakimi się dziś ce-chują. Niedoskonałościami są: brak uwzględniania kosztów transportu w porówny-wanych cenach oraz brak możliwości przeglądania historii fluktuacji cen w czasie. Techniki stosowane w analizie olbrzymich zbiorów danych pozwalają na usunięcie tych niedoskonałości (de Oliveira et al., 2013). Techniki te umożliwiają również wykrywanie preferencji kupujących, np. przywiązanie do określonej marki produktu w funkcji zmian cen tego produktu innych marek albo przywiązanie do określonego sprzedawcy w funkcji zmian cen u innych sprzedawców. Należy się spodziewać, że ekonomiczna wartość z analizy danych zbieranych przez przeglądarki cen jest jeszcze do odkrycia.

Wykonywane są też próby analizy wtórnego obrotu towarów. W pracy Zhao, Sundaresan, Shen & Yu (2013, New York, USA), możemy znaleźć opis badań na podstawie danych z serwisu eBay. Autorzy przekonują, że na podstawie takich ana-liz możliwe jest zbudowanie usług automatycznego doradztwa dla użytkowników formułujących oferty odsprzedaży towarów i dla użytkowników szukających pożą-dane przedmioty, tym samym zwiększając atrakcyjność danego serwisu wymiany towarów.

Wielkie zbiory danych powstają nie tylko na skutek bezpośrednich interak-cji poprzez sieć Internet. Zapisy cyfrowe powstają również w efekcie skanowania dokumentów papierowych, rejestrowania danych biomedycznych i rozmów telefo-nicznych. Tego typu dane mogą następnie być transmitowane przez Internet w for-mie bezpośredniej lub przetworzonej, po czym mogą być przetwarzane offline, jak i online.

Interesującym zastosowaniem technik Big Data jest budowa systemów dla ana-lizy mowy w oparciu o rozpoznawanie fonemów i ich sekwencji (Shim, Koh, Fister & Seo, 2016). Algorytmy eksploracji wiedzy na podstawie fonemów wspomagają rozpoznawanie treści, rozróżnianie mówiących, rozpoznawanie emocji. Narzędzia je wykorzystujące są jeszcze niedojrzałe i relatywnie drogie. Mimo to znajdują już zastosowania w centrach obsługi klientów dużych przedsiębiorstw. Oczekuje się, iż pomogą one podnieść jakość obsługi klientów.

Nowe możliwości powstałe dzięki Big Data spowodowały pojawienie się wie-lu przedsiębiorstw specjalizujących się w algorytmach analizy wielkich zbiorów



danych i świadczących usługi analityczne, doradcze i programistyczne. Powstają też nowe narzędzia wykorzystujące dynamiczne analizowanie dużych zbiorów danych. Narzędzia takie zwykle są specjalnie dobierane, profilowane i konfigurowane na potrzeby danego użytkownika – przedsiębiorstwa, którego personel jest następnie szkolony w prowadzeniu analiz.

Powyższe przykłady ilustrują bogate spektrum możliwych zastosowań Big Data w handlu i reklamie. Czy jednak wszystkie te zastosowania przełożą się na zysk dla klientów lub przedsiębiorstw? Z pewnością nie. Przy decyzjach dotyczą-cych inwestycji w systemy Big Data konieczny jest zimny rachunek ryzyka i niepod-dawanie się licznym entuzjastycznym prognozom ani swoistej mitologizacji warto-ści Big Data (według której dane te otaczane są aurą prawdziwości, obiektywizmu, dokładności oraz potencjału dostarczania wiedzy inaczej niedostępnej).

Zbieranie i przechowywanie tych wielkich zbiorów danych nie jest w większo-ści regulowane czy chronione prawem. Dane zbierane z formularzy rejestracyjnych, transakcji online, wypełnianych pól (np. wyszukiwanie w danym serwisie WWW) i kliknięć tworzą repozytoria o wartości analitycznej dla różnych celów i podmio-tów. Przechowywane są jako potencjalne źródło informacji umożliwiające tworzenie lepszych usług dla klientów serwisów WWW. Jako objętościowe zapisy z historycz-nych zdarzeń nie są szczególnie zabezpieczane i mogą być łatwym łupem hakerów. Jako że ich status prawny również nie jest uregulowany, mogą być udostępniane różnym agencjom rządowym lub innym podmiotom gospodarczym. Zdarza się, że prywatność użytkowników jest łamana w imię komfortu ich obsługi. Grodzinsky, Gumbus & Lilley (2013) przedstawiają ciekawą dyskusję potencjalnych zagrożeń dyskryminacji na dowolnym tle (rasowym, etnicznym, światopoglądowym, religij-nym). Dowodzą oni, że innowacyjne techniki zbierania danych i zaawansowanego wnioskowania dla celów marketingowych otwierają drogę dla dyskryminacji trudnej do wykrycia lub udowodnienia.

Poszukiwanie zastosowań Big Data jest jednak konieczne w celu budowy no-wych i lepszych usług. Przedsiębiorstwa, którym się to uda, na pewno zyskają prze-wagę na silnie konkurencyjnym rynku.

1.5. Wnioski

Mimo iż historia rozwoju handlu internetowego rozpoczęła się już przeszło 20 lat temu, to dopiero na początku dekady 2010, i to jedynie w rozwiniętych krajach, każdy poszukiwany towar stał się osiągalny poprzez sieć. Mimo to w tym momen-cie nie nastąpiła stagnacja; obroty w handlu elektronicznym wciąż rosną w zawrot-nym tempie. Wynika to z oczywistych powodów: łatwość zakupu i jego dostępność, zaś w tle wygoda i bezpieczeństwo płatności oraz sprawność dostawy lub odbioru

51

towaru. Te dwa ostatnie czynniki są kluczowe dla rozwoju e-commerce. Ograniczo-ny dostęp do płatności internetowych w Polsce był długo barierą rozwoju. Natomiast intensywnie rozwijająca się infrastruktura logistyczna i transportowa dla zamówień internetowych, utrzymywana przez konkurujące przedsiębiorstwa, zaowocowała znacznym obniżeniem kosztów dostaw. Przykładem może być produkcja na zamó-wienie, oferowana np. przez serwisy drukowania książek (www.bubok.com).

Przyszłość przedsiębiorstw prowadzących handel elektroniczny nie jest już jed-nak tak pewna, jak to miało miejsce w minionych latach. Dowodem na pogorszającą się rentowność sklepów internetowych jest fakt, że one same stały się przedmiotem handlu. W Polsce możemy to zaobserwować na takich portalach, jak www.bizne-soferty.pl czy allegro.pl, gdzie łączna liczba wystawionych sklepów internetowych na sprzedaż znacznie przekracza setkę. Dochodowość jakiegoś sklepu w minionych latach nie jest już gwarantem jego dalszej prosperity, czego przykładem może być bankructwo merlin.pl12. Coraz silniejsza jest konkurencja. Sprzedawcy internetowi muszą szukać sposobów na obniżanie własnych kosztów, sposobów bycia widocz-nym dla jak największej liczby potencjalnych odbiorców oraz technik zdobywania lojalności klientów.

Szansą dla przedsiębiorstw zajmujących się e-commerce jest innowacyjność oparta o nowe technologie. Omawiane w tym rozdziale trendy technologiczne raczej nie będą wpływać bezpośrednio na wzrost woluminu obrotów w handlu elektronicz-nym. Są one jednak istotne dla jakości świadczonych usług, a będą motorem powsta-wania nowych usług (jak np. giełdy kryptowalut) oraz zapewne staną się narzędzia-mi do budowy przewagi na tym coraz bardziej konkurencyjnym segmencie rynku.

Budowanie innowacji w e-commerce to nie tylko efektywne wykorzystanie no-wych technologii informatycznych. Równie ważne są aspekty humanistyczne, jak ergonomia tworzonych rozwiązań, identyfikowanie i tworzenie nowych potrzeb ryn-ku oraz dbanie o satysfakcję potencjalnych klientów z e-usług. Nachalna reklama, spam marketingowy, zbyt długa ścieżka zakupów prowadzą do irytacji i zniechęcenia – o czym powinni pamiętać twórcy e-commerce. Powszechnie stosowane wskaźniki jakości stron WWW, takie jak liczba wejść, średnia częstość wejść jednego internau-ty, czas spędzony na portalu nie wskazują jednoznacznie, czy to był dobrze spędzony czas dla internautów odwiedzających określony portal. Zaś ten ostatni czynnik jest decydujący dla przyszłości danej strony internetowej.

Aspekty techniczne miały niewątpliwy wpływ na rozwój i ewolucję e-commer-ce. Nowe techniki i sposób ich wykorzystania będą oddziaływały na dalszy kształt tego rynku oraz na sukcesy i porażki poszczególnych przedsiębiorstw. Jednak poza czynnikami technicznymi istnieją inne przyczyny warunkujące tempo rozwoju han-dlu elektronicznego w różnych krajach. Analiza porównawcza kształtowania się e-handlu przeprowadzona w dalszej części tej monografii pozwoli je sklasyfikować i określić ich rolę.

12 http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/merlin-pl-zlozyl-wniosek-o-upadlosc-ukladowa,121,0,1987961.html, dostęp: 30.07.2016.

Wnioski

53

Rozdział 2

STAN E-COMMERCE W WYBRANYCH KRAJACH W 2000 ROKU

W roku 2002 naukowcy University of California – Jennifer Gibbs, Kenneth Kra-emer oraz Jason Dedrick – zaprezentowali w ramach Międzynarodowej Konferencji Systemów Informacyjnych opracowanie dotyczące rozwoju e-commerce, w któ-rym przedstawili taksonomiczny model rozwoju tego rynku. Tezy wystąpienia zos-tały następnie rozwinięte w publikacji: „Environment and Policy Factors Shaping E-Commerce Diffusion: A Cross-Country Comparison” (Gibbs et al., 2003, s. 6–14). Wyodrębnia ona szereg czynników, determinujących zdaniem autorów ówczesną dyfuzję e-commerce na świecie. Czynniki te zebrano w trzy grupy, którymi były: na poziomie światowym środowisko globalne, a na poziomie państwowym środowisko krajowe oraz polityka krajowa. W ramach tych grup wyróżniono z kolei dalsze czyn-niki określające stopień zaawansowania handlu elektronicznego. Dla otoczenia glo-balnego były to: globalizacja produkcji i rynków, strategie korporacji międzynaro-dowych, otwarte systemy handlu i światowa konkurencja. Dla otoczenia krajowego wskazano na determinanty takie, jak: czynniki demograficzne, zasoby gospodarcze i finansowe państwa, infrastruktura informacyjna, struktura przemysłu, środowisko organizacyjne oraz czynniki społeczne i kulturowe, np. preferencje klienta. Z ko-lei w obrębie polityki krajowej są nimi: liberalizacja rynków telekomunikacyjnych i IT, inicjatywy rządowe promujące e-commerce oraz IT, jak również prawodawstwo e-commerce. Niejako osobnym wskaźnikiem jest PKB per capita nieprzypisane przez autorów do żadnej z powyższych grup.

Autorzy artykułu już wówczas dostrzegali nierównomierny rozwój handlu elektronicznego na świecie. Ich badania dotyczyły adaptacji e-commerce, rozumia-nej jako tempo wprowadzenia rozwiązań związanych z e-handlem w badanych kra-jach. Stworzyli oni użyteczne ramy do badań tych zjawisk, dając punkt wyjścia do analizy czynników ewolucji e-commerce w kolejnych latach. Publikacja Gibbs i jej współpracowników miała na celu odpowiedzieć na pytania: jakie globalne i krajowe czynniki oraz siły polityczne wpływały na wdrożenie e-commerce wśród wybra-nych krajów? Które z nich napędzały wzrost e-commerce albo wręcz przeciwnie

54 Rozdział 2. Stan e-commerce w wybranych krajach w 2000 roku

– blokowały bądź ograniczały wzrost handlu w Internecie? Praca została napisana na bazie analizy bieżącego i przewidywanego wpływu wyodrębnionych czynników na zróżnicowanie e-handlu w wybranych krajach. W tym kontekście krytycznym elementem jest ujęcie koncepcyjne, specyfikujące newralgiczne czynniki o podło-żu środowiskowym lub politycznym, dokonane na podstawie literatury oraz badań, głównie wtórnych. W każdym z dziesięciu badanych państw przygotowano studia przypadków z wykorzystaniem wspólnego protokołu badań, a także ich schematu. Naukowcy z tych krajów mieli ocenić, na ile wybrane kwalifikatory odgrywają rolę we wdrażaniu e-commerce w obrębie ich państw. Następnie otrzymane wyniki były ze sobą systematycznie porównywane. W końcowej części autorzy wskazali podo-bieństwa i różnice pomiędzy badanymi krajami.

Prowadzona analiza będzie miała jednak charakter selektywny i ograniczy się do czterech krajów: USA, Chin, Wielkiej Brytanii i Polski. Zgodnie ze wspo-mnianym założeniem oparcia triangulacji badawczej o wspomnianą pracę Gibbs at al. analiza stanu wyjściowego będzie oparta o tę publikację. Węższa będzie nato-miast grupa państw poddanych analizie, choć dodatkowo w celach porównawczych uwzględniona zostanie sytuacja Polski. Ponadto prezentowane badanie jest wzboga-cone o intertemporalny wymiar porównawczy.

W tym kontekście warto zauważyć, że Stany Zjednoczone na początku nowego millenium posiadały najsilniej rozwinięty handel internetowy na świecie. Według ra-portu OECD „Business-to-Consumer E-commerce Statistics” (2001, s. 4) w 2000 r. wartość transakcji w Internecie przeprowadzanych w modelu B2C w USA wyno-siła blisko 21 mld dolarów i była wówczas najwyższa na świecie. Już wtedy 27% amerykańskich użytkowników globalnej sieci robiło w niej zakupy. Jednocześnie handel elektroniczny USA charakteryzował się stosowaniem rozwiązań najbardziej zaawansowanych pod kątem technologicznym. Potwierdził to raport Boston Consul-ting Group, który wskazywał, iż przy zachowaniu tempa wzrostu transakcji online z 1999 r. Stany Zjednoczone utrzymają 1,5–2-letnią przewagę w rozwoju e-com-merce w stosunku do Europy (Pecaut i in., 2000, s. 7). Rozwiązania stosowane w Ameryce miały także tendencję do przenikania innych rynków – przykładem była struktura tzw. top 5 portali internetowych w Europie. Już w 1999 r. cztery z pię-ciu najpopularniejszych portali działających w obrębie Europy pochodziły z USA (Pecaut i in., 2000, s. 11). Dominacja amerykańska pozostawała w tej dziedzinie w 2014 r. niezmienna dzięki firmom takim, jak Apple, eBay, Walmart czy Ama-zon, który pod względem przychodów jest największym przedsiębiorstwem e-commerce na świecie (UNCTAD, Information Economy Report, 2015, s. 23–48). W konsekwencji w 2014 r. wartość transakcji e-commerce w Stanach Zjednoczo-nych wzrosła do ponad 300 mld dolarów, co przełożyło się na drugą pozycję na świecie (Emarketer.com, 2014). Stany Zjednoczone są zatem punktem odniesienia na światowej mapie e-commerce.

Z kolei Wielka Brytania to kraj, który w 2000 r. wiódł prym w e-handlu w Europie, mając największy udział w rynku e-commerce w Unii Europejskiej

55

– wartość transakcji dokonywanych drogą elektroniczną wynosiła wówczas bli-sko 1 mld dolarów (OECD, Business-to-Consumer E-commerce Statistics, 2001, s. 4). W 2014 r. Wielka Brytania z wynikiem blisko 107 mln EUR była nadal krajem zajmującym pierwszą pozycję wśród państw Europy pod względem obrotów B2C (Ecommerce Europe, 2014). Znaczenie tego kraju zostało potwierdzone uzyskaniem 84,2 punktów (na 100) wskaźnika „E-commerce Index”, wprowadzonego i badanego przez UNCTAD w 2014 r., co daje 9 pozycję na świecie pod kątem siły e-commer-ce (UNCTAD, Information Economy Report, 2015, s. 40). Niewątpliwie zatem jest w tej dziedzinie europejskim liderem.

Chiny w 2000 r. nie były krajem z imponująco rozwiniętym handlem elek-tronicznym. Najwyższe obroty per capita w e-handlu spośród krajów azjatyckich miała wówczas Korea Południowa, ale było to zaledwie 15,3 dolara. Jako drugą w kolejności wymienia się Japonię, w której obroty te stanowiły 12 dolarów, zaś w Chinach osiągnęły wartość jedynie 0,01 dolara (Michael et al., 2000, s. 11). Jed-nak na przestrzeni 14 lat dokonała się w tym państwie ogromna zmiana, dzięki której wartość transakcji dokonywanych za pośrednictwem Internetu wyniosła ponad 426 mld dolarów (Emarketer.com, 2014). Pozwoliło to na osiągnięcie pierwszej pozycji na świecie w wartości „Global Retail E-commerce Index” (A.T. Kearney, 2015, s. 1).

Do tej grupy kolosów e-commerce dołączona zostanie Polska. Jej ujęcie w ana-lizie pozwoli na porównanie kraju w kontekście kluczowych wskaźników ziden-tyfikowanych przez Gibbs i in. Wyniki badania powinny być użyteczne dla dążeń mających na celu zbliżenie się do poziomu handlu w Internecie osiągniętego przez silne gospodarczo kraje. Jest to szczególnie istotne w kontekście pojawiających się planów intensyfikacji rozwoju kraju opartego o nowoczesną gospodarkę cyfro-wą, co znalazło swoje odbicie m.in. w Krajowych Inteligentnych Specjalizacjach, o których mowa jest w rozdziale dotyczącym wsparcia dla e-commerce w Polsce ze środków unijnych.

2.1. Otoczenie globalne

Autorzy analizy z 2003 r. zidentyfikowali trendy występujące na świecie, w ich mniemaniu przekładające się na wspólne dla analizowanych krajów czynniki, które pobudzały wdrażanie e-commerce i były związane z szeroko pojętą globalizacją. Zauważyli oni, że światowe sieci produkcyjne, szczególnie w przemyśle motory-zacyjnym i elektronicznym, zaczynały w 2000 r. przekraczać granice państw i tym samym nabierały charakteru światowego. W związku z tym postawili tezę, iż uczest-nictwo w światowych sieciach produkcyjnych jest istotnym czynnikiem pobudza-jącym dyfuzję e-commerce. Wyodrębnili role, jakie kraje mogą pełnić będąc ogni-wami owych sieci – dostawców lub podwykonawców, współpracujących w ramach spółek zależnych lub państw koordynujących. Według autorów USA były krajem

Otoczenie globalne


koordynującym, natomiast krajem pełniącym funkcję dostawcy bądź podwykonaw-cy były Chiny. Niestety, oprócz ogólnych założeń metodologicznych, nie zaprezen-towano w artykule mierników, na podstawie których sformułowano taką diagno-zę. W kolejnych rozdziałach niniejszej monografii zaprezentowane zostaną zatem wskaźniki pozwalające na zmierzenie przyjętych założeń.

Duże międzynarodowe przedsiębiorstwa (MNC) na przełomie wieku rozwijały proces dyfuzji handlu elektronicznego w obrębie światowych łańcuchów dostaw. Ponadto, zdaniem twórców publikacji, poprzez proces wchodzenia na nowe ryn-ki, MNC transferowały nowoczesne technologie oraz know-how do coraz większej liczby krajów, co pozwalało na zdobywanie i „kolekcjonowanie” wiedzy w zakresie prowadzenia e-biznesu. Niestety podobnie jak w przypadku wcześniejszego kwa-lifikatora, tak i w tym autorzy nie przytoczyli danych, którymi mogliby wesprzeć zaprezentowaną koncepcję, która wobec tego pozostała jedynie domniemaniem.

Za podobnie spekulacyjny należy uznać także pogląd, iż światowa konkuren-cja jest najważniejszą siłą pobudzającą wdrażanie e-commerce w badanych krajach. Autorzy nawiązali do wszystkich wyżej wyspecyfikowanych czynników uważając, że krajowa integracja ze światowymi sieciami produkcyjnymi, obecność inwestycji zagranicznych i zwiększanie stopnia liberalizacji handlu wzmagały presję wdrażania e-handlu jako rozwiązania redukującego koszty i/albo rozwijającego rynek. Zna-mienne, iż zdaniem autorów słaby wynik Chin wynikać miał z blokady rozwoju e-handlu przez władze. Korporacje międzynarodowe miały nie mieć pełnej swobody w wejściu na rynek chiński. Ponownie trzeba więc zauważyć, iż zaprezentowane tezy są ambiwalentne i nie mają pokrycia w empirycznej analizie oraz w prezentacji danych, stanowiąc raczej odzwierciedlenie intuicji badaczy.

2.2. Otoczenie krajowe

Autorzy publikacji z 2003 r. postawili tezę, iż otoczenie przedsiębiorstwa na pozio-mie krajowym w sposób istotny wpływało na innowacyjność firmy, a w skali global-nej – całej gospodarki. Czynniki demograficzne, zasoby ekonomiczne i finansowe, infrastruktura informacyjna, struktura przemysłu, poziom konkurencyjności, otocze-nie przedsiębiorstwa, jak również czynniki społeczne i kulturowe, jak na przykład preferencje klientów, determinowały adaptację handlu elektronicznego w poszcze-gólnych krajach.

W obrębie czynników demograficznych autorzy wykazywali, że mniejsze kraje o większej gęstości zaludnienia posiadały bardziej zaawansowaną infrastruk-turę IT, podczas gdy duże państwa (jako przykład zostały podane Chiny) bory-kały się ze słabo rozwiniętym zapleczem infrastrukturalnym, a ponadto z proble-mami na tle dystrybucji i dostawy. Demografia oczywiście definiowała rozmiar

57

i specyfikę potencjalnego rynku e-handlu, ale też poziom umiejętności wspierających e-commerce – kraje z większą gęstością zaludnienia w miastach tworzyły lepsze wa-runki do rozwoju e-handlu, podobnie pozytywnym czynnikiem była obecność siły roboczej w państwie w postaci pracowników IT, posiadających niezbędne umiejętno-ści potrzebne do obsługi handlu za pośrednictwem Internetu. Niektóre kraje (np. Sta-ny Zjednoczone, Chiny) posiadały własną, wykwalifikowaną kadrę IT, co stanowiło o ich sile, podczas gdy inne (Singapur, Niemcy) musiały pozyskiwać pracowników z innych państw. Niektóre zaś (Dania, Tajwan) wprowadzały obostrzenia imigra-cyjne celem zapobieżenia przejęciu rodzimych rynków IT przez pracowników za-granicznych. Czynniki demograficzne (dochody, edukacja, wiek, płeć) wpływały na ogólną wiedzę na temat technologii informacyjnych. Znajomość IT w 2000 r. była wyższa wśród osób o wyższym wykształceniu, natomiast najwyższym pozio-mem wiedzy w tym zakresie charakteryzowało się najmłodsze pokolenie obywate-li. Czynnik płci, zdaniem badaczy, determinował jedynie strukturę użytkowników w Internecie – w USA kobiety i mężczyźni korzystali z Internetu w tym samym za-kresie, natomiast w pozostałych krajach to mężczyźni dominowali w jego użytkowa-niu. Niezależnie od rzetelności założeń, na których oparte były powyższe tezy, źró-dła służące do ich skonstruowania nie zostały zaprezentowane w publikacji. Trudno zatem określić, kim dla badaczy były kadry IT, jaka była geneza informacji na temat państw posiadających własną lub zewnętrzną kadrę informatyczną oraz skąd twórcy artykułu zaczerpnęli wiedzę w zakresie relacji wykształcenia ze znajomością zagad-nień związanych z informatyką. Należy jednak wskazać efekt uboczny, który był już wówczas widoczny (np. we Francji i na Tajwanie), polegający na wytwarzaniu w tych miejscach presji konkurencyjnej, co finalnie generowało konflikt pomiędzy handlem tradycyjnym B&M (Brick and Mortar) a elektronicznym. W konkluzji do-tyczącej owego czynnika zawarte było założenie wyższego poziomu popytu i poda-ży e-commerce w krajach większych i bardziej rozwiniętych, za przykład których traktowano USA, choć również ta teza była podparta znikomą ilością danych.

Autorzy analizowanej publikacji uwydatniali także zależność pomiędzy stop-niem zamożności a używaniem Internetu – im wyższa stratyfikacja dochodów obywateli, tym niższy współczynnik użytkowania globalnej sieci. Opisywane zjawisko widoczne było m.in. w Brazylii i w Meksyku – w tych krajach docho-dy były rozłożone nierównomiernie (por. tabela 2), a duży odsetek ludności był odcięty od komputerów oraz Internetu, gdyż ich zasoby nie pozwalały na zakup tych technologii. Mniejsze dysproporcje dochodowe, widoczne w krajach takich jak Japonia sprawiały, że większa populacja miała możliwość bycia aktywnymi uczestnikami handlu elektronicznego. Stosując argumentację Gibbs i in., ówcze-sna Polska ze względu na stosunek udziału w dochodach lub w konsumpcji 20% najbogatszych i 20% najbiedniejszych ludzi w państwie, wynoszący 5,3 (UNDP, 2000), powinna zostać zaklasyfikowana jako kraj z predyspozycjami do silnego rozwoju e-handlu.

Otoczenie krajowe


Tabela 2. Stosunek udziału w dochodach lub w konsumpcji 20% najzamożniejszych i 20% najbiedniej-szych ludzi w państwie w 2000 r.

Kraj Stosunek udziału w dochodach lub w konsumpcji 20% najzamożniejszych i 20% najbiedniejszych ludzi w państwie

Brazylia 25,5Meksyk 16,2

Stany Zjednoczone 8,9Chiny 7,9

Japonia 3,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie UNDP Human Development Report 2000 (UNDP, 2000, s. 169–172).

W obrębie kwalifikatorów dotyczących zasobów gospodarczych i finanso-wych państwa uwagę zwraca rola stopnia zamożności kraju (wyrażanego poprzez wskaźniki PKB oraz PKB per capita), obecności kapitału wysokiego ryzyka, jak również dostępności metod płatności online w procesie adaptacji e-commerce w państwie. Według analizowanej publikacji istniała zależność pomiędzy wyso-kością wskaźnika PKB per capita a udziałem transakcji e-commerce w PKB kra-ju – im wyższa wartość PKB per capita, tym wyższy procent, w jakim e-handel składał się na PKB państwa. I tak najwyższy udział transakcji e-commerce w PKB w porównaniu do osiągniętej przez niego wartości PKB per capita spośród wybra-nej na początku pracy grupy krajów osiągnęły Stany Zjednoczone (PKB per capita: 36 210 dolarów, udział e-commerce około 1,6% PKB), natomiast najniższy – Chi-ny (PKB per capita: 949 dolarów, udział e-commerce około 0,1% PKB). Niestety nie jest możliwym przytoczenie dokładnych wartości transakcji internetowych, jakie osiągnęły badane państwa, a w Polsce szacunki GUS na ten temat są publikowane od 2005 r.

Wdrażanie technologii internetowych w pierwszej kolejności w zamożniejszych państwach było spowodowane posiadaniem przez nie zarówno niezbędnego kapitału inwestycyjnego, infrastruktury, odpowiednio wykształconych zasobów ludzkich, jak i wyższego poziomu płac, czyniącego opłacalnym implementację rozwiązań zmniej-szających koszty prowadzenia działalności. Nie zaprezentowano jednakże dowodów na korelację powyższych czynników. Podobnie intuicyjnie przedstawiono argumen-ty dotyczące wpływu PKB na ilość transakcji e-commerce, co będzie przedmiotem dyskusji w dalszej części opracowania. Obecność kapitału wysokiego ryzyka oraz zasoby finansowe w postaci środków wspierających start-upy umożliwiały wdra-żanie biznesu internetowego, przede wszystkim w USA. Jako czynnik związany z przepływem środków pieniężnych, Gibbs i in. wyszczególnili również dostępność usług płatności internetowych w kraju. Przy tej okazji autorzy wspominają o kar-tach kredytowych, sugerując ich powiązanie z płatnościami online. Mimo to stwier-dzono, iż użycie kart kredytowych w cyberprzestrzeni było niewielkie, pomimo ich szerokiej dostępności w większości państw, co miało wynikać z braku zaufania

59

do podawania numerów kart przez Internet. Wyszczególniono popularne formy płat-ności za zamówienia online: zdaniem twórców publikacji, w zależności od rejonu dużym powodzeniem cieszyły się karty przedpłacone, przelewy bankowe i płatności za pobraniem (Europa), tudzież płatności hybrydowe, polegające na zamawianiu to-warów w sieci i odbieraniu ich wraz z dokonywaniem płatności w fizycznym punk-cie odbioru (Azja). Niestety również w tym przypadku nie wskazano źródła, w opar-ciu o które wysnuto takie wnioski. Wobec tego w dalszej części pracy, analizując czynniki wpływające na e-commerce w 2014 r., podjęta zostanie próba określenia roli płatności elektronicznych w rozwoju handlu w cyberprzestrzeni.

Z kolei szeroko dostępna oraz efektywna struktura informacyjna, według ba-dań Gibbs i in., była w 2000 r. kolejnym ważnym czynnikiem rozprzestrzeniania się handlu internetowego. Infrastruktura informatyczna określa ponadto, czy dany kraj jest gotowy na wdrożenie e-commerce. Badacze za „dostępność” uznali zasięg i infrastrukturę pozwalające na wysoką penetrację rynku przez technologie, takie jak: telefonia, komunikacja bezprzewodowa, Internet, szerokopasmowy transfer danych i komputery osobiste. W tym kontekście dane wskazywały, że najlepiej rozwiniętą strukturą informacyjną w 2000 r. dysponowały Stany Zjednoczone, na-tomiast najsłabiej Chiny. Wskazano przy tym, że dostępność technologii zdaje się być większa w krajach bogatszych, ale relatywnie mniejszych, za to z większą gę-stością zaludnienia. USA były wyjątkiem, gdyż pomimo swojej dużej powierzchni posiadały silnie rozwiniętą infrastrukturę. Autorzy badania jako jeden z czynników pozwalających na obecność e-handlu w kraju uważają również zjawisko gwałtow-nego wzrostu popularności Internetu. Podają oni przykład takiego wzrostu w latach 1995 oraz 2000, objawiającego się m.in. zagęszczeniem sieci telefonicznych oraz nasileniem komunikacji mobilnej. Podobnie autorzy traktują wzrost popularności urządzeń komputerowych, co obrazuje poniższa tabela:

Tabela 3. Trendy w infrastrukturze informacyjnej w latach 1995–2000

KrajUżytkownicy Internetu

na 1 000 osóbUżytkownicy

PC na 1 000 osób1995 2000 1995 2000

Chiny 0 17 2 16Stany Zjednoczone 76 347 328 585

Źródło: opracowanie własne na podstawie International Telecommunications Union „Yearbook of sta-tistics 1991–2000” (ITU, 2001).

Jednocześnie koszt dostępu do sieci internetowej mógł wpływać na zróżnico-wanie poziomu e-handlu na świecie w 2000 r., co wynikało z ograniczania cza-su poświęcanego na wyszukiwanie informacji oraz robienie zakupów online przez użytkowników płacących więcej za dostęp do Internetu w powszechnych wówczas modelach taryfikacyjnych, uzależniających opłaty od czasu trwania połączenia. Gi-bbs i in. twierdzili, że użytkownicy globalnej sieci z krajów o ograniczonym dostępie

Otoczenie krajowe


do globalnej sieci (np. Francja, Niemcy, Dania, Japonia) ponosili wyższe koszty do-stępu w porównaniu do państw, w których powszechne były miesięczne abonamen-ty umożliwiające nieograniczony dostęp. Twórcy porównania w swoich badaniach zauważyli także, że wysokość opłat w 2000 r. wykazywała tendencję spadkową, co wiązało się z ujednolicaniem taryf na świecie. Nie wskazali jednak źródeł, o które oparli swoją hipotezę.

Według autorów przytaczanego artykułu gałęziami gospodarki, które były li-derami w implementacji rozwiązań handlu elektronicznego, były: bankowość, dys-trybucja (sprzedaż hurtowa i detaliczna), IT, produkcja elektroniki i samochodów. Przemysł napędzający handel online to taki, który wiąże się z sektorem o wysokim stopniu informatyzacji lub o wysokim poziomie konkurencyjności na gruncie mię-dzynarodowym. Tabela 4. prezentuje zidentyfikowane przez twórców analizy ob-szarów gospodarki, które pobudzały rozwój e-biznesu. Przy kraju, w którym dany czynnik miał znaczenie, badacze postawili znak „X”. Z uwagi na brak konkretnych wskaźników można zakładać, iż wskazane obszary zostały wybrane na podstawie oceny ekspertów z poszczególnych krajów, zgodnie z założeniami metodologiczny-mi pracy analitycznej, choć nie jest to do końca jasne.

Tabela 4. Gałęzie gospodarki napędzające biznes elektroniczny w wybranych krajach w 2000 r.

Kraj/Gałąź przemysłu Fr

ancja

Dania

Niem

cy

Stan

y Zje

dnoc

zone

Braz

ylia

Meks

yk

Japo

nia

Chiny

Sing

apur

Tajw

an

Finanse X X X X X X XSprzedaż hurtowa

i detaliczna X X X X X X X X

IT X X X X X X X XProdukcja elektroniki X X X X X X X

Produkcja samochodów X X X X X XOchrona zdrowia X

Rolnictwo XTransport X X X

Przemysł wydawniczy XUsługi publiczne X X X X

Źródło: opracowanie własne na podstawie pracy Gibbs, Kraemera i Dedricka z 2003 r. (Gibbs et al., 2003, s. 11).

Twórcy analizy wskazali na znaczenie wielkości przedsiębiorstw operujących w danym kraju w implementacji e-commerce. Duże krajowe firmy, według autorów, często były liderami w adaptacji e-handlu, ponieważ posiadały zasoby IT (tj. tech-nologię, finanse, ludzie) potrzebne do efektywnego prowadzenia e-commerce oraz kapitał, który mogły poświęcić na inwestycje w ten sektor. Na rynku istniała jednak także duża ilość MŚP (małych i średnich przedsiębiorstw). Poprzez brak kapitału oraz

61

zasobów ludzkich, pozwalających na wdrażanie nowoczesnych i skomplikowanych technologii e-handlu, jak również na wykazywanie się innowacyjnością i budowa-nie własnych systemów, były one uważane za czynnik de facto opóźniający rozwój e-commerce. Działo się tak pomimo tego, iż niektóre z nich nie posiadały skom-plikowanych struktur organizacyjnych, przez co wykazywały potencjalnie większe możliwości adaptacji do zmieniających się technologii i wymagań rynku (Niemcy i Brazylia). Natomiast w kontekście struktury przemysłu ostatnim wskazywanym przez badaczy elementem, który miał wywierać wpływ na szybkość implementacji technologii e-commerce, było istnienie silnych tradycyjnych sieci sprzedaży deta-licznej B&M. Występowały one tylko w niektórych państwach (Francja, Tajwan czy Japonia), posiadających z reguły skoncentrowaną aktywność ekonomiczną i wysoki stopień korzystania z Internetu. Z reguły takie sklepy konkurują z zakupami online, co jest blokujące dla rozwoju e-commerce, ale mogły go również przyspieszać poprzez adaptację strategii C&M (Click and Mortar). Implementacja tego rozwiązania po-zwalała na integrację własnych infrastruktur (fizycznej i wirtualnej) dla potrzeb uzy-skania przewagi konkurencyjnej. Jako przykład posłużyła japońska sieć 7dream.com, która oferowała klientom zamówienie towaru online i odbiór wraz z zapłatą w sklepie stacjonarnym. Pozostałe analizowane państwa nie zostały jednak opatrzo-ne przykładami, a dodatkowo nie określono, skąd pochodzi i z czego wynika teza o występowaniu sieci B&M jedynie we wskazanych obszarach.

Zdaniem Gibbs i in. na rozwój handlu w Internecie, zarówno w modelu B2B, jak i B2C, oddziaływały czynniki zebrane w jeden kwalifikator określony jako „śro-dowisko organizacyjne przedsiębiorstw”. Jego najsilniejszym elementem miało być uniwersalne pragnienie firm, aby rozszerzać wpływ na rynki będące ich dotychcza-sowym obszarem działania, jak również rozpoczynać działalność na nowych ob-szarach i wyprzedzać konkurencję. Zakładano, iż firmy postrzegały e-commerce jako dodatkowy kanał do prowadzenia biznesu, będący sposobem na zmniejszenie kosztów, a także dający możliwość poprawy swoich wyników finansowych. Jako przykład takiego myślenia artykuł podawał firmy z USA, które dostrzegły potencjał e-commerce, wykorzystały go w sposób kompleksowy i generowały zyski zarówno dla handlu tradycyjnego, jak i elektronicznego. Publikacja nie zidentyfikowała jed-nak konkretnych mierników korzyści, które wynikły z owego potencjału, wskazując, że argumentem przemawiającym za tezą są studia przypadków, których jednakże nie wyszczególniono w źródłach. Za ważny element będący częścią środowiska or-ganizacyjnego uznano istnienie kultury przedsiębiorczości, za jej przykład podając środowisko organizacyjne i prawne w Stanach Zjednoczonych, mające wspierać ową kulturę oraz innowacyjność poprzez oferowanie „drugiej szansy” firmom, które ogłosiły bankructwo. Niemniej jednak nie precyzowano, czy działo się to w 2000 r., czy wcześniej oraz na przykładzie jakich firm z branży internetowej takie działanie przyniosło efekt. Podobnie zatem jak niektóre z wcześniejszych tez, tak i ta wydaje się być spekulacyjna i obarczona dużą dozą subiektywizmu.

Otoczenie krajowe


Kolejnym czynnikiem powiązanym ze środowiskiem organizacyjnym zidenty-fikowanym w artykule jako ten, który wpływał na hamowanie rozwoju e-commer-ce, była kultura korporacyjna. Wskazując na przykład krajów azjatyckich, badacze twierdzili, że relacje międzyludzkie mogły stanowić silny czynnik determinujący współpracę biznesową. Tym samym anonimowość, jaka cechuje transakcje interne-towe, zagrażała tym relacjom. Zdaniem autorów działały one potencjalnie blokują-co na popularyzację handlu w sieci. Wpływ kultury organizacyjnej na e-commerce przejawiać się miał także w krajach z dużą ilością związków zawodowych oraz pra-cowników w nich zrzeszonych (np. Dania) poprzez dużą dozę nieufności ze stro-ny rządu i urzędników państwowych do zamówień publicznych przeprowadzanych w modelu B2G lub G2B. Również w tym zakresie publikacja opierała się na stu-diach przypadków, których nie opisano w źródłach.

Rozwój handlu internetowego miał być wzmacniany oczekiwaniem przez kon-sumentów: stron internetowych z wartościową i użyteczną treścią, wygodą w do-konywaniu zakupów, lepszych produktów i usług oraz większego ich wyboru. Pra-gnienia konsumentów określały popyt na produkty i usługi oferowane przez handel internetowy. Stany Zjednoczone oraz Chiny były wskazane jako przykłady obecno-ści powyższych trendów. Artykuł nadmieniał także, że wysoki współczynnik akcep-tacji IT i Internetu był kluczowym czynnikiem wspomagającym B2C, jednocześnie zauważając, iż „gorączka Internetu” rozprzestrzeniła się na całym świecie, dając nadzieję na niesienie ze sobą skutków pozytywnych ekonomicznie i społecznie. Au-torzy pracy uznawali też, że pośród konsumentów było widać czynniki spowalnia-jące, podobne do tych wymienionych w kulturze biznesu, a zatem koncentrujące się wokół obaw przed zakupami online (brak zaufania do handlu w Internecie i do nowych praktyk biznesowych, niepokój związany z bezpieczeństwem przekazywa-nych internetowo danych wrażliwych, niechęć wobec używania kart kredytowych oraz ówczesnych preferencji zakupowych klientów – przywiązanie do tradycyjnego chodzenia do sklepu i oglądania lub próbowania towaru przed zakupem). Zagadnie-niem powiązanym z preferencjami klientów była też kwestia dostępności języko-wej treści na stronach WWW. Światowa dominacja języka angielskiego, obejmująca także zawartość stron internetowych, wykluczała z handlu elektronicznego osoby niewładające nim biegle. Potencjalni klienci nie byli bowiem w stanie poprawnie od-czytać informacji, przekazywanych m.in. za pośrednictwem Internetu. To zjawisko było w szczególności zauważalne w Azji, gdzie starsze pokolenia nie znały alfabetu łacińskiego ani języka angielskiego. Ponadto według badania z 2000 r. zauważalny był trend preferowania istnienia kilku wersji językowych stron internetowych przez klientów nieanglojęzycznych. Wielojęzykowe strony ułatwiały translację zawartości strony na język rodzimy klienta. W artykule przewidywano, że gdy Internet sta-nie się bardziej wielojęzyczny, a w swoich zasobach będzie posiadał więcej treści lokalnych, konsumenci chętniej będą chcieli korzystać z walorów handlu za jego pośrednictwem.

63

2.3. Polityka państwa

Polityka krajowa w istotny sposób kształtowała rozprzestrzenianie się technologii i handlu w Internecie. Kluczowymi czynnikami powiązanymi z polityką państwa były: liberalizacja telekomunikacji, promocja handlu elektronicznego przez agendy rządowe, a szczególnie regulacja dotycząca tych obszarów.

Autorzy badania uważali, że liberalizacja rynku umożliwiała implementację e-commerce we wszystkich ujętych w publikacji krajach poprzez otwieranie rynków, co zwiększało konkurencję i wpływało na wytwarzanie produktów wyższej jakości przy jednoczesnym obniżaniu cen. Ich zdaniem firmy na rynkach konkurencyjnych były zmotywowane, by implementować technologie e-commerce celem wspomaga-nia swojej produktywności i dostarczania lepszego asortymentu oraz usług. Szcze-gólną rolę przypisywano liberalizacji telekomunikacji skutkującej zniżką taryf, a także szerszym wyborem usług. Z kolei inicjatywy popularyzujące e-procurement, jak zamawianie towarów przez Internet w sektorach publicznych i prywatnych (Pi.gov.pl, 2010) oraz e-government, Gibbs i in. traktowali jako przykład promo-wania e-commerce przez rząd. Z tej racji nowo wybrani przywódcy państw i rządy uznawali za kluczowe mobilizowanie inicjatyw IT oraz ich promocję. Publikacja za przykład podaje rządy Billa Clintona i Ala Gore’a w Stanach Zjednoczonych wspie-rające rozwój Internetu oraz zmianę priorytetów francuskiego rządu, który w 1997 r. ukierunkował politykę na rozwój i upowszechnienie sieci internetowej. Stawiano jednak tezę, że żaden z krajów ujętych w analizie nie wykształcił w pełni prawodaw-stwa w zakresie e-handlu, a poszczególne państwa skupiły się jedynie na różnych jego aspektach. W Stanach Zjednoczonych regulacje prawne obejmowały: podpis elektroniczny, ochronę konsumenta, prawa autorskie, treści na stronach interneto-wych i prawo podatkowe. W Chinach spośród obszarów dotyczących e-commerce regulowana prawnie była jedynie zawartość stron WWW, co było raczej wyrazem kontroli społeczeństwa. W 2000 r. wpływ przepisów prawnych na handel elektro-niczny zaczynał być zauważalny, ale nie był on czynnikiem wpływającym na biz-nes internetowy w sposób kluczowy. Przykładem może być tu trend polegający na rozwoju e-handlu wspieranego przez politykę promocyjną rządu bez jakichkolwiek dedykowanych przepisów prawnych. Autorzy przewidywali, iż w przyszłości istotne będą mogły być przepisy prawne dotykające kwestii opodatkowania handlu w Inter-necie i trzeba przyznać, że mieli w tym zakresie rację, gdyż na początku XXI wieku administracje podatkowe wielu krajów coraz większą uwagę zaczęły kierować na ten obszar aktywności gospodarczej.

Polityka państwa


2.4. Wnioski

Celem badania Jennifer Gibbs, Kennetha Kraemera i Jasona Dedricka było określe-nie globalnych i krajowych czynników oraz sił politycznych odpowiadających za wzrost e-commerce: umożliwiających wprowadzenie e-handlu do danego państwa, skutecznie hamujących bądź wspierających wzrost handlu internetowego, z podzia-łem na modele B2B oraz B2C. Poniższa tabela zestawia otrzymane wyniki.

Tabela 5. Czynniki determinujące e-commerce w 2000 r.

B2B B2C

Czynniki rozwijające e-commerce (R)

/czynniki umożliwiające implementację e-handlu

w kraju (U)

(R) Międzynarodowa presja konkurencyjna poprzez globalizację

(R) Potrzeby klientów: ułatwienia, popra-wa stylu życia, większy

wybór produktów i usług (szczególnie wśród młodszego pokolenia)

(R) Presja, by redukować koszty (R) Potrzeby biznesu i firm, by wkraczać na nowe rynki i ochraniać istniejące

(R) E-procurement (R) Siła zakupowa klienta

(U) Otwarcie gospodarki i liberalizacja rynku

(U) Gwałtowne rozprzestrzenianie się Internetu: wysoko rozwinięte

umiejętności IT, silna infrastruktura IT

(U) Promocja i inwestycje rządu (U) Promocja rządu

Bariery (B) i czynniki opóźniające rozwój han-dlu elektronicznego (O)

(O) Środowisko biznesowe i kultura: unikanie ryzyka, trudność w zmianach

procesów organizacyjnych, brak środków i umiejętności biznesowych

– dotyczą szczególnie MŚP

(B) Brak wartościowych i użytecznych treści dla klientów

(O) Kultura narodowa: brak innowa-cyjności, powolne zmiany, mentalność

„ostrożnego naśladowcy”(B) Nierówności na poziomie

społeczno-gospodarczym

(O) Ograniczony zasięg e-commerce

(B) Niechęć konsumenta do zakupów online i brak zaufania spowodowany

problemami z prywatnością i bezpieczeństwem

(O) Edukacja i system podatkowy(O) Niechęć klienta do zakupów online

spowodowana preferencjami do tradycyjnych zakupów

(O) Niestabilność i problemy polityczne (O) Istnienie alternatyw, takich jak sieci sklepów detalicznych oraz supermarketów

(O) Brak mechanizmów płatności online(O) Brak wsparcia Klienta

(O) Różnice językowe Źródło: opracowanie własne na podstawie pracy Gibbs, Kraemera i Dedricka z 2003 r. (Gibbs et al., 2003, s. 15).

65

Trzeba w tym miejscu zauważyć, że istotnym deficytem publikacji był brak oparcia analizy większości opisywanych czynników o dane źródłowe. Badacze co prawda sygnalizowali, że będą korzystać z analiz specjalistów w opisywanych przez siebie obszarach, a także ze studiów przypadków, jednak nie odnieśli się do nich zarówno w tekście, jak i w bibliografii. Z tego względu znaczną część tez należy uznać za poparte jedynie intuicją. W efekcie zarówno argumentacja, jak również z pozoru cenne spostrzeżenia autorów dotyczące omawianych kwalifikatorów mają często charakter subiektywnych, momentami wręcz spekulatywnych opinii. Jed-nakże pomimo powyższych słów krytyki, praca niesie ze sobą wartość w postaci zidentyfikowania czynników, które przy rzetelnej weryfikacji źródeł pozwolą na przeniesienie ich do realiów lat późniejszych. Stanowić będą one punkt wyjścia do badania ich adaptacyjności do e-commerce w roku 2014 we wspomnianej wcześniej grupie krajów.

Wnioski

66 Rozdział 3. Determinanty rozwoju e-commerce w wybranych krajach w latach...

Rozdział 3

DETERMINANTY ROZWOJU E-COMMERCE W WYBRANYCH KRAJACH

W LATACH 2001–2013

W latach 2001–2013 na rozwój handlu elektronicznego wpływało wiele czynników, zarówno tych, które występowały i były już rozpoznane na początku wieku, ale tak-że takich, których wpływu wówczas nie przewidywano. Ta część pracy posłuży ze-braniu, opisaniu i zgrupowaniu tendencji, które mają istotny wpływ na współczesny e-commerce, wspierając lub ograniczając jego dyfuzję na świecie. Czynniki zosta-ły podzielone na: ekonomiczne (struktura rynku, obecność kapitału zagranicznego, rola korporacji międzynarodowych, działania państwa) oraz techniczne (dostęp do Internetu, handel mobilny, jak również usługi płatności).

3.1. Czynniki ekonomiczne

Struktura rynku jest niewątpliwie czynnikiem, który determinował i nadal zna-cząco determinuje rozwój e-commerce w poszczególnych krajach. Raport fir-my DotCom River z 2013 r. wskazuje, że 85% wszystkich polskich sklepów in-ternetowych to niewielkie firmy, prowadzone przez jedną (24,5%) lub dwie osoby (22,2%), natomiast dużych sklepów zatrudniających powyżej 50 osób było w Polsce jedynie 3,3% (DotCom River, 2013, s. 11). Z kolei ilość sklepów onli-ne, które istniały na polskim rynku na przestrzeni lat 2006–2013, wzrosła z ponad 2,7 tys. w 2006 r. (Chodak, 2012) do ponad 12 tys. w 2013 r. (DotCom River, 2013, s. 4). Rynek e-commerce w Polsce ma strukturę rozdrobnioną, a jego obroty w 2013 r. szacowano na 8,6 mld dolarów (Forbes, 2014). Wcześniej przytoczona teza Gibbs, Kraemera i Dedricka wskazywała, iż sprzedaż internetowa, mimo że rozwijana przez małe firmy, nie jest kluczowym czynnikiem odpowiadającym za rozwój e-han-dlu (Gibbs et al., 2003, s. 11). Rzeczywiście takie czynniki, jak: duża ilość e-skle-pów nieposiadających odpowiednich funduszy na rozwój, wysokie koszty wdrożeń

67

nowych rozwiązań informatycznych, a także brak wykwalifikowanego personelu w stopniu, w jakim dysponują nim duże firmy handlujące w Internecie, ograniczają ekspansję małych firm w cyberprzestrzeni i są wskazywane również przez inne źró-dła (Unilog, 2015). Kluczowym czynnikiem jest korzystanie z nowych możliwości i związane z tym wdrożenia innowacyjnego modelu biznesowego, rozumianego jako sposób pozyskiwania strumieni przychodów. Vowler (2015) zauważyła, że mniejsi gracze byli w niekorzystnej sytuacji, jeżeli chodzi o podjęcie ryzyka biznesowe-go – w ich przypadku powzięcie niewłaściwej decyzji mogło skutkować znacznie poważniejszymi konsekwencjami (np. finansowymi, wizerunkowymi) niż w przy-padku dużych przedsiębiorstw, które posiadały zasoby finansowe pozwalające na odpowiednie zabezpieczenie się przed niepożądanymi skutkami błędu decyzyjnego. Autorka ta wskazywała także na różnicę w traktowaniu mniejszych przedsiębiorców przez dostawców dóbr i usług, którzy nie oferowali im indywidualnych warunków współpracy, niejako „skazując” takie firmy na operowanie niską marżą. Efektem ta-kich różnic było zaistnienie swoistego dualizmu e-commerce, wynikającego z wiel-kości firmy, niezależnie od stosowanego modelu sprzedaży. Firmy małe wymagały od pracowników wielozadaniowości, były bardziej konserwatywne w wyborze roz-wiązań wspomagających handel elektroniczny oraz w większym stopniu zależne od dostawców tych rozwiązań. Z kolei specyfika działania większych przedsiębiorstw była inna – istniał w nich podział pracy. Ze względu na zabezpieczenie finansowe mogły ryzykować rozwiązaniami mniej pewnymi, lecz bardziej innowacyjnymi, a także partnersko negocjować warunki z dostawcami, mając świadomość mniej-szej zależności. Efektem takiej struktury rynku może być w przyszłości konsolidacja mniejszych podmiotów, która z jednej strony zwiększy ich siłę, lecz z drugiej wyeli-minuje z rynku przedsiębiorców niebędących w stanie się do niego dostosować (For-bes, 2014). Co jednak istotne, przewaga dużych firm nad mniejszymi nie jest jedynie cechą e-commerce, ale również całego handlu detalicznego (Chodak i in. 2012).

Przedstawione zagadnienie łączy się również z powiązaniem rozwoju e-com-merce z kapitałem zagranicznym. Funkcję zagranicznych inwestycji jako jednego z determinantów dyfuzji handlu elektronicznego opisano w poprzednim rozdzia-le i wydaje się być ona nadal aktualna. Jednak w Polsce do 2013 r. nie udało się z sukcesem zainwestować żadnemu dużemu, zagranicznemu potentatowi e-com-merce. W 2005 r. firma eBay próbowała wejść na polski rynek (Bankier.pl, 2005), co jednak zakończyło się porażką i jej wycofaniem w 2008 r. (Ratuszniak, 2008), natomiast portal Allegro, ówczesny i obecny lider w sprzedaży C2C, został stworzo-ny w Polsce pomimo przejęcia kontroli przez południowo-afrykańską firmę Naspers (Forbes, 2014). Brak sukcesów dużych marek na polskim rynku nie oznaczał jednak braku inwestorów zagranicznych, którzy zdecydowali się na rozwój e-commerce w naszym kraju. Przykładem jest Tesco, które rozpoczęło sprzedaż za pośrednic-twem Internetu w Polsce w 2012 r. (Evigo.pl, 2014), by w 2013 r. osiągnąć łącz-ny (handel tradycyjny i internetowy) zysk w wysokości ok. 2,26 mln EUR (Tesco PLC, Annual Report and Financial Statements 2014, s. 137). Również w 2012 r.

Czynniki ekonomiczne


działalność na polskim rynku rozpoczęła niemiecka firma Zalando (Zalando, 2012), której przychody w 2013 r. wyniosły 1,8 mld EUR, z kolei zyski miały być wypracowywane w kolejnych latach (Kinnevik, 2014).

Korporacje międzynarodowe nie straciły więc znaczenia, a w analizowanym okresie nadal były graczami mającymi wpływ na wielkość e-commerce w krajach będących przedmiotem badania. Aby określić ich oddziaływanie, należy odnieść się do obrotów największych sklepów internetowych na świecie, z uwzględnie-niem kraju ich pochodzenia. Według listy sporządzonej przez portal InsiderMon-key.com największymi firmami detalicznymi handlującymi w Internecie na świecie w 2013 r. były:

Tabela 6. Największe firmy na świecie prowadzące handel internetowy w 2013 r.

Pozycja w rankingu

Nazwa sklepu

Kraj pochodzenia

Łączne obroty (2013)

mld USD

Obroty z handlu internetowego

(2013) mld USD

Obroty osiągnię-te w kraju (2013)

mld USD

Obroty osią-gnięte za

granicą (2013 ) mld USD

1. Amazon USA74,5

(Amazon, Annual Report,

2013)

74,5 (Amazon, Annual

Report, 2013)

44,5 (Amazon, Annual

Report, 2013)

29,9 (Amazon,

Annual Report, 2013)

2. Staples USA23,1

(Staples, 2013)

11,1 (Staples, 2013)

19,14 (Staples, 2013)

3,96 (Staples, 2013)

3. Apple USA170,9

(Apple, Finan-cial Informa-tion, 2013)

9,5 (Apple, Financial

Information, 2013)

66,26 (Apple, Financial

Information, 2013)

104,63 (Apple, Finan-cial Informa-tion, 2013)

4. Walmart USA469,1

(Walmart, 2013)

9,0 (O’Connor, 2013)

274,4 (Walmart, 2013)

135,2 (Walmart,

2013)

5.

Alibaba Group

(Alibaba, Tmall,

Taobao)

Chiny

4,28 (Alibaba

Group, Finan-cial and met-rics, 2015)

4,28 (Alibaba Group, Financial and metrics, 2015)

3,61 (Alibaba Group, Financial and metrics, 2015)

0,66 (Alibaba

Group, Finan-cial and met-rics, 2015)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zestawienia serwisu InsiderMonkey.com oraz raportów finansowych poszczególnych firm (InsiderMonkey.com, 2014).

Wyniki zawarte w tabeli nie uwzględniają niestety, jaką wartość handlu inter-netowego firmy osiągnęły za granicą, a jaką część w swoim kraju. Nieobecność tych danych wynika z ich braku w corocznych podsumowaniach finansowych analizowa-nych firm. Tym samym trudno jest ustalić, jak wartość przychodów z e-commerce wygenerowanych przez potentatów światowego e-handlu wpływała na PKB kraju, z którego pochodziły.

69

Wspomniane wcześniej osłabienie roli mniejszych firm w rozwoju e-commerce może być częściowo przypisane polityce poszczególnych państw. Kraemer, Dedrick i Shih w publikacji IT Diffusion in Developing Countries (2008, s. 48) wskazują, że w 2008 r. jednym z czynników determinujących dyfuzję e-commerce do krajów rozwijających się była kwestia finansowania przedsiębiorstw przez państwa i banki. Dostępność pożyczek oraz kredytów była kluczowa dla przedsiębiorstw działają-cych w krajach rozwijających się, co wymagało od państwa posiadania dojrzałego i dynamicznego systemu finansowania. Powołując się na studia przypadków, au-torzy wykazywali, że banki niektórych analizowanych krajów odmawiały partycy-pacji w inwestycjach IT argumentując, że są one zbyt ryzykowne (Kraemer i in., 2008, s. 48). Konkludując, autorzy rekomendowali zwiększenie interwencji państwa w zakresie finansowania takich firm, zarówno bezpośrednio, jak i poprzez gwa-rancje kredytowe (Kraemer i in., 2008, s. 48). Sytuacja ta wydawała się mieć tak-że miejsce w Polsce. Przedsiębiorcy prowadzący działalność jako MŚP spośród wszystkich źródeł potencjalnego finansowania inwestycji w 2007 r. najczęściej wybierali środki własne (72,6%), następnie wspierali się pożyczkami i kredyta-mi krajowymi (17,4%), leasingiem (6,9%) oraz funduszami unijnymi (1,9%), na-tomiast inne formy pozyskiwania środków finansowych stanowiły 1,2% wszyst-kich sposobów finansowania (Żołnierski i in., 2009, s. 79). Dla porównania w 2011 r. trzema najpopularniejszymi formami finansowania inwestycji sektora MŚP były: środki własne (63,4%), krajowe kredyty i pożyczki (17,5%), a także środki pochodzące z innych krajów – 9% (Lichota i in., 2013, s. 50). Kryzys fi-nansowy z 2008 r. wpłynął na ograniczenie ilości i wielkości pożyczek oraz kre-dytów udzielanych zarówno firmom, jak i osobom fizycznym przez banki, poprzez zmniejszenie finansowania w zagranicznych walutach, wzrost nieufności w sekto-rze bankowym, a także spadek płynności na rynku międzybankowym (Żołnierski i in., 2009, s. 18). Tym samym publiczne fundusze, szczególnie z wkładem UE, zyskały na znaczeniu, jednak udzielały one wsparcia finansowego na inwestycje jedynie firmom selekcjonowanym strategicznie w programach operacyjnych oraz konkretnym gałęziom gospodarki (Obroniecki, 2012). Z tego względu, co do zasady, firmy typowo handlowe zajmujące się e-commerce miały do nich utrudniony do-stęp. Mimo to popularność dotacji UE na przestrzeni kolejnych lat zaczęła wzrastać – badania przeprowadzone przez Biuro Analiz Sejmowych na temat tendencji finan-sowania europejskich i polskich MŚP wskazywały, że w latach 2009, 2011 i 2013 nastąpił wzrost przedsiębiorstw decydujących się na finansowanie zewnętrzne z 27% w 2009 r. do 50% w 2013 r. (Waga, 2014, s. 35). W dużym stopniu wynikało to z absorbcji środków europejskich – w latach 2007–2013 UE przewidziała dla Polski 85,6 mld EUR wsparcia (Żołnierski i in., 2009, s. 77). Wydatkowanie przy-najmniej części tych środków nie uwzględniało jednak istotnego czynnika, warun-kującego długookresowe powodzenie finansowania, niezbędnego, aby firma przy-nosiła zyski w przyszłości. Według raportu PARP z 2013 r. firmy, które brały udział w Działaniu 8.1 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na etapie

Czynniki ekonomiczne


rozliczania projektu, nadal nie były dochodowe, co według raportu wynikało z wy-sokich kosztów wynagrodzeń (Lichota i in., 2013, s. 128), choć rzeczywistą główną przyczyną był prawdopodobnie brak trafności modeli biznesowych, o które oparte były te przedsięwzięcia (por. Konopielko, 2015).

3.2. Czynniki techniczne

Dane dotyczące dostępności Internetu w gospodarstwach domowych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Polsce z okresu 2000–2014 wskazują, że global-na sieć rokrocznie zwiększała swój zasięg, osiągając w niektórych krajach stan bli-ski całkowitemu nasyceniu. I tak w latach 2000–2012 w USA przybyło blisko 30% nowych użytkowników sieci, w Wielkiej Brytanii było to prawie 68%, natomiast w Polsce ok. 70% (OECD, 2015). Z kolei w Chinach w 2005 r. było nieco ponad 11 mln internautów, ale w ciągu 8 lat (2005–2013) wskaźnik penetracji Internetu znacząco wzrósł, osiągając w 2013 r. 45,8%, co przełożyło się na 618 mln użytkow-ników sieci internetowej (CNNIC, 33rd Statistical Survey on Internet Development in China 2014, s. 18).

W latach 2001–2008 trendem wspólnym dla krajów Unii Europejskiej i dla Sta-nów Zjednoczonych był wzrost użytkowników z szerokopasmowym dostępem do Internetu (OECD, Communications Outlook, 2009, s. 128). Posiadacze szybszego dostępu byli aktywniejsi w korzystaniu z e-commerce w porównaniu do tych, którzy nie łączyli się z siecią za pomocą szybkich łącz (OECD, Empowering E-consumers, 2009, s. 10). W Chinach również widoczna była tendencja do przyspieszania łącz, jednak ze względu na politykę rządu była zauważalna głównie u odbiorców bizneso-wych. Dzięki narodowemu programowi „Broadband China” w 2013 r. wskaźnik wy-korzystania łącz szerokopasmowych wyniósł 79,6% (CNNIC, 33rd Statistical Survey on Internet Development in China 2014, s. 94).

Era upowszechniania szerokopasmowego dostępu do sieci rozpoczęła się w roku 2000. Pierwszym krajem, który wdrożył technologie pozwalające na szybkie połączenie z Internetem, były Stany Zjednoczone (OECD, Communications Outlo-ok, 2013, s. 305). USA mogły tego dokonać m.in. dzięki wspomnianemu wcześniej intensywnemu powstawaniu nowych firm zajmujących się dostarczaniem usługi dostępu oraz towarzyszącej mu atmosferze konkurencyjności. Na przestrzeni ko-lejnych lat technologia zaczęła się rozrastać na inne państwa do tego stopnia, że w latach 2001–2013 można było zaobserwować stały trend wzrostu liczby gospo-darstw domowych ze stałym i szybkim łączem do globalnej sieci. W raporcie OECD zauważa się, że w USA w okresie 7 lat pomiędzy rokiem 2003 a 2010 odsetek go-spodarstw domowych z szerokopasmowym dostępem do Internetu wzrósł o ponad 48%, natomiast w Wielkiej Brytanii w latach 2003–2011 przyrost ten wynosił blisko

71

70% (OECD, Communications Outlook, 2013, s. 305). Polska na tle tych krajów na przestrzeni 7 lat (2004–2011) zanotowała blisko 53% wzrost (OECD, Communica-tions Outlook, 2013, s. 305).

OECD badając sposób dostępu do sieci zauważyło, że w latach 2007– –2009 udział w rynku części dotychczas stosowanych technologii stawał się coraz mniejszy (łącza analogowe oraz ISDN – spadek do 5%), na korzyść rozwiązań mo-bilnych (prawie 5% wzrostu), DSL (blisko 8% wzrostu), a także światłowodowych, które osiągnęły ok. 25% wzrostu (OECD, Communications Outlook, 2011, s. 129). Zjawisko to, oprócz krajów analizowanych przez OECD, było obserwowane rów-nież w Chinach. Chińska rządowa agencja CNNIC informowała, iż technologie star-szego typu (m.in. ISDN) były stosowane jedynie przez ok. 21% przedsiębiorców posiadających dostęp do globalnej sieci, natomiast za pośrednictwem nowoczesnych rozwiązań (np. DSL, łącza światłowodowe) Internet dostarczany był do blisko 80% firm (CNNIC, 33rd Statistical Survey on Internet Development in China 2014, s. 95). W 2013 r. w Chinach było około 500 mln użytkowników, którzy używali rozwiązań mobilnych do korzystania z sieci (CNNIC, 33rd Statistical Survey on Internet Deve-lopment in China 2014, s. 5).

Posługując się przytaczanymi powyżej badaniami OECD, można zauważyć, że to lata 2007–2009 dały początek trendowi Internetu mobilnego, który w ciągu kolejnych lat miał się upowszechniać i oddziaływać na kolejne obszary (OECD, Communications Outlook, 2011, s. 129). Dostęp do sieci z urządzeń przenośnych dał nowe możliwości handlu w postaci zaistnienia nowoczesnego modelu sprzeda-ży internetowej m-commerce. Nowy sposób handlu w sieci, polegający na robie-niu zakupów z użyciem technologii mobilnej (m-commerce, Mobile Commerce) w omawianych latach stawał się coraz bardziej popularny, będąc obowiązującym trendem w e-commerce. Świadczą o tym statystyki OECD: tylko w latach 2004– –2010 obroty przedsiębiorstw niefinansowych w UE z tytułu transakcji m-commer-ce wzrosły o 5% w stosunku do lat ubiegłych, natomiast w Stanach Zjednoczonych nastąpił wzrost o 6% (OECD, Electronic and mobile commerce, 2013, s. 4). Z raportu „M-Commerce w praktyce 2013” wynika, że w 2013 r. co 15 sekund ktoś dokonywał zakupu mobilnego w krajach europejskich (Praktycy.com, 2013, s. 9). Ale znów to Stany Zjednoczone w latach 2010–2013 były państwem, w którym handel mobilny rozwijał się najbardziej dynamicznie. Kwoty transakcji m-commer-ce wzrosły z poziomu 3,5 mld dolarów w 2010 r. do 17,2 mld dolarów w 2013 r. (NewMediaTrendWatch.com, 2015), co w samych tylko latach 2011–2013 prze-łożyło się na zwiększenie się liczby klientów mobilnych z 34 mln do 75,5 mln (eMarketer, Mobile Commerce Roundup, 2013). Zagłębiając się w struktu-rę zakupów mobilnych, raport NewMediaTrendWatch.com wykazuje, że w USA w 2010 r. zakupy mobilne robiło ok. 39,5 mln użytkowników, z czego ok. 75% używało do tego celu smartfonów, z kolei w 2013 r. było już prawie 88 mln klientów kupujących w modelu m-commerce, spośród których blisko 95% było użytkownikami urządzeń typu smartfon (NewMediaTrendWatch.com, 2015).

Czynniki techniczne


Można zatem uznać, że od 2011 r. pojęcie zakupów mobilnych w USA stało się toż-same z terminem zakupów za pośrednictwem smartfonów. Wpływ smartfonów pod-kreślało również OECD – w 2011 r. aż 84% użytkowników tych urządzeń używało ich do korzystania z Internetu w porównaniu do jedynie 15% użytkowników pozostałych telefonów komórkowych (OECD, Communications Outlook, 2013, s. 295).

Z kolei Wielka Brytania była krajem, który w latach 2005–2012 osią-gnął przyrost liczby telefonów komórkowych wśród osób dorosłych z 80% w 2005 r. do 92% w 2012 r. (Ofcom, Communications Market Report 2012, s. 51). Jednocześnie w latach 2012–2013 odnotowano 12% wzrost ilości smartfo-nów na rynku – w 2012 r. 39% wszystkich telefonów było smartfonami (Ofcom, Communications Market Report 2012, s. 58), natomiast w 2013 r. było to już 51% (Ofcom, Communications Market Report 2013, s. 12). Na przestrzeni lat 2011– –2013 wzrósł także wskaźnik penetracji Internetu za pośrednictwem tych urządzeń – z 30% w 2011 r. do 62% w 2013 r. (JestemMobi, 2014). Raport Ofcom (brytyj-ski organ regulujący rynek telekomunikacyjny) podawał, że w 2012 r. popularność smartfonów była traktowana jako główny czynnik upowszechniający telefonię ko-mórkową wśród dorosłych Brytyjczyków (Ofcom, 2012, s. 57). Dodając do powyż-szych statystyk udział tabletów w rynku urządzeń mobilnych, który wzrósł z 11% w 2012 r. (Ofcom, 2012, s. 62) do 24% w 2013 r. (Ofcom, 2013, s. 5), a także 24% udział elektronicznych czytników książek (Ofcom, 2013, s. 278), można stwier-dzić, że również Wielka Brytania w omawianym okresie miała wysoki potencjał rozwojowy m-commerce. Brytyjskie statystyki mobilnych transakcji e-commerce potwierdzają tę tezę: w latach 2011–2013 wartość transakcji m-commerce w kraju zwiększyła się z 1,34 mld funtów w 2011 r. do 6,61 mld funtów w 2013 r., stanowiąc 15% wszystkich transakcji e-commerce (eMarketer.com, Mcommerce Takes 15% of UK Retail Ecommerce Sales, 2013).

Pomimo iż Polska należy do regionu, który w 2013 r. notował najniższy po-ziom rozwoju handlu mobilnego na tle wszystkich regionów Unii Europejskiej (Praktycy.com, 2013, s. 10), to jednak penetracja usługami Internetu mobilnego w naszym kraju była wyższa od średniej europejskiej i wyniosła 76,4% (UKE, Ana-liza cen usługi mobilnego Internetu w Polsce, 2014). Należy zauważyć, że polski rynek w 2013 r. był rynkiem nienasyconym, a zatem miał duże perspektywy roz-woju modelu sprzedaży m-commerce. Potwierdzają to statystyki z 2012 r., gdy za pomocą technologii mobilnej dokonano w Polsce zakupów na łączną kwotę 300 mln złotych (Money.pl, 2013). W 2013 r. Polska osiągnęła 3. miejsce w wysoko-ści dochodów uzyskanych za pośrednictwem urządzeń mobilnych, spośród 7 kra-jów europejskich zrzeszonych w sieci firmy marketingowej Zanox, m.in. Włoch, Niemiec i Francji (Zanox, 2013). Odrębną kwestią jest zmierzenie poziomu pene-tracji rynku urządzeniami typu smartfon. Dane statystyczne dotyczące tego wskaź-nika prezentowane przez szereg instytucji badawczych diametralnie różniły się między sobą. Przykładem były lata 2011–2012 – w 2011 r. GfK Polonia podała,

73

że wartość procentowa udziału smartfonów w Polsce wynosiła 27,1% (Hatalska, 2012), z kolei rok później dane PBI podawały 43,3% (NoNoobs.pl, 2012), natomiast wartość tego samego wskaźnika w badaniach TNS Global wyniosła 33% (Olękie-wicz, 2014). Tak duża rozbieżność w danych była spowodowana niespójną metodo-logią badań, która była oparta o różne definicje pojęcia smartphone, o czym wspomi-na firma JestemMobi, wydawca raportu „Marketing mobilny w Polsce 2012/2013”. Część badań opierała się na technicznej definicji smartfona, natomiast inne były przeprowadzane w oparciu o opinie respondentów, którzy nie potrafili jednoznacz-nie określić, czy ich telefon jest smartfonem (JestemMobi, 2013). Z tego względu słusznym wydaje się podejście, polegające na definiowaniu opisywanych urządzeń na podstawie parametrów technicznych – smartfon powinien posiadać dotykowy ekran i/lub klawiaturę QWERTY, system operacyjny i możliwość zainstalowania aplikacji. Na podstawie tej definicji można uznać, że penetracja smartfonów w Pol-sce w 2013 r. wynosiła 25% (JestemMobi, 2013). Jeżeli uwzględni się penetrację tabletów, która z 3% w 2012 r. wzrosła do 11% w 2013 r. oraz zmiany w trendach korzystania z telefonów komórkowych (korzystanie z Internetu o 64% częściej niż w przypadku zwykłego telefonu komórkowego), to Polska zyskała perspektywy do dalszego rozwoju m-commerce w kolejnych latach (JestemMobi, 2013), z szan-sami na bycie liderem w sprzedaży mobilnej spośród krajów Europy Środkowo- -Wschodniej (Kopańko, 2013).

Chiński rynek transakcji mobilnych także był rynkiem dynamicznym – na przestrzeni 3 lat osiągnął przyrost z 12 mld yuanów w 2011 r. do 274 mld yuanów w 2013 r. (iResearchChina.com, 2015). Podobny obraz rozwoju chińskiego handlu mobilnego prezentuje portal TechInAsia.com, przywołując dane dotyczące warto-ści transakcji mobilnych z lat 2010–2013 – w 2010 r. ich wartość wynosiła 400 mln yuanów, natomiast w 2013 r. już ok. 15,7 mld yuanów (Millward, 2013). Po-dobnie jak w pozostałych omawianych krajach, w Chinach na tak wysoki rozwój m-commerce miała wpływ również ilość abonentów sieci komórkowych, korzy-stających ze smartfonów. W 2012 r. było ich blisko 1,1 mld (Millward, 2013), co w odniesieniu do wielkości chińskiej populacji w 2012 r., wynoszącej ponad 1,35 mld mieszkańców (National Bureau of Statistics of China, 2013), daje wynik ok. 81% penetracji telefonii komórkowej. China Internet Network Information Center, w przeciwieństwie do tego typu instytucji w innych państwach, nie podaje wskaźni-ka penetracji urządzeń typu smartfon, natomiast informuje, że w latach 2011–2013 odnotowano stały wzrost ich sprzedaży: 2011 r. – ok. 188 mln sztuk, 2012 – bli-sko 224 mln sztuk, 2013 r. – ok. 348 mln sztuk (CNNIC, 34th Statistical Survey on Internet Development in China, 2014, s. 13). Na rozwój m-commerce w ChRL w badanych latach miała także wpływ popularność mobilnego Internetu. Statystyki CNNIC pokazują, że chiński rynek charakteryzował się wysoką proporcją pomiędzy użytkownikami Internetu mobilnego i „tradycyjnego” na korzyść tego pierwszego – już w 2010 r. ponad 300 mln osób łączyło się z globalną siecią za pośrednictwem

Czynniki techniczne


urządzeń mobilnych, co stanowiło blisko 66% wszystkich użytkowników Interne-tu. W kolejnych latach opisywana proporcja stawała się jeszcze bardziej korzyst-na dla rozwiązań przenośnych – pod koniec 2013 r. ponad 500 mln użytkowników korzystało z Internetu mobilnego, stanowiąc tym samym 81% wszystkich inter-nautów (CNNIC, 34th Statistical Survey on Internet Development in China, 2014, s. 17). Biorąc pod uwagę przedstawione dane, zasadnym wydaje się wniosek, że Chiny w kolejnych latach będą w dalszym ciągu rozwijać handel mobilny, mając realne szanse, by stać się krajem z najwyższym udziałem transakcji m-commerce.

W 2013 r. możliwość dokonywania szybkich elektronicznych płatności interne-towych (w tym płatności mobilnych) była czynnikiem typowanym do roli istotnego katalizatora e-commerce. OECD zwracało uwagę, że sprawnie działające mechani-zmy płatności są kluczowe do efektywnego wdrożenia rozwiązań handlu elektro-nicznego w danym kraju (OECD, Electronic and mobile commerce, 2013, s. 29). Kanadyjska Rada DIACC w raporcie „Going digital: Transitioning to Digital Pay-ments” w swoich rozważaniach na temat płatności elektronicznych poszła o krok da-lej i stwierdziła, że: „gospodarka cyfrowa zależy od cyfrowych płatności” (DIACC, 2011, s. 8) oraz iż „nie wystarczy traktować płatności jako następstwa wschodzą-cej gospodarki cyfrowej, ponieważ gospodarka sama w sobie zależy od płatności” (DIACC, 2011, s. 55). Z kolei OECD wyszczególniała czynniki blokujące rozwój e-płatności, które tym samym potencjalnie blokowały międzynarodowy m-commer-ce. Były nimi: wysokie ceny transferów pieniężnych, wdrażanie nowych rozwiązań szybkich płatności tylko na gruncie krajowym bez transakcji zagranicznych, nie-dostateczne bezpieczeństwo transakcji czy też dłuższy czas potrzebny na realizację transakcji w porównaniu do krajowych usług e-płatności (OECD, Electronic and mobile commerce, 2013, s. 29). Z tego względu OECD przewidywało, że płatności elektroniczne będą zwiększały koszty transakcyjne zakupów międzynarodowych, a tym samym nie będą rozwiązaniem przyspieszającym rozwój e-commerce mobil-nego na świecie. W odniesieniu do badanych krajów trend niskiej popularności płat-ności mobilnych widoczny był wyraźnie w Stanach Zjednoczonych w latach 2011– –2013. Pomimo obiecujących prognoz, na przestrzeni dwóch lat został odnotowany wzrost udziału takich form zapłaty za zamówienie o blisko 900 mln dolarów (eMar-keter, Mobile Commerce Roundup, 2013). W porównaniu do uprzednio zaakcento-wanego wzrostu płatności mobilnych oraz uwzględniając wielkość amerykańskiego rynku m-commerce, nie jest to duża kwota. Zestawienie obrazujące transakcje doko-nywane na świecie za pośrednictwem urządzeń mobilnych w przedziale 2011–2014 również potwierdza małą popularność tej formy uiszczania należności za towar – w 2011 r. opiewały one na sumę ok. 106 mld dolarów, natomiast w 2013 r. była to kwota 235 mld dolarów (eMarketer, Mobile Commerce Roundup, 2013). Należy jednak zauważyć, że mimo to statystyki wskazują wzrost popularności transakcji mobilnych. Agencja badawcza eMarketer zebrała podobne dane statystyczne także w Chinach – w 2010 r. wartość transakcji mobilnych na rynku chińskim wynio-sła 60 mld yuanów, z kolei w 2013 r. odnotowano ich gwałtowny skok, którego

75

efektem było osiągnięcie kwoty blisko 1,2 bln yuanów (eMarketer.com, Third-Party Providers Drive Mobile Payments in China, 2014).

3.3. Wnioski

Czynniki wyspecyfikowane w niniejszym rozdziale z całą pewnością miały wpływ na rozwój handlu elektronicznego w latach 2001–2013. Bezspornym jest jednak fakt, że przedstawiona lista nie jest kompletna. E-commerce był i jest formą handlu, która przenika wiele obszarów, przez co ma na niego wpływ duża liczba zmiennych. Publikacje w postaci raportów, analiz czy zestawień nie są w tych kwestiach spójne i nie prezentują one jednolitej listy determinantów wpływających na rozwój e-com-merce tudzież działających spowalniająco na jego wzrost.

Niezaprzeczalnym wynikiem działania opisanych trendów było natomiast glo-balne rozszerzanie się rynku e-commerce. W samych Stanach Zjednoczonych na-stąpił wzrost dochodów z tytułu transakcji e-commerce z poziomu ok. 1,6 bln dola-rów w 2002 r. do 5,4 bln w 2012 r. (UNCTAD, Information Economy Report 2015, s. 12). Nieco mniejsze wzrosty miały miejsce w pozostałych analizowanych krajach, ale wciąż na tle wielu sektorów pogrążonych jeszcze w stagnacji po kryzysie finan-sowym ten wykazywał olbrzymią dynamikę. Nie bez przyczyny był on obiektem za-interesowania nie tylko samych konsumentów, ale i inwestorów chcących ulokować środki w dynamiczny sektor start-upowy, jak i również dojrzałych firm próbujących rozbudować swoją działalność o sprzedaż przez Internet.

Wnioski


Rozdział 4

STAN E-COMMERCE W WYBRANYCH KRAJACH W 2014 ROKU

Od początku XXI wieku handel elektroniczny dynamicznie się rozwijał. Do najważ-niejszych czynników powodujących zmiany należały: wzrost gospodarczy, postęp technologiczny (zwłaszcza w zakresie rozwoju nowoczesnych platform sprzedaży internetowej), opracowanie nowych form płatności, jak i zmiany preferencji za-kupowych konsumentów. W rozdziale powracamy do weryfikacji roli czynników kształtujących handel internetowy, zidentyfikowanych w 2000 r. pod kątem ich ak-tualności po półtorej dekady. Dla każdej ze wskazanych w opracowaniu Gibss at al. (2003) cech e-handlu przeprowadzona zostanie analiza w kontekście jej aktualności. Dodatkowo na końcu rozdziału będą wyróżnione czynniki, których twórcy bada-nia z 2003 r. nie przewidzieli, a które istotnie wpłynęły na e-commerce w okresie referencyjnym.

4.1. PKB per capita

Przyjęcie PKB jako kluczowego czynnika rozwoju e-commerce przez autorów ana-lizy z 2003 r. było słuszne – pierwsze 10 krajów na świecie pod kątem obrotu wy-tworzonego z handlu internetowego (model B2B oraz B2C), ujęte w raporcie stowa-rzyszenia Ecommerce Europe, to państwa wysoko rozwinięte (Ecommerce Europe, 2015, s. 19). Co więcej, trzy kraje z największym obrotem to Chiny – 405 mld EUR, USA – 363 mld EUR i Wielka Brytania – 127 mld EUR. W Polsce szacowana wartość detalicznego handlu elektronicznego w 2014 roku wyniosła 27,3 mld złotych, czyli ok. 6,5 mld EUR (PMR, Handel internetowy w Polsce 2014). Tabela 7. przedstawia procent udziału transakcji e-commerce w PKB badanych krajów na tle ich PKB per capita.

Pierwotna teza Gibbs opierała się na założeniu, że im wyższy PKB per ca-pita kraju, tym wyższy udział wielkości transakcji e-commerce w PKB państwa. Sformułowano także tezę, że funkcja bogactwa jako czynnika warunkującego

77

wysoki poziom rozwinięcia e-commerce wynikała bezpośrednio z implementacji zaawansowanych technologii, dokonywanej w pierwszej kolejności w państwach zamożnych. W odniesieniu do analizowanych krajów twierdzenia te nie do końca znajdują pokrycie w przedstawionych na rysunku 5. danych.

Tabela 7. Wielkość transakcji e-commerce, jej stosunek do PKB per capita oraz PKB w Stanach Zjed-noczonych, Wielkiej Brytanii, Chinach i Polsce w 2014 r.

PaństwoWartość transakcji

e-commerce (w mld USD1)

PKB państwa (w mld USD)

Stosunek wartości transakcji e-commerce do PKB państwa (procenty)

PKB per capita (w USD)

Stany Zjednoczone 451 17 420 2,58% 54 629Wielka Brytania 158 2 940 5,37% 45 603

Chiny 503 10 360 4,85% 7 594Polska 8 550 1,45% 14 423

1 Przeliczenia na dolary według średniego kursu dolara NBP z dn. 15.12.2014 r.

Rysunek 5. Wielkość transkacji e-commerce, jej stosunke do PKB pera capita w Stanach Zjednoczo-nych, Chinach, Wielkiej Brytanii i Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Ecommerce Europe „European B2C E-commerce Report 2015” oraz danych Banku Światowego zamieszczonych w serwisie http://data.worldbank.org/.

Lepszym wskaźnikiem pozwalającym na zmierzenie stopnia rozwoju technolo-gicznego państw wydaje się być NRI (The Networked Readiness Index), stosowany przez Światowe Forum Gospodarcze do ustalenia stopnia gotowości państw do im-plementacji wysokich technologii (World Economic Forum, 2014a, s. 5). NRI składa się z odpowiednio ważonych wskaźników, do których należą wielkości związane z polityką i regulacjami prawnymi, środowiskiem biznesowym i innowacyjnością, infrastrukturą IT, kosztami dostępu do sieci internetowej, penetracją technologii IT oraz stopniem wdrożenia jej przez przedsiębiorców (World Economic Forum, 2014a, s. 6). Biorąc pod uwagę pierwszą dziesiątkę państw, w których wskaźnik NRI jest najwyższy, trzeba zauważyć, że są to kraje wysoko rozwinięte, m.in. Finlandia, Singapur i Szwecja, natomiast spośród krajów ujętych w badaniu dwa należą do tej

PKB per capita


dziesiątki – Stany Zjednoczone i Wielka Brytania (World Economic Forum, 2014a, s. XXI). Jako że czynniki wchodzące w skład NRI są ściśle związane z technologia-mi informatycznymi (ICT – Information and communications technology), dotykają one bezpośrednio zagadnień Internetu i e-commerce. Stosując więc w miejsce PKB tego typu wskaźnik, można uznać pierwotnie wskazane tezy za słuszne.

Tabela 8. Wartości wskaźnika NRI w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Chinach i w Polsce w 2014 r.

Państwo Wartość wskaźnika NRIStany Zjednoczone 5,61

Wielka Brytania 5,54Chiny 4,05Polska 4,24

Źródło: World Economic Forum, 2014a, s. XXI.

4.2. Korporacje międzynarodowe i handel

Zgodnie z tezą Gibbs i in. obecność korporacji transnarodowych miała znaczenie przy wdrażaniu e-handlu w kraju, pozwalała bowiem na transfer know-how do przedsię-biorstw krajowych i tym samym na rozwój handlu elektronicznego. Jest to związane z kwestią otwartości systemów handlu, również poruszaną przez autorów publikacji. Argumentowali oni, iż w 2000 r. otwartość lokalnych rynków na zagraniczny kapitał była istotna w dyfuzji handlu elektronicznego, gdyż zachęcała firmy do inwesto-wania posiadanego kapitału w rozwój konkretnego kraju i przyciągała inwestorów wraz z ich zaawansowanymi rozwiązaniami technologicznymi. Nie zaproponowano jednak żadnych mierników, za pośrednictwem których można by zweryfikować tę tezę, choć można je rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich bazuje na założeniu, iż efektem rozwoju e-commerce jest wzrost ilości transakcji interneto-wych, a tym samym wzrost udziału handlu elektronicznego wygenerowanego przez konkretne przedsiębiorstwo w PKB państwa. Druga z kolei zakłada, że na rozwój e-handlu wpływają innowacje, tym samym uznając inwestycje zagraniczne za wpły-wające na e-commerce kraju dopiero wtedy, gdy wdrożyły na danym rynku rozwią-zania zapewniające potencjalny wzrost transakcji internetowych. W nieco odrębny sposób zostanie zbadane zagadnienie otwarcia rynku jako czynnika rozwoju e-han-dlu w danym kraju. Teza Gibbs i in., jakoby otwarty rynek wzmagał rozwój e-com-merce w USA w 2014 r., pomimo pozornej oczywistości w niej zawartej, nie może znaleźć jednoznacznego potwierdzenia w danych. Jeżeli chodzi o USA, to według wskaźnika „The Enabling Trade Index”, stworzonego przez Światowe Forum Eko-nomiczne, Stany Zjednoczone w 2014 r. osiągnęły pozycję 15. spośród wszystkich

79

138 krajów ujętych w badaniu pod kątem otwartości rynku na handel zagraniczny (World Economic Forum, 2014b, s. 10). Z kolei ze statystyk prowadzonych przez grupę Banku Światowego, zestawiających kraje na świecie pod kątem otwartości gospodarek na handel, Stany Zjednoczone znalazły się na 7. pozycji (World Bank Group, 2014). Bank Światowy badał także otwartość krajów na powstawanie MŚP pod kątem stosowanych w nich regulacji prawnych. Biorąc pod uwagę ten czynnik, USA osiągnęły 4. pozycję (Doing Business, 2014, s. 3). Cechą wspólną powyższych badań jest umiejscawianie USA najczęściej na początku listy, co pozwala na stwier-dzenie, iż są one państwem przyjaznym prowadzeniu handlu. Nie wiąże się to jednak bezpośrednio z otwartością rynku na e-commerce. Analizując ten aspekt, sięgnąć można natomiast do przykładów projektów start-upowych związanych z e-handlem w USA. Za przykład mogą posłużyć dwie innowacyjne aplikacje mobilne: „Spring” oraz „Curbside”. „Spring” jest aplikacją instalowaną na telefony typu smartfon ba-zującą na popularności serwisu społecznościowego Instagram, w którym użytkow-nicy udostępniają i komentują swoje zdjęcia (Kosoff, 2014). Twórcy aplikacji wy-korzystali model przeglądania zdjęć, zarządzania treścią i poruszania się po stronie upowszechniony przez Instagram i będący popularnym wśród jego użytkowników do prezentacji towarów w sklepie internetowym ShopSpring.com (Shontell, Dickey, 2014). Kolejną aplikacją jest „Curbside” działająca w obrębie San Francisco, której funkcjonowanie polega na zamawianiu towarów w sieci i odbieraniu ich w placów-kach w pobliżu sklepów stacjonarnych (Blair, 2014). Jej innowacyjność polega na zrzeszeniu różnych od siebie sieci sklepów tradycyjnych, jak również w przypadku zamówienia w sklepach pilotażowych – braku konieczności wchodzenia do skle-pu stacjonarnego, by odebrać swoje zamówienie (Blair, 2014). Obydwie aplikacje są dowodem wpływu otwartego rynku na handel elektroniczny, ponieważ swoboda w otwieraniu własnej działalności przełożyła się na stworzenie nowoczesnych roz-wiązań sprzedaży w Internecie.

Badając rolę wpływu korporacji na upowszechnianie i rozwój handlu za po-średnictwem sieci internetowej, warto odnieść się do wyników raportu agencji Rese-arch and Markets, który wskazuje, iż na amerykańskim rynku e-commerce w 2014 r. działały trzy firmy znajdujące się jednocześnie w pierwszej szóstce największych światowych platform B2C. Były nimi Amazon (1. miejsce), Walmart (3. miejsce) oraz eBay, który znalazł się na 4. miejscu (Yahoo! Finance, 2015). Warto zauważyć, że były nimi te same przedsiębiorstwa, które zostały ujęte w przytaczanym wcze-śniej rankingu największych światowych potentatów e-commerce, sporządzonym przez serwis InsiderMonkey w 2013 r. W 2013 r. Amazon odnotował dochody rzędu ok. 74,4 mld dolarów (Amazon, Annual Report 2014, s. 69), których udział w PKB Stanów Zjednoczonych z 2013 r. w wysokości ok. 16,7 bln dolarów (Bank Świa-towy, 2015c) wynosił ok. 0,44%. Jako przykład wynalazku wdrożonego w 2014 r. można podać Amazon Dash. Jest on urządzeniem pozwalającym na kupowanie z użyciem mowy lub skanera kodów kreskowych, za pośrednictwem którego

Korporacje międzynarodowe i handel


użytkownik skanuje produkty, które zamierza kupić, po czym dodają się one do jego koszyka zakupowego na stronie internetowej portalu Amazon Fresh (Ama-zonFresh, 2015). Amazon, jako korporacja międzynarodowa, posiada także oddział w Wielkiej Brytanii, który znalazł się na pierwszym miejscu zestawienia 50 najwięk-szych brytyjskich firm handlujących detalicznie w Internecie w 2014 r., stworzonego przez stowarzyszenie The IMRG, zrzeszające brytyjskich internetowych detalistów (IMRG, 2014). Twórcy zestawienia brali pod uwagę ilość wizyt, jakie odnotowała strona internetowa – im więcej wizyt potencjalnych klientów, tym wyższa pozycja w rankingu. W pierwszej trójce znalazł się także portal Argos oraz brytyjski oddział Apple. Za pośrednictwem strony Amazon.co.uk kupujący w Internecie w 2014 r. dokonali transakcji na łączną kwotę 8,34 mln dolarów (Amazon, Annual Report 2014, s. 70). Kwota ta stanowiła ok. 0,00028% PKB Wielkiej Brytanii, wynoszącego w 2014 r. ok. 2,94 bln dolarów (Bank Światowy, 2015c). Dla porównania w 2013 r. było to odpowiednio blisko 7,29 mln dolarów wartości transakcji internetowych, stanowiących ok. 0,00027% PKB kraju, które wyniosło w 2013 r. ok. 2,67 bln do-larów. Przy okazji należy zauważyć, iż nie wszystkie przedsiębiorstwa wyodrębnia-ją w swoich raportach finansowych segment e-commerce, traktując go raczej jako część dochodów przedsiębiorstwa lub jako kolejny sklep, co nie ułatwia zbierania danych i śledzenia zmian w tej dziedzinie.

W kontekście otwartości rynku Wielka Brytania znalazła się na 6. pozycji ra-portu „The Enabling Trade Index” w 2014 r. (World Economic Forum, 2014b, s. 10). Z kolei według rankingu gospodarek w 2014 r. była także uznawana za ósmy kraj na świecie pod kątem łatwości zakładania i prowadzenia biznesu (World Bank Group, 2014). Ilustrując jakościowo sposób, w jaki otwarty rynek wpływa na e-commerce, można wskazać przykład start-upu „Ometria” – jest to nowoczesne narzędzie mar-ketingowe, pozwalające przedsiębiorcom prowadzącym handel internetowy m.in. na pozyskiwanie danych o swoich klientach, otrzymanie informacji o ich zainteresowa-niach, jak również na wysyłanie do nich wiadomości podczas ich wizyty na stronie WWW (O’Hear, 2014). Dzięki temu narzędziu sprzedający może zoptymalizować swój sklep internetowy pod konkretną grupę klientów, a tym samym zwiększyć szanse na sprzedaż. Projekt „Ometria” w 2014 r. uzyskał dofinansowanie od inwe-storów kapitałowych w wysokości 1,5 mln dolarów (O’Hear, 2014), potwierdzając, że otwarty rynek przyciąga zarówno firmy, których pomysły usprawniają sprzedaż w Internecie, jak również inwestorów gotowych wesprzeć je finansowo.

Z kolei w Chinach reformy rozpoczęte przez Deng Xiaopinga w 1978 r. za-początkowały przemiany gospodarcze, których jednym z efektów było tworzenie specjalnych stref ekonomicznych, mających na celu zachęcenie jak największej liczby firm zagranicznych do inwestycji w Państwie Środka (Coase, 2013). Libe-ralizacja rynku, przyłączenie w 1997 r. Hong-Kongu, a także dołączenie do WTO w 2001 r. pozwoliły Chinom na rozwój podążający w stronę wolnego rynku (KPMG, 2012, s. 13). W traktacie akcesyjnym do WTO zakładano m.in. ograniczenie

81

interwencjonizmu państwowego, zmiany polityki celnej i walutowej, a także znie-sienie subsydiowania firm państwowych (Cieślik, 2008, s. 55). Niestety wskazane zmiany nie zostały w całości wprowadzone. Tym samym chiński rząd nadal prowa-dzi politykę interwencjonizmu skutkującą regulowaniem rynku (Ministerstwo Go-spodarki, 2012). Bariery taryfowe (w postaci wysokich ceł) i pozataryfowe, a także brak klarownych przepisów prawnych chroniących własność intelektualną, niska przejrzystość procedur, przerost biurokracji oraz długo trwający proces zakładania działalności to tylko niektóre z przeszkód, które do tej pory blokują, a niekiedy unie-możliwiają wejście na chiński rynek (GoChina, 2015). Chiny nie są jednak krajem zamkniętym na zmiany, czemu dały wyraz w 2012 r., ogłaszając plany zmniejszenia barier wejścia dla inwestorów pragnących nabyć papiery wartościowe na chińskich giełdach (Bloomberg Business, 2012). W 2014 r. ChRL znajdowała się pośrednio na 2. (Hong-Kong) i 54. (Chiny jako państwo) miejscu pod kątem wartości wskaźnika „The Enabling Trade Index” (World Economic Forum, 2014b, s. 10). Ten wynik oznaczał wysoki poziom otwarcia rynku Hong-Kongu na zagraniczny kapitał. Z ko-lei daleka pozycja Chin pokazała, jak wiele jeszcze należy zrobić, by rynek ten uznać za otwarty. Z punktu widzenia handlu elektronicznego ważne zmiany przyniósł rok 2015, w którym Chińskie Ministerstwo Przemysłu i Technologii Informatycznych (MIIT) usunęło bariery w zakresie inwestycji kapitału zagranicznego w spółki joint venture z branży e-commerce. Dzięki temu właścicielami spółek tego rodzaju na terytorium całych Chin mogą być w 100% inwestorzy zagraniczni (Leclaire, 2015). Korporacje transnarodowe muszą być jednak przygotowane na wysoki poziom konkurencyjności przedsiębiorstw chińskich, które wykorzystują media cyfrowe oraz e-commerce często w sposób bardziej innowacyjny niż inne regiony na świecie. Efektem jest znacznie większa szybkość, z jaką małe, lokalne przedsiębiorstwa implementują rozwiązania opierające się na e-commerce. Przykładem jest obszar promowania swoich produktów bądź usług – korporacje międzynarodowe dysponując odpowiednimi środkami, są w stanie reklamować produkty w mass-mediach, jednak mniejsze chińskie firmy, wykorzystując do tego celu Internet i technologie mobilne, mogą dotrzeć do szerszego spektrum odbiorców, a także podbijać nowy rynek usług mobilnych. Wszystkie powyższe czynniki w połączeniu ze zwiększającą się świadomością i oczekiwaniami chińskich odbiorców dotyczącymi otrzymywanych produktów nie pozwalają przedsiębiorcom zagranicznym na myślenie o ChRL jako o rynku niewymagającym (KPMG, 2014a, s. 13).

Trzeba zauważyć, że zarówno w USA, jak i w Wielkiej Brytanii typowym schematem było wchodzenie kapitału zagranicznego na rynek krajowy i wdrażanie własnych rozwiązań e-commerce. Tymczasem w przypadku Chin można zauważyć zarówno wspomniany schemat, jak również sytuację odwrotną – to lokalne przedsię-biorstwo jest czynnikiem rozwojowym e-handlu. Wynika to z faktu, iż żadne z du-żych, międzynarodowych przedsiębiorstw nie było w stanie konkurować z firmą lo-kalną, jaką jest Alibaba (właściciel platformy sprzedażowej Alibaba.com). Firma ta



powstała w 1999 r. (Alibaba Group, History and Milestones, 2015), a dzięki innowa-cyjnemu podejściu do e-handlu (Caldbeck, 2014), kapitałowi pozyskanemu od inwe-storów zagranicznych (Liedtke, 2012) oraz wzrostowi gospodarczemu w Państwie Środka osiągnęła pozycję największej platformy e-commerce w Chinach (Stone, 2014). Zbudowanie portalu internetowego będącego platformą sprzedażową, za po-średnictwem której małe firmy i duże przedsiębiorstwa mogą sprzedawać swoje dobra i usługi, dokonało swoistej transformacji chińskiego handlu (Chen, 2014). Aliba-ba w 2014 r. wygenerował zyski w wysokości 8,47 mld dolarów (Alibaba Group, Financial and Metrics, 2015),13 co stanowiło ok. 0,081% PKB kraju, wynoszące-go ok. 10,36 bln dolarów (Bank Światowy, 2015c). Otrzymany wynik można od-nieść do 2013 r., w którym chińska korporacja uzyskała dochody o wartości 5,68 mld dolarów (Alibaba Group, Financial and Metrics, 2015)14, co przy wartości PKB Chin wynoszącej ok. 9,49 bln dolarów (Bank Światowy, 2015c), co stanowiło ok. 0,059% jego wysokości. Uwzględniając wzrost PKB, w latach 2013–2014 na-stąpił wzrost udziału transakcji e-commerce w PKB, wynoszący ok. 0,022%. Kryte-rium innowacyjności potentat chińskiej branży e-commerce spełnił m.in. w 2014 r. poprzez zapowiedź współpracy z firmą ShopRunner. Jej efektem ma być zreduko-wanie kosztów dostawy towaru kupionego w Stanach Zjednoczonych dla klientów z Chin, odbywające się poprzez zidentyfikowanie chińskiego kupca po unikal-nym adresie IP jego komputera i wyświetlenie preferencyjnych stawek za dostawę (Tong, 2014).

Dowodem wpływu dużych transnarodowych przedsiębiorstw na e-handel w Chinach w 2014 r. była także walka o chińskie rynki B2C i C2C Alibaby z Ama-zonem i eBayem. W 2004 r. przedsiębiorstwo eBay, poprzez agresywne działania i duże inwestycje w reklamę, próbowało przejąć chiński rynek handlu internetowego w modelu C2C (Wang, 2010). Skuteczna odpowiedź Alibaby w postaci utworzenia nowej, bezpłatnej, rodzimej platformy C2C TaoBao oraz znajomość specyfiki chiń-skiego rynku spowodowały wycofanie się amerykańskiej korporacji z tego rynku (Wang, 2010). eBay finalnie wrócił do Chin w 2012 r., koncentrując się jedynie na rynku modowym (Millward, 2012). W 2014 r. zmieniono także kierunek rozwoju projektu – jako wartość dodaną dla rozwijających się chińskich przedsiębiorców przedstawiono możliwość handlu zagranicznego i płatności poprzez dostępną dla zagranicznych klientów usługę PayPal (KPMG, 2014a, s. 17). Postanowiono tego dokonać poprzez przekazywanie know-how w zakresie m.in. automatyzacji sprze-daży i operacji powiązanych z realizacją zamówień, zarządzania sprzedażą, jak również praw autorskich, co w założeniu umożliwia konkurowanie z innymi roz-wojowymi rynkami, np. rosyjskim czy brazylijskim (KPMG, 2014a, s. 17). Był to zatem przykład transferu technologii, jaką Gibbs i pozostali badacze przewidywali jako czynnik wpływający na rozwój e-commerce już w 2000 r. W przypadku

13 Przeliczenie na USD według średniego kursu RMB do USD z grudnia 2014 r. pozyskanego ze strony internetowej: http://www.x-rates.com/average/?from=CNY&to=USD&amount=1&year=2014.

14 Przeliczenia na USD według średniego kursu RMB do USD z grudnia 2013 r. pozyskanego ze strony internetowej: http://www.x-rates.com/average/?from=CNY&to=USD&amount=1&year=2013.

83

Amazona sytuacja wyglądała podobnie – amerykański potentat sprzedaży w modelu B2C wszedł na rynek chiński w 2004 r. poprzez wykupienie platformy Joyo.com (Wang, Ren, 2012). W odpowiedzi w obrębie grupy Alibaba w 2008 r. powsta-ła platforma zakupowa Tmall.com działająca w segmencie B2C (Alibaba Group, Our Businesses, 2015). Finalnie Amazon nie odniósł sukcesu w Chinach – udział amerykańskiej korporacji w chińskim rynku w 2012 r. wynosił 3,5% (Wang, Ren, 2012). Ostatecznie Amazon zdecydował się sprzedawać za pomocą platformy Ali-baba, zamiast podejmować kolejne wysiłki wejścia na chiński rynek e-commerce (King, 2015).

Alibaba jest wyjątkową platformą z jeszcze jednego względu – po sukcesach w rodzimym kraju firma zdecydowała się na otworzenie centrum informacyjnego w Stanach Zjednoczonych, nie ukrywając zamiarów konkurowania z Amazonem, Mi-crosoftem i Google na ich własnym rynku (Ovide, 2015) oraz zamiaru równoległego wejścia na międzynarodowe giełdy. Być może w przyszłości to ona będzie przedsię-biorstwem międzynarodowym, które poprzez posiadane rozwiązania technologiczne będzie zwiększać udział e-commerce w innych krajach.

Polska w 2014 r. była krajem, w którym utrzymywała się sytuacja braku du-żych inwestorów zagranicznych z branży e-commerce. Potwierdza to raport „Ran-king Sklepów Internetowych 2014” sporządzony przez serwis Opineo.pl (Opineo.pl, 2014, s. 14), według którego pierwszą piątką najpopularniejszych sklepów internetowych w kategorii „Mega-sklepy” były: Morele.net – kapitał polski, Agito.pl – członek Grupy Allegro, pierwotnie kapitał polski, obecnie RPA (Allegro, 2011), Electro.pl – kapitał polski, Empik.com – pierwotnie kapitał polski, obecnie ho-lenderski (EMF, 2015) oraz Redcoon.pl – pierwotnie kapitał niemiecki, wykupiony przez polską spółkę (Kusiciel, 2011). Co jednak istotne, ranking opierał się na opiniach o temat sprzedaży w sklepach – im więcej pozytywnych recenzji zebrał dany portal, tym wyżej w rankingu się znajdował. Zastosowana metodologia nie uwzględniała zatem sklepów z największą ilością wizyt i obrotami, przez co ranking nie może być stosowany jako jedyny punkt odniesienia. Według wyników badań z 2014 r., przepro-wadzonych przez firmy Megapanel PBI i Gemius Polska, w grupie dwudziestu naj-popularniejszych witryn internetowych e-commerce na pierwszym miejscu znalazł się portal Allegro.pl (WirtualneMedia.pl, 2014), który jak wskazano wcześniej, pier-wotnie był przedsiębiorstwem polskim. Kolejne lata przyniosły jednak zapowiedzi i działania mające na celu wejście do branży e-commerce firm szwedzkich, takich jak Ikea (Gazeta.pl, 2014) czy H&M (Wyborcza.pl, 2014). Obydwie inwestycje zagra-nicznych korporacji międzynarodowych miały szanse wpłynąć na wielkość e-han-dlu w Polsce, a tym samym potwierdzić tezę badaczy Gibbs, Kraemera i Dedricka z 2003 r. Z kolei otwarcie przez Amazona w Polsce w 2014 r. dwóch centrów lo-gistycznych (Żuławiński, 2014), a także planowanie otwarcia trzeciego (eKo-mercyjnie.pl, 2013) nie może być potraktowane bezpośrednio jako wpływ duże-go przedsiębiorstwa zagranicznego na polski e-handel, gdyż za uruchomieniem powyższych placówek nie idzie w parze uruchomienie polskiego sklepu Amazon.



Otwarte centra miały posłużyć jedynie do przeładunku towaru zamówionego w in-nych krajach i jego dalszego przesyłania (eKomercyjnie.pl, 2013). Powyższą inwe-stycję można jednak potraktować jako potwierdzenie powiązania otwartego rynku z e-handlem, które zidentyfikowała Gibbs i in. Według raportu World Economic Forum (2014b, s. 10), Polska pod kątem wartości wskaźnika „The Enabling Trade Index” w 2014 r. osiągnęła 45. pozycję. Wraz z opisywanymi przyszłymi i obecny-mi inwestycjami pokazuje to, że otwarty rynek przyciągał zagraniczne korporacje, których kapitał miał szanse rozwijać krajowy e-commerce.

4.3. Światowa konkurencja

Poprzez integrację z sieciami produkcyjnymi w różnych państwach i liberalizację handlu, które wpływały na konkurencję między przedsiębiorstwami, zwiększać się miał także nacisk firm na wdrażanie nowoczesnych rozwiązań umożliwiających handel (Gibbs et al., 2003, s. 8). Powinno to prowadzić do zwiększenia natężenia konkurencji w e-commerce w ujęciu ilościowym. Innym ważnym sposobem wery-fikacji tego założenia może być wskazanie bezpośrednich konkurentów potentatów e-handlu w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Chinach i w Polsce wraz z próbą określenia, czy ich modele biznesowe nosiły ślady inspiracji krajowymi lide-rami. Pomocne wydaje się również sięgnięcie do mniejszych firm bądź start-upów, które mogły w 2014 r. stawiać sobie za wzór gigantów branży handlu za pośrednic-twem Internetu, np. Amazona czy Alibabę. Istotne jest także podjęcie dyskusji na temat roli ceny oferowanego produktu bądź usługi w procesie decyzyjnym klienta, bowiem może ona potencjalnie wpływać na konkurowanie firm między sobą, z kolei niskie ceny mogą doprowadzić do zwiększenia zakupów.

Ustalenie poziomu konkurencji w branży e-commerce na podstawie rzetelnych danych statystycznych jest zadaniem trudnym, gdyż oficjalne systemy statystyczne w niewielkim stopniu dostarczają danych na ten temat. W przypadku Polski, według raportu platformy Sklepy24.pl, liczba sklepów internetowych w 2014 roku wyno-siła ok. 14,1 tys. (Mazurkiewicz, 2014). Porównanie ze statystykami tego samego portalu internetowego z 2012 r. podającymi liczbę ok. 12,1 tys. e-sklepów (Skle-py24.pl, s. 8) wskazuje, że w ciągu 2 lat pojawiło się ok. 2 tys. nowych sklepów online. Jest to jednak ilość ujęta w statystykach platformy agregującej oferty skle-pów internetowych, w której uczestnictwo jest dobrowolne. W związku z tym nie ujmuje ona wszystkich sklepów online w Polsce. W przypadku pozostałych krajów dostępne są podobne niepełne dane zawarte w zestawieniach największych krajo-wych sklepów internetowych, a także w statystykach wartości detalicznego handlu internetowego w danym roku (np. kwartalne raporty U.S. Census Bureau). Z tego względu weryfikacja zastanej tezy w bezpośredni sposób nie jest możliwa. Tym samym koniecznym jest podjęcie próby ustalenia wpływu konkurencji na e-commerce z użyciem pozostałych, wyszczególnionych uprzednio metod.

85

Dwiema największymi firmami prowadzącymi handel w Internecie w Sta-nach Zjednoczonych w 2014 r. były Amazon i eBay. Modele sprzedaży przez nie stosowane (Amazon – B2C, eBay – C2C) znalazły wielu naśladowców, zarówno w USA, jak i poza nimi. Sklepami internetowymi działającymi w modelu B2C były np. Rakuten.com, Overstock.com, Swap.com, AliExpress.com. Rakuten.com jest platformą działającą w modelu „one-stop”, co oznacza, iż oferuje swoim klientom wiele usług w tym samym miejscu, w szerokim asortymencie, zapewniając przy tym wygodną i sprawną obsługę, dzięki czemu wzrasta szansa na sprzedanie większej ilości dóbr (Investopedia, 2015). Rakuten nie jest firmą lokalną – chcąc dotrzeć do szerszej rzeszy klientów, zdecydował się na wykupienie kilku mniejszych sklepów internetowych w USA i Europie (Lee, 2014). Swoim użytkownikom oferuje tak-że program lojalnościowy, pozwalający na zbieranie punktów po każdej transakcji i płatność nimi za swoje przyszłe zakupy. Ta funkcjonalność wraz z obsługą wysyłki towarów za granicę, wspieraniem szerokiego spektrum form płatności, w postaci m.in. Paypal oraz Bitcoin15 (Rakuten.com, 2014), posiadaniem bogatego asortymen-tu przekraczającego 17 tys. produktów w 2014 r. (Lee, 2014) oraz potencjalną róż-nicą w cenach produktów w stosunku do Amazona pozwalają traktować opisywany sklep internetowy jako bezpośrednią konkurencję amerykańskiego potentata branży e-commerce. Portal Overstock.com, podobnie jak powyższe e-sklepy, również ope-ruje w modelu B2C, oferując kupującym szeroki asortyment, wspierając zamówie-nia zagraniczne, obsługując wiele form płatności (Overstock.com, Payment options, 2015), a także posiadając program lojalnościowy, za pomocą którego od pewne-go progu zebranych punktów niwelowany jest koszt dostawy za zamówione dobra (Overstock.com, Overstock Loyalty Program, 2015). Swap.com to z kolei sklep on-line posiadający w swoim szerokim asortymencie produkty używane, które można kupić lub wymienić na inne, posiadane przez siebie (Swap.com, 2015). Innowacją w tym kontekście jest zarówno zastosowany model biznesowy (pobieranie opłaty dopiero po skutecznym sprzedaniu przedmiotu, brak opłat za dokonanie wymiany), jak i grupa docelowa, do której kierowany jest produkt – osoby posiadające dzieci (Perez, 2014). AliExpress.com jest przykładem będącym na pograniczu inspiracji platformami Amazon i Alibaba. Jest to platforma sprzedaży internetowej wchodząca w skład grupy Alibaba (Alibaba Group, Our businesses, 2015), jednakże wygląd strony, mnogość kategorii, szeroki asortyment i wsparcie dla wielu form płatności upodabniają ją do Amazona. Przyjęty przez AliExpress model biznesowy opiera się na prowadzeniu sprzedaży produktów wytworzonych przez chińskich producentów na rynki zagraniczne, tj. Rosja, Brazylia, Stany Zjednoczone (Alibaba.com, 2015). Brak wprowadzenia minimalnej ilości zamawianych sztuk (Alibaba.com, 2015), niskie ceny (będące, według zapewnień portalu, cenami od producentów) oraz oferowanie klientom zagranicznym niemalże bezpośredniego dostępu do produktów chińskich poprzez zmniejszenie ilości pośredników i tym samym skrócenie łańcucha dostaw to cechy wyróżniające ten sklep na tle innych.

15 Zagadnienie stosowanie Bitcoin i walut alternatywnych jest poruszone w kolejnym rozdziale publikacji.

Światowa konkurencja


Na rynku amerykańskim w 2014 r. nie brakowało także konkurencji dla plat-formy eBay.com, działającej w modelu C2C. Za przykład można podać m.in. Sho-pify.com czy eBid.net. Shopify, pomimo bazowania na pomyśle pasażu handlowego wykorzystywanego przez eBay, w swoim modelu biznesowym koncentrował się na zaoferowaniu klientom rozbudowanego narzędzia do budowania wewnętrznych stron sprzedażowych na portalu, a także do zarządzania i monitorowania sprzeda-ży (Shopify.com, 2015). Z uwagi na to, że eBay nie dysponował podobnym roz-wiązaniem, przedstawia to potencjalną wartość dla klientów nowego serwisu. Strona internetowa eBid.net, podobnie jak rynkowy lider, umożliwia prowadzenie aukcji internetowych. Pozwala na sprzedaż prowadzoną z 23 krajów, bez opłat od kupujących, natomiast w przypadku sprzedających pobiera ją dopiero po sprzedaniu przedmiotu (eBid.net, 2015a), oferując także swój własny system płatności w obrę-bie platformy o nazwie PPPay (eBid.net, 2015b).

Wszystkie powyższe przykłady platform, zbudowanych wyjściowo jako „klo-ny” sklepu internetowego Amazon.com, jak i eBay.com, są przykładem wpływu konkurencji na rynek e-commerce. Strony największych amerykańskich firm ope-rujących w branży handlu elektronicznego stały się inspiracją dla mniejszych przed-siębiorców. Co ważne, nowopowstałe portale sprzedażowe nie są kopiami swoich poprzedników, wnoszą bowiem nowe rozwiązania technologiczne rozwijające sprzedaż internetową i mające w przyszłości szanse stać się inspiracjami dla twór-ców kolejnych, bardziej nowoczesnych witryn. Ponadto modele sprzedaży Amazona i eBaya przenoszone są na mniejsze rynki, jak w przypadku platformy Newegg.com, stosującej rozwiązania Amazona w branży elektronicznej (Lee, 2014).

Jak wskazano we wcześniejszych rozdziałach, największymi sklepami in-ternetowymi w Wielkiej Brytanii były: Amazon, Walmart i eBay. Platformami ucho-dzącymi za głównych konkurentów dla liderów brytyjskiego e-commerce w 2014 r. były: Argos (konkurujące z Amazonem), Tesco (rywalizujące z Walmartem), a tak-że CQout oraz Preloved bazujące na koncepcji eBay – stosowanie koncepcji „one-stop” i oferowanie szerokiego asortymentu. Argos jest firmą mającą długą tradycję w sprzedaży za pomocą katalogów wysyłkowych (Argosforbusiness.co.uk, 2015) i rozbudowaną sieć sklepów. Dopiero w 1995 r. zdecydowała się na własną stronę internetową, sukcesywnie przekształcaną w sklep internetowy (Tyler, 2011). Obec-nie zarówno model biznesowy, jak i wizualna koncepcja strony bazuje na modelu firmy Amazon. W swojej rywalizacji z amerykańską korporacją Argos wprowadził jednak rozwiązania niepozwalające na uznanie go za kopię Amazona. Poprzez po-siadanie infrastruktury w postaci sklepów stacjonarnych, brytyjskie przedsiębior-stwo proponuje swoim klientom zakupy zarówno z dostawą do domu, jak również w modelu R&C (Reserve & Collect), umożliwiając klientowi zlecenie skomple-towania zamówionych produktów ze stanu magazynowego wskazanego sklepu i odebranie w nim zamówionych towarów z pominięciem kosztów dostawy (Argos.co.uk, Reserve online, 2015). Konkurencja Argosa nie posiada także własnej karty kredytowej, za pomocą której klient może zamówić i otrzymać towar przed

87

zapłatą (Argos.co.uk, Argos Card, 2015). Tym samym brytyjska korporacja zmieniła podejście biznesowe, dodając nowy kanał sprzedaży, po części oparty na amerykań-skim pomyśle. Pozwoliło to na rozwinięcie zarówno samej firmy, jak i krajowego e-commerce. Walmart oraz konkurujące z nim Tesco.com są z kolei przykładami sklepów internetowych z branży FMCG, które pod kątem sposobu prezentacji pro-duktu na stronie oraz szerokości asortymentu czerpały z pomysłów firmy Amazon. Obydwa przedsiębiorstwa wprowadziły jednak pewne modyfikacje – w przypadku Walmartu było to wdrożenie modelu C&C (Click and Collect), czyli zamawiania to-waru dostępnego w magazynie na stronie internetowej, dostarczania go do wybranej placówki Walmart Pickup i odbierania go w tejże lokalizacji (Anderson, 2014), opcjo-nalnego dodatkowego ubezpieczenia kupowanego produktu (Walmart.com, Product care plans, 2015) oraz podobnie jak w przypadku Argosa – własnej karty kredyto-wej (Walmart.com, Walmart Credit Card, 2015). Tesco również wprowadziło usługę C&C z realizacją każdego zamówienia na kolejny dzień (Tesco.com, Click and Col-lect, 2015), jak również własną dostawę produktów do domu. Koncepcja prowadze-nia sprzedaży internetowej stosowana przez eBay wykorzystywana jest również na stronach CQout.com i Preloved.co.uk. Obydwa portale oferują sprzedaż używanych produktów w modelu C2C, prowadzą ją jednak tylko na rynku brytyjskim. Ponadto każdy z nich zdecydował się na konkurowanie z amerykańską korporacją w ten sam sposób – za pomocą ceny. W porównaniu do eBay, CQout proponuje jednorazową opłatę rejestracyjną, wyłączając z opłat dużą część czynności, które u konkurenta są płatne (CQout.com, 2015). Z kolei na Preloved opłacane jest konto Premium, pozwalające na odpowiadanie na najnowsze zapytania o cenę (Preloved.co.uk, 2015). Budowanie pomysłu na działalność w oparciu o rozwiązania największych firm sprzedających internetowo wpływa zatem na rozwój e-commerce poprzez zwiększanie liczby transakcji dokonywanych w internecie, a także zwiększenie ilości e-sklepów. Co ważne, niektóre z firm wchodząc na nowe rynki, nie poprzestają na kopiowaniu dotychczasowych rozwiązań, ale podejmują próbę ich udoskonalania podczas implementacji (np. wdrażanie funkcjonalności C&C i R&C). Analogicznie do obserwacji poczynionych przy opisywaniu USA, innowacja w tym kontekście implikuje na postęp w biznesie internetowym.

W grupie Alibaba znajduje się kilka platform sklepowych działających w róż-nych modelach sprzedaży, co niweluje potencjalne ryzyko wzajemnej konkurencji. Spośród nich warto wyodrębnić: Alibaba.com (zrzesza sprzedawców i kupujących w modelach B2B i B2C), Taobao.com (za jej pośrednictwem można sprzeda-wać i kupować według koncepcji C2C), TMall.com (koncentracja na sprzedaży B2C), Juhuasuan.com (umożliwia zakupy grupowe), a także opisany uprzednio AliExpress, koncentrujący się na klientach zagranicznych (Alibaba Group, Our Bu-sinesses, 2015). Portale zrzeszone w grupie Alibaba, w obrębie własnych modeli sprzedaży, kontrolują blisko 80% chińskiego rynku e-commerce, głównie poprzez Taobao i Tmall (Schaefer, 2014). W związku z tym konkurowanie z nimi wydaje się być ambitnym wyzwaniem. Tę świadomość ma również Jack Ma, twórca grupy

Światowa konkurencja


Alibaba, twierdząc, że „konkurowanie z Tmall i Taobao przy próbie wejścia na chiń-ski rynek online jest dużym błędem”, sugerując wypełnianie luk, których owe por-tale jeszcze nie zapełniły (Jourdan, 2013). Niemniej jednak zarówno chińskie, jak i zagraniczne firmy nie ustają w wysiłkach, by bazując na modelach platform z grupy Alibaba, prowadzić swój biznes. Twórcy indyjskiego start-upu o nazwie Flipkart.com nie ukrywali, iż przy jej tworzeniu wzorowali się na modelu biznesowym Aliba-by, chcąc zaimplementować jak najwięcej rozwiązań z Chin z uwagi na podobień-stwa łączące obydwa rynki (Rai, 2014). Wartym zaznaczenia jest fakt, iż Flipkart w swojej fazie koncepcyjnej miał być pierwotnie wzorowany na portalu Amazon (Dalal, 2014). Powstały w 2004 r. sklep internetowy DHGate.com z kolei może po-służyć za przykład wzorowania się na Alibabie oraz po części na AliExpress. Wzo-rem dla powstałego w 2010 r. JD.com (JD.com, 2015) była natomiast utworzona w 2008 r. strona Tmall.com (Alibaba Group, History and milestones, 2008). Bazując na modelu B2C, konkurent Tmall miał w 2014 r. ok. 15% udział w rynku chińskiej sprzedaży internetowej B2C, posiadał prawie 36 mln kont klientów, 82 magazyny i był w stanie obsłużyć do 30 milionów zamówień dziennie (Shier, 2014, s. 14). Platforma Alibaba.com sama w sobie jest także przez niektórych badaczy uważana za hybrydę łączącą funkcjonalności serwisów Amazon, eBay, a także usługi PayPal (Osawa, 2014). Należy jednak zaznaczyć, że w przeciwieństwie do Amazona, nie jest ona właścicielem sprzedawanych dóbr (Riley, 2014). Mimo to można uznać, że nawet tak duży portal internetowy szukał i wciąż szuka inspiracji u konkurencji.

Badania Megapanel PBI i Gemius Polska wykazywały Allegro.pl jako najpo-pularniejszą wyszukiwaną platformę C2C i B2C w Polsce. Allegro, według statystyk zebranych przez stronę internetową Aukcjostat.pl, jest portalem zrzeszającym ponad 40 mln aukcji internetowych w Polsce (Aukcjostat.pl, 2015). Biorąc pod uwagę, że na drugim miejscu znalazła się witryna Aukcje FM z ok. 3,3 mln dostępnych aukcji, natomiast na trzecim serwis LekkiKoszyk.pl (ok. 2,6 mln aukcji), należy uznać, że Allegro jest najpopularniejszym serwisem aukcyjnym w kraju. Dodatkowo będąc zintegrowanym z szybkimi płatnościami internetowymi PayU, wchodzącymi w skład koncernu Naspers (Uryniuk, 2015), uczestnicząc w programie lojalnościo-wym Payback oraz posiadając własną aplikację mobilną (Allegro.pl, O programie Pay-back, 2015), Allegro posiada skuteczne narzędzia do przyciągania nowych klientów. Mimo wszystko na polskim rynku nie brakuje stron pozwalających na sprzedaż C2C i w efekcie konkurujących z polskim potentatem branży. Spośród nich warto wy-mienić wskazane wcześniej Aukcje.fm, LekkiKoszyk.pl, OLX.pl, Gumtree.pl, eBay Polska czy Fairsquare. LekkiKoszyk.pl wydaje się być skromniejszą kopią serwisu Allegro – świadczy o tym podobny wygląd strony, ten sam pomysł na kategoryzację produktów, ale także podobne rozwiązania integracyjne z platforma-mi sklepów internetowych (LekkiKoszyk.pl, Partnerzy, 2015). Wprowadzono w nim szereg rozwiązań usprawniających użytkowanie, m.in. program lojalnościowy „Kesz-bek”, pozwalający na zbieranie premii zakupowych naliczanych po każdym zakupie w serwisie, zerowe koszty wystawienia przedmiotu oraz niską prowizję od

89

dokonanych zakupów (eKomercyjnie.pl, 2013), które procentowały coraz więk-szą ilością aktywnych aukcji internetowych. Efektem powyższego był wzrost ilo-ści transakcji internetowych w skali krajowej, a zatem rozwój sektora e-commerce w Polsce. Platform OLX.pl oraz Gumtree.pl nie można traktować jako konkurentów Allegro, bowiem nie oferują one wystawiania aukcji. Są natomiast tablicami ogło-szeń, na których osoby prywatne mają możliwość ogłaszania chęci sprzedaży, zaku-pu, zamiany lub oddania za darmo posiadanych przez siebie dóbr, a ponadto wysta-wienia ogłoszenia o pracę, oferowania wielu typów usług, a nawet adopcji zwierząt. Z tego względu wypełniają obszar, którego nie zagospodarowało Allegro, a tym sa-mym mogą generować w nim potencjalne zyski. Oprócz powyższych przykładów zasadnym jest także wskazanie firmy FairSquare jako potencjalnego rywala Allegro w segmencie B2C. FairSquare jest start-upem działającym do 2014 r. jedynie w ob-rębie Stanów Zjednoczonych, który zdecydował się na próbę prowadzenia biznesu na rynku europejskim, również w Polsce (Zaraziński, 2014). Jego model biznesowy opiera się na mobilnej sprzedaży ofert i usług krótkoterminowych z wykorzystaniem mechanizmu geolokalizacji sprzedawcy i kupującego. Twórcy platformy nie kryli inspiracji serwisem Allegro twierdząc, iż „chcą być odpowiednikiem Allegro dla ofert promocyjnych” (Zaraziński, 2014). Prowadząc sprzedaż w zaproponowanym modelu mają szansę zagospodarować biznesowo obszar, w którym platforma Alle-gro nie uczestniczy, a tym samym rozwinąć polski rynek e-handlu.

4.4. Czynniki demograficzne

Gibbs, Dedrick i Kraemer w pracy opisującej cechy rozwiniętego handlu elektro-nicznego podkreślili rolę demografii jako czynnika wpływającego na zróżnicowa-nie wysokości transakcji internetowych w badanych krajach. Nie wskazując jed-noznacznych relacji konkludowali, iż dane demograficzne determinowały miejsca koncentracji e-handlu oraz potrzeby konsumentów, tym samym definiując rozmiar rynku. Twierdzili ponadto, że większa gęstość zaludnienia w państwie jest powią-zana z posiadaniem przez nie zaawansowanej infrastruktury pozwalającej na roz-wój e-handlu. Aby potwierdzić te tezy, uwzględniając realia kolejnych lat, należy przeanalizować, czy w obrębie obszarów z wyższym stopniem urbanizacji handel internetowy rozwijał się z większą dynamiką niż w obszarach mniej zurbanizowa-nych, m.in. poprzez odnalezienie prawidłowości istnienia większego zagęszczenia infrastruktury IT w aglomeracjach.

Według badania z 2014 r., przeprowadzonego przez portal BusinessInsider.com, czynnikami demograficznymi wpływającymi na e-handel w USA były: wiek, płeć oraz przychód (Lu, 2014). Osoby w wieku 18–34 lat, posiadając relatywnie niski przychód, generowały transakcje o najwyższych kwotach (rocznie ok. 2 tys. do-larów), a także wydawały najwięcej spośród wszystkich zidentyfikowanych przez

Czynniki demograficzne


badanie grup (Cooper, 2014). Co więcej, osoby mające 18–24 lata wydawały naj-większą część swoich dochodów na zakupy w Internecie, wynoszącą ok. 9% (Co-oper, 2015). Raport mówił także o osobach w wieku powyżej 55 lat, które nie tylko kupowały internetowo, ale także mobilnie. Ich udział w transakcjach mobilnych był na tyle duży, że stanowili ¼ wszystkich osób kupujących za pośrednictwem urządzeń przenośnych (Cooper, 2015). Znaczenie płci potwierdzały z kolei dane statystycz-ne, zebrane przez Hybris Software w publikacji „Mobile Commerce Report” – spo-śród grupy osób badanych w 2014 r. 57% kobiet i 52% mężczyzn z USA kupowało w Internecie. Mężczyźni natomiast dominowali w zakupach mobilnych, dokonując ponad 22% transakcji za pośrednictwem smartfonów. Czynnikiem powiązanym z demografią, mającym wpływ na e-commerce, był obszar zamieszkania klientów sklepów elektronicznych. Wskazywano na zróżnicowanie w ilości transakcji inter-netowych zależne od regionów badanego kraju – blisko 70% obywateli zamieszka-łych w zachodniej części kraju deklarowało robienie zakupów w sieci, natomiast ok. 48% Amerykanów ze wschodniego wybrzeża nie korzystało z tej formy kupowa-nia. Urbanizacja miała też wpływ na m-commerce – blisko 74% kobiet w obszarach silnie zurbanizowanych dokonywało transakcji za pomocą urządzeń przenośnych, w porównaniu z ok. 59% w obszarach słabo zurbanizowanych (Hybris Software, 2015, s. 3–11). Obszary bardziej zurbanizowane w USA charakteryzowały się więk-szą liczbą transakcji online, a tym samym większą koncentracją e-commerce. Jest to zbieżne z tezą Gibbs. Założenia autorki potwierdzały również dane statystyczne ukazujące znaczenie, jakie dla handlu elektronicznego miały czynniki demograficz-ne: wiek, płeć, przychód.

Gibbs, Kraemer i Dedrick opisując czynniki mające wpływ na sprzedaż inter-netową w 2000 r. wskazywali, że od stopnia zurbanizowania kraju zależała m.in. jakość infrastruktury technicznej, tym samym twierdząc, iż większe możliwości rozwoju e-commerce miały kraje z większą gęstością zaludnienia. Przykład Wiel-kiej Brytanii z 2014 r. udowadnia, że ta teza miała swoje potwierdzenie. Londyn jest regionem z największą ilością gospodarstw domowych (94%) podłączonych do szerokopasmowego Internetu. Wskaźnik obecności łącz szerokopasmowych był ge-neralnie wyższy w obszarach zurbanizowanych (Eurostat, Information society stati-stics at regional level, 2014).

Raport KPMG wskazywał, iż w Chinach w 2014 r. bardzo duża część oby-wateli korzystała z Internetu, ale grupa ta była jednocześnie różnorodna pod kątem zachowań i preferencji zakupowych, co identyfikowało rynek chiński jako nieho-mogeniczny (KPMG, 2014b, s. 5). KPMG w swojej publikacji opierał się na po-dziale Państwa Środka na regiony zróżnicowane pod względem ilości transakcji internetowych, dokonanym przez Hoffmann, Lannes i Dai (2012). Region pierw-szy odnotowywał najwyższy współczynnik transakcji e-commerce, natomiast region czwarty kupował w Internecie najmniej. Obywatele mieszkający w pierw-szym obszarze, w skład którego wchodziły miasta takie jak Szanghaj, częściej przez Internet kupowali wczasy, samochody, a także wysokiej jakości akcesoria do

91

higieny osobistej, torebki i markowe ubrania w porównaniu do mieszkańców miast z grup drugiej, trzeciej i czwartej. Wartym zaznaczenia jest fakt, iż mieszkańcy miast z grupy czwartej wydawali porównywalne kwoty pieniędzy na zakupy internetowe w stosunku do wydatków na e-commerce czynionych przez obywateli miast z grup pierwszej, drugiej i trzeciej (KPMG, 2014b, s. 5). Na przykład samotne, studiują-ce kobiety w wieku 23 lat ze średnim dochodem, mieszkające w miastach takich jak Szanghaj, były przynależne do grupy osób sugerujących się dobrymi opiniami o produkcie kupowanym w Internecie, a także zwracających uwagę na jego cenę. Wydając rocznie ok. 3 tys. yuanów na transakcje internetowe, były trzecią w kolej-ności grupą kupujących w Chinach. Osoby zaliczone przez twórców analizy do tzw. „Starej Szkoły” to samotni, ok. 29-letni mężczyźni, zarabiający ok. 10 tys. yuanów miesięcznie i preferujący zakupy tradycyjne. Wydając ok. 2 tys. yuanów rocznie na zakupy w Internecie, byli czwartą grupą kupujących w sieci. Dane zaprezentowa-ne w obydwu powyższych publikacjach wyraźnie wskazują na powiązanie czyn-ników demograficznych z handlem elektronicznym, jakkolwiek w wielu aspektach segmentacja rynku staje się coraz bardziej złożona i odbiegająca od intuicyjnych przypuszczeń formułowanych na początku lat 90.

W Polsce, według raportu „Kupuję w Internecie 2014” przygotowanego przez Izbę Gospodarki Elektronicznej e-Commerce Polska oraz Gemius, nieza-leżnie od płci, największą grupę klientów sklepów internetowych w 2014 r. sta-nowiły osoby w wieku 25–34 lat. Osobami odwiedzającymi sklepy interneto-we były w 52% kobiety i w 48% mężczyźni. Przewaga kobiet nad mężczyznami w korzystaniu z handlu elektronicznego przejawiała się również w odwiedzaniu aukcji internetowych (51% w stosunku do 49% mężczyzn), pasaży handlowych (56% w odniesieniu do 44% mężczyzn), dokonywaniu zakupów grupowych (58% w porównaniu do 42% mężczyzn), jak również stron konsolidujących opinie o sklepach i nabywanych produktach, które odwiedzało 55% kobiet i jedynie 45% mężczyzn. Naturalną konsekwencją takiej segmentacji rynku są również kategorie sklepów online cieszące się wśród konsumentów największą popularnością. Kobiety najczęściej odwiedzały platformy internetowe sprzedające produkty z kategorii „literatura, muzyka i film”, apteki internetowe, a także odzież oraz produkty dla dzieci i zabawki; mężczyźni zaś odwiedzali sklepy online mające w swojej ofercie komputery, elektronikę oraz artykuły RTV i AGD. Pokrywa się to z zestawieniem ujmującym najpopularniejsze kategorie e-sklepów w 2014 r., który-mi były: odzież, sklepy wielobranżowe i sklepy z artykułami RTV i AGD, a także z listą kategorii stających się coraz bardziej popularnymi, m.in. produkty dla dzieci i zabawki (e-Commerce Polska, Kupuję w Internecie, 2014, s. 3–9).

Przy odnoszeniu się do znaczenia miejsca zamieszkania, dochodu i wy-kształcenia w e-handlu mogą być pomocne wyniki zaprezentowane w publikacji „E-commerce w Polsce 2014”, również przygotowanej przez e-Commerce Pol-ska i Gemius. Wskazuje ona, iż w 2014 r. spośród osób ankietowanych 41% klientów sklepów online zamieszkiwało miasta powyżej 200 tys. mieszkańców,



36% mieszkało w miastach do 200 tys. obywateli, natomiast 24% obszary wiejskie (e-Commerce Polska, E-commerce w Polsce, 2014, s. 25). Raport zawiera rów-nież dane mówiące o wykształceniu osób kupujących internetowo – 45% klien-tów online w 2014 r. miało wykształcenie ogólne, 35% posiadało wykształce-nie wyższe, natomiast 19% podstawowe. Konkludując, przeprowadzona przez e-Commerce Polska i Gemius analiza pokazywała powiązanie handlu elektroniczne-go z czynnikami demograficznymi poprzez uwzględnienie wpływu płci, wykształ-cenia, wieku, miejsca zamieszkania oraz dochodów na strukturę rynku e-commerce w Polsce w 2014 r.

4.5. Zasoby gospodarcze i finansowe państwa

Firma Gibbs et al. identyfikując kwalifikatory determinujące handel internetowy w omawianych przez siebie krajach, jako jeden z nich wyszczególniła zasoby go-spodarcze i finansowe. Wskazywano w szczególności na środki pieniężne, jakie pań-stwo mogło przeznaczyć na inwestycje w technologie e-commerce, rozwój kapitału ludzkiego (w postaci pracowników segmentu IT), posiadaną infrastrukturę infor-macyjną oraz wysoki poziom płac. Niewątpliwie wiele z tych elementów znajduje swoje odzwierciedlenie bezpośrednio w PKB, część z nich jednak należy mierzyć w odrębny sposób. Aby z kolei ocenić kapitał ludzki, którym dysponowało dane państwo, można dokonać weryfikacji udziału osób pracujących w sektorze zwią-zanym z technologiami informacyjnymi. Należy jednak zaznaczyć, iż pojęcie kadr IT jest terminem ogólnym, a przez to bardzo pojemnym. Traktowanie go w cało-ści jako zasób, który mógł zapewniać sprawną obsługę e-commerce, co do zasady jest błędem, z uwagi na występowanie wysokiego stopnia zróżnicowania w obrębie grupy zawodów powiązanych z technologiami komputerowymi i internetowymi. Z kolei badanie infrastruktury informacyjnej w państwie w obrębie omawianej te-matyki powinno odnosić się do czterech mierników: ilości gospodarstw domowych posiadających komputer, stopnia użycia Internetu szerokopasmowego w kraju, do-stępu do sieci dla użytkowników domowych oraz kosztów wspomnianego dostępu, z uwzględnieniem zagadnień prędkości przesyłania danych oraz ceny dostępu do sieci. Trzeba jednak przy tym pamiętać, iż z uwagi na rozwój technologiczny wystę-puje rozbieżność w rozumieniu pojęcia „komputer” między rokiem 2000 a 2014. Na przestrzeni lat oprócz komputerów stacjonarnych, na rynku zaczęły upowszechniać się komputery przenośne i inne rodzaje sprzętu spełniające ich funkcje (tablety, a do pewnego stopnia także smartfony).

Znaczenie poziomu płac było w roku 1990 kluczowe dla rozwoju e-commer-ce, ponieważ wysokie koszty wynagrodzeń były jednymi z czynników, dla których przedsiębiorstwa decydowały się na wdrażanie rozwiązań e-commerce. Czynnik ten

93

może zostać zbadany za pomocą określenia średniego poziomu płac w kraju, zesta-wiając je ze średnimi płacami w branży IT.

Przechodząc do rynku amerykańskiego, należy wskazać, że dane z rynku pra-cy zebrane przez Bureau of Labor Statistics (2014c, s. 9) wskazywały, iż w 2014 r. było ok. 135 mln osób pracujących, przy czym osób pracujących w zawodach stricte powiązanych z technologiami informatycznymi było ok. 121 tys. (Bureau of La-bor Statistics, 2014a)16. Jednocześnie średnie zarobki pracowników IT wynosiły ok. 5 030 dolarów miesięcznie (Bureau of Labor Statistics, 2014b). W odniesie-niu do średniego poziomu zarobków wszystkich zawodów, wynoszącego w 2014 r. ok. 3 935 dolarów (Bureau of Labor Statistics, 2014c, s. 9), można uznać, że poziom płac osób zatrudnionych w zawodach powiązanych z technologiami komputerowymi był wysoki.

Wartość wskaźnika infrastruktury telekomunikacyjnej w Stanach Zjednoczo-nych na podstawie badań ONZ wyniosła ok. 0,74, co umiejscawiało ten kraj na 23. pozycji wśród wszystkich 193 krajów należących do organizacji (ONZ, E-govern-ment Survey 2014, s. 227). W oparciu o dane ankietowe dotyczące Internetu, ze-brane przez U.S. Census Bureau w publikacji z 2014 r., wskazuje się także, że aż 83,3% mieszkańców USA korzystało z Internetu, a 78,1% miało dostęp do połącze-nia szerokopasmowego (File, Ryan, 2014, s. 3). Z kolei według ankiety przeprowa-dzonej przez Pew Research Center, w 2014 r. z Internetu korzystało 87% dorosłych Amerykanów (Pew Research Center, 2014, s. 17). Naturalnie występowało także zróżnicowanie zarówno na gruncie wykorzystywanego sprzętu (komputer, laptop, tablet itp.), jak i prędkości czy rodzaju łącz. Blisko 84% gospodarstw domowych po-siadało komputery, 78,5% laptopy oraz komputery personalne, a 63,6% małe kom-putery przenośne (File, Ryan, 2014, s. 3). Dostęp był jednak zależny od dochodów – spośród osób z dochodami do 30 tys. dolarów na rok jedynie 54% miało dostęp do Internetu, z kolei ⅓ obywateli USA zarabiających poniżej 20 tys. dolarów na rok w ogóle nie korzystała z sieci, natomiast kolejna ⅓ używała wprawdzie technologii internetowej, ale nie miała do niej dostępu z domu (Kasperkevic, 2014). Nastąpiła także saturacja na rynku dostawców – około 75% Amerykanów, chcąc zapewnić so-bie połączenie internetowe, miało do wyboru tylko jednego dostawcę i w zależności od regionu był to AT&T, Comcast, Verizon lub Time Warner (Miller, 2014). Interne-towi monopoliści mogli więc narzucać swoją cenę dostępu do tej usługi, co skutko-wało wysokimi kosztami podłączenia do sieci, obowiązującymi w miastach amery-kańskich w porównaniu z kosztami w miastach europejskich (Miller, 2014). Niska konkurencja na rynku ISP była także bezpośrednią przyczyną niewielkiego odsetka łącz światłowodowych, gdyż dostawcy usług dostępu do Internetu wiedząc, że ich pozycja jest niezagrożona, nie wyczuwali presji konkurencyjnej (Miller, 2014).

Z kolei na podstawie raportu walijskiego urzędu statystycznego z 2014 r., uwzględniającego dane z 2013 r., w Wielkiej Brytanii pracowało ok. 30,5 mln obywateli (National Statistics Ystadegau Gwladol 2014, s. 6), co według

16 Zsumowane dane statystyczne z sekcji „15-0000 Computer and Mathematical Occupations”.

Zasoby gospodarcze i finansowe państwa


wskaźnika zatrudnienia wyspecyfikowanego przez Eurostat stanowiło 70,8% wszyst-kich Brytyjczyków (Eurostat, Employment – annual averages, 2015). Ponadto blisko 1,27 mln spośród nich wykonywało pracę związaną z technologiami komputerowy-mi (National Statistics Ystadegau Gwladol 2014, s. 6). Według serwisu ekonomicz-nego TradingEconomics.com, średnia miesięczna kwota zarobków mieszkańców Wielkiej Brytanii w 2014 r. wynosiła ok. 1 922 funtów (TradingEconomics.com, 2015)17. Brytyjskie ministerstwa oraz agencje rządowe nie dostarczają jednak da-nych dotyczących płac w sektorze IT. Wielka Brytania w 2014 r. była natomiast na 10. pozycji wśród wszystkich członków ONZ pod kątem wysokości wskaźnika „Te-lecommunication Infrastructure” (ONZ, E-government Survey 2014, s. 227). Dane Eurostatu pokazywały z kolei, że w badanym roku 90% brytyjskich gospodarstw do-mowych posiadało szerokopasmowy dostęp do Internetu (Eurostat, Broadband and connectivity – households, 2015). Niejako naturalną konsekwencją pokrycia siecią jest wysoki stopień korzystania z technologii internetowej, co potwierdzają statysty-ki – 92% Brytyjczyków w wieku 16–74 lat w 2014 r. używało Internetu regularnie, tj. w ciągu ostatnich 12 miesięcy (Eurostat, Individuals – internet use, 2015). Według różnych źródeł, na rynku brytyjskim działało 95 (ISPReview.co.uk, 2015) lub 65 (ThinkBroadBand.com, 2015) firm oferujących powyższe usługi w cenach z zakre-su 9,99–36 funtów brytyjskich miesięcznie (ISPReview.co.uk, 2015) tudzież od 30 funtów do ponad 5 tys. funtów brytyjskich rocznie (ThinkBroadBand.com, 2015). Tak szeroki zakres cen wynika z różnych prędkości oferowanych łącz i uwzględnia potrzeby różnych grup klientów. W kontekście omawianego zagadnienia, jakim jest handel elektroniczny, ważnymi zmiennymi są także informacje na temat ilości osób zamawiających produkty bądź usługi przez Internet dla użytku prywatnego, ponie-waż pokazują one sposób wykorzystania utworzonej infrastruktury. Statystyki w tym zakresie przedstawił Eurostat – w 2014 r. 72% obywateli Wielkiej Brytanii dokonało zamówień przez Internet (Eurostat, Internet purchases by individuals, 2015). Należy nadmienić, że podobnie jak w USA, tak i w Zjednoczonym Królestwie obywatele łączyli się z siecią również z wykorzystaniem urządzeń przenośnych – w 2014 r. 68% dorosłych używało Internetu mobilnego (Office for National Statistics, 2014, s. 10). Wyszczególnione wyżej informacje pozwalają na stwierdzenie, że Wielka Brytania w omawianym roku była państwem posiadającym rozwiniętą infrastruk-turę IT, szybkie łącza przesyłowe, jak również społeczeństwo, które świadomie i z wysoką częstotliwością korzystało z Internetu, również w zakresie zakupów do-konywanych drogą elektroniczną.

Na podstawie danych statystycznych z 2013 r., udostępnionych przez Natio-nal Bureau of Statistics of China w roczniku statystycznym z 2014 r., w Chinach pracowało ponad 769 mln osób, z czego ok. 3,27 mln stanowili pracownicy IT (Chi-na Statistical Yearbook, 2014a). Kadry IT w 2013 r. zarobiły łącznie średnio prawie 91 tys. yuanów (China Statistical Yearbook, 2014d), co w przeliczeniu na jedną

17 Wartość uzyskana na podstawie wyliczenia średniej arytmetycznej z danych statystycz-nych dotyczących tygodniowych zarobków w Wielkiej Brytanii w 2014 r., a następnie pomnożona przez 4 (ilość tygodni w miesiącu).

95

osobę w stosunku miesięcznym daje średni wynik ok. 3 000 yuanów. Uzyskaną wartość należałoby odnieść do średnich zarobków w kraju w 2013 r., wynoszących w przeliczeniu na miesiąc średnio ok. 1000 yuanów (China Statistical Yearbook, 2014c).

Organizacja Narodów Zjednoczonych, badając stopień rozwinięcia infrastruk-tury telekomunikacyjnej w krajach będących jej członkami, umieściła Chiny na 89. pozycji na świecie (ONZ, E-government Survey 2014, s. 223). Badania China Internet Network Information Center pokazywały natomiast, iż w 2014 r. w Chi-nach było ok. 632 mln użytkowników Internetu, co przekładało się na poziom jego penetracji w wysokości 46,9% (CNNIC, 33rd Statistical Survey on Internet Deve-lopment in China, 2014, s. 13). CNNIC ujmuje także w swoim raporcie zjawisko wysokiej popularności Internetu mobilnego wśród chińskich użytkowników. Aż 81% Chińczyków w roku 2014 łączyło się z Internetem za pośrednictwem urządzeń mobilnych, co tę formę dostępu czyni popularniejszą od tradycyjnego łączenia się za pośrednictwem komputerów stacjonarnych. Oficjalnie chińskie źródła rządowe nie podają ilości ISP działających w tym kraju. Pewnym wyznacznikiem są staty-styki sporządzone przez Office of the Communications Authority, biuro rządu Hong Kongu, które podaje, że w tym regionie administracyjnym działa blisko 190 firm wykonujących usługi podłączania do Internetu (OFCA, 2015). Prawdopodobnym jest jednak, że w samych Chinach ich ilość jest znacznie mniejsza. Duża ilość ob-szarów wiejskich oraz powierzchnia kraju z pewnością nie ułatwiały rozwoju in-frastruktury tradycyjnej. To może tłumaczyć dużą popularność smartfonów i mo-bilnych metod łączenia się z siecią, co wyróżnia Chiny na tle opisywanych krajów i daje nadzieję na dalszy rozwój.

Raport utworzony na podstawie Ogólnopolskiego Badania Wynagrodzeń prze-prowadzanego rokrocznie przez firmę Sedlak & Sedlak na podstawie próby badaw-czej wskazuje, iż mediana całkowitego wynagrodzenia w Polsce, z uwzględnieniem podatku, wyniosła w 2014 roku 4 150 zł. Praca specjalistów komputerowych oka-zała się najbardziej zyskowna ze wszystkich uwzględnionych w badaniu – mediana wynagrodzenia w branży IT wyniosła 6 000 zł (Wynagrodzenia.pl, 2015). Polska zajęła 50. miejsce spośród 193 członków ONZ pod kątem stopnia rozwinięcia infra-struktury telekomunikacyjnej w 2014 r., co było wynikiem lepszym od Chin, nato-miast gorszym od Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (ONZ, E-government Survey 2014, s. 226). Jednocześnie Główny Urząd Statystyczny podawał, iż w 2014 r. 74% gospodarstw domowych posiadało dostęp do Internetu, 71% z nich używało do tego celu łączy szerokopasmowych, natomiast 77% posiadało komputer (GUS, 2014, s. 2). Źródło nie rozróżnia jednak rodzaju sprzętu komputerowego, którym dysponowali użytkownicy domowi. Ponadto 77% spośród wszystkich obywateli Polski używało Internetu regularnie, tj. w okresie ostatnich 12 miesięcy (Eurostat, Individuals – internet use, 2015). Odnotowany został także trend uprzednio zauwa-żony w innych krajach, polegający na wykorzystaniu do łączenia się z globalną siecią urządzeń mobilnych – 27% wszystkich połączeń internetowych realizowano



ze smartfonów, natomiast 23% z komputerów przenośnych (GUS, 2014, s. 3). Co ważne, zaobserwowano również zwiększanie się popularności zamawiania towarów drogą elektroniczną – 34% badanych potwierdziło korzystanie z takiej formy zaku-pów w ciągu 12 miesięcy przed okresem badania (GUS, 2014, s. 3). Odnosząc się do kosztów dostępu do sieci internetowej oraz konkurencji wśród ISP, należy przy-toczyć badania Urzędu Komunikacji Elektronicznej (2014) na temat cen dostępu do stacjonarnego Internetu w kraju. Na podstawie powyższej analizy stwierdza się, iż na polskim rynku w 2014 r. działało 11 dużych ISP, oferujących różne prędkości łącz od 20 do 100 Mbps w zróżnicowanych cenach, od ok. 29 do 190 zł (UKE, Analiza cen dostępu do usług stacjonarnego Internetu w Polsce, 2014). Polska była zatem państwem wciąż rozwijającym szerokopasmową infrastrukturą przesyłową, zapew-niającą szybkie połączenie z siecią.

4.6. Struktura gospodarki

Analiza przeprowadzona w oparciu o dane z roku 2000 podkreślała znaczenie struk-tury gospodarki jako czynnika istotnego dla rozwoju e-handlu dla danego kraju. E-commerce miało być szczególnie istotne dla takich branż, jak finanse, handel i sam sektor IT. Zwracano też uwagę na rolę zarówno dużych, jak i małych przed-siębiorstw, jak również dużych sieci handlowych w procesie upowszechniania e-biznesu. W tym kontekście branżą rozwijającą handel elektroniczny jest taka, która spełnia warunek wysoko zinformatyzowanej i jednocześnie silnie konkurencyjnej.

Wspólna dla omawianych krajów tabela sektorów rozwijających e-handel w 2014 r. jest oparta na przygotowanym przez portal Fortune.com zestawieniu „Glo-bal 500”, obejmującym listę pięciuset największych przedsiębiorstw na świecie na podstawie ich rocznych dochodów. Wyodrębniając z zestawienia 5 największych firm działających w każdym analizowanym kraju, a następnie po skorelowaniu ich z właściwymi im gałęziami gospodarki, otrzymujemy rodzaj mapy opisującej sytu-ację w danym państwie.

Tabela 9. Kluczowe gałęzie gospodarki w wybranych krajach w 2014 r.

Kraj /Gałąź gospodarki

Związek z e-commerce Stany Zjednoczone Wielka Brytania Chiny Polska

Paliwa Mały X X X XSprzedaż detaliczna

(FMCG) Duży X X

Ubezpieczenia Duży X XBankowość Bardzo duży X X

97

IT Bardzo duży XEnergia elektryczna Mały X

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zebranych z rankingu 500 największych świato-wych przedsiębiorstw (Fortune.com, 2014).

Można uznać, że tabela wskazuje na aktualność hipotez z początku wieku – branże o dużym stopniu usieciowienia to te, które są silnie zinformatyzowane i konkurencyjne. W dalszym jednak ciągu sektory paliwowy oraz energetyczny w niewielkim stopniu poddają się e-commerce. W przypadku sprzedaży detalicznej (w tym dóbr szybko zbywalnych) dominują rozwiązania zakładające dokonywanie zamówień przez Internet i odbieranie ich w sklepach stacjonarnych, czego przykła-dem była opisywana już strategia Tesco. Usługi bankowe bardzo intensywnie wyko-rzystują technologie e-commerce – upowszechniła się elektroniczna forma obsługi klienta, która spowodowała spadek znaczenia tradycyjnych kanałów, czemu sprzy-jał też wzrastający poziom bezpieczeństwa oferowanych rozwiązań (Szwajkowska i in., 2010).

Twórcy analizy rozwoju handlu internetowego w 2000 r. podnosili rolę du-żych przedsiębiorstw oraz małych i średnich firm w owym procesie. Czynnikiem rozwojowym w tym przypadku była jednak raczej innowacyjność, na którą prze-kładały się również środki pieniężne i zasoby ludzkie, jakie przedsiębiorstwo prze-znacza na rozwój oraz zabezpieczenie finansowe w przypadku, gdyby tworzone i implementowane rozwiązanie okazało się błędne. W konsekwencji większe firmy posiadające większe zasoby miały także większe szanse na wdrożenie innowacyj-nej technologii w porównaniu do małych i średnich przedsiębiorstw. Rok 2014 nie przyniósł w tym obszarze znaczących zmian. Pokazał to raport Boston Consulting Group, wyszczególniający 50 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw na świe-cie. Metodologia tworzenia zestawienia jest oparta na ankietach przeprowadzanych wśród kierowników wyższego szczebla oraz na wskaźnikach ekonomicznych. Łącz-na ilość przedsiębiorstw biorących udział w badaniu to 1 500 firm typowanych ze wszystkich regionów świata. W pierwszej dziesiątce znalazły się korporacje takie, jak: Apple, Google, Samsung, Microsoft, IBM, Amazon, Tesla Motors, Toyota, Fa-cebook oraz Sony. Zauważalną prawidłowością jest fakt, iż siedem z pierwszych dziesięciu zaprezentowanych firm jest amerykańskich, natomiast wśród 50 najbar-dziej innowacyjnych przedsiębiorstw zaledwie jedno pochodzi z Wielkiej Brytanii oraz cztery z Chin. Polskie przedsiębiorstwa nie zostały ujęte w rankingu. Dodat-kowo sześć z dziesięciu korporacji charakteryzujących się największym stopniem innowacyjności operuje w obszarze IT. Są nimi: Apple, Google, Microsoft, IBM, Amazon, Facebook (Boston Consulting Group, The Most Innovative Companies, 2014). Warto nadmienić, iż w zestawieniu brakowało małych i średnich firm, co oznacza, że według twórców raportu nie były one dostatecznie innowacyjne, by się w nim znaleźć. W odniesieniu do wpływu dużych przedsiębiorstw na e-commerce, warto spróbować zweryfikować, czy duże marki działające w branży IT wytworzyły

Struktura gospodarki


także rozwiązania e-handlowe. Apple w 2014 r. rozwijał swój segment e-commerce poprzez projekty iTunes (serwis do kupowania muzyki przez Internet), iBooks (ser-wis umożliwiający zakup e-booków przez sieć internetową) oraz sklep internetowy Apple Store (Edwards, 2014a). Wkład firmy Google w e-commerce można podzielić na pośredni i bezpośredni. Pośrednim jest sama wyszukiwarka internetowa, przy użyciu której odbywa się większość ruchu w sieci Internet – jej udział w rynku w 2014 r. wynosił ok. 67,5% (Netmarketshare.com, 2014). Dzięki niej potencjalni klienci mogą odnaleźć pożądane artykuły w sieci, w tym także sklepy interneto-we, które je sprzedają. Google jest ponadto twórcą platformy Android, w 2014 r. najpopularniejszego systemu operacyjnego na urządzenia przenośne wiodące prym w sprzedaży elektronicznej (Edwards, 2014b). Bezpośrednim wpływem korporacji Google na handel elektroniczny było natomiast wytworzenie narzędzia marketingo-wego Google Adwords, służącego do promowania stron internetowych w sieci (Sup-port.google.com, 2015) oraz Google Analytics – aplikacji internetowej, analizującej m.in. ruch na stronie WWW oraz wyniki kampanii reklamowych z Google Adwords (Google.com, Google Analytics, 2015). Wpływ firm Microsoft oraz IBM polegał na rozwijaniu innowacyjnych platform sprzedaży – Microsoft w 2014 r. rozpoczął budo-wę rozwiązań zwiększających wolumen sprzedawanych produktów (Microsoft.com, 2014), natomiast IBM wytworzył aplikacje pozwalające na handel w Internecie za pośrednictwem wielu kanałów sprzedaży (IBM.com, 2015). Rola i wpływ Amazona jako innowatora e-commerce zostały opisane we wcześniejszej części monografii. Portal społecznościowy Facebook.com w 2014 r. był z kolei traktowany jako silne internetowe narzędzie sprzedażowe – za jego pośrednictwem klienci byli przenosze-ni na strony sklepów internetowych i tam dokonywali finalnego zakupu (Workman, Adler, 2014).

Ostatnią kwestią odnoszącą się do omawianego czynnika powiązanego z e-han-dlem był problem wskazany przez Gibbs i in., polegający na istnieniu konkurencji między tradycyjnymi, detalicznymi sieciami sprzedaży a zakupami internetowymi. Podnoszono, iż duże sieci sprzedające w sposób tradycyjny nie wykorzystywały potencjału e-commerce. Wydaje się, że w 2014 r. owe zjawisko wciąż jeszcze wy-stępowało, ale zauważalny był także nowy trend, polegający na traktowaniu sprze-daży internetowej jako kolejnego kanału sprzedaży. Wskazywały na to zarówno spo-strzeżenia zawarte w raporcie agencji marketingowej Interaktywnie.com z 2013 r. (Interaktywnie.com, E-commerce, 2013, s. 35), jak również przytaczane już stu-dia przypadków Tesco czy Walmart jako firm stosujących strategię handlu wielo-kanałowego, umożliwiających swoim klientom zakupy internetowe z odbiorem w sklepach stacjonarnych. W Chinach w 2014 r. istniała konkurencja pomiędzy firmami prowadzącymi duże sieci sprzedaży detalicznej (m.in. Suning Commerce Group, Best Buy lub chińska filia Carrefour) a dużymi sklepami internetowymi typu Alibaba, w związku z którą tradycyjne sieci musiały starać się, aby przyciągać klientów do sklepów stacjonarnych (Jourdan, 2014). W Polsce problem braku integra-cji sprzedaży offline ze sprzedażą online również był identyfikowany, np. w segmencie

99

modowym (Gieracz, 2015). Kluczowym jest, by obydwa sposoby prowadzenia sprzedaży działały ze sobą synergicznie, mają bowiem te same cele (wymiana towa-rowa bądź usługowa), działają także na tym samym rynku, powinny zatem wzajem-nie się uzupełniać (Kwasek, 2015).

4.7. Środowisko organizacyjne przedsiębiorstw

Opisując zjawisko rozwiniętego e-commerce, Gibbs, Kraemer i Dedrick wskazywali na istotną rolę środowiska organizacyjnego firmy. W obrębie tego pojęcia podnosili znaczenie działań przedsiębiorstw, polegających na nieustannym szukaniu możli-wości rozszerzenia swojego wpływu na nowe obszary, czego wyrazem było trak-towanie Internetu jako nowego kanału sprzedaży dysponującego wysokim poten-cjałem. Wskazywali również na kulturę przedsiębiorczości jako część środowiska organizacyjnego, której wyrazem był m.in. brak narzucania przez państwo utrudnień w ogłaszaniu upadłości firm, dzięki czemu ich aktywa mogły w przyszłości po-nownie wejść na rynek. Wspominali także o wsparciu dla innowacji, jak również o kulturze korporacyjnej, za przykłady której podawali: nieufność obywateli krajów azjatyckich do e-handlu ze względu na ich relacyjność (tj. kulturową preferencję do kontaktów bezpośrednich) oraz niechęć kadry urzędniczej Danii do e-handlu w modelu B2G i G2B z uwagi na możliwy negatywny wpływ na pewność stałego zatrudnienia (Gibbs i in., 2003, s. 12).

Utożsamianie handlu internetowego z kolejnym kanałem sprzedaży przez przedsiębiorców jest częstym zjawiskiem, stąd koniecznym staje się zdefiniowanie idei Multichannel oraz Omnichannel. Multichannel (wielokanałowość) jest trendem polegającym na oferowaniu klientom możliwości dokonania zakupu za pośrednic-twem różnych kanałów sprzedaży (np. Internet, sklepy tradycyjne) prowadzonych przez jedną firmę. Przedsiębiorstwa działające w tym modelu traktują poszczególne kanały jako punkty styku z klientem, a zatem miejsca, gdzie może on wejść w inte-rakcję i dokonać zakupu (Wakelin, 2015). Omnichannel jest ideą szerszą – obejmuje Multichannel, kładąc jednak nacisk na jednolite doświadczenie klienta, niezależnie od kanału zakupu, jaki wybierze (Wakelin, 2015). Aby móc mówić o wdrożeniu modelu Omnichannel należy zwrócić uwagę, czy jest on połączony spójnym dla klienta komunikatem marketingowym (Newman, 2014), a także należy zapewnić klientowi możliwość rozpoczęcia zakupów w jednym kanale i zakończenia go w dru-gim (Rouse, 2014). Pomimo dużego ryzyka w implementacji, np. w postaci efektu odwrotnego ROPO (Research Offline Purchase Online) – oglądania produktu w skle-pach stacjonarnych, a następnie kupowania go taniej w Internecie (Winter, 2015), wiele przedsiębiorstw decydowało się wdrażać sprzedaż wielokanałową w 2014 r. Jako przykłady można podać amerykański Walmart, który wdrażał Omnichannel

Środowisko organizacyjne przedsiębiorstw


(Evigo.com, 2014), brytyjskie Tesco, będące „wielokanałowym detalistą, oferują-cym swoim klientom szeroki wachlarz produktów i usług odpowiadający ich potrze-bom” (TescoPLC.com, Tesco UK, 2015), chiński oddział Benefit Cosmetics (Hybris Software, Benefit Cosmetics Goes Multi-Channel in China, 2013) oraz działający na rynku polskim Makro Cash and Carry (Metrogroup.de, 2014).

Badacze w 2003 r. nie zdefiniowali pojęcia kultury korporacyjnej, przytoczyli natomiast przykłady jej wpływu na e-handel. Można zauważyć jednak pewną nie-spójność – rozumiejąc definicję kultury korporacyjnej jako „zbiór zasad i wartości obowiązujących w danej społeczności organizacyjnej” (Fryzeł, 2005, s. 33), musiała być ona traktowana bardzo szeroko, gdyż twórcy badania do powyższego czynni-ka włączyli państwa sensu stricto (Chiny, Dania), nie zaś jedynie przedsiębiorstwa. Przyjmując jednak takie założenie, w odniesieniu do nieufności krajów azjatyckich do zakupów w Internecie, zasadne wydaje się przedstawienie sytuacji e-commerce w krajach azjatyckich, ze szczególnym uwzględnieniem Chin. W 2014 r., według da-nych portalu eMarketer.com, sprzedaż B2C w Azji i Pacyfiku wynosiła 525 bln do-larów (eMarketer.com, 2014). Wartość ta była najwyższa w porównaniu z wynikami osiągniętymi na innych kontynentach. Powyższe dane w połączeniu z przytaczaną już dużą popularnością m-commerce u Chińczyków wydają się zatem weryfikować tezę o niskiej popularności e-handlu w Chinach spowodowanej wysokim stopniem relacyjności Chińczyków. Jeżeli zaś chodzi o Danię – główną tezą podnoszoną przez badaczy był wpływ związków zawodowych na rozwój e-rządu w modelach B2G oraz G2B (Gibbs et al., 2003, s. 12). W 2014 r. Dania udostępniała przedsiębior-com szereg e-usług, pozwalających na zdalne rozwiązywanie spraw związanych z prowadzeniem działalności, np. internetowe złożenie deklaracji podatku VAT, utworzenie nowej firmy, otrzymywanie zezwoleń związanych ze środowiskiem na-turalnym lub obsługę zamówień publicznych (Komisja Europejska, eGovernment in Denmark, 2014, s. 36). Zaproponowane rozwiązania cieszyły się w Danii dużą popularnością, na co wskazywało umieszczenie Danii w pierwszej 20-tce krajów z najwyższym wskaźnikiem EGDI (miernik penetracji e-Government wyspecyfi-kowany przez Narody Zjednoczone) spośród państw z UE (ONZ, E-government Survey 2014, s. 31). Była ona także obecna w zestawieniu krajów uznanych przez Narody Zjednoczone jako „światowi liderzy rozwiązań e-Government” (ONZ, E-go-vernment Survey 2014, s. 15). Nie wydaje się zatem, by kultura korporacyjna, rozu-miana m.in. jako działanie związków zawodowych, miała znaczenie dla rozwijania modeli e-commerce.

101

4.8. Czynniki społeczne i kulturowe

Analizując trendy występujące w e-commerce w 2000 r., zwracano uwagę na aspek-ty społeczne i kulturowe, mające wówczas duże znaczenie w popularyzacji bądź hamowaniu zjawiska kupna i sprzedaży przez sieć Internet. Pragnienia konsumen-tów w zakresie wygody dokonywania zakupów i polepszania swojego stylu życia w połączeniu z nagłym wzrostem popularności Internetu poskutkowały zwiększo-nym udziałem handlu za jego pośrednictwem. W tym rozumieniu aspekt społecz-ny wpływał na zwiększanie się udziału e-handlu na świecie. Istotnym hamulcem rozwojowym było natomiast niskie zaufanie oraz obawy klientów sklepów online z uwagi na niską percepcję ich bezpieczeństwa i aspekt niekontrolowanego prze-kazywania danych osobowych, a także przyzwyczajenie klientów do handlu tra-dycyjnego, co potwierdzały wyniki badań ankietowych (Chellappa, 2000, s. 37). W 2014 r. przeprowadzono podobne badanie, w ramach którego respondenci zgła-szali nieco dalej idące obawy, dotyczące m.in. przekonania o pełnej transparentności sprzedawcy internetowego, zaufania do opisów produktów na stronie WWW lub też znajomości terminologii używanej w e-commerce (Kumar, Dange, 2014, s. 20–21). To pokazuje kontrast, który pojawił się na przestrzeni 14 lat pomiędzy czynnikami, na które klienci zwracali uwagę, zastanawiając się nad dokonaniem zakupu w sieci. Z kolei według badania z 2014 r., które przeprowadziła Manish Jha, Devendra Kumar Punia i Joji Rao, zaufanie klienta do e-commerce objawiało się w pięciu kluczowych czynnikach: zaufaniu do informacji zawartych na stronie, przekonaniu o bezpieczeństwie portalu i samej transakcji, pewności braku ryzyka przy dokony-waniu zakupów, znajomości m.in. sprzedawanej marki, jej reputacji lub też procedur związanych ze sprzedażą w Internecie, jak również w zaufaniu do sprzedawcy (Jha i in., 2014, s. 68). Przekładało się to na zwracanie szczególnej uwagi m.in. na poli-tykę zwrotów, dostępne formy płatności, ochronę przed wirusami oraz informacje na temat procedur reklamacji dobra, którego zakup jest rozważany (Jha i in., 2014, s. 68). Pojawił się także „hamulec” w postaci hackerów, czyli osób dokonujących włamań na portale internetowe, potrafiących wykraść z nich istotne dane transakcyj-ne itd. (Singh, 2014, s. 28–52). Na przestrzeni lat utworzono również model obrazu-jący etapy rozwijania zaufania w e-handlu, w którym wyróżniano okresy: budowa-nia zaufania, jego potwierdzania oraz utrzymywania (Gustavsson, Johansson, 2006, s. 23). Co istotne, sam zakup odbywał się pomiędzy drugim a trzecim okresem, co pokazywało, że budowa zaufania była rozumiana jako proces długotrwały, którego efektem było zawarcie transakcji.

W USA w zakresie bezpieczeństwa transakcyjnego w 2014 r. największe za-ufanie miały banki, serwis PayPal oraz platforma Amazon, natomiast na dalszych pozycjach były: Apple, American Express, eBay oraz Google (BusinessWire.com, 2014). Wyrazem wpływu zaufania na e-commerce był także certyfikat jakości dla sklepów online wydawany przez Google o nazwie „Google Trusted Stores”.

Czynniki społeczne i kulturowe


Pozwalał on na wprowadzenie odpowiedniego emblematu do kampanii promocyj-nych sklepu internetowego w wyszukiwarce, dzięki czemu już na pierwszy rzut oka dany sklep uznawany był za solidny i bezpieczny (Marquardt, 2013). Dodatkowo po-zwalał on na objęcie transakcji dokonywanej w zaufanym sklepie ochroną do 1 tys. dolarów (Maruszak, 2013). Usługa została wprowadzona do Stanów Zjednoczonych w 2013 r., natomiast do Wielkiej Brytanii w 2014 r. (DataDial.net, 2014). Chińskie firmy także rozumiały, jak ważne jest zaufanie klienta do e-sklepu, czego przykła-dem były działania sklepu internetowego Taobao, który prowadził statystyki sprze-dawców i kupujących oraz system komentarzy pozwalający drugiej stronie upewnić się, że ma do czynienia z rzetelnym kontrahentem (Li i in., 2014, s. 1605). Chińska platforma Alibaba z kolei dbała o zaufanie klientów poprzez monitorowanie swoich zasobów przez ponad 2 tys. pracowników w poszukiwaniu aukcji z podrobionym lub nielegalnym towarem tak, by konsumenci nie mogli zostać oszukani (Mcdo-nald, 2015). W Polsce również wzrosła świadomość funkcji, jaką pełni dobra opinia o sklepie w handlu elektronicznym. Pokazywały to badania z 2010 r., przepro-wadzone przez serwis Ceneo.pl, w których aż 73% respondentów uznało strach przed byciem oszukanym przez sprzedającego za barierę w rozwoju e-commerce (Ceneo.pl, 2010, s. 5). Odpowiedź na to samo pytanie zadane dwa lata później przy-niosła już zgoła odmienne wyniki – jedynie 16,5% ankietowanych bało się oszu-stwa przez nieuczciwego kontrahenta (Ceneo.pl, 2013, s. 7). Dodatkowo blisko 90% klientów zadeklarowało, że ich zdaniem kupowanie w sieci jest bezpieczne (Ceneo.pl, 2013, s. 9). Następuje zatem zmiana myślenia, ale też sklepy internetowe dostosowują swoją działalność do tych wyzwań (Ceneo.pl, 2013, s. 7).

Praca badawcza Gibbs, Kraemera i Dedricka podkreślała ponadto rolę języ-ka, w którym porozumiewają się klienci sklepów internetowych w popularyzacji e-handlu. Wydaje się, że w 2014 r. ten czynnik nie stracił na znaczeniu. Wskazywała na to brytyjska firma CAPITA, podając obrazowy przykład, iż tłumaczenie strony internetowej na język chiński może potencjalnie przynieść wzrost jej oglądalności przez 22% użytkowników Internetu (CAPITA, 2014, s. 4). Podnosiła także argument opłacalności przetłumaczenia strony WWW na 13 języków, które pozwalało na zrozumienie jej treści przez blisko 90% obywateli silnych ekonomicznie regionów. Rozważanymi językami były m.in. angielski, chiński, niemiecki, japoński i szwedzki (CAPITA, 2014, s. 4). Niezrozumiały język strony dla odwiedzającego był również traktowany jako jedna z przyczyn spadku zaufania klienta do sklepu internetowego (Bednarz, 2014). Podobny argument wysuwał serwis ePrime Global.com wskazując, że lokalizacja strony zgodna z językiem klienta zwiększa zarówno szanse na zakup, jak i zaufanie do sklepu online (Sabitov, 2014). W zbliżonym tonie wypowiadał się Kinjal Adeshara z serwisu TemplateMonster.com, platformy pozwalającej na zakup personalizowanej szaty graficznej sklepów internetowych (Kinjal, 2014).

W przypadku polskich e-sklepów w 2013 r. aż 99,8% transakcji było doko-nywanych w Polsce, co w porównaniu ze znacznie wyższą penetracją sklepów za-granicznych w innych krajach UE wskazywało na specyfikę polskiego e-handlu

103

(DotComRiver, 2013, s. 13). W tej samej publikacji DotComRiver identyfikuje różnice językowe jako problem w rywalizacji na rynkach zagranicznych. Chiński przykład grupy Alibaba także pokazywał znaczenie języka w e-commerce – za-leżnie od grupy docelowej danej strony, była ona przetłumaczona na język chiński (Taobao.com) lub na wiele języków świata (Alibaba.com lub AliExpress.com).

4.9. Polityka państwa

Prognoza z roku 2003 stwierdzała, że polityka państwa będzie istotnym elemen-tem rzutującym na rozwój handlu internetowego na świecie. Miało się to dokonać poprzez liberalizację rynków (ze szczególnym uwzględnieniem rynku telekomuni-kacyjnego) oraz promowanie zakupów internetowych przez instytucje rządowe, za przykład czego podawany był rozwój systemów elektronicznej administracji (e-rząd) oraz platform zamówień w sektorze publicznym i prywatnym definiowanych razem jako e-procurement. Analizując zagadnienie e-procurement w 2014 r., zasadnym jest stwierdzenie, iż brakowało mierników pozwalających w sposób kompleksowy oce-nić stopień rozwinięcia i popularności platform służących do realizowania zamó-wień publicznych oraz zaopatrywania firm. Z tego względu analiza ograniczy się do dwóch wskaźników zaproponowanych przez ONZ – EPI (E-participation Index), określający, w jaki sposób administracja publiczna współpracuje z obywatelami kraju w Internecie (ONZ, E-government Survey 2014, s. 71), a także OSI (Online Service Index), pozwalający ocenić m.in. stopień, w jakim platformy e-rządowe uży-wane są do przekazywania informacji obywatelom, jak również popularność usług e-procurement wśród społeczeństwa (ONZ, E-government Survey 2014, s. 191).

Liberalizacja rynków, zwłaszcza w zakresie rynku telekomunikacyjnego, była w 2014 r. czynnikiem mającym niebagatelny wpływ na eksport i na e-commerce. Można to stwierdzić na przykładzie Stanów Zjednoczonych, które prowadziły poli-tykę monitorowania i usuwania barier w handlu internetowym oraz na rynku teleko-munikacyjnym zarówno w obrębie własnego kraju, jak i na rynkach zagranicznych. Za czynniki ograniczające handel w zakresie technologii telekomunikacyjnych uznano np. propozycję utworzenia przez Unię Europejską wewnątrzeuropejskiej sieci bazującej na technologii „w chmurze”, chińskie ograniczenia w zakresie wdra-żania usług przesyłania głosu przez Internet lub też brak niezależnego i skutecznego narzędzia regulacyjnego, ograniczającego dostęp do rynku chińskiego światowych firm telekomunikacyjnych (Office of the United States Trade Representative, 2014). Z kolei rozległy raport „National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers”, powstały na bazie danych z lat 2010–2014 (Office of the United States Trade Repre-sentative, 2015) wskazuje, jak duże znaczenie miała liberalizacja teleinformatyki we wzajemnych kontaktach handlowych między państwami.

Polityka państwa


W 2014 r. inicjatywy promujące e-handel realizowane na poziomie krajowym również zachowały swoje znaczenie, o czym wprost mówił raport UNCTAD „Infor-mation Economy Report 2015”. Opisując funkcję polityki i strategii państw pozwa-lających na otwarcie kraju na e-commerce wskazywał, iż odgrywały one kluczową rolę w tworzeniu środowiska ekonomicznego dla handlu z użyciem technologii in-ternetowych. Konstatował, że wymiar e-handlu powinien być ujęty w państwowych planach dotyczących rozwoju technologii IT. Identyfikował także priorytetowe ob-szary, w obrębie których powinny się poruszać krajowe polityki strategii rozwojo-wej e-commerce. Były nimi: zwrócenie szczególnej uwagi na sektor MŚP poprzez oferowanie udogodnień w konkurowaniu w e-handlu z dużymi firmami, benefity dla przedsiębiorców prowadzących handel detaliczny i działających w szczególnych obszarach (rejony wiejskie) oraz rozróżnianie promowania handlu internetowego ukierunkowanego na sprzedaż wewnątrzkrajową od handlu w sieci z kontrahentami spoza granic kraju. Nie bez znaczenia było uwzględnianie w państwowej strategii e-commerce rozwoju technologii internetowych, zwłaszcza w obszarach mobilno-ści, mediów społecznościowych tudzież alternatywnych metod płatności. UNCTAD uważał również, że pomoc rządowa była konieczna w rozwijaniu platform pozwa-lających na obsługę e-handlu, systemów dostaw i systemów płatności. Aby pań-stwo mogło zrealizować powyższe priorytety w zakresie handlu elektronicznego, konieczna była koncentracja na aspektach:

– infrastruktury IT; – ułatwień w zakresie handlu i logistyki; – budowania środowiska dla rozwoju zakupów online oraz internetowych roz-

wiązań płatniczych; – budowy odpowiedniego systemu regulacji prawnych dla e-commerce; – rozwoju umiejętności IT związanych z handlem elektronicznym; – promowania inicjatyw e-rządu; – internetowych zamówień w sektorze prywatnym oraz zamówień publicznych; – zwiększania świadomości dotyczącej e-handlu.

Rozbudowane i sprawnie działające porty morskie, transport drogowy, jak również usługi pocztowe według raportu zapewniały efektywną realizację zamó-wień internetowych. Z kolei słabo rozbudowana sieć logistyczna była przez twór-ców publikacji traktowana jako czynnik hamujący rozwijanie się e-handlu. Tym samym podkreślano konieczność inwestycji w logistykę dystrybucji, zwłaszcza w krajach rozwijających się, podobnie jak w usługi dostaw paczek, traktowanych jako niezbędny i relatywnie niedrogi środek do dostarczania przesyłek z towarami zamawianymi w Internecie. Odnosząc się do umiejętności obsługi Internetu oraz swego rodzaju obycia konsumentów z przeprowadzaniem transakcji w sieci, raport obrazuje, że w rozwijaniu powyższych czynników istotną rolę odgrywają inicjatywy rządowe we współpracy z sektorem prywatnym. Zaznacza także, że zaznajamia-nie się z e-handlem powinno dotykać również małych i średnich przedsiębiorców, mających wyraźny problem (związany bezpośrednio z posiadanymi środkami

105

finansowymi, które mogli na to przeznaczyć) z dostępem do wyspecjalizowanych kadr oraz z konkurowaniem z dużymi firmami (UNCTAD, Information Economy Report 2015, s. 82–87).

Stany Zjednoczone w 2014 r. prowadziły inicjatywy mające na celu dalszą libe-ralizację rynków telekomunikacyjnych, ale również zwiększenie eksportu. Program „National Export Initiative NEXT” zakładał poprawę warunków, w jakich sektor prywatny mógł prowadzić handel zagraniczny, usuwanie potencjalnych barier dla firm o różnych zasięgach, które stały im na przeszkodzie podczas prób wchodze-nia na nowe rynki zbytu oraz wsparcie finansowe od państwa (Trade.gov, National Export Initiative Fact Sheet, 2015). Wyrazem wdrażania założeń polityki krajowej była również umowa zawarta pomiędzy Departamentem Handlu USA a korporacją eBay, dotycząca kooperacji w zakresie programu eksportowego Stanów Zjednoczo-nych. eBay miał zapewnić przedsiębiorcom dysponującym technologiami e-com-merce narzędzia pozwalające na prowadzenie bardziej efektywnego handlu. Oby-dwie strony miały edukować firmy, w zakresie m.in. dostępnych dla nich produktów i usług, które potencjalnie nadawały się na eksport (Commerce.gov, 2014). Ini-cjatywa była podparta negocjacjami międzynarodowymi z członkami WTO – program TISA (Trade in Services Agreement) miał na celu rozszerzenie zakre-su umów podpisanych w ramach GATS (General Agreement on Trade in Services) i zakładał rozwijanie dostarczania amerykańskich usług do innych krajów z uży-ciem technologii e-commerce oraz inwestycji zagranicznych w produkcję i usługi (Kelsey, Kilic, 2014, s. 3).

Wyniki ankiety przeprowadzonej przez ONZ w 2014 r. pozwalały umiejsco-wić USA na 7. pozycji pod kątem rozwinięcia platform e-rządowych wśród krajów członkowskich (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 203). To najwyższy wynik spośród wszystkich analizowanych w tej pracy krajów. Jednym z jego determinan-tów było wdrożenie programu „Digital Government Strategy” rozpoczęte w 2012 r., którego głównym założeniem było udostępnienie informacji z zakresu rządu i admi-nistracji dla wszystkich użytkowników technologii cyfrowych, włącznie z osobami korzystającymi z technologii mobilnej (WhiteHouse.gov, 2015). Cel amerykańskie-go planu został zrealizowany m.in. poprzez portal Data.gov, będący bazą informacji zawierającą posortowane dane pozyskane od wszystkich zrzeszonych w niej insty-tucji rządowych (Data.gov, Data catalog, 2015). Portal udostępniał również apli-kacje na urządzenia mobilne, pozwalające np. na zgłaszanie spraw obywatelskich bezpośrednio do przeznaczonych do tego organów (Data.gov, Applications, 2015). Dane z publikacji ONZ w odniesieniu do zagadnienia e-procurement pozwalają z kolei na stwierdzenie, że USA pod kątem wysokości wskaźnika OSI znajdowały się na 4. miejscu spośród członków ONZ w 2014 r. (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 221), natomiast osiągnięty poziom indeksu „E-Participation” umieścił ten kraj na 9. pozycji. Z dużą dozą pewności wysokie pozycje w rankingu USA zawdzięcza-ły udostępnieniu rozwiązań, za pomocą których przedsiębiorcy mogli pozyskiwać dane powiązane z zamówieniami publicznymi z centralnego systemu rządowego

Polityka państwa


(Data.gov, Federal Procurement Data System), jak również stworzeniu platformy pozwalającej organom administracji na analizowanie i śledzenie biegu każdego za-mówienia publicznego w kraju na poziomie federalnym.

Analizując wsparcie, jakie brytyjski rząd zaoferował przedsiębiorcom działa-jącym w obszarze e-handlu, koniecznym jest odwołanie się do dwóch inicjatyw: „UKTI Retail Industry International Action Plan” i do „UKTI E-Exporting Progra-mee”. Pierwsza z nich była planem działania dla sektora sprzedaży detalicznej, któ-remu zostały nadane priorytety: wsparcia brytyjskich przedsiębiorców (ze szczegól-nym uwzględnieniem detalistów handlujących wielokanałowo oraz sprzedających artykuły luksusowe), w dostępie do rynków międzynarodowych i pomocy dla firm w rozwijaniu swoich łańcuchów dostaw (UK Trade & Investment, 2014, s. 1–5). Zaproponowano wsparcie w międzynarodowym rozwoju ponad 600 małym i śred-nim przedsiębiorcom z Wielkiej Brytanii, m.in. poprzez doradztwo z zakresu handlu międzynarodowego wraz z oferowaniem dostępu do wspieranych rządowo platform analitycznych (UK Trade & Investment, 2014, s. 3–13). Założeniem drugiego z wy-mienionych programów było zachęcenie brytyjskich detalistów oraz marek sprzeda-jących online do pozyskiwania klientów za granicą za pośrednictwem popularnych w innych krajach platform sprzedażowych (UK Trade & Investment, Sell online with UKTI’s e-Exporting Programme, 2014). Raport KE na temat państwowej pomocy dla MŚP, które ogłosiły bankructwo, potwierdza zainteresowanie Wielkiej Bryta-nii problemami małych firm – procedury ogłaszania niewypłacalności zamykały się w czasie 1 roku (średnia w UE to 2 lata), ponadto koszty ponoszone przez małe firmy w związku z niewypłacalnością były mniejsze niż średnia takich opłat w Unii Europejskiej (Komisja Europejska, SBA Fact Sheet United Kingdom, 2014, s. 8).

Wielka Brytania w 2014 r. uzyskała ósmy wynik spośród wszystkich człon-ków ONZ w zakresie stopnia rozwinięcia platform e-government (ONZ, e-Go-vernment Survey 2014, s. 203). Analiza dotycząca stopnia wdrożenia e-rządu w Wielkiej Brytanii przeprowadzona przez KE w 2014 r. pokazała dokładniejsze dane. Według niej platformy elektroniczne administracji były używane wśród 60% Brytyjczyków, podczas gdy średnią europejską było 46% (Komisja Europejska, Uni-ted Kingdom eGovernment State of Play, 2014). Wielka Brytania miała też 45-pro-centową satysfakcję użytkowników z używania rozwiązań e-rządowych (średnia w UE – 40%) oraz 72-procentową powracalność osób, które wcześniej korzystały z e-administracji. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy było wdrażanie w 2012 r. programu „Government Digital Strategy”, skoncentrowanego m.in. na zwiększeniu ilości osób korzystających z usług cyfrowych i zakończeniu konsolidacji wszystkich serwisów rządowych wraz z ich zasobami internetowymi w ramach jednego portalu Gov.uk, przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na obywateli stroniących od rozwią-zań elektronicznych (Cabinet Office, Government Digital Strategy, 2012, s. 3–4). Ponadto istotna była inicjatywa „The Digital by Default” wdrażana przez ten kraj w 2012 r., której celem było takie przeprojektowanie rządowych serwisów inter-netowych, by stały się bardziej przyjazne dla korzystających z nich użytkowników (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 32). Powyższe działania przynosiły efekty,

107

co potwierdzała opinia ONZ uznająca Wielką Brytanię za światowego lidera w e-government na podstawie najwyższego wskaźnika EGDI (E-Government Development Index), będącego sumą indeksu OSI, badającego także infrastrukturę IT kraju i odnoszącego się do siły kapitału ludzkiego w technologiach informatycznych (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 15). Z kolei biorąc pod uwagę wynik wskaź-ników OSI oraz EPI wskazuje się, że Wielka Brytania była na 11. miejscu w ran-kingu ONZ pod kątem wysokości miernika OSI (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 221) oraz na 4. pozycji w wartości indeksu „E-Participation” (ONZ, e-Govern-ment Survey 2014, s. 241).

Także chińskie władze zauważyły duży potencjał e-handlu oraz jego rozwój. Krajowe reformy administracyjne według Li Keqianga, premiera Chin, pozwoliły na ułatwienie procedur związanych z zakładaniem własnej działalności, tym samym powodując przyrost mniejszych przedsiębiorców (również związanych z handlem elektronicznym) i zmniejszenie bezrobocia. Premier deklarował, że pomimo oporu tradycyjnych branż, w celu zwiększenia dochodów państwa oraz ilości miejsc pracy Chiny będą wspierały e-handel zarówno na polu krajowym, jak i międzynarodo-wym. Postanowiono także pochylić się nad problemem niedostatecznych regulacji prawnych w zakresie własności intelektualnej i prywatności (Chinadaily.com.cn, 2014). Chińskie Ministerstwo Handlu obiecało z kolei zapewniać prawne i finan-sowe wsparcie dla krajowych producentów oraz zagranicznych firm prowadzących handel internetowy poza granicami swoich krajów. Dodatkowo zapowiedziało za-chęcanie lokalnych przedsiębiorców do współpracy i handlu z firmami zza granicy, wzmacniając także udział kapitału prywatnego w sektorze e-commerce (Rapoza, 2013). Oprócz aktywności państwa, znaczącą rolę w upowszechnianiu i rozwijaniu e-handlu miały duże podmioty prywatne, z których największym była opisywana już grupa Alibaba. Przykładem aktywności Alibaby w tym zakresie było wykupienie ponad 10% akcji firmy SingPost, krajowego dostawcy usług pocztowych w Singa-purze (Shao, 2014). Ten ruch miał pozwolić w perspektywie otworzyć się Alibabie na transakcje międzynarodowe poprzez bardziej efektywną dostawę zakupionych towarów do kontrahentów zagranicznych i tym samym popularyzować internetowe platformy Alibaby (tj. AliExpress, Tmall, Taobao) na świecie (Shao, 2014). Alibaba inwestowała także w edukację (poprzez wsparcie dla TutorGroup celem rozbudo-wy internetowej platformy nauki języków obcych w Azji), rynek dóbr luksusowych (celem zainteresowania chińskich klientów artykułami luksusowymi, wspierając amerykańską firmę FirstDibs), turystykę (inwestując w ByeCity – portal wspo-magający otrzymywanie przez Chińczyków wiz na podróże międzynarodowe) oraz komunikację (współpraca z firmą Tango). Dzięki wsparciu firmy Tango, tworzącej aplikacje służące do komunikowania się za pośrednictwem urządzeń mo-bilnych, Alibaba zamierzała powiększać swoją sprzedaż w modelu m-commerce (Bischoff, 2014).

Chiny w 2014 r. znajdowały się na 70. pozycji spośród państw członkow-skich ONZ pod względem stopnia rozwinięcia obszaru e-government (ONZ,

Polityka państwa


e-Government Survey 2014, s. 200). Biorąc pod uwagę raport z 2012 r., był to wzrost o 8. pozycji (ONZ, e-Government Survey 2012, s. 126). Chiński plan wdrażania e-rządu był oparty o dokument „The State Informatization Development Strategy 2006–2020”, zawierający państwową strategię informatyzacji kraju na lata 2006– –2020, której priorytetami były np. rozwój infrastruktury informacyjnej, wspiera-nie innowacji technologii IT, dążenie do budowy zinformatyzowanej gospodarki i społeczeństwa oraz do zwiększania możliwości zastosowania technologii informa-cyjnych wśród obywateli (China-embassy.org, 2006). Jako efekt powyższych za-łożeń powstał portal Gov.cn, będący dość skromną, w porównaniu do pozostałych analizowanych w tej pracy państw, bazą wiedzy dla obywateli i przedsiębiorców. Oprócz niej warto zwrócić uwagę na inicjatywę wdrożenia platformy komunikacyj-nej Weibo, służącej do komunikacji między obywatelami a rządem (Jiang, Schlæger, 2014). Ponadto Mireia Paulo opisuje e-rządowe projekty Szanghaju twierdząc, że są one najbardziej zaawansowane spośród wszystkich chińskich projektów, wskazując jednocześnie na dysproporcje w tym zakresie między obszarami zurbanizowanymi a wiejskimi (Paulo et al., 2014, s. 5).

W odniesieniu do wskaźników określających stopień wdrożenia oraz popular-ność platform e-procurement Chiny w 2014 r. z osiągniętym przez siebie wynikiem indeksu OSI były na 48. pozycji spośród 193 krajów biorących udział w badaniu (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 217) oraz na 33. miejscu pod kątem wyso-kości wskaźnika EPI (ONZ, e-Government Survey 2014, s. 237). Państwo chińskie pracowało nad upowszechnianiem elektronicznych zamówień publicznych, czego efektem było otwarcie w 2014 r. platformy Zygn, pozwalającej na przeprowadze-nie procedury przetargowej drogą internetową, również celem redukcji kosztów i zapobieganiu korupcji (English.gov.cn, 2014). Innym problemem Chin w zakre-sie zamówień publicznych było zamykanie rynku dla zagranicznych inwestorów (European Chamber, 2014, s. 1). Można go było zarysować na przykładzie segmentu IT, w którym rząd chiński zabronił kupowania na drodze przetargów publicznych urządzeń firmy Apple, argumentując to względami bezpieczeństwa (Yang, Chen, 2014). Analogiczne działania przeprowadzono w stosunku do Microsoftu (Xinhu-anet.com, 2014) oraz firm Norton i Kaspersky produkujących amerykańskie i rosyj-skie oprogramowanie antywirusowe (Chatterjee, Finkle, 2014). Był to zatem obszar wymagający dalszych zmian.

Analizując inicjatywy polskiego rządu, mające na celu upowszechnianie Internetu w społeczeństwie oraz wśród przedsiębiorców, jak również populary-zujące e-commerce, należy wyszczególnić inicjatywę Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) dotyczącej uruchamiania e-PUNKT-u, będącego cen-trum informacyjnym online dla klientów i przedsiębiorców w zakresie zagadnień dotyczących praktycznej i prawnej wiedzy na temat e-handlu (Portal Innowa-cji, 2014). PARP utworzyło także stronę internetową, na której wspiera wiedzą przedsiębiorców rozważających otwarcie internetowego start-upu tudzież inte-resujących się sprzedażą internetową (Web.gov.pl, 2015). Podmioty prywatne

109

również podejmowały działania w zakresie popularyzacji handlu realizowanego dro-gą elektroniczną, co ukazuje powstanie w 2012 r. Izby Gospodarki Elektronicznej e-Commerce Polska (FP20.org, 2012). Izba zrzesza nie tylko różnej wielkości skle-py internetowe (e-Commerce Polska, Korzyści dla sklepów internetowych, 2015), ale także platformy handlu internetowego B2B, C2C, B2C oraz firmy oferujące usługi internetowe z obszarów logistyki, płatności czy też IT (e-Commerce Polska, Dlaczego warto dołączyć, 2015).

Wyniki ankiety ONZ na temat stopnia rozwinięcia elektronicznej administra-cji umieszczały Polskę w roku 2012 na 47. pozycji (ONZ, E-government Survey 2012, s. 126), a w roku 2014 już na 42. miejscu spośród 193 członków organiza-cji (ONZ, E-government Survey 2014, s. 199–203). Oprócz tego należy wziąć pod uwagę raport z 2008 r., w którym Polska uzyskała 33. lokatę. Komisja Europejska dokonała ponadto szczegółowej analizy używania platform e-rządowych w Polsce. Jej wyniki pokazują, że używanie takich narzędzi w naszym kraju jest niższe od średniej europejskiej (35% w porównaniu do 46%), podobnie jak ich wpływ na życie obywateli, mierzony w ilości powracających użytkowników korzystających z rozwiązań e-government (64% w stosunku do 71% średniej w UE), co z pewnością wymagało poprawienia w kolejnych latach (Komisja Europejska, Poland eGovern-ment State of Play, 2014).

W kwestii wskaźników odnoszących się do wykorzystania e-procurement – wartość miernika EPI dla Polski wyniosła w 2014 r. ok. 0,49, co umieszczało nasz kraj na 65. pozycji względem pozostałych członków ONZ (ONZ, E-government Survey 2012, s. 240). Natomiast uzyskana przez Polskę wartość indeksu OSI sytu-owała kraj na 50. pozycji (ONZ, E-government Survey 2012, s. 220). Tym samym należało poprawić działanie e-administracji, czego były świadome władze, planując wdrożenie Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa na lata 2014–2020. Program ten koncentrował się na poszerzaniu szerokopasmowego dostępu do Internetu, za-chęcaniu obywateli do korzystania z sieci oraz usług internetowych, jak również na zwiększaniu dostępności usług publicznych online (Serwis Programu Polska Cyfro-wa, 2014). Niezbędnym było też poprawienie działania platformy ePUAP (będącej de facto polską platformą e-government) i zbudowanie repozytorium grupującego dane z zakresu informacji publicznej (Czubkowska, 2014).

4.10. Regulacje e-commerce

Twórcy publikacji „Environment and Policy Factors Shaping eCommerce Diffusion: A Cross-Country Comparison” w 2000 r. uznali regulacje prawne na poziomie krajowym za jeden z elementów wpływających na rozwijanie handlu elektroniczne-go. Podnosili, iż w tamtych czasach jedynie niektóre kraje uchwaliły akty prawne

Polityka państwa


dedykowane dla e-handlu (np. Stany Zjednoczone oraz Chiny), jednak tylko w wy-branych obszarach, co potwierdzało istnienie problemu w postaci braku uniwersal-nych i ponadnarodowych przepisów prawnych dla e-commerce.

Organizacją, która niewątpliwie zauważała problem niejednorodności prawo-dawstwa e-commerce na świecie, była ONZ. Za pośrednictwem UNCTAD podjęła próbę zdefiniowania obszarów regulacji prawnych wiążących się z handlem elek-tronicznym, wskazania takich, które zarówno na poziomie państwowym, jak i mię-dzynarodowym nie zostały równomiernie uregulowane, podjęcia dyskusji na temat przyczyn wymienionych luk prawnych, jak również zaproponowania rozwiązań tych problemów. Powyższe spostrzeżenia zostały zawarte w publikacji „Information Eco-nomy Report 2015”, bazującej na danych z roku 2014 r. oraz z lat wcześniejszych.

Według UNCTAD prawodawstwo dedykowane e-commerce powinno skupiać się na zagadnieniach transakcji elektronicznych, ochrony praw konsumenta, polityki prywatności i ochrony danych, a także cyberprzestępczości. Obszar transakcji elek-tronicznych, zdaniem twórców raportu, wymagał prawnego ujednolicenia w sferze krajowej i międzynarodowej, ponieważ z jednej strony cechowała go wybiórczość w unormowaniu poszczególnych problemów przez poszczególne państwa (np. regu-lacje e-transakcji zastosowane w części krajów członkowskich ONZ dotyczyły jedy-nie zagadnienia podpisu elektronicznego), natomiast z drugiej – brak przepisów z tego zakresu w innych krajach. Komórka ONZ nie wyszczególniła niestety listy owych państw. Mimo wszystko, jak podaje publikacja, sfera transakcyjności była najlepiej regulowaną spośród szeregu zagadnień prawnych. Zdaniem UNCTAD znacznie gorzej zabezpieczona prawnie była ochrona praw konsumenta. Kolejnym istotnym obszarem była ochrona newralgicznych danych wymienianych i udostępnianych w sieci, których właścicielami były zarówno osoby fizyczne, jak i przedsiębiorstwa. Konieczność chronienia takich informacji leżała zwłaszcza po stronie osób praw-nych ze względu na możliwości ich przechwycenia przez osoby trzecie – UNCTAD nadmienił, że w 2013 r. na całym świecie odbyło się 2,1 tys. przypadków kradzieży danych klientów z baz firmowych. Z kolei w 2014 r. problem ten dotknął duże kor-poracje, takie jak Sony Pictures, eBay czy Polska Giełda Papierów Wartościowych (WP.pl, 2014). Z powyższych względów UNCTAD podkreślał konieczność rozwoju ochrony danych, mimo dużych postępów w tym zakresie do 2014 r. Ostatnim rzutu-jącym na wszystkie zidentyfikowane sfery zagadnieniem była cyberprzestępczość. W odniesieniu do handlu internetowego ochrona prawna była niezbędna, aby zwięk-szyć bezpieczeństwo dokonywania zakupów w sieci oraz transakcji realizowanych za jej pomocą. Wydaje się, że państwa członkowskie ONZ nie zbagatelizowały tego problemu, o czym świadczyło uchwalenie aktów prawnych dotyczących przestępstw dokonywanych drogą internetową w 117 krajach w 2014 r., a ponadto istnienie pro-jektów podobnych regulacji w kolejnych 27 państwach.

W przypadku braku istnienia stosownych uregulowań prawnych w omawia-nych obszarach UNCTAD proponował trzy rozwiązania: wyszczególnienie luk

111

w prawie i pozostawienie uchwalania prawa na poziomie państwowym, podejmowa-nie prób utworzenia ponadpaństwowych przepisów regulujących kwestie związane z handlem elektronicznym tudzież powierzenie wymuszania uzupełniania luk w prawodawstwie państw różnego rodzaju organizacjom. Oprócz tego należy pa-miętać, że już istniejące przepisy powiązane z handlem były neutralne, czego konse-kwencją była możliwość ich zastosowania również do zakupów internetowych i tym samym zapewnienia pokrycia danego obszaru prawnego adekwatnymi regulacjami (UNCTAD, Information Econonomy Report, 2015, s. 88).

Według komórki ONZ regiony geograficzne świata, do których przynależą Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Chiny oraz Polska, uznawane były za miej-sca, które do 2014 r. wytworzyły prawo dotyczące e-commerce. Uregulowanie rynku e-handlu w USA wydawało się być najbardziej kompleksowe. Świadczyła o tym liczba aktów prawnych poruszających tematykę transakcji elektronicznych, których w 2014 r. było aż 16 (Parness i in., 2014, s. 160–161). USA na poziomie krajowym prawnie regulowały obszary, takie jak: promocja i marketing (zapo-bieganie nieuczciwym praktykom w zakresie reklam, również internetowych), usługi internetowe, prawa autorskie, niechciane reklamy, ochrona zdrowia (w za-kresie zasad rządzących transakcjami związanymi z tym obszarem), ochrona dzie-ci przed niewłaściwymi treściami na stronach WWW i przestępstwa internetowe (Parness i in., 2014, s. 160–161).

Regulacje e-commerce w Wielkiej Brytanii w 2014 r. były oparte głównie na dokumencie „The Electronic Commerce (EC Directive) Regulations” z 2002 r. i obejmowały m.in. definicje pojęć związanych z zakupami elektronicznymi, pro-cesy składania i realizacji zamówień, obowiązki stron, tudzież ochronę ich praw (Legislation.gov.uk, 2002). W przepisach szczegółowych regulowano także ochro-nę danych osobowych (Data Protection Act, 1998) czy też podpis elektroniczny (The Electronic Signatures Regulations, 2002).

Chiny, z uwagi na wstąpienie do WTO i wdrażanie polityki „otwartego rynku”, zobowiązały się z kolei do zniesienia dużej części ograniczeń prawnych dotyczą-cych inwestycji zagranicznych (Zhang et al., 2013). Tyczyło się to także usunięcia konieczności otrzymywania zezwoleń wydawanych przez chińskie Ministerstwo Handlu na rozszerzanie działalności handlowej w zakresie uruchamiania nowego in-ternetowego kanału sprzedaży przez przedsiębiorców (Zhang et al., 2013). Wdrożo-no również regulacje dotyczące podpisu elektronicznego (Electronic Signature Law of the People’s Republic of China, 2004). Rozbudowane procedury administracyjne weryfikujące możliwość prowadzenia e-handlu przez podmioty zagraniczne nadal były jednak problemem (Zhang et al., 2013), podobnie jak brak odpowiednich regu-lacji w obszarze ochrony danych (Maisong, Wei, 2014, s. 58). Według Maisoga i Wei brakowało zarówno definicji pojęć związanych z tą tematyką, jak i norm prawnych umożliwiających konsumentom ochronę swoich danych. Istniały bowiem regula-cje pozwalające właścicielom danych na otrzymanie do nich dostępu (choć należy

Regulacje e-commerce


zaznaczyć, że nie w każdym przypadku), natomiast nie uchwalono przepisów umoż-liwiających ich modyfikację bądź usunięcie, tudzież zgłoszenie sprzeciwu przed ich udostępnianiem (Maisog, Wei, 2014, s. 58).

Polskie akty prawne, według stanu na 2014 r., regulowały natomiast e-commer-ce za pomocą prawa karnego i cywilnego oraz ustaw szczegółowych obowiązują-cych w zakresie m.in. świadczenia usług drogą elektroniczną, podpisu elektroniczne-go, ochrony danych osobowych, praw autorskich, zagadnień telekomunikacyjnych (poprzez prawo telekomunikacyjne), ochrony praw niektórych konsumentów oraz szkód wyrządzonych przez produkt niebezpieczny (Małecki, 2014, s. 114).

Rozważając próby utworzenia przepisów ponadpaństwowych dotyczących ryn-ku e-commerce, zasadne jest przytoczenie propozycji Komisji Europejskiej w spra-wie wspólnych europejskich przepisów dotyczących sprzedaży (Common European Sales Law), zainicjowanej w celu usunięcia barier w zakresie prawa właściwego dla handlu międzynarodowego (Komisja Europejska, 2011). Za jeden z kolejnych przykładów regulacji europejskiej wskazać należy dyrektywę Komisji Europejskiej 95/46/WE dotyczącą ochrony danych osobowych na terytorium Unii Europejskiej, mającą w założeniu ustalić reguły przetwarzania danych osobowych na obsza-rze wspólnoty oraz zabezpieczyć interesy osób fizycznych na poziomie unijnym (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 1995). Równie istotne były obowiązujące w 2014 r. wytyczne OECD w sprawie handlu elektronicznego z 2000 r. (OECD, 2000). Dokument wymagał od krajów będących członkami organizacji implementa-cji zawartych w nim założeń, poruszających kwestie m.in. uczciwych praktyk bizne-sowych (także w zakresie marketingu), rzetelnego informowania klienta o towarze oraz bezpiecznego i łatwego w użyciu systemu płatności za zamówienie internetowe (OECD, 2000, s. 13–17).

Oprócz powyższych unormowań UNCTAD podkreślał istotność kompatybil-ności przepisów prawnych na poziomach bilateralnym i multilateralnym, co mia-ło pozwolić na niwelowanie barier dla rozprzestrzeniania się e-handlu oraz handlu międzynarodowego (UNCTAD, Information Economy Report, 2015, s. 88). W tym kontekście ważne są inicjatywy podejmowane przez Światową Organizację Han-dlu (WTO). Za ich przykład można podać rozpoczęcie przez Radę Generalną WTO w 1998 r. programu dotyczącego e-commerce, w którym rozdzieliła ona zagadnienia do rozpatrzenia w kontekście e-handlu na komórki WTO odpowiedzialne za handel dobrami i usługami, a także zajmujące się ochroną praw własności intelektualnych (Światowa Organizacja Handlu, 1998).

Zainteresowanie po stronie WTO obszarem Internetu jako miejscem dokony-wania transakcji nie osłabło na przestrzeni lat, o czym świadczyła decyzja z kon-ferencji z Bali w 2013 r., dotycząca kontynuowania analizy aspektów e-commerce powiązanych z handlem, takich jak: polepszania jakości połączeń internetowych, dostępu do informacji i technologii telekomunikacyjnych, jak również publicz-nych stron internetowych, ochrony danych poufnych, prywatności oraz ochrony konsumenta. Na wspomnianej konferencji zadecydowano też o odnowieniu

113

wstrzymania obowiązku celnego związanego z transmisją elektroniczną (Światowa Organizacja Handlu, 2013). Również kwestie podatkowe były ważnym tematem po-ruszanym w międzynarodowych dokumentach prawnych dotyczących e-commerce z uwagi na coraz większe przychody generowane na tym rynku, jak i zagadnienia związane ze sposobem klasyfikacji dóbr elektronicznych pod kątem opodatkowania, problemy z identyfikacją podatników oraz ustaleniem podmiotu obciążanego podat-kiem. Na międzynarodowe regulacje e-commerce składały się też umowy pomiędzy państwami, zarówno o charakterze bilateralnym, jak i multilateralnym. UNCTAD precyzował, że wszystkie postanowienia dotyczące wolnego handlu, w których stro-nami były Stany Zjednoczone lub Unia Europejska, zawierały w sobie zapisy doty-czące e-handlu (UNCTAD, Information Economy Report 2015, s. 89). Tyczyło się to również porozumień będących w 2014 r. w fazach negocjacji, np. TISA (Trade in Services Agreement), będąca przyszłą międzynarodową umową handlową w za-kresie usług (UNCTAD, Information Economy Report 2015, s. 89) lub też TIPP (Trans-Pacific Partnership Agreement), mająca w zamierzeniu regulować kwestie związane z własnością intelektualną wśród jej sygnatariuszy (Electronic Frontier Foundation, 2015).

4.11. Płatności elektroniczne

Już na początku XXI wieku jednym z czynników postrzeganych jako kluczowe dla rozwoju e-handlu były metody płatności online, przybierające różne formy w zależ-ności od regionów geograficznych świata. Ówcześnie w Europie najpopularniejszą formą płatności w Internecie były karty debetowe, w Azji zaś karty przedpłacone, płatności zbliżeniowe, przelewy bankowe oraz płatności za pobraniem (Gibbs i in., 2003, s. 10).

Z uwagi na szeroki zakres pojęcia w pierwszej kolejności konieczne jest ustale-nie zakresu jego deficnicji jako punktu odniesienia dla dalszych rozważań:

Płatności elektroniczne, zwane także e-płatnościami, to płatności do-konywane za pośrednictwem Internetu. Obejmują one wszystkie operacje fi-nansowe dokonywane na odległość przy użyciu urządzeń elektronicznych, takich jak: komputery, telefony komórkowe i tablety. Płatności elektronicz-ne mogą być realizowane różnymi kanałami: poleceniami przelewu, kartami płatniczymi lub za pośrednictwem dostawców płatności elektronicznych. (Chinowski, 2013, s. 5).Z perspektywy czasu prawdziwym wydaje się stwierdzenie, że płatności elek-

troniczne nadal istotnie wpływały na rozwój rynku trans akcji internetowych. Postęp w rozwoju e-płatności był związany z przyrostem użytkowników globalnej sieci,

Płatności elektroniczne


ze szczególnym uwzględnieniem osób kupujących internetowo (Chinowski, 2013, s. 16). Rozwój e-płatności, w tym mobilnych, mógł się odbywać ze względu na ujęcie ich w regulacjach prawnych poszczególnych państw lub organizacji gospo-darczych, np. poprzez europejską dyrektywę o usługach płatniczych, od 2009 r. znowelizowaną o mobilne płatności (EurActiv.pl. 2014) oraz jednolity rynek usług płatniczych SEPA (Single Euro Payments Area) w obrębie Unii Europejskiej (Sofort.com, 2015). Założeniem przyświecającym SEPA było umożliwienie obywa-telom UE dokonywania i otrzymywania płatności w walucie EUR na tych samych warunkach oraz w oparciu o te same regulacje i zobowiązania, na podstawie których były dotychczasowo dokonywane w ich krajach (Komisja Europejska, Single Euro Payments Area, 2015).

W 2014 r. popularność elektronicznych metod płatności w zakupach interne-towych w Stanach Zjednoczonych była wysoka – 69% ankietowanych biorących udział w badaniu firmy PayVision wskazało karty kredytowe oraz debetowe jako preferowane przez nich formy uregulowania należności za zakup (McDermott, 2014, s. 36). Mniejszym powodzeniem cieszyły się inne formy płatności elek-tronicznych (np. realizowane poprzez PayPal), z których łącznie korzystało 18% respondentów (McDermott, 2014, s. 36). Silny był natomiast trend dokonywania płatności drogą mobilną, co pokazywało badanie przeprowadzone przez System Re-zerwy Federalnej USA. Jego wyniki prezentowane w raporcie z 2014 r. mówiły o 30 procentach użytkowników smartfonów korzystających z płatności mobilnych, z których ok. 60% płaciło w ten sposób za zamówienia online (Board of Governors of the Federal Reserve System, 2014, s. 12). Amerykański rynek płacenia mobilnego rozwijany był także poprzez inwestycje dużych korporacji, czego przykładem było uruchomienie przez Apple usługi „Apple Pay”, polegającej na dokonywaniu płat-ności za pomocą smartfona (Kisiel, 2014). Rozwiązanie Apple działało po części również jako portfel elektroniczny, zatem jego wprowadzenie było przykładem roz-woju tego typu usługi w USA (RT.com, 2014). Powstawała także konkurencyjna w stosunku do „Apple Pay” usługa płatności mobilnych „CurrentC”, która w za-łożeniu miała działać we wszystkich sklepach będących członkami konsorcjum Merchant Customer Exchange, m.in. Walmart, stacje benzynowe Shell czy markety ACME (Constine, 2014).

W Wielkiej Brytanii najpopularniejszymi formami płatności w sklepach internetowych były karty kredytowe, których użycie w transakcjach online w 2014 r. według badań serwisu PayVision wynosiło 40% (McDermott, 2014, s. 25). Następne w kolejności były karty debetowe (35%), a także usługi szyb-kich płatności dostarczane przez PayPal z udziałem 21% rynku (McDermott, 2014, s. 25). Popularność elektronicznych metod płatności widać było też na podstawie działań firm Visa i MasterCard, które podpisywały umowy m.in. z brytyjskimi firmami tworzącymi platformy internetowe oraz z bankami – celem dostarczenia klientom innowacyjnych usług płatności, takich jak portfele elek-troniczne (Ofcom, 2014, s. 4). Rynek płatności mobilnych również zyskiwał na

115

znaczeniu, pomimo zaobserwowania pewnej nieufności konsumentów względem nowego rozwiązania – 50% Brytyjczyków biorących udział w badaniu przeprowa-dzonym przez firmę doradczą Deloitte zadeklarowało, że w sytuacji istnienia możli-wości płacenia w sklepach za pomocą telefonu komórkowego nie skorzystałaby z niej (Deloitte, 2014, s. 32).

W 2014 r. Chiński Bank Ludowy przedstawił raport roczny, z którego wynika-ło, że chińskie banki przeprowadziły ok. 28,5 mld transakcji elektronicznych, któ-rych łączna wartość wyniosła blisko 1,4 bln yuanów (The People’s Bank of China, 2014, s. 82). Warto zauważyć, że grupa Alibaba, poprzez usługę Alipay, kontrolowa-ła blisko połowę chińskiego rynku e-płatności (Zhang, 2014). Na podstawie badań z 2014 r. przeprowadzonych przez grupę konsultingową iResearch China stwier-dzić można, że blisko 80% konsumentów w Chinach korzystało z płatności poprzez bank, natomiast blisko 73% do płacenia za zakupy online używało funkcji płatności dostarczanych przez usługodawców płatności elektronicznych (iResearch China, 2014, s. 7). Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, również w Chinach płatności mobil-ne przeżywały intensywny rozwój. By potwierdzić to stwierdzenie, należy przyto-czyć międzynarodowe umowy w zakresie m-płatności, których stroną były chińskie przedsiębiorstwa. Ich przykładami były: umowa największego chińskiego operatora kart płatniczych UnionPay z Samsungiem o dostarczenie usług płatności smartfona-mi dla klientów w Chinach, a także umowa serwisu Alipay z firmą Huawei celem używania zaawansowanej biometrycznej metody autoryzacji transakcji mobilnych (European Payments Council, 2014, s. 27–29). Chińskie inwestycje wraz z dużym zainteresowaniem płatnościami mobilnymi wśród klientów poskutkowały osiągnię-ciem w roku 2014 łącznej wartości transakcji w wysokości ok. 97,5 mld dolarów (ChinaInternetWatch.com, 2015). Wszystkie rodzaje płatności elektronicznych w Chinach, łącznie z obszarami związanymi z realizacją zamówienia, jego dostawą lub też prawodawstwem, tworzą swoisty ekosystem, który rozwija się wraz z popu-laryzacją e-commerce (Hoffmann et al., 2012, s. 4).

W Polsce wpływ rozwoju szybkich płatności na e-commerce potwierdza-ło badanie Gemius przeprowadzone dla Izby Gospodarki Elektronicznej. Ankie-ta wykazała, że wśród klientów polskich sklepów online rosła popularność opcji płacenia przez Internet, co miało swoje odbicie w statystykach najczęściej używa-nych metod płatności przy zakupach elektronicznych: największą popularnością cieszyły się przelewy bankowe, z których korzystało 75% ankietowanych, konku-rencyjna była również płatność przy odbiorze (65%), natomiast na trzecim miej-scu znajdowało się przekazywanie należności za pomocą serwisów transakcyjnych, na co decydowało się 63% uczestników badania (Gemius, E-commerce w Polsce, 2014, s. 121). Popularność płatności kartą kredytową bądź e-kartą (29%) oraz płacenia mobilnego (3%) były nieco mniejsze, ale w połączeniu z regulacją zobowiązań za pośrednictwem dostawców usług szybkiej płatności składało się to na łączny wynik w wysokości 95% respondentów (Gemius, E-commerce w Pol-sce, 2014, s. 121). Bezpieczeństwo płatności było aspektem, który brało pod uwagę

Płatności elektroniczne


aż 29% ankietowanych (z czego 42% to osoby w wieku 15–18 lat) przy określa-niu czynników motywujących ich do częstszych zakupów elektronicznych (Ge-mius, E-commerce w Polsce, 2014, s. 45–49). 45% uczestników badania wskaza-ło łatwy sposób płatności (w rozumieniu systemu szybkich płatności online lub też karty kredytowej) jako argument decydujący o zakupie w danym sklepie, na-tomiast 39% respondentów zadeklarowało branie pod uwagę tego czynnika przy rozważaniu kolejnych zakupów za pośrednictwem określonego portalu interne-towego (Gemius, E-commerce w Polsce, 2014, s. 72). Polska jako członek UE przygotowywała się do wdrożenia inicjatywy SEPA. Było to zauważalne również w kontekście płatności mobilnych, m.in. poprzez podpisaną w 2014 r. umowę Oran-ge z mBankiem, na podstawie której zdecydowano się utworzyć nowy bank mo-bilny dedykowany użytkownikom smartfonów i tabletów. Mimo tego popularność płatności mobilnych była niewysoka – jedynie 3% klientów sklepów interneto-wych decydowało się zapłacić za zamówienie w ten sposób (Gemius, E-commerce w Polsce, 2014, s. 121).

4.12. Platformy mediów społecznościowych

Autorzy badania z 2003 r. nie brali pod uwagę wpływu mediów społecznościowych na e-commerce. Interesującą wydaje się zatem próba zweryfikowania, czy występo-wał on w 2014 r. pośród badanych krajów, czyli w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Chinach oraz Polsce. Aby tego dokonać, należy rozpocząć od zdefiniowa-nia pojęcia mediów społecznościowych. Według „Słownika języka polskiego PWN” (2015) są nimi: „technologie internetowe i mobilne, umożliwiające kontakt pomię-dzy użytkownikami poprzez wymianę informacji, opinii i wiedzy”. Liwei Chen (2014, s. 8) dokonuje ponadto ich podziału na: portale społecznościowe SNS (Social Network Sites), blogi (internetowe dzienniki), strony internetowe typu Wikipedia (portale pozwalające na dodawanie, usuwanie i modyfikacje treści, budowane na wzór encyklopedii), podcasty (pliki dźwiękowe lub wideo dostępne do zapisania na dysku dla użytkowników, z możliwością zapisu na powiadomienia o zamieszczeniu nowych plików), fora internetowe, tzw. content communities (portale internetowe umożliwiające ich użytkownikom dzielenie między sobą treści multimedialnych, np. Instagram lub Youtube) oraz mikroblogi (strony takie, jak Twitter, pozwalające na dzielenie się informacjami).

Raport „The 2014 Digital Marketer” stwierdza, że jedną z ich ról w kontek-ście sprzedaży internetowej w 2014 r. było wzbudzanie zainteresowania danym produktem wśród ich użytkowników (Experian, 2014, s. 46) oraz pełnienie funkcji miejsc wymiany informacji. Były także używane jako tzw. źródło ruchu, służące do jego przekierowywania na strony sklepów internetowych (Evigo.pl, 2014). Oprócz

117

tego pomagały w kreowaniu wizerunku firmy, budowaniu relacji ze swoimi klientami, w tym zapoznaniu się z ich potrzebami i opiniami na temat oferowanego asortymen-tu (Brzezicki, 2014). Nierzadko były one także narzędziem promocyjnym zachęca-jącym klientów do zakupu poprzez udostępnianie bonów lub kuponów rabatowych. Niektóre z nich (Twitter) posiadały narzędzia analityczne służące do odszukiwania potencjalnych kupujących bądź śledzenia poczynań konkurencji (Brzezicki, 2014). Portale społecznościowe zawierały zatem wiele funkcji wspierających sprzedaż. Na-leży jednak zauważyć, że z powodu specyfiki takich platform oraz cech charakte-rystycznych e-commerce (brak konieczności sfinalizowania rozpoczętego procesu zakupowego) przełożenie ilości odwiedzających portale społecznościowe na ilość zakupów dokonanych w danym sklepie jest niezwykle trudne. W 2014 r. nie istniał obiektywny wskaźnik mierzący wspomnianą wartość. Mimo tego ich rola w e-han-dlu była na tyle istotna, że rynek wykształcił pojęcie social commerce, rozumiane jako: „typ handlu elektronicznego angażującego media społecznościowe do promo-wania przeprowadzania transakcji internetowych” (Investopedia, 2015).

Opisywane powyżej zastosowania internetowych portali społecznościowych były związane z rynkami takimi, jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania czy Polska. Różnica między nimi polegała głównie na popularności poszczególnych platform – w USA były to Facebook, LinkedIn, Pinterest, Instagram oraz Twitter (Duggan et al., 2015), w Wielkiej Brytanii – Facebook, Twitter, Google+, LinkedIn i Pinterest (Urug, 2015), natomiast w Polsce – Facebook, serwisy Google oraz portale lokalne, np. Interia lub Nasza klasa (Gwóźdź, 2014). Niezależnie od ich rodzaju, platfor-my społecznościowe w skali globalnej miały potencjał do wywoływania interakcji, zwłaszcza z użytkownikami urządzeń mobilnych. Potwierdzały to statystyki ujęte w raporcie Experian – 65% osób z całego świata użytkujących tego typu portale robiło to za pomocą urządzeń przenośnych (Experian, 2014, s. 86). Średnia dzien-na liczba godzin poświęcanych platformom komunikacyjnym również zwiększała szanse na przeprowadzenie transakcji bądź przekierowanie do sklepu internetowego – w USA były to 2,3 godziny, w Wielkiej Brytanii 1,9 godziny, w Polsce 1,6 godziny, natomiast w Chinach 1,5 godziny (Experian, 2014, s. 32).

Chiny, z uwagi na swoją specyfikę, zostały wyodrębnione z grupy opisywa-nych krajów. Zdaniem KPMG Chiny w 2014 r. służyły za przykład państwa, w któ-rym obserwowano silną korelację między dynamicznym wzrostem rozwoju komu-nikacji za pośrednictwem mediów społecznościowych a handlem elektronicznym (KPMG, 2014b, s. 4). Z uwagi na cenzurę obywatele Chin nie mogli korzystać z za-granicznych platform, takich jak Facebook czy Instagram (Chen, 2014, s. 12). Dla-tego też popularne były rodzime portale, takie jak Qzone czy Weibo (Kemp, 2014). Z powodu wskazywanej już dużej popularności smartfonów oraz Internetu mo-bilnego zainteresowaniem wśród Chińczyków cieszyły się mobilne komunikatory (aplikacje na urządzenia przenośne służące do dzielenia się informacjami), m.in. QQ oraz WeChat. Kemp (2014) zwraca uwagę, że aplikacja QQ, zaraz po Face-booku, była drugą najpopularniejszą tego typu platformą na świecie. Potencjał

Platformy mediów społecznościowych


używania platform społecznościowych w kontekście handlu elektronicznego był bardzo szeroki. Chińczycy wykorzystywali je do zasięgania porad na temat upatrzo-nego produktu, potencjalnego wyboru sklepu internetowego bądź do wystawienia własnej oceny zakupu (KPMG, 2014b, s. 4). Tę rolę zauważył również portal Tmall, tworząc rozwiązanie integrujące opinie na platformach społecznościowych z syste-mem recenzji produktów dostępnych na Tmall (Wang, 2014). Już w 2013 r. WeChat wprowadził usługę płatności mobilnej za pomocą swojej aplikacji, a także dostęp do zakupów internetowych, w zakresie m.in. kupowania gier mobilnych drogą elektro-niczną (Millward, 2013). Za pośrednictwem tej aplikacji można było także zamó-wić taksówkę lub zarezerwować pokój w hotelu, co było unikalnym rozwiązaniem (Wang, 2014).

4.13. Wnioski

Analiza 2014 r. pod kątem czynników rozwojowych dla e-commerce podanych przez Gibbs pokazała, że wpływ większości z nich na badany obszar w ciągu lat nie zmienił się. W dalszym ciągu były one istotnymi kwalifikatorami zapewniają-cymi rozrost i popularyzację e-handlu w analizowanych państwach. Pojawiły się także nowe rozwiązania decydujące o jego rozwoju, to jest płatności elektroniczne i portale społecznościowe, które jeszcze 15 lat temu nie były brane pod uwagę. Wydaje się, że w przyszłości postęp technologiczny w dalszym ciągu będzie silnym determinantem dla e-handlu, odpowiadającym za powstawanie nowych czynników zwiększających jego zasięg. Tabela 10. podsumowuje zebrane wyniki w odniesieniu do badań referencyjnych opisanych w monografii.

Tabela 10. Zestawienie czynników rozwoju e-commerce 2000 r. zidentyfikowanych przez Gibbs, Kra-emera i Dedricka w odniesieniu do 2014 r.

Czynniki (2000 r.) zidentyfikowane przez Gibbs, Kraemera i Dedricka Znaczenie czynników Gibbs et al. w odniesieniu do 2014 r.

PKB per capitaWskaźnik utrzymał swoje znaczenie w 2014 r., czego dowodem było

pokrywanie się państw najbogatszych z krajami o największych obrotach wynikających z e-handlu.

Strategie korporacji międzynarodowych

Przyjmując wskaźniki badawcze, takie jak: udział zysków z e-commerce wybranej korporacji światowej w PKB kraju, użycie

„The Enabling Trade Index” oraz wskazanie innowacyjnych rozwiązań służących do sprzedaży elektronicznej wytworzonych przez KTN, przeprowadzono analizę wpływu strategii korporacji światowych

na e-commerce. Jej wynikiem jest stwierdzenie, że wskaźnik podany przez Gibbs nie był newralgiczny z punktu widzenia omawianego

zagadnienia w 2014 r.

119

Czynniki (2000 r.) zidentyfikowane przez Gibbs, Kraemera i Dedricka Znaczenie czynników Gibbs et al. w odniesieniu do 2014 r.

Światowa konkurencja Kwalifikator rozwiniętego e-commerce w postaci światowej konkurencji podany przez Gibbs utrzymał swoje znaczenie w 2014 r.


Założenie wpływu danych demograficznych na wielkość rynku e-commerce zostało zweryfikowane poprzez ukazanie powiązań

między stopniem urbanizacji a dynamiką e-handlu oraz pokazanie zróżnicowania potrzeb klientów internetowych zależnie od płci, statusu społecznego i miejsca zamieszkania. Dane potwierdziły

aktualność czynnika w 2014 r.


Zasoby państwa mające znaczenie dla e-handlu w 2000 r. to: kapitał ludzki, infrastruktura informacyjna, wysoki poziom płac. O ile w 2014 r.

znaczenie utrzymała infrastruktura informacyjna, o tyle ilość osób pracujących w branżach IT/e-commerce oraz ich poziom płac były raczej konsekwencją popularności handlu elektronicznego w kraju.

Z tego względu nie można powiedzieć, by miała ona wydatny wpływ na rozwój e-commerce.

Struktura gospodarkiUdział w krajowym rynku gałęzi gospodarki stosujących sprzedaż internetową (takich, jak: bankowość, IT, ubezpieczenia sprzedaż

detaliczna) był czynnikiem mającym znaczenie w procesie popularyzacji handlu elektronicznego w 2014 r.

Środowisko organizacyjne przedsiębiorstw

Traktując Internet jako nowoczesny kanał dystrybucji dóbr, a tym samym sprzedaż internetową jako wyraz poszukiwania przez przedsiębiorstwa nowych rynków zbytu, środowisko organizacyjne firm było znaczącym

czynnikiem w 2014 r. Brak natomiast dowodów świadczących o wpływie kultury korporacyjnej na sprzedaż internetową w badany roku.

Czynniki społeczne i kulturowe

Grupa czynników społecznych oraz kulturowych zachowała swoje znaczenie, zmieniły się jednak elementy wchodzące w jej skład. W 2000 r. były nimi pragnienia konsumentów dotyczące wygody

zakupów połączone z popularyzacją Internetu, bezpieczeństwo transak-cji oraz rodzimy język stron internetowych. W 2014 r. udział sprzedaży internetowej rósł, bezpieczeństwo transakcji było na wyższym poziomie

niż w ubiegłych latach, choć nadal zachowało swoje znaczenie, podobnie jak istotna rola dostosowania języka stron w Internecie

do rynku zbytu.

Polityka państwa Polityka państwa w kontekście handlu online w 2014 r. była równie istotna jak w roku 2000.

Prawodawstwo e-commerce Regulacje prawne jako czynnik rozwoju sprzedaży elektronicznej w 2014 r. zachowały swoje znaczenie.

Źrodło: opracowanie własne.

Handel elektroniczny w badanych krajach na przestrzeni lat rozwinął się w wie-lu aspektach. Różnica będąca wynikiem postępu technologicznego przejawiała się w rozbudowywaniu i unowocześnianiu infrastruktury telekomunikacyjnej na świecie, narodzinach trendu sprzedaży wielokanałowej (w obrębie której znaczącą pozycję odgrywał handel z użyciem technologii mobilnej) oraz wdrożeniu i upowszechnie-niu płatności elektronicznych. Zwiększyła się także skala transakcji internetowych.

Wnioski


Ta zmiana miała swoje podłoże w powstawaniu coraz większej ilości firm opierają-cych swoją działalność na technologiach internetowych, czemu sprzyjała mnogość form prowadzenia handlu internetowego (m.in. modele B2C, B2B czy C2C). Firmy działające w tradycyjnym modelu sprzedaży również obserwowały silny trend prze-noszenia handlu do sieci internetowej, ulegając mu poprzez wdrażanie rozwiązań IT w obrębie swoich struktur. Sile Internetu jako nowoczesnemu narzędziu komu-nikacyjnemu i sprzedażowemu poddały się także duże korporacje transnarodowe. Tendencje te zostały zidentyfikowane już w 2000 r. W latach 2000–2014 rozwinęły się ponadto duże sklepy internetowe. Stosowane przez nie modele sprzedaży, spo-soby budowy stron internetowych oraz wdrożone rozwiązania innowacyjne stały się inspiracją dla firm konkurencyjnych. Innowacyjność miała także znaczenie w kon-tekście powstających start-upów, co było także efektem coraz szerszego otwierania się rynku na e-handel. E-commerce nie rozwijałby się jednak tak szybko, gdyby nie demografia wraz z czynnikami społecznymi i kulturowymi. Ze względu na fakt, że Internet stawał się technologią coraz bardziej społeczne upowszechnioną, co skut-kowało zwiększaniem wolumenu transakcji dokonywanych za jego pośrednictwem (również za pomocą urządzeń przenośnych typu smartfon, tablet czy laptop), firmy miały cel w tym, aby rozbudowywać swoje rozwiązania związane z biznesem in-ternetowym. Nie należy jednak zapominać o newralgicznym aspekcie, jakim było wsparcie od strony państwa poprzez realizowanie inicjatyw mających na celu czy-nienie e-handlu coraz bardziej popularnym. Równie ważne było uchwalanie przepi-sów, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym, pozwalających na budowanie prawodawstwa zabezpieczającego konsumentów przez naruszeniem ich praw oraz na tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi sprzedaży internetowej.

W pracy zidentyfikowano również czynniki wpływające na e-commerce, któ-re nie zostały wskazane przez Gibbs i in. bądź wspomniane zostały jedynie zdaw-kowo. Należy w tym kontekście wskazać na płatności elektroniczne, z wyraźnym uwzględnieniem płatności mobilnych, a także na platformy mediów społecznościo-wych. Obydwa z nich miały istotny wpływ na zwiększenie wolumenu transakcji elektronicznych. Dzięki efektywnemu transferowi środków klient mógł przele-wać należność za zamówienie szybciej niż tradycyjnym przelewem bądź gotówką, zwiększone zostało także bezpieczeństwo procesu zamówienia i płatności. Z kolei media społecznościowe w postaci portali internetowych umożliwiających wzajemną komunikację spełniały także rolę miejsca kontaktu sprzedawców z klientami, które pozwalało ponadto na przekierowywanie ruchu konsumentów na stronę internetową sklepu, na rozbudowane akcje promocyjne. Stały się też narzędziami analitycznymi, umożliwiającymi zebranie informacji na temat osób zainteresowanych zakupami. W ciągu kilkunastu lat wykształciły się także inne kwalifikatory nieujęte przez Gi-bbs i in., decydujące o sile i stopniu rozbudowania handlu elektronicznego, jak cho-ciażby stopień rozbudowania rynku platform internetowych służących do prowa-dzenia sprzedaży elektronicznej, rozwinięcie rynku urządzeń mobilnych, edukacja najmłodszych pokoleń obywateli w zakresie technologii informatycznych czy też

121

wzrost efektywności logistyki wpływający na szybkość dostawy przesyłki do klien-ta. Wspomniane czynniki można mnożyć, ich ilość z kolei zależy m.in. od punktu widzenia, z którego analizuje się tematykę e-handlu, jak również od dokładności zgłębienia zagadnienia.

Odnosząc się do pozycji przeanalizowanych krajów pod kątem siły i rozwi-nięcia handlu internetowego w 2014 r., należy stwierdzić, że Chiny dominowały pod kątem wolumenu transakcji dokonywanych drogą elektroniczną i popularności transakcji mobilnych, sukcesywnie otwierając swój rynek na zagraniczne inwestycje i istotnie wspierając e-biznes przez działania rządu. Stany Zjednoczone przodowały w obszarze regulacji prawnych związanych z e-handlem, liberalizacji rynku, wiel-kości i innowacyjności przedsiębiorstw, infrastruktury telekomunikacyjnej oraz roz-winięcia e-government oraz e-procurement. Wielka Brytania była z kolei państwem z silnie rozwiniętą infrastrukturą IT, społeczeństwem aktywnie korzystającym z zalet zakupów internetowych, rozwiniętym prawodawstwem e-commerce, inno-wacyjnym rynkiem i wysokim stopniem jego liberalizacji. W Polsce z kolei rozwój infrastruktury IT rozpoczął się ze znacznym opóźnieniem, w efekcie sfera regula-cyjna była również znacznie opóźniona, co skutkowało opóźnionym powstawaniem działalności e-commerce.

E-handel w naszym kraju wymagał skutecznej polityki względem małych i średnich przedsiębiorców, zachęcającej do podjęcia prób otwierania nowych kana-łów sprzedaży (także na rynkach zagranicznych), hołdując idei wielokanałowości, jak również do zakładania start-upów. Polityka opierania pomocy państwowej na środkach unijnych także wymagała zrewidowania, gdyż była obarczona oczywistą wadą w postaci zwiększania zależności działań od dostępności tych środków.

Wnioski

122 Rozdział 5. Wsparcie dla e-commerce w Polsce ze środków unijnych

Rozdział 5

WSPARCIE DLA E-COMMERCE W POLSCE ZE ŚRODKÓW UNIJNYCH

W ramach tzw. Perspektywy Finansowej 2007–2013, objętej „Narodowymi Stra-tegicznymi Ramami Odniesienia (NSRO) 2007–2013 wspierającymi wzrost go-spodarczy i zatrudnienia” (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2007), Polska otrzymała znacznie fundusze na finansowanie procesów rozwoju, określane po-tocznie jako fundusze unijne. Kolejna Perspektywa Finansowa 2014–2020 przyno-si jeszcze większy strumień tych funduszy. Środki z nich pozyskiwane stanowią średniorocznie około 3% PKB. Jakkolwiek nie są to środki decydujące o dynamice wzrostu gospodarczego, stanowią jednak narzędzie wspomagające różnego rodzaju przedsięwzięcia, głownie o charakterze inwestycyjnym, w szczególności w szeroko pojętej e-gospodarce, a w tym także e-commerce. Efekty pomocy strukturalnej mają charakter krótkoterminowy i długoterminowy. W krótkim okresie, w odniesieniu do przedsięwzięć e-commerce, wyrażają się one przede wszystkim w nowych projek-tach, w zwiększeniu zamówień na oprogramowanie i sprzęt, we wzroście zatrudnie-nia i zwiększeniu wagi tej działalności. Pośrednio, poprzez dochody pracowników i popyt konsumpcyjny, wspierane jest także zapotrzebowanie na same usługi e-han-dlu, a szczególnie na produkty dystrybuowane tą drogą. Z kolei oczekiwane długo-terminowe efekty to wyższa jakość kapitału ludzkiego, rozwój infrastruktury, lepsza efektywność działania przedsiębiorstw oraz wzrost konkurencyjności gospodarki.

W diagnozie towarzyszącej wspomnianym wcześniej NSRO wskazano wśród słabych stron m.in. niskie nasycenie gospodarki (w tym przedsiębiorstw) nowo-czesnymi technologiami i opóźnienia w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego; choć jednocześnie zauważono w silnych stronach wysoką dynamikę wzrostu sektora usług informacyjnych i komunikacyjnych (ICT), zaś wśród szans wskazano na roz-wój dostępu do sieci teleinformatycznych. Jak stwierdzono: „Różnice między Pol-ską a krajami Unii Europejskiej w zakresie informatyzacji wpływają niekorzystnie na konkurencyjność polskiej gospodarki oraz jakość życia mieszkańców. Niezbędne są kompleksowe działania zmierzające do tworzenia elektronicznych usług publicz-nych dla obywateli i przedsiębiorców, co będzie możliwe dzięki przebudowie zaple-cza administracji publicznej i utworzeniu w pełni zintegrowanych usług elektronicz-nych” (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2007, s. 62).

123

Efektem takiej diagnozy było uwzględnienie postulatów rozwoju sfery ICT w programach operacyjnych, będących narzędziem realizacji Strategii. Oczywiście obszar e-commerce był jednym z wielu obszarów objętych interwencją, a przedsię-wzięcia tego typu lub uwzględniające w jakimś stopniu taką działalność mogły wy-stępować w wielu działaniach nieadresujących bezpośrednio samego e-commerce. Niemniej jednak w następnej sekcji przedstawione zostaną te elementy wsparcia, które w największym stopniu odnosiły się do tych zagadnień i umożliwiały pozyska-nie wsparcia na rozwój handlu w sieci.

5.1. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka

Programem ogólnokrajowym, który dysponował najbardziej znaczącymi środka-mi na szeroko pojętą informatyzację, w tym także na działalność z zakresu e-com-merce, był Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG). W ramach celu szóstego tego Programu wskazano m.in. na konieczność zwiększania podaży usług w formie cyfrowej, a to: rozwój usług w formie cyfrowej świadczonych przez pod-mioty publiczne, stymulowanie zastosowania technologii cyfrowych przez przed-siębiorców w kontaktach między sobą i z klientami. Jako jedną z głównych barier szerokiego stosowania technik informacyjnych i telekomunikacyjnych wśród przed-siębiorców wskazano – oprócz braku odpowiednich zasobów – brak świadomości konieczności dokonania zmian, wymuszanych przez globalną gospodarkę. Przykład przedsiębiorstw, wykorzystujących techniki cyfrowe dla zwiększenia atrakcyjności swojej oferty, miał pomóc ogółowi przedsiębiorców dostrzec konieczność zastoso-wania innowacyjnych technologii.

Z perspektywy czasu można stwierdzić, że jednym z głównych problemów w realizacji programu był duży odstęp czasowy między przeprowadzeniem diagno-zy i sformułowaniem celów i metod interwencji a faktycznym wydatkowaniem fun-duszy. Jakkolwiek w trakcie realizacji program ewoluował – ogółem zmiany wpro-wadzano 20 razy, w tym ostatnie w kwietniu 2016, a więc prawie półtora roku po zakończeniu perspektywy finansowej – to jednak wytyczone w początkowych latach kierunki i zarysy programów pozostawały niezmienne, zmieniało się jedynie rozło-żenie akcentów, szczegóły realizacyjne i zasady konkursów. Diagnoza postawiona jeszcze przed uruchomieniem programu stwierdzała m.in.: „Wyniki badań dotyczą-cych wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsię-biorstwach przeprowadzonych w 2004 i 2005 r. pokazały, że poziom wskaźników obrazujących stopień wykorzystania komputerów i dostępu do Internetu w oby-dwu latach był wysoki. W 2005 roku odsetek osób zamawiających lub kupujących przez Internet wzrósł w porównaniu z 2004 r., jednak nadal korzystanie z handlu

Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka


elektronicznego nie jest zbyt popularne w naszym kraju. Najczęściej kupowane przy pomocy Internetu towary – książki i czasopisma – nabyło w tym roku niecałe 3% osób w wieku 16–74 lata, co jednak stanowi w liczbach bezwzględnych pra-wie dziewięćset tysięcy osób. Dokonywanie przez przedsiębiorstwa zapłaty w trybie bezpośrednim (online) za zrealizowane zamówienia złożone przez Internet nadal nie jest zbyt popularne, ale stopniowo upowszechnia się – wzrost z 3% do 5%” (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2016, s. 41–42).

Na tle tej diagnozy w ramach PO IG formułowano postulaty wskazujące, że wdrażanie systemów informatycznych i e-commerce w przedsiębiorstwach, a także tworzenie usług elektronicznych dla przedsiębiorstw oraz między przedsiębiorstwa-mi (B2B) jest istotnym motorem konkurencyjności zarówno na europejskim, jak i globalnym rynku. Upowszechnienie informatyzacji i e-commerce wśród polskich przedsiębiorstw, w szczególności z sektora MSP, miało być niezbędne, aby mogły one efektywnie współpracować z europejskimi partnerami.

W kontekście stanu rozwoju branży, opisanego w poprzednich rozdziałach, na początku wieku spostrzeżenia te były do pewnego stopnia trafne. Ale jak również wskazano we wcześniejszych częściach monografii, prędkość przemian i rozwoju w tej dziedzinie była na tyle duża, że najbardziej palące problemy (np. płatności on-line) zostały w znaczącym stopniu rozwiązane już w pierwszej dekadzie XXI wieku. W efekcie w momencie efektywnego rozpoczęcia realizacji poszczególnych dzia-łań PO IG diagnozy w odniesieniu do informatyzacji czy szczególnie e-commerce, w znacznie większym stopniu niż w odniesieniu do innych dziedzin, straciły na ak-tualności. Jakkolwiek twórcy programu byli świadomi że „technologie informacyj-ne gruntownie odmieniły sposób funkcjonowania gospodarki, zmieniając metody produkcji i dystrybucji towarów, świadczenia usług, komunikowania się z klientami oraz między samymi przedsiębiorcami. Ich rozwój umożliwił globalizację rynku i usprawnił jego funkcjonowanie” (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2016, s. 82), to jednak metody interwencji w tej dziedzinie przewidziane w progra-mie pozostały zasadniczo niezmienione przez kolejnych 10 lat, mimo radykalnych zmian w sektorze, opisanych w poprzednich częściach monografii. Obniżyło to istot-nie efektywność wydatkowania środków w tej dziedzinie.

PO IG koncentrować się miał na nowych inwestycjach, czyli takich, w wy-niku których powstaną nowe lub znacząco ulepszone produkty oraz na budowie infrastruktury dla wsparcia tych inwestycji. Ósma oś programu zorientowana była na innowacje związane z elektroniczną gospodarką opartą na wiedzy. Miała ona za zadanie stworzyć i udostępnić usługi poprzez Internet (Działanie 8.1) oraz do-prowadzić do integracji systemów informatycznych przedsiębiorstw (Działanie 8.2), a także zbudować popyt na e-usługi poprzez zwiększenie dostępności Inter-netu (Działanie 8.4) oraz przedsięwzięcia mające przeciwdziałać szeroko pojętemu wykluczeniu cyfrowemu (Działanie 8.3). Ósma oś stanowiła kwotowo około 15% całości wydatków PO IG (9,7 mld EUR) i była to druga w kolejności oś w ramach

125

programu pod względem wartości. Zasadniczo dwa ze wspomnianych powyżej Działań uwzględniały bezpośrednio przedsięwzięcia o charakterze e-commerce. Pierwsze z nich dotyczyło szeroko rozumianej działalności B2C (Działanie 8.1 PO IG), drugie koncentrowało się na wsparciu budowy systemów B2B (Działanie 8.2 PO IG).

Działanie 8.1 PO IG miało na celu wprowadzeniu w życie projektów, w wyniku których tworzone miały być e-usługi, czyli takie, które po udostępnieniu w sieci będą funkcjonowały w sposób praktycznie autonomiczny i automatyczny, a jednocześnie będą generowały satysfakcjonujący strumień przychodów zapewniający przynaj-mniej samofinansowanie się przedsięwzięcia po ustaniu dotacji. Dofinansowanie projektu w ramach Działania 8.1 mogły otrzymać wyłącznie przedsiębiorstwa pro-wadzące działalność gospodarczą o statusie mikro lub małego przedsiębiorcy, które w momencie składania wniosku prowadziły działalność nie dłużej niż 12 miesięcy, choć te wymogi w trakcie realizacji Działania ewoluowały. W większości dofinanso-wanie otrzymywały nowo założone firmy, a środki przeznaczane były zazwyczaj na zbudowanie serwisu internetowego wpisującego się w model e-commerce.

W trakcie realizacji Działania odbyło się 13 naborów projektów, na które złożo-no łącznie 15 240 wniosków o dotację. Z tej grupy wybrano 2 730 projektów na łącz-ną kwotę prawie 1,5 mld zł (dane za http://poig.parp.gov.pl/index/index/982). Był to jeden z najbardziej masowych programów pod względem ilości złożonych wnio-sków, a jednocześnie jeden z najbardziej selektywnych, gdyż tylko 17,9% złożonych projektów otrzymało dotację. Kwota dotacji miała jednak górne ograniczenie, wynikające z reguł pomocy de minimis i początkowo wynosiła maksymalnie 850 tys. zł, zaś w kolejnych naborach zmiany zasad programu spowodowały, iż kwota ta była, zależnie od typu projektu, jeszcze niższa. Uwzględniając tylko składane wnioski i zainteresowanie Działaniem, można by ocenić, że zakończyło się ono sukcesem. Ale badanie w oparciu o ilość odwiedzających i wycenę poszczególnych witryn stworzonych w ramach Działania nie potwierdza tak optymistycznej wizji realizacji programu. Z zatwierdzonych 2 730 projektów jedynie 734 było w roku 2015 indeksowanych przez serwis Alexa.com, który udostępnia dane o popularności stron internetowych. Nie sposób było odnaleźć w Internecie (wyszukując nazwy projektu i przedsiębiorstwa) 1 018 projektów (41% całości). Z kolei wycena tych serwisów oparta o tzw. wyceniarki internetowe waha się od 2,3% (SitePrice.org) do 12,8% (WorthOfWeb.com) wartości wydatkowanych środków publicznych. Biorąc pod uwagę te statystyki, trudno uznać to Działanie za efektywne. Również dane za-warte w raporcie z badania Głównego Urzędu Statystycznego (2015) oparte o grupę 99 beneficjentów wskazują, że głównymi cechami różniącymi beneficjentów pro-gramu od adekwatnej grupy kontrolnej podobnych przedsiębiorstw były: nieco wyż-szy wskaźnik przeżywalności firm – beneficjentów w miarę upływu czasu, wyższe o 0,4 osoby zatrudnienie, natomiast brak było istotnej różnicy w poziomie przycho-dów. A zatem środki z dotacji dawały możliwość nieco dłuższego i bardziej rozwi-niętego zaistnienia na rynku, ale pomysły premiowane dotacją nie były jakościowo

Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka


lepsze niż e-usługi oferowane przez podobne firmy, które jednak bez środków pu-blicznych utrzymywały się na rynku krócej i zatrudniały nieznacznie mniej pracow-ników. W tym kontekście środki te służyły zatem bardziej sztucznemu podtrzymaniu działalności wybranych podmiotów w nieco szerszym zakresie, a nie promocji ory-ginalnych pomysłów w branży e-commerce.

Z kolei w ramach Działania 8.2 PO IG w latach 2008–2014 odbyło się 14 nabo-rów projektów, w ramach których, zgodnie z danymi PARP (http://poig.parp.gov.pl/index/index/918), podpisano 4 413 umów. Program miał być skierowany na budowę systemów B2B i integrację elektroniczną beneficjentów ze współpracującymi firma-mi. W odróżnieniu od Działania 8.1 PO IG nie istniało górne ograniczenie kwotowe i w efekcie największy grant w ramach programu wyniósł ponad 105 mln złotych, jakie otrzymała nowo powstała firma Pure Systems Sp. z o.o. z województwa świę-tokrzyskiego na „Wdrożenie zaawansowanych usług B2B świadczonych w formule SaaS obejmujących przechowywanie, przetwarzanie i analizę tzw. dużych danych”. Efekty Działania 8.2 są trudniejsze do oceny z uwagi na to, iż dotyczyły wdrażania systemów B2B w ramach już działających firm, co ogranicza możliwości wglądu w sposób ich funkcjonowania czy nawet zagregowania danych dotyczących ich wy-ników. Nawet w odniesieniu do wspomnianego powyżej największego grantu trudno jest odnaleźć jakiekolwiek wzmianki o jego wdrożeniu i efektach, czego należałoby oczekiwać przy takim rozmiarze inwestycji. Natomiast wspomniane wcześniej ba-danie Głównego Urzędu Statystycznego (2015) wskazuje, iż w grupie beneficjentów działania 8.2 PO IG różnice w porównaniu do grupy kontrolnej można dostrzec je-dynie w zakresie zwiększonej wartości środków trwałych (co jest oczywiste, gdyż znacząca część dotacji była kapitalizowana w formie wartości niematerialnych i prawnych stanowiących środki trwałe) oraz udziału firm prowadzących działalność eksportową. W innych aspektach, w tym w szczególności w obszarze konkuren-cyjności (uwzględniono wielkość sprzedaży i zyski) oraz w zakresie zatrudnienia czy prowadzenia działalności innowacyjnej, różnice nie miały charakteru istot-nych statystycznie. Tak więc i w tym Działaniu efektywność dotowania była niska. W kontekście obu analizowanych Działań można pokusić się nawet o stwierdzenie, że w dużym stopniu negatywne doświadczenia w takim typie wsparcia doprowa-dziły do zarzucenia kontynuacji tego kierunku interwencji w kolejnej perspektywie finansowej.

5.2. Programy Regionalne

Drugim znaczącym zbiorem programów operacyjnych, w ramach których prze-widziano finansowanie szeroko pojętego e-commerce, były Regionalne Progra-my Operacyjne (RPO), które obejmowały poszczególne województwa kraju.

127

Ich wymiar finansowy zależał od wielkości i poziomu rozwoju gospodarczego da-nego województwa, ale zawsze obejmował element bezpośredniego wsparcia dzia-łalności przedsiębiorstw. W ich ramach było dostępne finansowanie na przedsię-wzięcia podnoszące konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, poprzez szeroko definiowane inwestycje zawierające element innowacji, które to finanso-wanie pozostało dostępne, gdyż kolejna edycja tych programów realizowana jest w nowej perspektywie finansowej. Jakkolwiek wymiar innowacyjności projektów był już uwypuklany w perspektywie 2007–2013, to w kolejnej perspektywie jest to w zasadzie warunek sine qua non otrzymania wsparcia. Projekty związane z e-han-dlem muszą więc konkurować z innymi przedsięwzięciami z tradycyjnych branż. Często też elementy e-commerce są obecne w projektach poprzez wprowadzenie elektronicznych kanałów dystrybucyjnych produktów i uwzględnienie internetu w działaniach marketingowych (np. techniki pozycjonowania). Działania dotyczące wsparcia szeroko rozumianych innowacyjnych projektów przedsiębiorstw były i są obecne w obu perspektywach finansowych, ale cechą poprzedniej było to, iż cześć województw zdecydowała się na wyróżnienie i specjalne wsparcie firm opierających swoją działalność o rozwiązania sieciowe, w efekcie czego dostępne były środki dedykowane do e-commerce.

W województwie łódzkim wsparcie dla przedsiębiorstw zainteresowanych roz-wojem e-technologii ujęte było w ramach IV osi priorytetowej dotyczącej społe-czeństwa informacyjnego, gdzie do końca roku 2014 równowartość 11,7 mln EUR wydatkowano na 147 projektów w ramach Działania IV.3 pod nazwą „E-technologie dla przedsiębiorstw”. Zbliżony układ miało także wydatkowanie środków na Ma-zowszu, gdzie w ramach II osi priorytetowej „Przyspieszenie e-Rozwoju Mazow-sza”, na którą alokowano blisko 10% środków całego RPO w ramach Działania 2.3 pod nazwą „Technologie komunikacyjne i informacyjne dla MSP” (małych i śred-nich przedsiębiorstw), finansowano wsparcie dla przedsiębiorców na m.in. budo-wę różnego rodzaju platform sprzedażowych czy zakupy sprzętu i oprogramowania koniecznego do zwiększenia udziału firmy w e-handlu. Również w województwie warmińsko-mazurskim w ramach osi VII „Infrastruktura społeczeństwa informacyj-nego”, na którą alokowano ponad 300 mln zł, finansowano projekty z zakresu usług i aplikacji dla MŚP, które dotyczyły głównie rozwiązań platformowych dla e-bizne-su, m.in.: handlu, turystyki i tworzenia sieci kooperacji między przedsiębiorcami.

W pozostałych województwach programy dedykowane do przedsiębiorstw i wspierające bezpośrednio ich ekspansje w e-commerce nie zostały specjal-nie wyróżnione i zasadniczo przedsiębiorcy mogli startować ze swoimi pomy-słami albo w konkursach adresujących szeroko rozumiane wsparcie dla poprawy konkurencyjności MSP, albo w ograniczonym stopniu mogli próbować korzystać z działań zorientowanych na rozwój społeczeństwa informacyjnego. Działania te zazwyczaj nie były bezpośrednio zorientowane na e-commerce, ale można było w nich uzyskać wsparcie na pewne elementy z nim związane. I tak na przy-kład na Podkarpaciu głównym celem osi priorytetowej III była poprawa jakości

Programy Regionalne


i dostępu do usług informacyjnych w województwie. Podobnie w podlaskim w ra-mach IV osi priorytetowej, dysponującej przeszło 50 mln EUR, wydatki skupiały się na zapewnieniu dostępu do Internetu, w szczególności na obszarach wiejskich co miało zmniejszyć marginalizację tych terenów oraz wyrównać różnice z miastami. Udział przedsiębiorstw (poza operatorami Internetu) był więc siłą rzeczy niewielki.

Na oryginalne rozwiązanie zdecydowano się w Wielkopolsce, gdzie działania dotyczące informatyzacji zostały włączone w szeroki II priorytet, dotyczący infra-struktury komunikacyjnej (w tym transportu itp.), w ramach której uwzględniono również Działanie 2.7 – Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego, Działanie 2.8 – Zapewnienie dostępu do Internetu szerokopasmowego oraz Działanie 2.9 – Infor-matyzacja sektora publicznego. Łączna alokacja na te trzy działania wyniosła ponad 480 mln zł, skupiając się przede wszystkim na większych projektach o charakterze infrastrukturalnym. Na zbliżone rozwiązanie zdecydowało się także województwo świętokrzyskie, gdzie działanie dotyczące tworzenia i rozbudowy sieci teleinforma-tycznych oraz systemów usług elektronicznych, w tym dla podmiotów gospodar-czych, znalazło się w ramach Priorytetu 2, obok działań zorientowanych na rozbudo-wę terenów inwestycyjnych, wzmacniania turystyki czy wsparcia innowacji.

Województwa takie jak lubelskie, śląskie, kujawsko-pomorskie, zachod-niopomorskie, dolnośląskie czy opolskie umieszczały komponent informatyczny w ramach RPO w oddzielnych osiach adresowanych na rozwój społeczeństwa in-formacyjnego bądź cyfryzacji regionu, w których preferowano projekty jednostek samorządu terytorialnego, uczelni wyższych, jednostek naukowych oraz podmiotów publicznej służby zdrowia. Za główny cel przyjmowano stworzenie w regionach jak najlepszych warunków pozwalających na rozwój społeczeństwa informacyjne-go, czyli przede wszystkim poszerzenie palety usług świadczonych drogą elektro-niczną, a także szybki i bezpieczny dostęp do sieci internetowej. Nacisk kładziony był na budowę i rozbudowę infrastruktury sieciowej, jako warunkującej prawidło-wy rozwój społeczeństwa informacyjnego, stworzenie dostępu do e-usług głównie o charakterze publicznym, czy to w jednostkach samorządu terytorialnego, czy w służbie zdrowia. Należy w tym miejscu wspomnieć, że dla województw Polski Wschodniej w ramach Programu Operacyjnego Polska Wschodnia przewidziano również znaczący, ponadregionalny komponent tego programu, zakładający budowę ponadregionalnej sieci światłowodowej o dużej przepustowości, której uzupełnie-nie, ale też w pewnym stopniu duplikację stanowiły działania w ramach programów regionalnych w tym zakresie.

Natomiast województwa małopolskie oraz pomorskie działania wspierające informatyzację ujęły w osiach dotyczących rozwoju społeczeństwa opartego na wie-dzy, co w jeszcze większym stopniu skutkowało wykluczeniem przedsiębiorców zo-rientowanych na e-commerce z dostępu do środków unijnych w tych osiach. Zasad-niczym celem odpowiednich działań w tych województwach miało być tworzenie warunków umożliwiających bądź sprzyjających budowaniu społeczeństwa wiedzy. Realizowane projekty obejmowały budowę, rozbudowę, modernizację i wyposażenie

129

obiektów dydaktycznych oraz naukowo-dydaktycznych z uwzględnieniem dostępu do Internetu i sieci teleinformatycznych w tych jednostkach. Dodatkowo projekty te miały za zadanie wprowadzić m.in. system publicznych usług elektronicznych. W ramach tak zbudowanych osi łączono projekty informatyczne z przedsięwzię-ciami wspierającymi edukację na różnym poziomie wiekowym. Jakkolwiek taki sposób realizacji programów operacyjnych miał z pewnością podstawę w prze-prowadzonej analizie uwarunkowań rozwoju regionu, jednak nie zmienia to faktu, że nie wspierał dostatecznie rozwoju e-commerce jako istotnego motoru rozwojo-wego, a także jako impulsu zwrotnego dla zwiększenia informatyzacji społeczeń-stwa. Należy także wskazać, że skupienie się na budowie infrastruktury sieciowej prowadzić może do jej przewymiarowania i budowania na wyrost, podczas gdy to właśnie przedsiębiorstwa opierające się o e-commerce mogę być skuteczną receptą na wykorzystanie specyfiki regionu i dotarcie z niszową produkcją bądź usługami do odbiorców globalnych.

Podsumowując, należy stwierdzić, że na poziomie programów regionalnych zagadnienia dotyczące e-commerce pojawiały się z różnym natężeniem i nie we wszystkich regionach były jednakowo eksponowane. Zasadniczo we wszystkich programach uzyskać można było wsparcie na pewne elementy e-commerce w ra-mach działań zorientowanych na rozbudowę potencjału przedsiębiorczości i in-nowacyjność przedsiębiorstw. Jednak niewiele województw zdecydowało się na uruchomienie oddzielnych działań zorientowanych na wsparcie informatyzacji przedsiębiorstw, co stanowiło pewne utrudnienie w pozyskiwaniu funduszy. W dzia-łaniach zorientowanych na przedsiębiorczość konieczne było bowiem wskazanie na opłacalność projektu, podczas gdy część przedsięwzięć z zakresu handlu elektro-nicznego sama w sobie nie generowała wysokiego zwrotu – np. wymiana sprzętu na nowszy czy modyfikacja oprogramowania. Z drugiej strony, koncentracja części regionów na rozbudowie usług e-administracji czy e-zdrowia nie zawsze przynosiła zakładane efekty i prowadziła nierzadko do powstawania systemów wyspowych, pozbawionych waloru interoperacyjności i w rezultacie słabo wykorzystywanych.

5.3. Nowa Perspektywa Finansowa 2014–2020

Kluczowym dokumentem, o który oparte jest programowanie kolejnej perspekty-wy finansowej, jest Umowa Partnerstwa (Ministerstwo Rozwoju, 2015). Wprawdzie drugi, w ramach dokumentu, cel tematyczny opisany został jako zwiększenie do-stępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyj-nych, ale realizacja tego celu nastąpić ma przede wszystkim poprzez Program Ope-racyjny Polska Cyfrowa (PO PC). Z punktu widzenia alokacji środków PO PC (2,3 mld EUR) jest mniejszy od opisywanego wcześniej PO IG, ale większy niż jego ów-czesna VIII oś zawierająca instrumenty wspierające e-commerce. Jednak PO PC nie

Nowa Perspektywa Finansowa 2014–2020


zawiera działań dedykowanych bezpośrednio przedsiębiorcom, poza wsparciem dla firm, będących operatorami światłowodowych sieci dostępu do Internetu na terenach o słabej dostępności (Działanie 1.1 – Wyeliminowanie terytorialnych różnic w moż-liwości dostępu do szerokopasmowego internetu o wysokich przepustowościach). Pozostałe Działania skupiają się natomiast na e-administracji i otwartym rządzie (Oś II) i cyfrowych kompetencjach społeczeństwa (Oś III). Z kolei inne cele Umowy Partnerstwa nie odnoszą się bezpośrednio do e-commerce czy nawet technik infor-macyjnych, skupiając się na wzmacnianiu badań naukowych, rozwoju technologicz-nym i innowacjach (cel tematyczny 1) oraz na celach związanych ze środowiskiem naturalnym (cele 4–6), kwestiami społecznymi (cele 8–10) i wybranymi obszarami sektora rolnego (cel 3), transportowego (cel 7) oraz sprawnością administrowania (cel 11). Cel tematyczny 1 znajduje swoje odzwierciedlenie w Krajowych Inteli-gentnych Specjalizacjach (KIS) oraz ich odpowiednikach na poziomie regionalnym, czyli Regionalnych Inteligentnych Specjalizacjach (RIS). Specjalizacje krajowe zo-stały przyjęte 8 kwietnia 2014 r. przez Radę Ministrów w ramach dokumentu Pro-gram Rozwoju Przedsiębiorstw. Wśród 20 specjalizacji (Ministerstwo Gospodarki, 2015) można przewidywać, że projekty dotyczące e-commerce mogą wpisywać się w zakres specjalizacji dotyczących innowacyjnych technologii i procesów przemy-słowych w ujęciu horyzontalnym, tj. grupę specjalizacji nr 13–20, a w szczególności KIS nr 15 (Inteligentne sieci i technologie geoinformacyjne), nr 17 (Automatyzacja i robotyka procesów technologicznych) oraz 19 (Inteligentne technologie kreacyj-ne). Zestawienie szczegółowych obszarów KIS, mających potencjał do ujęcia w ich ramach przedsięwzięć e-commerce, zawiera tabela 11.

Tabela 11. Krajowe Inteligentne Specjalizacje dla e-commerce

KIS Obszar KIS Podobszar Nazwa

15 I 5 Rozwiązania Internetu Rzeczy

15 II 3 Inteligentne fabryki (ang. smart factories) oraz inteligentne przedsiębiorstwa

15 V 2 Inteligentne interfejsy człowiek-maszyna

17 III 2 Inteligentne systemy pomiaru i kontroli jakości, w tym procesów oraz produktów w systemach produkcyjnych

19 III 4 Dystrybucja i zarządzanie treściami

Źródło: opracowanie własne

Z kolei Regionalne Programy Operacyjne, mimo iż ich łączna wartość wzro-sła prawie dwukrotnie w porównaniu z poprzednią pespektywą do poziomu ponad 31 mld EUR, zasadniczo nie przewidują działań specyficznie adresowanych do sektora e-commerce, choć tego typu projekty nie są oczywiście wykluczone. Wsparcie adresowane jest szerzej, tj. do przedsiębiorców skupiających się na wdrażaniu innowacji, najlepiej tych będących efektem prac B+R. Szczegółowe warunki wsparcia i terminy naborów dostępne są w serwisach WWW poszczególnych RPO.

131

Dotacje dla e-commerce mogą być również pozyskiwane z programów krajowych, takich jak Program Operacyjny Inteligentny Rozwój (PO IR), który na przykład w ramach Działania 2.3.2 oferuje tzw. bony na innowacje – to znaczy dotację do środków wydatkowanych przez przedsiębiorstwo na prace (warte maksymalnie 400 tys. zł), zlecone jednostce naukowej w celu rozwiązania konkretnego problemu ba-dawczego, takiego jak np. budowy nowych narzędzi e-commerce czy optymalizacji istniejących rozwiązań w tym zakresie. Trzeba jednak pamiętać, że w ramach zarów-no PO IR, jak i RPO nie ma już dedykowanych e-commerce działań czy preferencji dla tego typu przedsięwzięć. Można jednak mieć nadzieję, że mimo tego ewolucja e-commerce w Polsce będzie nadal postępować, nawet bez dodatkowego wsparcia, tak jak miało to miejsce w latach ubiegłych, opisanych we wcześniejszych rozdzia-łach niniejszej monografii.

5.4. Podsumowanie

E-commerce jest zjawiskiem stosunkowo młodym i choć jest to ten sam co od wie-ków handel, prowadzony w sieci komputerowej, to jednak jego wzrost oraz formy funkcjonowania są bardzo dynamiczne. W ciągu niespełna piętnastu lat uchwytne stały się zróżnicowane czynniki decydujące o sile i stopniu jego rozbudowy. Ewo-lucji podlegały platformy internetowe służące do prowadzenia sprzedaży elektro-nicznej, zwiększyła się efektywność logistyki, wpływającej na szybkość dostawy przesyłki do klienta, rozbudowano systemy płatności i rozwinął się rynek urządzeń mobilnych, a do grup konsumenckich dołączyło młode pokolenie obywateli znacz-nie bardziej otwarte na nowe technologie informatyczne. Wszystkie te czynniki za-częły silnie oddziaływać na tradycyjne kanały sprzedaży i zarazem wpływać na sam e-commerce.

Istotą przeprowadzonych w tej pracy rozważań było holistyczne ujęcie klu-czowych motorów zachodzących zmian, jak również obserwowanych efektów ekonomicznych i społecznych. Praca zawiera również próbę uchwycenia najnow-szych technik informatycznych w kontekście ich roli, jako potencjalnych katalizato-rów e-commerce.

Czynniki rozwoju i blokowania e-handlu istotne od początku jego istnienia zo-stały omówione w rozdziale 3. i podsumowane w tabeli 5. Po raz pierwszy były one sformułowane w pracy (Gibbs et al., 2003), która jednak nie zawierała wystar-czających dowodów na poparcie opisanych hipotez, a szereg tez sformułowanych przez autorów popartych było jedynie intuicją. Przeprowadzone przez nas badania i analizy danych zebranych w późniejszych publikacjach (aniżeli powyżej cytowana) oraz dane statystyczne potwierdziły prawdziwość tych tez, co podsumo-wane zostało w tabeli 10. Ponadto pojawiły się nowe czynniki wpływające na jego rozwój, to jest mobilne płatności elektroniczne i portale społecznościowe.

Podsumowanie

132

Rozdział 5. przedstawia szczegółową analizę aktualności tych wszystkich czynni-ków oraz ich siłę oddziaływania w roku 2014.

Obserwowane w Polsce opóźnienia w rozwoju e-commerce w porównaniu z krajami zachodnimi wynikają z faktu, iż Internet w Polsce pojawił się dopiero w 1991 r. po wycofaniu ograniczeń CoComu oraz z dużego zacofania w budowie in-frastruktury telefonicznej i sieci transmisji danych odziedziczonych po epoce realne-go socjalizmu. Przykład Chin pokazuje, że bardzo silnym czynnikiem wpływającym na szybki rozwój e-handlu (a w tle również infrastruktury teleinformatycznej) jest potencjał demograficzny kraju. Wielkość lokalnego rynku powoduje to, że również USA znacznie wyprzedza najbardziej rozwinięte kraje europejskie w skali rozwo-ju e-commerce. Zależność ta pokazuje zasadność zarówno budowy rozwiązań dla e-handlu, jak i regulacji prawnych, wspierających funkcjonowanie tej branży w skali Wspólnoty Europejskiej.

Z drugiej strony wsparcie takie musi być dobrze przygotowane i elastycz-nie dostosowywane do zmian rynkowych i technologicznych. Przykład opisanych w rozdziale 6. programów europejskich realizowanych w naszym kraju w poprzed-niej perspektywie finansowej wskazuje, iż nie zawsze przynoszą one oczekiwane efekty oraz istnieje znaczące ryzyko nietrafionych działań. Wartym podkreślenia jest tu fakt, że w latach 2001–2013 nastąpiło globalne rozszerzanie się rynku e-commer-ce, choć jeszcze nie we wszystkich krajach możliwe jest zawieranie nieograniczo-nych elektronicznych transakcji handlowych, jak również dostępny jest zróżnico-wany i nieodpłatny asortyment produktów i usług. Znamienny jest też ekonomiczny wzrost tego sektora, mimo stagnacji wielu innych, po kryzysie finansowym obser-wowanym w większości krajów. Nie bez przyczyny zatem e-commerce jest obiek-tem zainteresowania nie tylko samych konsumentów, ale i inwestorów chcących ulokować środki w tego typu przedsięwzięcia.

Kluczowym wnioskiem z naszych analiz jest stwierdzenie konieczności kom-pleksowej analizy zjawisk i czynników związanych z e-commerce. Ograniczenie ich wyłącznie do sfery ekonomicznej bądź technicznej jest błędem. Czynniki nakładają się na siebie i nie jest możliwe zbudowanie uniwersalnego modelu o ograniczonej liczbie czynników, który skutecznie wyjaśniałby zarówno przeszłość, jak i dobrze prognozował przyszłość tego sektora.

E-handel jest istotnym czynnikiem pobudzającym gospodarkę i dlatego wy-maga skutecznej polityki względem małych i średnich przedsiębiorców, zachęca-jącej do podjęcia prób otwierania nowych kanałów sprzedaży (także na rynkach zagranicznych), jak również do rozpoczynania start-upów. Wsparcie państwa w obszarze e-commerce powinno być utrzymane zarówno w zakresie motywacji ekonomicznych, jak i regulacji prawnych. Podstawowe pryncypia w tym zakresie są stałe, ale konkretne działania powinny być stale dopasowywane do zmian otocze-nia rynkowego i technicznego. Duże znaczenie ma rola i pozycja instytucjonalnych regulatorów rynku (takich jak krajowy Urząd Komunikacji Elektronicznej), którzy

133

z racji swoich kompetencji są predystynowani do efektywnego reagowania na stale postępującą ewolucję tego sektora. Dużym wyzwaniem jest tworzenie efektywnych regulacji prawnych, definiujących przejrzyste reguły bez gubienia ich istoty w nad-miarze szczegółowych zapisów oraz przewidujących stałą ewolucję tego sektora, tak aby reguły te nie blokowały pożądanych zmian wynikających z postępu technicz-nego (np. dotyczących obrotu towarami niematerialnymi, będącymi kopiowalnymi zapisami cyfrowymi).

Można się spodziewać, że zjawiska obserwowane w handlu tradycyjnym, takie jak: wypieranie małych sklepów przez duże sieci handlowe, dyktowanie producen-tom warunków odbioru produktów i płatności przez duże sieci, saturacja rynku, po-jawią się również w handlu elektronicznym. Dostrzegalne już jest wzajemne przeni-kanie się tych dwóch modeli handlu. Interesującym zagadnieniem są przyszłe fuzje i przejęcia między podmiotami realizującymi te różne modele handlu, gdyż wpłynie to zarówno na konsumentów, jak i na konieczne regulacje rynku.

Kontynuując i rozszerzając badania nad rozwojem e-commerce, byłoby za-sadnym przeanalizować wpływ na e-handel takich czynników, jak: ewolucja in-frastruktur dostaw i logistyki, edukacja w zakresie obsługi komputera i Internetu czy też stopień „ubankowienia” klientów. Natomiast przeprowadzenie analizy po-pularności poszczególnych modeli sprzedaży (B2B, B2C) pozwoliłoby na ocenę, który z nich w większym stopniu rozwija e-commerce pod względem ilości trans-akcji dokonywanych za jego pośrednictwem oraz pod względem efektów pobudza-nia rynku. Interesującym badawczo zagadnieniem wydaje się też zweryfikowanie popularności platform służących do prowadzenia handlu elektronicznego wśród kupujących, jak również usług działania sklepów internetowych w modelu Softwa-re-As-A-Service wśród sprzedających. Mogłoby być to wstępem do dyskusji na temat roli firm oferujących takie rozwiązania i dostosowujących je do wymagań klientów biznesowych w popularyzowaniu zakupów online. Równie ciekawym kierunkiem rozważań byłaby weryfikacja funkcji porównywarek cenowych w procesie podejmowania decyzji o zakupie, a tym samym próba ich oceny jako narzędzia zwiększającego sprzedaż w sieci. Odrębnym obszarem wartym badań jest wpływ sposobu budowy sklepów internetowych i prezentacji treści na decyzje klienta. Z punktu widzenia strony wizualnej sklepu zagadnieniami wartymi uwagi są: wpływ budowy ścieżki zakupowej na decyzję o zakupie, mechanizmy zwiększające sprzedaż (cross-selling, up-selling oraz produkty powiązane) i możliwość zwięk-szenia transakcji za ich pośrednictwem lub też sposób budowania lojalności klienta (mailing, programy lojalnościowe) i jej znaczenia dla przyszłych zakupów. Innym zagadnieniem wymagającym badań wydaje się być internetowy handel międzyna-rodowy w zakresie próby jego kwantyfikacji, wskazania trendów rynkowych w tym zakresie (czy sprzedawcy krajowi chętnie obsługują ten typ transakcji), ujawnienia barier w rozwoju, jak również sformułowania wytycznych służących zwiększeniu jego udziału w światowym e-commerce.

Podsumowanie

135Bibliografia

BIBLIOGRAFIA

Kearney A.T. (2015), The 2015 Global Retail E-Commerce Index™. Global Retail E-Com-merce Keeps On Clicking. https://www.atkearney.com/documents/10192/5691153/Glo-bal+Retail+E-Commerce+Keeps+On+Clicking.pdf, data dostępu: 28.06.2015 r.

Adeshara, K. (2014), Why 2014 is the Year of Multilingual Website Design, TemplateMonster.com. http://blog.templatemonster.com/2014/01/16/multilingual-website-design-trends -2014/, data dostępu: 30.07.2015 r.

Alaimo, D. (2015), Ikea makes belated move to online sales, FierceRetail.com. http://www.fierceretail.com/retailit/story/ikea-makes-belated-move-online-sales/2015-02-04, data dostępu: 19.06.2015 r.

Alibaba Group (2008), History and milestones. http://alibabagroup.com/en/about/history?y-ear=2008, data dostępu: 18.07.2015 r.

Alibaba Group (2015), Financials and metrics. http://www.alibabagroup.com/en/ir/finan-cial_fullyear, data dostępu: 05.07.2015 r.

Alibaba Group (2015), History and milestones. http://alibabagroup.com/en/about/history?y-ear=1999, data dostępu: 12.07.2015 r.

Alibaba Group (2015), Our Businesses. http://alibabagroup.com/en/about/businesses, data dostępu: 29.05.2015 r.

Alibaba.com (2015), What’s the difference between Alibaba.com and AliExpress.com? http://service.alibaba.com/buyer/faq_detail/12320786.htm, data dostępu: 18.07.2015 r.

Allegro (2011), MIH Allegro BV złożyła wniosek do UOKiK ws. akwizycji Agito.pl. http://media.allegro.pl/pr/200726/mih-allegro-bv-zlozyla-wniosek-do-uokik-ws-akwizy-cji-agito-pl, data dostępu: 14.07.2015 r.

Allegro.pl (2015), O programie Payback. http://poznaj.allegro.pl/payback/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Amazon (2013), Annual Report 2013. http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=97664 &p=irol-reportsannual, data dostępu: 05.07.2015 r.

Amazon (2014), Annual Report 2014. http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=97664 &p=irol-reportsannual, data dostępu: 05.07.2015 r.

Amazon Fresh (2015), Introducing AmazonDash. https://fresh.amazon.com/dash/, data do-stępu: 12.07.2015 r.

Amazon.co.uk (2015), About Payment Methods. http://www.amazon.co.uk/gp/help/custo-mer/display.html?nodeId=502572, data dostępu: 20.06.2015 r.

Anderson G. (2014), Walmart’s Drive-Through Grocery Concept Is A Head Scratcher. For-bes.com. http://www.forbes.com/sites/retailwire/2014/10/02/walmarts-drive-through-grocery-concept-is-a-head-scratcher/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Antonopoulos A.M. (2014), Mastering Bitcoin, O’Reilly Media.

136 Bibliografia

Apple (2013), Financial Information 2013. http://investor.apple.com/results.cfm, data dostę-pu: 05.07.2015 r.

Argos.co.uk (2015), Argos Card. https://www.argos.co.uk/webapp/wcs/stores/servlet/Credi-tAndInsuranceView?langId=110&storeId=10151&page=Credit and Insurance homepa-ge%7CArgos Card, data dostępu: 18.07.2015 r.

Argos.co.uk (2015), Reserve Online. https://www.argos.co.uk/static/StaticDisplay/include-Name/Reserving.htm, dostęp: 18.07.2015.

ArgosForBusiness.com (2015), Our history. https://argosforbusiness.co.uk/about-us/story/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Aspray W., Ceruzzi E.P. (2008), The Internet and American Business, Londyn: The MIT Press, Cambridge.

Aukcjostat.pl (2015), Statystyki serwisów polskich. http://aukcjostat.pl/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Bank Światowy (2015a), Countries and Economies. Data by country. http://data.worldbank.org/country, data dostępu: 09.07.2015 r.

Bank Światowy (2015b), GDP per capita. Data by country. http://data.worldbank.org/indi-cator/NY.GDP.PCAP.CD, data dostępu: 09.07.2015 r.

Bank Światowy (2015c), GDP. Data by country. http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/countries, data dostępu: 12.07.2015 r.

Bankier.pl (2005), Konkurencja dla Allegro: Polska wersja eBay już w przyszłym tygodniu. http://www.bankier.pl/wiadomosc/Konkurencja-dla-Allegro-Polska-wersja-eBay-juz- w-przyszlym-tygodniu-1270347.html, data dostępu: 05.07.2015 r.

Bednarz A. (2014), 5 rzeczy, które niszczą zaufanie klientów do sklepów internetowych, VeIn-teractive.com. http://www.veinteractive.com/pl/blog/20141118/5-rzeczy-kt%C3%B3re-niszcz%C4%85-zaufanie-klient%C3%B3w-do-sklep%C3%B3w-internetowych, data dostępu: 30.07.2015 r.

Bendavid Y., Lefebvre E., Lefebvre L.A., Fosso-Wamba, S. (2009). Key performance indi-cators for the evaluation of RFID-enabled B-to-B e-commerce applications: The case of a five-layer supply chain. Information Systems and E-Business Management, 7(1), 1–20. http://doi.org/10.1007/s10257-008-0092-2

BestShoppingCartReviews.com, History of Ecommerce. http://www.bestshoppingcartre-views.com/content/history-of-ecommerce.html, data dostępu: 08.06.2015 r.

Bischoff P. (2014), Jack Ma’s shopping spree: Here’s everything Alibaba invested in or acquired in 2014, TechInAsia.com. https://www.techinasia.com/alibaba-invest-ments-2014/, data dostępu: 31.07.2015 r.

Blair N. (2014), Curbside takes on the big guys for in-store pickup, UsaToday.com. http://www.usatoday.com/story/tech/2014/10/06/curbside-local-pickup/16793373/, data dostępu: 14.07.2015 r.

Board of Governors of the Federal Reserve System (2014), Consumers and Mobile Financial Services 2014. http://www.federalreserve.gov/econresdata/consumers-and-mobile-finan-cial-services-report-201403.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Borenstein S.N., Ferguson J., Hall J., Lowery C., Mintz R., New D., Parenti B., Rose M., Stefferud E., Stein L., Storm C., Vielmetti E., Weiser M., Wolff P.-R. (1996), The Lessons of First Virtual’s First Year, Austin: Frontiers in Electronic Commerce. http://web.archive.org/web/19961104175714/http://www.fv.com/pubdocs/fv-austin.txt, data dostępu: 20.06.2015 r.

Braik W., Morandat F., Falleri J.-R., Blanc X. (2016). Real time streaming pattern detec-tion for eCommerce. In Proceedings of the 31st Annual ACM Symposium on Applied

137Bibliografia

Computing – SAC ’16 (pp. 916–922), New York, New York, USA: ACM Press. http://doi.org/10.1145/2851613.2851653

British Airways (2010), E-business Strategies of British Airways. http://pl.scribd.com/do-c/29558823/E-Business-British-Airways#scribd, data dostępu: 22.07.2015 r.

Brzezicki D. (2015), Znaczenie social mediów w e-commerce, AlterWeb.pl. http://alterweb.pl/-znaczenie-social-media-w-ecommerce, data dostępu: 09.08.2015 r.

Bureau of Labor Statistics (2014a), Occupational Employment Statistics. May 2014 National Industry-Specific Occupational Employment and Wage Estimates. www.bls.gov/oes/current/naics3_519000.htm#00-0000, data dostępu: 22.07.2015 r.

Bureau of Labor Statistics (2014b), Economic News Release. Average hourly and weekly earnings of all employees on private nonfarm payrolls by industry sector, seasonally ad-justed. http://www.bls.gov/news.release/empsit.t19.htm, data dostępu: 22.07.2015 r.

Bureau of Labor Statistics (2014c), Occupational Employment And Wages —May 2014. http://www.bls.gov/news.release/pdf/ocwage.pdf, data dostępu: 22.07.2015 r.

Busalim A.H., Hussin A.R.C., Ibrahim A. (2013), Service level agreement framework for e-commerce cloud end-user perspective. International Conference on Research and Innovation in Information Systems, ICRIIS, 2013, 576–581. http://doi.org/10.1109/ICRIIS.2013.6716773.

BusinessWire.com (2014), American Online Shoppers Trust Few with Payment Information. http://www.businesswire.com/news/home/20141215005871/en/American-Online-Shop-pers-Trust-Payment-Information#.VdEP5peoPF2, data dostępu: 30.07.2015 r.

Cabinet Office (2012), Government Digital Strategy. https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/296336/Government_Digital_Stratete-gy_-_November_2012.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Caldbeck R. (2014), Here’s Alibaba’s secret to success, MarketWatch.com. http://www. marke-twatch.com/story/heres-alibabas-secret-to-success-2014-09-15, data dostępu: 18.08.2015 r.

Calo R. (2013), Tiny salespeople: Mediated transactions and the internet of things. IEEE Security and Privacy, 11(5), 70–72. http://doi.org/10.1109/MSP.2013.127.

CAPITA Translation and Interpreting (2014), The Value of Language in eCommerce. http://www.capitatranslationinterpreting.com/wp-content/uploads/2014/09/Capita-TI-WHITE-PAPER-The-Value-of-Language-in-Ecommerce-SEPT-2014.pdf?pdf=Value-of-lang-whitepaper, data dostępu: 30.07.2015 r.

Ceneo.pl (2010), Zaufanie jako podstawa w e-commerce. Raport Ceneo.pl i Bankier.pl. http://ranking.ceneo.pl/wp-content/uploads/zaufanie_jako_podstawa_w_ecommerce.pdf, data dostępu: 30.07.2015 r.

Ceneo.pl (2013), Bezpieczeństwo i zaufanie filary polskiego ecommerce. http://ranking.ce-neo.pl/wp-content/uploads/bezpieczenstwo_i_zaufanie_filary_polskiego_ecommerce_raport_ceneo_pl.pdf, data dostępu: 30.07.2015 r.

Chaffey D., Elis-Chadwick F., Mayer R., Johnston K. (2009), Internet Marketing. Strategy, Implementation and Practice, Harlow: Pearson Education Limited.

Chatterjee S., Finkle J. (2014), Symantec, Kaspersky downplay Beijing effort to exclude pro-ducts, Reuters.com. http://www.reuters.com/article/2014/08/04/us-china-software-ban-i-dUSKBN0G41Q820140804, data dostępu: 31.07.2015 r.

Chellappa K.R. (2000), Consumers’ Trust in Electronic Commerce Transactions: The Role of Perceived Privacy and Perceived Security. Atlanta: Goizueta Business School. http://www.bus.emory.edu/ram/papers/sec-priv.pdf, data dostępu: 30.07.2015 r.

138 Bibliografia

Chen L. (2014), The influence of social media on consumer behavior: An empirical stu-dy on factors influencing consumer purchase intention in China under the so-cial media context, Department of Business Administration, Aarhus University. http://pure.au.dk/portal/files/75142267/The_influence_of_social_media_on_consumer_behavior.pdf, data dostępu: 09.08.2015 r.

Chen L.Y. (2014), Jack Ma’s U.S. Inspiration Set Path Alibaba IPO, Bloomberg Business. http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-05-07/jack-ma-s-u-s-inspiration-set-path-alibaba-ipo, data dostępu: 12.07.2015 r.

Chen W., Pei Y., Wang X., Ma C., Wang Z., Zhu W. (2015), A Data Collection and Analysis System for Mobile Group Marketing, 2015 International Conference on Cloud Computing and Big Data (CCBD), 223–230. http://doi.org/10.1109/CCBD.2015.55

China Internet Network Information Center (2014), The 33rd Statistical Report on Inter-net Development in China. http://www1.cnnic.cn/IDR/ReportDownloads/201404/U020140417607531610855.pdf, data dostępu: 01.07.2015 r.

China Internet Network Information Center CNNIC (2014), 34th Statistical Survey on In-ternet Development in China. http://www1.cnnic.cn/IDR/ReportDownloads/201411/P020141102574314897888.pdf, data dostępu: 22.07.2015 r.

China Statistical Yearbook (2014a), 4–1 Employment. http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2014/indexeh.htm, data dostępu: 22.07.2015 r.

China Statistical Yearbook (2014b), 4–4 Number of Employed Persons in Urban Units at Year-end by Status of Registration and Sector in Detail (2013). http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2014/indexeh.htm, data dostępu: 22.07.2015 r.

China Statistical Yearbook (2014c), 4–10 Total Wage Bill of Employed Persons in Urban Units and Related Indices. http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2014/indexeh.htm, data do-stępu: 22.07.2015 r.

China Statistical Yearbook (2014d), 4–15 Average Wage of Employed Persons in Urban Units by Sector. http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2014/indexeh.htm, data dostępu: 22.07.2015 r.

China-embassy.org (2006), China maps out informatization development strategy(05/11/06). http://www.china-embassy.org/eng/xw/t251756.htm, data dostępu: 31.07.2015 r.

Chinadaily.com.cn (2014), Premier Li pledges government support for e-commerce. http://www.chinadaily.com.cn/china/2014-11/20/content_18950194.htm, data dostępu: 31.07.2015 r.

ChinaInternetWatch.com (2015), China Mobile Payment Market Insights in 2014. http://www.chinainternetwatch.com/12815/mobile-payment-2014/, data dostępu: 08.08.2015 r.

Chinowski B. (2013), Elektroniczne metody płatności. Istota, rozwój, prognozy. Warszawa: Komisja Nadzoru Finansowego.

Chisheng L. (2012), The 1996 Telecommunications Act and the Broadband Industry Du-opoly, The Michigan Journal of Public Affairs – Volume 9, 2012.

Chodak G., Jarosz P., Kunkowski J., Polasik M., Tkaczyk P., Wrzalik P. (2012), Raport eHan-del Polska 2012. Analiza wyników badania polskich sklepów internetowych, Sklepy24.pl. http://www.sklepy24.pl/download/raport-ehandel-polska-2012.pdf, data dostępu: 05.07.2015 r.

Christopher B.B. (1996), FDIC Banking Review, Federal Deposit Insurance Corporation, Vol. 8 No. 3 Article III. https://www.fdic.gov/bank/analytical/banking/1995summ/art-3full.html, data dostępu: 03.05.2015 r.

Cieślik E. (2008), Handel zagraniczny Chińskiej Republiki Ludowej – jego znaczenie w roz-woju gospodarki kraju oraz rola w globalnej wymianie handlowej, [w:] Sporek T. (red.), (2008), Świat, Europa i Polska w dobie współczesnych przemian gospodarczych, Kato-wice.

139Bibliografia

Coase R. (2013), Jak Chiny stały się krajem kapitalistycznym, PAFERE.org. http://www.pafere.org/artykuly,n1764,jak_chiny_staly_sie_krajem_kapitalistycznym.html, data do-stępu: 12.07.2015 r.

Commerce.gov (2014), U.S. Department of Commerce and eBay Inc. Announce Partnership to Promote U.S. Exports and Trade, Department of Commerce United States of America. http://www.commerce.gov/news/press-releases/2014/02/us-department-commerce-and-ebay-inc-announce-partnership-promote-us, data dostępu: 31.07.2015 r.

Constine J. (2014), CurrentC Is The Big Retailers’ Clunky Attempt To Kill Apple Pay And Credit Card Fees, TechCrunch.com. http://techcrunch.com/2014/10/25/currentc/, data dostępu: 08.08.2015 r.

CQout.com (2015), CQout fee & Site Features comparisons chart. http://www.cqout.com/charges_comp_vat.asp, data dostępu: 18.07.2015 r.

Cukier K. (2010), Data, data everywhere. The Economist. http://www.economist.com/node/15557443, data dostępu: 30.07.2016 r.

Czubkowska S. (2014), E-Government Survey 2014: Polska e-administracja poprawia się, ale i tak jest słabsza niż w Rosji, Forsal.pl. http://forsal.pl/artykuly/807322,e-governmen-t-survey-2014-polska-e-administracja-poprawia-sie-ale-i-tak-jest-slabsza-niz-w-rosji.html, data dostępu: 31.07.2015 r.

Dalal M. (2014), From Amazon to Alibaba: Flipkart adopts new role model, LiveMint.com. http://www.livemint.com/Companies/5biTqsXRWqHguViZjPFqDP/From-Amazon-to-Alibaba-Flipkart-has-a-new-role-model.html, data dostępu: 18.07.2015 r.

Data.gov (2015), Applications. http://www.data.gov/applications, data dostępu: 31.07.2015 r.Data.gov (2015), Data catalog. http://catalog.data.gov/dataset, data dostępu: 31.07.2015 r.Data.gov (2015), Federal Procurement Data System - FPDS API. http://catalog.data.gov/

dataset/federal-procurement-data-system-fpds-api, data dostępu: 31.07.2015 r.Data.gov (2015), Procurement Tracking System (PTS). http://catalog.data.gov/dataset/procu-

rement-tracking-system-pts, data dostępu: 31.07.2015 r.DataDial.net (2014), Google Trusted Stores Now Open In The UK. www.datadial.net/blog/index.

php/2014/10/01/google-trusted-stores-now-open-in-the-uk, data dostępu: 30.07.2015 r.de Oliveira M.G., Alves A.L.F., Leite D.F.B., Rocha J.H., Filho J.A.M.A., de Souza Bap-

tista C, (2013). Introducing spatial context in comparative pricing and product search. Proceedings of the Fifth International Conference on Management of Emergent Digital EcoSystems - MEDES ’13, 127–134. http://doi.org/10.1145/2536146.2536158

Deloitte (2014), Mobile Consumer 2014: The UK cut. Revolution and evolution. www.de-loitte.co.uk/mobileuk/assets/pdf/Deloitte_Mobile_Consumer_2014.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Deluga W., Dyczkowska J. (2012), E-commerce – bezpieczne zakupy, Koszalin: Zakład Mar-ketingu, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Politechnika Koszalińska.

DHL (2015), Company Portrait. http://www.dhl.com.pl/en/about_us/company_portrait.html, data dostępu: 12.07.2015 r.

DHL (2015), Our Organization. http://www.dhl.com.pl/en/about_us/company_portrait/our_organization.html, data dostępu: 12.07.2015 r.

DHL eCommerce (2014), DHL Global Mail is now DHL eCommerce. http://blog.dhlecom-merce-usa.com/dhl-global-mail-is-now-dhl-ecommerce/, data dostępu: 12.07.2015 r.

DIACC (2011), Going Digital: Transitioning to Digital Payments – Task Force for the Payments System Review, Digital ID and Authentication Council of Canada (DIACC). http://paymentsystemreview.ca/wp-content/themes/psr-esphub/documents/r03_eng.pdf, data dostępu: 03.07.2015 r.

140 Bibliografia

Dias T.C., De Souza Fatala A.L, De Moraes Pereira A. (2012), Social engine web store: Create your web store and publish it on your social network. Proceedings of the 9th International Conference on Information Technology, ITNG 2012, 856–859. http://doi.org/10.1109/ITNG.2012.73

Doing Business (2014), Doing Business 2014. Understanding Regulations for Small and Medium-Size Enterprises. Comparing Business Regulations for Domestic Firms in 189 Economies. A World Bank Group Corporate Flagship, 11th Edition. http://www.doingbu-siness.org/~/media/GIAWB/DoingBusiness/Documents/Annual-Reports/English/DB14- Full-Report.pdf, data dostępu: 14.07.2015 r.

Dopierała Ł., Borodo A. (2014), Znaczenie waluty kryptograficznej bitcoin jako środka wymiany. Współczesna Gospodarka, 5(2), 1–12. http://www.wspolczesnagospodarka.pl/?p=763, data dostępu: 30.07.2016 r.

DotComRiver (2013), eCommerce Poland 2013. Executive Summary Report. https://bern.trade.gov.pl/en/download/file/f,33842, data dostępu: 30.07.2015 r.

Duggan M., Ellison B.N., Lampe C., Lenhart A., Madden M. (2015), Social Media Up-date 2014, PewInternet.org. http://www.pewinternet.org/2015/01/09/social-media-upda-te-2014/, data dostępu: 09.08.2015 r.

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (1995), Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Eu-ropejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:31995L0046&from =EN, data dostępu: 08.08.2015 r.

E-Commerce Polska (2014), Raport: “Kupuję w Internecie 2014”. http://kupujewinternecie.info.pl/wp-content/uploads/2014/11/RAPORT-Kupuje-w-internecie-2014.pdf, data do-stępu: 19.07.2015 r.

E-Commerce Polska (2015), Dlaczego warto dołączyć? http://www.ecommercepolska.pl/pl/dolacz-do-e-izby/dlaczego-warto-dolaczyc, data dostępu: 31.07.2015 r.

E-Commerce Polska (2015), Korzyści dla sklepów internetowych. http://www.ecommerce-polska.pl/pl/dolacz-do-e-izby/korzysci-dla-sklepow-internetowych/malych/, data dostę-pu: 31.07.2015 r.

eBay Inc. (2015), eBay Inc. Reports Fourth Quarter and Full Year Result. http://investor.ebayinc.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=892350, data dostępu: 20.06.2015 r.

eBid.com (2015a), FAQ. Fees and Charges. http://uk.ebid.net/help_money.php, data dostę-pu: 18.07.2015 r.

eBid.com (2015b), FAQ. PPPay.com Instant and Escrow Payments. http://uk.ebid.net/help_payments.php, data dostępu: 18.07.2015 r.

Ecommerce Europe (2014), European B2C E-commerce Report 2014. https://www.ecom-merce-europe.eu/facts-figures/free-light-reports, data dostępu: 28.06.2015 r.

Ecommerce Europe (2015), European B2C E-commerce Report 2015. https://www.ecom-merce-europe.eu/facts-figures/free-light-reports, data dostępu: 09.07.2015 r.

Ecommerce-Land.com (2004), History of Ecommerce. http://www.ecommerce-land.com/history_ecommerce.html, data dostępu: 26.04.2015 r.

Edwards J. (2014a), Apple Is Already Building Its Next Massive Business And No One Seems To Have Noticed, BusinessInsider.com. http://www.businessinsider.com/apple-ecommer-ce-and-mobile-payments-plans-2014-2, data dostępu: 27.07.2015 r.

Edwards J. (2014b), The iPhone 6 Had Better Be Amazing And Cheap, Because Apple Is Losing The War To Android, BusinessInsider.com. http://www.businessinsider.com/ipho-ne-v-android-market-share-2014-5, data dostępu: 27.07.2015 r.

141Bibliografia

eEurActiv.pl (2014), Dyrektywa w sprawie usług płatniczych (PSD): Nowa era płatności. http://www.euractiv.pl/gospodarka/spis_linie/dyrektywa-w-sprawie-usug-patniczych-psd-nowa-era-patnoci-000023, data dostępu: 08.08.2015 r.

eKomercyjnie.pl (2013), Amazon.com oficjalnie w Polsce! Do 2015 roku firma otworzy trzy centra logistyczne. http://www.ekomercyjnie.pl/amazon-com-oficjalnie-w-polsce-do-2015-roku-firma-otworzy-trzy-centra-logistyczne/, data dostępu: 14.07.2015 r.

eKomercyjnie.pl (2013), Lekki koszyk – łączy klientów i sprzedawców. http://www.ekomer-cyjnie.pl/lekki-koszyk-laczy-klientow-i-sprzedawcow/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Electronic Frontier Foundation (2015), Trans-Pacific Partnership Agreement. https://www.eff.org/issues/tpp, data dostępu: 08.08.2015 r.

Eli M., Noam (2009), Media Ownership and Concentration in America, Nowy Jork: Oxford University Press.

eMarketer (2013), eMarketer Mobile Commerce Roundup. http://www.oracle.com/us/pro-ducts/applications/emarketer-mobile-commerce-roundup-2188367.pdf, data dostępu: 03.07.2015 r.

eMarketer.com (2013), Mcommerce Takes 15% of UK Retail Ecommerce Sales. http://www.emarketer.com/Article/Mcommerce-Takes-15-of-UK-Retail-Ecommerce-Sales/1009984, data dostępu: 04.07.2015 r.

eMarketer.com (2014), Global B2C Ecommerce Sales to Hit $1.5 Trillion This Year Driven by Growth in Emerging Markets. http://www.emarketer.com/Article/Global-B2C-Ecom-merce-Sales-Hit-15-Trillion-This-Year-Driven-by-Growth-Emerging-Markets/1010575, data dostępu: 27.07.2015 r.

Emarketer.com (2014), Retail Sales Worldwide Will Top $22 Trillion This Year. http://www.emarketer.com/Article/Retail-Sales-Worldwide-Will-Top-22-Trillion-This-Y-ear/1011765, data dostępu: 28.06.2015 r.

eMarketer.com (2014), Third-Party Providers Drive Mobile Payments in China. http://www.emarketer.com/Article/Third-Party-Providers-Drive-Mobile-Payments-China/1010737, data dostępu: 03.07.2015 r.

EMF Group (2015), Historia. http://www.emf-group.com.pl/?id=20, data dostępu: 14.07.2015 r.

Encyklopedia PWN (2015), Internet. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Internet;3915155.html, data dostępu: 26.04.2015 r.

English.gov.cn (2014), China promotes online shopping for public procurement. http://en-glish.gov.cn/policies/policy_watch/2014/11/11/content_281475008541860.htm, data do-stępu: 31.07.2015 r.

Entrepreneurial-insights.com (2014), DHgate. Get products from Chinese manufacturers. http://www.entrepreneurial-insights.com/dhgate-strategies-selling-products-online/, data dostępu: 18.07.2015 r.

European Chamber (2014), Public Procurement Working Group. http://madb.europa.eu/madb/viewDoc.htm?filename=775.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

European Payments Council (2014), Overview Mobile Payments Initiative. http://www.eu-ropeanpaymentscouncil.eu/index.cfm/knowledge-bank/epc-documents/epc-overview-on-mobile-payments-initiatives-edition-december-2014/epc091-14-v20-epc-overview-on-mobile-payments-initiatives/, data dostępu: 08.08.2015 r.

Eurostat (2014), Information society statistics at regional level. http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level#E-com-merce, data dostępu: 19.07.2015 r.

Eurostat (2015), Broadband and connectivity – households. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_bde15b_h&lang=en, data dostępu: 22.07.2015 r.

142 Bibliografia

Eurostat (2015), Employment (main characteristics and rates) - annual averages. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsi_emp_a&lang=en, data dostępu: 22.07.2015 r.

Eurostat (2015), Households – level of internet access. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_ci_in_h&lang=en, data dostępu: 22.07.2015 r.

Eurostat (2015), Individuals – internet use. http://goo.gl/sG51gz, data dostępu: 22.07.2015 r.Eurostat (2015), Internet purchases by individuals. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/

show.do?dataset=isoc_ec_ibuy&lang=en, data dostępu: 22.07.2015 r.Evigo.com (2014), Walmart’s new personalized website for ultimate multichannel shopping.

http://evigo.com/15341-walmarts-new-personalized-website-ultimate-multichannel-shopping/, data dostępu: 27.07.2015 r.

Evigo.pl (2014), Pinterest napędza największy ruch na stronach e-commerce. http://evigo.pl/6503-pinterest-napedza-najwiekszy-ruch-na-stronach-e-commerce/, data dostępu: 09.08.2015 r.

Experian (2014), The 2014 Digital Marketer. http://www.experian.com/assets/marketing-services/2014_digital_marketer_benchmark_and_trend_report/docs/2014_digital_mar-keter_benchmark_and_trend_report.pdf, data dostępu: 09.08.2015 r.

File T., Ryan C. (2014), Computer and Internet Use in the United States: 2013. American Survey Reports, Washington DC: United States Census Bureau. http://www.census.gov/content/dam/Census/library/publications/2014/acs/acs-28.pdf, data dostępu: 22.07.2015 r.

Forbes (2014), E-commerce w Polsce dopiero rozkwitnie. http://www.forbes.pl/e-commerce-w-polsce-dopiero-rozkwitnie,artykuly,174351,1,1.html, data dostępu: 05.07.2015 r.

Fortune.com (2014), Global 500. http://fortune.com/global500/, data dostępu: 27.07.2015 r.FP20.org (2012), E-commerce Polska – wywiad z Grzegorzem Wójcikiem – cz 1. http://

fp20.org/e-commerce-polska-wywiad-z-grzegorzem-wojcikiem-cz-1,426, data dostępu: 31.07.2015 r.

Fryzeł B. (2005), Kultura korporacyjna. Poglądy, teorie, zarządzanie, Kraków, Wydawnic-two Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Gale Encyclopedia of E-Commerce (2002), Internet Service Provider (ISP), The Gale Group Inc. http://www.encyclopedia.com/topic/Internet_service_provider.aspx, data dostępu: 16.06.2015 r.

Gąsiewski M. (2015), Jak uzyskiwać wyższe wskaźniki konwersji na mobile? Optymaliza-cja stron docelowych, Ittechnology.us. http://www.ittechnology.us/jak-uzyskiwac-wy-zsze-wskazniki-konwersji-na-mobile-optymalizacja-stron-docelowych, data dostępu: 20.06.2015 r.

Gazeta.pl (2014), Ikea przenosi się do internetu? W Polsce powstanie e-sklep z meblami szwedzkiego giganta. http://pieniadze.gazeta.pl/pieniadz/1,136156,16646644,Ikea_prze-nosi_sie_do_internetu__W_Polsce_powstanie.html, data dostępu: 14.07.2015 r.

Gemius (2014), E-commerce w Polsce 2014 Gemius dla e-Commerce Polska. http://www.infomonitor.pl/download/e-commerce-w-polsce-2014.pdf, data dostępu: 18.07.2015 r.

Gibbs J., Kraemer L.K., Dedrick J. (2003), Environment and Policy Factors Shaping Global E-Commerce Diffusion: A Cross-Country Comparison, California: The Information So-ciety 19:5–18, 2003.

Gieracz M. (2015), eCommerce – konkurencja OFFline z ONline. http://nf.pl/manager/wal-ka-offline-z-online-czy-taka-wewnetrzna-konkurencja-ma-sens,,46612,56, data dostępu: 27.07.2015 r.

Gitlin R.D., Rao Sailesh K., Werner J.-J., Zervos N. (1988), Method and apparatus for wideband transmission of digital signals between, for example, a telephone central

143Bibliografia

office and customer premises, U.S. Patent 4,924,492. http://www.google.com/patents/US4924492?hl=pl, data dostępu: 20.06.2015 r.

Główny Urząd Statystyczny (2014), Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r. http://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5497/2/4/1/spoleczenstwo_informacyjne_w_polsce_2014_-_notatka.pdf, data dostępu: 22.07.2015 r.

Główny Urząd Statystyczny (2015), Raport końcowy. Ustalenie wartości wybranych wskaź-ników ekonomicznych dla beneficjentów Regionalnych Programów Operacyjnych, Pro-gramu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka oraz dla dobranych grup kontrolnych, http://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultstronaopisowa/5807/1/1/raport_rpo_poig.pdf, data dostępu 6.09.2016.

GoChina.gov.pl (2015), Regulacje celne i dostęp do rynku ChRL. http://www.gochina.gov.pl/dla_eksporterow/eksport_z_Polski/regulacje_celne_i_dostep_do_rynku_ChRL, data dostępu: 12.07.2015 r.

Goliszewski M. (2008), Transport poczty elektronicznej – podstawowe zagadnienia, proble-my, rozwiązania. http://staff.elka.pw.edu.pl/~mgolisze/papers/Transport_poczty_elektro-nicznej_art.pdf, data dostępu: 19.06.2015 r.

Google Finance (2000), NASDAQ Composite 1995-2000. https://goo.gl/31gVH4, data dostę-pu: 24.03.2015 r.

Google.com (2015), Google Analytics. https://www.google.com/intl/pl_ALL/analytics/fe-atures/index.html, data dostępu: 27.07.2015 r.

Grodzinsky F., Gumbus A., Lilley S. (2013). Will smarter marketing end discrimination? A critical review. Journal of Information, Communication and Ethics in Society, 11(3), 132–143. http://doi.org/10.1108/JICES-07-2013-0022

Gustavsson M., Johansson A.-M. (2006), Consumer Trust in E-commerce. Kristianstad Uni-versity: The Department of Business Studies. http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:230780/FULLTEXT01.pdf, data dostępu: 30.07.2015 r.

Gwóźdź M. (2014), Megapanel: Najpopularniejsze serwisy społecznościowe w marcu 2014, SMMeasure.eu. http://smmeasure.eu/megapanel-najpopularniejsze-serwisy-spoleczno-sciowe-marcu-2014/#, data dostępu: 09.08.2015 r.

Han R., Ghanem M.M., Guo L., Guo Y., Osmond M. (2014), Enabling cost-aware and ada-ptive elasticity of multi-tier cloud applications. Future Generation Computer Systems, 32(1), 82–98. http://doi.org/10.1016/j.future.2012.05.018

Hao W., Walden J., Trenkamp C. (2013), Accelerating e-commerce sites in the cloud. 2013 IEEE 10th Consumer Communications and Networking Conference, CCNC 2013, 605–608. http://doi.org/10.1109/CCNC.2013.6488507

Harris R.S., Gerich E. (1996), Retiring the NSFNET Backbone Service: Chronicling the End of an Era, Merit Research. http://www.merit.edu/research/nsfnet_article.php, data dostę-pu: 16.06.2015 r.

Hatalska N. (2012), Penetracja smartfonów w Polsce – dane za 2011. http://hatalska.com/2012/02/13/penetracja-smartfonow-w-polsce-dane-za-2011/, data dostępu: 04.07.2015 r.

He X., Shenoy P., Sitaraman R., Irwin D. (2015), Cutting the Cost of Hosting Online Servi-ces Using Cloud Spot Markets. Proceedings of the 24th International Symposium on High-Performance Parallel and Distributed Computing - HPDC ’15, 207–218. http://doi.org/10.1145/2749246.2749275

Hoffmann S., Lannes B., Dai J. (2012), China e-commerce: Heading toward RMB 1.5 tril-lion, Bain & Company. http://www.bain.com/Images/BAIN_BRIEF_China_e-commer-ce.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

144 Bibliografia

Hu H., Wen Y., Chua T.S., Li X. (2014), Toward scalable systems for Big Data analy-tics: A technology tutorial. IEEE Access, 2, 652–687. http://doi.org/10.1109/AC-CESS.2014.2332453

Huurdeman A.A. (2003), The Worldwide History Of Telecommunications, New Jersey: A John Wiley & Sons, Inc. Publication.

Huwart J.-Y., Verdier L. (2013), Economic Globalisation. Origins and Consequences, Paryż: OECD Publishing.

Hybris Software (2013), Benefit Cosmetics Goes Multi-Channel in China. https://www.hy-bris.com/medias/sys_master/downloads/downloads/h60/he4/8806818545694/Case-Stu-dy-Benefit-Cosmetics-EN.pdf, data dostępu: 27.07.2015 r.

Hybris Software (2015), Mobile Commerce Report. The Roles of Gender, Geography and Age in Mobile Commerce. https://static.hybris.com/documents/downloads-marketing-co-nversion/hybris-ebook-mobile-commerce.pdf, data dostępu: 19.07.2015 r.

Ian P. (2004), So, who really did invent the Internet?, NetHistory.info. http://www.nethistory.info/History of the Internet/origins.html, data dostępu: 06.03.2015 r.

IBM.com (2015), E-commerce software. http://www-01.ibm.com/software/genservers/com-merceproductline/e-commerce_software/, data dostępu: 27.07.2015 r.

ICPEN (2015), For consumers. http://icpen.org/for-consumers, data dostępu: 08.08.2015 r.Ikea Group (2014), Ikea Group FY14 Yearly Summary. http://www.ikea.com/ms/pl_PL/pdf/

yearly_summary/ikea-group-yearly-summary-fy14.pdf, data dostępu: 19.06.2015 r.Ikea.com (2015), History. http://www.ikea.com/ms/en_GB/about_ikea/the_ikea_way/histo-

ry/2000.html, data dostępu: 19.06.2015 r.IMRG (2014), The top 50 online retailers in the UK July 2014. http://www.imrg.org/index.

php?catalog=1253, data dostępu: 14.07.2015 r.Interaktywnie.com (2013), Raport Interaktywnie.com: E-commerce. http://interaktywnie.

com/biznes/artykuly/raporty-interaktywnie-com/raport-interaktywnie-com-e-commer-ce-247357, data dostępu: 27.07.2015 r.

International Telecommunications Union (2001), Yearbook of statistics 1991–2000, Geneva: ITU.

International Trade Administration (2015), National Export Initiative Fact Sheet, Depart-ment of Commerce United States of America. http://trade.gov/nei/nei-fact-sheet.asp, data dostępu: 31.07.2015 r.

Internet World Stats (2015), Internet usage statistics The Internet Big Picture. http://www.internetworldstats.com/am/us.htm, data dostępu: 06.01.2015 r.

Investopedia (2015), One-Stop Shop. www.investopedia.com/terms/o/onestopshop.asp, data dostępu: 18.07.2015 r.

Investopedia.com (2015), Social Commerce. http://www.investopedia.com/terms/s/social-commerce.asp, data dostępu: 09.08.2015 r.

iResearch (2015), China Mobile Shopping GMV Surges 239.3%, iResarch Consulting Group. http://www.iresearchchina.com/views/6285.html, data dostępu: 04.07.2015 r.

iResearchChina.com (2014), 2014 China Online Payment User Report (Brief Edition). http://www.iresearchchina.com/samplereports/5897.html, data dostępu: 08.08.2015 r.

ISPReview.co.uk (2015), Fixed Line Broadband ISPs. http://www.ispreview.co.uk/isp_list/ISP_List_Fixed_Line_Broadband.php?page=1, data dostępu: 22.07.2015 r.

Izakowski Ł. (2014), Tesco rozszerza działalność e-sklepu w Polsce, Evigo.pl. http://evigo.pl/9778-tesco-rozszerza-dzialalnosc-e-sklepu-polsce/, data dostępu: 05.07.2015 r.

JD.com (2015), About JD.com. http://ir.jd.com/phoenix.zhtml?c=253315&p=irol-homePro-file, data dostępu: 18.07.2015 r.

145Bibliografia

JestemMobi (2014), Marketing mobilny w Polsce 2013/2014. http://jestem.mobi/2014/02/nowy-raport-marketing-mobilny-w-polsce-2013-2014, data dostępu: 04.07.2015 r.

Jha M., Punia K.D., Rao J. (2014), An Empirical Study on Factors Influencing Consumers’ Trust in E-Commerce. Journal of Information and Knowledge Management, Vol 4, No 3. http://www.iiste.org/vol-4-no-3-2014-journal-of-information-and-knowledge-manage-ment/, data dostępu: 30.07.2015 r.

Jiang M., Schlæger J. (2014), How Weibo Is Changing Local Governance in China, The-Diplomat.com. http://thediplomat.com/2014/08/how-weibo-is-changing-local-governan-ce-in-china/, data dostępu: 31.07.2015 r.

Jourdan A. (2013), Surviving Chairman Ma: Life in the shadow of China’s Alibaba, Reu-ters.com. http://www.reuters.com/article/2013/11/26/us-china-ecommerce-idUSBRE-9AP17H20131126, data dostępu: 18.07.2015 r.

Jourdan A. (2014), Big Retail Stores In China Are Losing To E-commerce, BusinessInsider.com. http://www.businessinsider.com/r-mega-retailers-battle-to-survive-as-e-commerce-booms-in-china-2014-12, data dostępu: 27.07.2015 r.

Kasperkevic J. (2014), Connection failed: internet still a luxury for many Americans, The Guardian.com. http://www.theguardian.com/money/us-money-blog/2014/jan/26/internet-luxury-low-income-americans, data dostępu: 22.07.2015 r.

Kelsey J., Kilic B. (2014), Briefing on US TISA Proposalon E-Commerce, Technology Trans-fer, Cross-border Data Flows and Net Neutrality. World-Psi.org. http://www.world-psi.org/sites/default/files/documents/research/briefing_on_tisa_e-commerce_final.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Kemp S. (2014), Tencent: The Growing Giant, WeAreSocial.net. http://wearesocial.net/blog/2014/05/tencent-growing-giant/, data dostępu: 09.08.2015 r.

King H. (2015), Amazon opens store on Alibaba’s Tmall, CNN.com. http://money.cnn.com/2015/03/06/technology/amazon-on-alibabas-tmall/, data dostępu: 12.07.2015 r.

Kinnevik (2014), Zalando – Europe’s leading online fashion destination. http://www.kin-nevik.se/Global/Kinnevik%20Rocket%20CMD%202014/Zalando_Kinnevik%20Roc-ket%20CMD%202014%20new.pdf, data dostępu: 05.07.2015 r.

Kisiel M. (2014), Apple Pay – nowa era płatności, Bankier.pl. http://www.bankier.pl/wiado-mosc/Apple-Pay-nowa-era-platnosci-7217915.html, data dostępu: 08.08.2015 r.

Komisja Europejska (2002), The Electronic Commerce (EC Directive) Regulations 2002. http://www.legislation.gov.uk/uksi/2002/2013/contents/made, data dostępu: 08.08.2015 r.

Komisja Europejska (2011), European Commission proposes an optional Common European Sales Law to boost trade and expand consumer choice. http://ec.europa.eu/justice/con-tract/files/common_sales_law/i11_1175_en.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Komisja Europejska (2014), eGovernment in Denmark. https://joinup.ec.europa.eu/sites/de-fault/files/7f/1d/a4/eGov%20in%20DK%20-%20June%202014%20-%20v.16.pdf, data dostępu: 27.07.2015 r.

Komisja Europejska (2014), Enterprise and Industry 2014 SBA Fact Sheet POLAND. http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/performance-review/files/countries-sheets/2014/poland_en.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Komisja Europejska (2014), Enterprise and Industry 2014 SBA Fact Sheet United Kingdom. http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/performance-review/files/countries-sheets/2014/uk_en.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Komisja Europejska (2015), eGovernment Benchmark Report 2015 – Poland, Poland eGo-vernment State of Play. http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/news/egovernment-bench-mark-report-2015-poland, data dostępu: 31.07.2015 r.

146 Bibliografia

Komisja Europejska (2015), eGovernment Benchmark Report 2015 – United Kingdom, Uni-ted Kingdom eGovernment State of Play. http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/news/egovernment-benchmark-report-2015-united-kingdom, data dostępu: 31.07.2015 r.

Komisja Europejska (2015), Single Euro Payments Area (SEPA). http://ec.europa.eu/finance/payments/sepa/index_en.htm#maincontentSec1, data dostępu: 08.08.2015 r.

Konopielko Ł. (2015), Regionalny wymiar innowacyjności w e-biznesie, [w:] Zarządzanie, marketing, produkcja: jak to się robi w Wielkopolsce, E. Więcek-Janki (red.), Gniezno: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Hipolita Cegielskiego, s. 37–45.

Kopańko K., Kozłowski M. (2015), Bitcoin: złoto XXI wieku, Helion.Kopańko K. (2013), Polska może stać się liderem w mobilnych zakupach, Antyweb.pl.

http://antyweb.pl/polska-moze-sie-stac-liderem-w-mobilnych-zakupach/, data dostępu: 04.07.2015 r.

Kosoff, Maya (2014), These Are The 16 Hottest Startups That Launched In 2014, BusinessIn-sider.com. http://www.businessinsider.com/the-16-best-startups-that-launched-in-2014-2014-12?op=1, data dostępu: 14.07.2015 r.

KPMG (2012), Inwestowanie w Chinach. KPMG China Practice w Polsce. http://www.kpmg.com/pl/pl/issuesandinsights/articlespublications/strony/komunikat-prasowy-inwe-stowanie-w-chinach.aspx, data dostępu: 12.07.2015 r.

KPMG (2014a), MNCs in China Making the Right Moves. https://www.kpmg.com/CN/en/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Documents/MNCs-in-China-201409.pdf, data dostępu: 12.07.2015 r.

KPMG (2014b), China 360. E-commerce in China: Driving a new consumer culture, KPMG International Cooperative. https://www.kpmg.com/CN/en/IssuesAndInsights/ArticlesPu-blications/Newsletters/China-360/Documents/China-360-Issue15-201401-E-commerce-in-China.pdf, data dostępu: 19.07.2015 r.

Kramer K., Dedrick J., Shih E. (2002), Determinants of IT spending at the country level, Irvine: Center for Research on Information Technology and Organizations, University of California, Irvine.

Kumar V., Dange U. (2014), A study on trust in online shopping of youth in Pune City: A fac-tor analysis, Society for Education & Voluntary Association: Irc’s International Journal of Multidisciplinary Research in Social & Management Sciences. http://goo.gl/BYPmbo, data dostępu: 30.07.2015 r.

Kurose J.F., Ross K.W. (2010), Sieci komputerowe, Helion.Kusiciel P. (2011), Sklep Redcoon pod szyldem Media-Saturn Holding, Di.com.pl. http://

di.com.pl/sklep-redcoon-pod-szyldem--media-saturn-holding-37006, data dostępu: 14.07.2015 r.

Kwasek A. (2015), E-commerce i e-business jako nowe koncepcje organizacji procesów biznesowych. http://www.wsz-pou.edu.pl/magazyn/?strona=mag_kwasek87&nr=87&p, data dostępu: 27.07.2015 r.

Lamond K. (1996), Credit Card Transactions: Real World and Online. http://www.virtual-school.edu/mon/ElectronicProperty/klamond/Cyberpmt.htm, data dostępu: 20.06.2015 r.

Leclaire E. (2015), Logging into China’s E-Commerce Market: Nationwide Access An-nounced for Foreign Investors, China-Briefing.com. http://www.china-briefing.com/news/2015/06/24/logging-into-chinas-e-commerce-market.html, data dostępu: 14.07.2015 r.

Lee J. (2014), 5 Reliable Online Shopping Alternatives to Amazon, MakeUseOf.com. http://www.makeuseof.com/tag/5-reliable-online-shopping-alternatives-amazon/, data dostępu: 18.07.2015 r.

147Bibliografia

Lee S. (2013), It’s time for e-commerce to grow up. Simon-Kucher & Partners. http://www.simon-kucher.com/sites/default/files/its_time_for_e-commerce_to_grow_up_najwa-zniejsze_wnioski_simon-kucher.pdf, data dostępu: 18.07.2015 r.

LekkiKoszyk.pl (2015), Keszbek. https://www.lekkikoszyk.pl/info/keszbek, data dostępu: 18.07.2015 r.

LekkiKoszyk.pl (2015), Partnerzy. https://www.lekkikoszyk.pl/info/partnerzy, data dostępu: 18.07.2015 r.

Lewicki M. (2012), Instrumenty tworzenia wartości dla klienta w handlu elektronicznym. Rozprawa Doktorska, Poznań: Wydział Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.

Li Bo, Zhang Yu, Wang Haoxue, Xia Haixia, Liu Yanfei, Zhou Hangbo, Jiang Ming (2014), Combining various trust factors for e-commerce platforms using Analytic Hierarchy Pro-cess. Journal of software, vol. 9, no. 6.

Liedtke M. (2012), Yahoo closes $7.6 billion deal with Alibaba Group, Yahoo! Finance. http://finance.yahoo.com/news/yahoo-closes-7-6-billion-deal-alibaba-group-161614948--finance.html, data dostępu: 18.08.2015 r.

Linshi J. (2014), Amazon Launches Online Payment System To Rival Paypal, Time.com. http://time.com/2848315/amazon-online-payment-paypal/, data dostępu: 20.06.2015 r.

Liu S., Chan F.T.S., Ran W. (2016), Decision making for the selection of cloud vendor: An improved approach under group decision-making with integrated weights and ob-jective/subjective attributes. Expert Systems with Applications, 55, 37–47. http://doi.or-g/10.1016/j.eswa.2016.01.059.

Lu J. (2014), Technology Research shows men are more likely to shop on mobile than women. The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/news/technology/wp/2014/08/06/research-shows-men-are-more-likely-to-shop-on-mobile-than-women/, data dostępu: 19.07.2015 r.

Maisong E.M., Wei Zhang (2014), China, [w:] Treacy Bridget (red.), The International Comparative Legal Guide to: Data Protection 2014, 1st Edition. A practical cross-bor-der insight into data protection law. https://www.huntonprivacyblog.com/files/2011/04/DP14_Chapter_8_China.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Małecki R. (2014), Poland, [w:] Bond R. (red.), e-Commerce 2014 in 26 jurisdictions worldwide. Getting the Deal Through. http://www.kmw-adwokaci.pl/wp-content/uploads/2013/09/ecommerce-2014.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Marquardt B. (2013), Google Trusted Stores goes international. Google Shopping Blog. http://googleshopping.blogspot.com/2013/11/google-trusted-stores-goes-international.html, data dostępu: 30.07.2015 r.

Marshall R. (2014), Tesco online sales rise 11 percent, shifts 500,000 Hudl tablets. http://www.v3.co.uk/v3-uk/news/2340234/tesco-online-sales-rise-11-percent-shifts-500-000-hudl-tablets, dane dostępowe: 18.06.2015 r.

Marszałek K. (2013), E-zakupy jeszcze nie dla mobilnych, Money.pl. http://tech.money.pl/biznes-it/artykul/e-zakupy-jeszcze-nie-dla-mobilnych,78,0,1399374.html, data dostępu: 04.07.2015 r.

Maruszak D. (2013), Google Trusted Stores, wady i zalety. Komercyjnie.com. http://komer-cyjnie.com/google-trusted-stores/, data dostępu: 30.07.2015 r.

Mazurkiewicz P. (2014), E-sprzedaż rośnie szybko, liczba e-sklepów już nie. RP.pl. http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1088691.html, data dostępu: 18.07.2015 r.

McDermott K. (2014), Key Business Drivers and Opportunities in Cross-Border Ecommer-ce. International Expansion into Emerging Markets 2014, PayVision Global Card Pro-cessing.

148 Bibliografia

Mcdonald J. (2015), In Land of Fakes, Chinese E-Commerce Giant Sells Trust, BusinessOf-Fashion.com. http://www.businessoffashion.com/articles/news-analysis/in-land-of-fa-kes-chinese-e-commerce-giant-sells-trust, data dostępu: 30.07.2015 r.

McManus S. (2001), Tesco launches visionary website. http://www.sean.co.uk/a/webdesign/accessibility.shtm, data dostępu: 18.06.2015 r.

Mell P., Grance T. (2011), The NIST definition of cloud computing. NIST Special Publication (Vol. 145). http://www.mendeley.com/research/the-nist-definition-about-cloud-compu-ting/, data dostępu: 30.07.2016 r.

Meltzer T., Phillips S. (2009), From the first email to the first YouTube video: a definitive internet history. http://www.theguardian.com/technology/2009/oct/23/internet-history, data dostępu: 20.06.2015 r.

MetroGroup.de (2014), MAKRO Poland resets stores to be multi-channel. http://www.metro-group.de/en/company/inside-metro/2014/09/01/makro-poland-resets-stores-to-be-multi-channel, data dostępu: 27.07.2015 r.

Michael D.C., Ohman S., Sutherland G. (2000), E-Tail of the Tiger: Retail E-commerce in Asia-Pacific, The Boston Consulting Group.

Microsoft.com (2014), Microsoft all in for retail; extends leadership in end-to-end custo-mer interactions and omni-channel operations. https://news.microsoft.com/2014/01/13/microsoft-all-in-for-retail-extends-leadership-in-end-to-end-customer-interactions-and-omni-channel-operations/, data dostępu: 27.07.2015 r.

Miller C.C. (2014), Why the U.S. Has Fallen Behind in Internet Speed and Affordability. The New York Times. www.nytimes.com/2014/10/31/upshot/why-the-us-has-fallen-behind-in-internet-speed-and-affordability.html, data dostępu: 22.07.2015 r.

Millward S. (2012), eBay Returns to China in ‘Style’, Focuses on Luxury Clothing, TechInAsia.com. https://www.techinasia.com/china-ebay-style-launch/, data dostępu: 12.07.2015 r.

Millward S. (2013), China’s M-Commerce Shopping Spree to Hit $27.1 Billion in 2014, Sur-passing US Mobile Shoppers (Infographic), TechInAsia.com. https://www.techinasia.com/china-mobile-shopping-hits-27-billion-dollars-in-2014/, data dostępu: 04.07.2015 r.

Millward S. (2013), WeChat v5.0 Update Arrives on iOS With Social Gaming, Mobile Pay-ments, and Sticker Store, TechInAsia.com. https://www.techinasia.com/wechat-v5-upda-te-adds-social-gaming-mobile-payments-and-sticker-shop/, data dostępu: 09.08.2015 r.

Milmo C. (2016), Bitcoin: How the Isle of Man is leading a cryptocurrency revolution, In-dependent, January 3. http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/bitcoin-how-the-isle-of-man-is-sparking-a-cryptocurrency-revolution-a6794756.html, data dostępu: 30.07.2016 r.

Ministerstwo Gospodarki (2012), Chiny. http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+miedzynarodo-wa/Handel+zagraniczny/Umowy+handlowe/Chiny, data dostępu: 12.07.2015 r.

Ministerstwo Gospodarki (2015), Krajowe Inteligentne Specjalizacje, ver.2, Warszawa. https://www.mr.gov.pl/media/22489/opisy.pdf, data dostępu 12.10.2016 r.

Ministerstwo Rozwoju (2015), Programowanie perspektywy finansowej 2014–2020. Umo-wa Partnerstwa. https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/14132/_Umowa__Part-nerstwa_zmieniona_012016.pdf, data dostępu 4.10.2016. https://www.mr.gov.pl/me-dia/22489/opisy.pdf.

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2007), Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienia, https://www.funduszeeuro-pejskie.2007-2013.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Documents/NSRO_maj2007.pdf, data dostępu 14.5.2016.

Müller A. (2004), Globalizacja – mit czy rzeczywistość, [w:] Czarny E. (red.), Budnikowski A., Czarny B., Kaliński J., Kleiner J., Kowalik T., Lutkowski K., Misala J., Müller A.,

149Bibliografia

Okólski M., Oręziak L. (2004), Globalizacja od A do Z, Warszawa, Narodowy Bank Pol-ski, Departament Komunikacji Społecznej.

National Bureau of Statistics of China (2013), China Statistical Yearbook 2013. http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2013/indexeh.htm, data dostępu: 04.07.2015 r.

National Statistics Ystadegau Gwladol (2014), Workplace employment by industry in Wales, 2001 to 2013. http://gov.wales/docs/statistics/2014/141029-workplace-employment-in-dustry-2001-2013-en.pdf, data dostępu: 22.07.2015 r.

NetMarketShare.com (2014), Desktop Search Engine Market Share. https://www.netmarket-share.com/search-engine-market-share.aspx?qprid=4&qpcustomd=0&qpsp=2014&qp-np=1&qptimeframe=Y, data dostępu: 27.07.2015 r.

Newman D. (2014), The Omni-Channel Experience: Marketing Meets Ubiquity, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/danielnewman/2014/07/22/the-omni-channel-experience-marketing-meets-ubiquity/, data dostępu: 27.07.2015 r.

NewMediaTrendWatch (2015), USA – Mobile Devices. http://www.newmediatrendwatch.com/markets-by-country/17-usa/855-mobile-devices/, dane dostępowe: 04.07.2015 r.

News.xinhuanet.com (2014), China excludes Windows 8 from government computers. http://news.xinhuanet.com/english/china/2014-05/20/c_133347210.htm, data dostępu: 31.07.2015 r.

Nojszewski D. (2006), Przegląd modeli e-biznesowych, E-mentor nr 5 (17) / 2006. http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/17/id/375, data dostępu: 16.06.2015 r.

Nolin J., Olson N. (2016), The Internet of Things and convenience. Internet Research, 26(2), 360–376. http://doi.org/10.1108/IntR-03-2014-0082.

NoNoobs.pl (2012), Generation Mobile 2012. http://2012.generationmobile.pl/raport, data dostępu: 04.07.2015 r.

O’Connor C. (2013), Wal-Mart Vs. Amazon: World’s Biggest E-Commerce Battle Could Boil Down To Vegetables, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/clareoconnor/2013/04/23/wal-mart-vs-amazon-worlds-biggest-e-commerce-battle-could-boil-down-to-vegetab-les/, data dostępu: 05.07.2015 r.

O’Hear S. (2014), UK E-Commerce Intelligence Startup Ometria Raises $1.5M Seed Round, TechCrunch.com. http://techcrunch.com/2014/03/25/ometria/, data dostępu: 14.07.2015 r.

Obroniecki M. (2012), Państwowe fundusze pomogą, ale nie bezinteresownie. http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/rotator/panstwowe-fundusze-pomoga-ale-nie-bezintere-sownie/, data dostępu: 06.07.2015 r.

OECD (2000), Guidelines for Consumer Protection in the Context of Electronic Commerce. http://www.oecd.org/sti/consumer/34023811.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

OECD (2001), Business-to-Consumer E-commerce Statistics, Berlin: Directorate for Scien-ce, Technology and Industry Committee on Consumer Policy. http://www.oecd.org/internet/consumer/1887351.pdf, data dostępu: 22.06.2015 r.

OECD (2009), OECD Communications Outlook 2009, OECD Publishing. http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-communications-outlook-2009_comms_outlook-2009-en, data dostępu: 01.07.2015 r.

OECD (2009), OECD Communications Outlook 2011, OECD Publishing. http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-communications-outlook-2011_comms_outlook-2011-en, data dostępu: 01.07.2015 r.

OECD (2009), OECD Communications Outlook 2013, OECD Publishing. http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-communications-outlook_19991460, data do-stępu: 01.07.2015 r.

150 Bibliografia

OECD (2009), OECD Conference on Empowering E-consumers. Strenghthening Consumer Protection in the Internet Economy Background Report. http://www.oecd.org/ict/econsu-merconference/44047583.pdf, data dostępu: 01.07.2015 r.

OECD (2013), Electronic and mobile commerce. DSTI/ICCP/IE/IIS(2012)1/FINAL. http://www.oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?cote=DSTI/ICCP/IE/IIS(2012)1/FINAL&docLanguage=En, data dostępu: 01.07.2015 r.

OECD (2013), Glossary of statistical terms. Electronic Commerce. https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=4721, data dostępu: 26.04.2015 r.

OECD (2015), Information and communication technology (ICT). Internet access – total,% of all households, 2000-2012. https://data.oecd.org/ict/internet-access.htm, data dostępu: 01.07.2015 r.

Ofcom (2012), Communications Market Report 2012. http://stakeholders.ofcom.org.uk/bi-naries/research/cmr/cmr12/CMR_UK_2012.pdf, data dostępu: 04.07.2015 r.

Ofcom (2013), Communications Market Report 2013. http://stakeholders.ofcom.org.uk/bi-naries/research/cmr/cmr13/2013_UK_CMR.pdf, data dostępu: 04.07.2015 r.

Ofcom (2014.), Innovation in UK consumer electronic payments. A collaborative study by Ofcom and the Payment System Regulator. http://www.fca.org.uk/static/documents/psr/ofcom-psr-joint-study.pdf, data dostępu: 08.08.2015

Office for National Statistics (2014), Internet Access – Households and Individuals 2014. http://www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_373584.pdf, data dostępu: 22.07.2015 r.

Office of the Communications Authority OFCA (2015), List of Internet Service Providers (ISP). http://www.ofca.gov.hk/en/media_focus/data_statistics/internet/list_of_internet_service_providers/, data dostępu: 22.07.2015 r.

Office of the United States Trade Representative (2014), U.S. Trade Representative Anno-unces New Obama Administration Accomplishments in Reducing Barriers to American Exports. https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2015/april/us-trade-representative-announces-new, data dostępu: 31.07.2015 r.

Office of the United States Trade Representative (2014), USTR Targets Telecommunications Trade Barriers. https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2014/March/USTR-Targets-Telecommunications-Trade-Barriers, data dostępu: 31.07.2015 r.

Olękiewicz A. (2014), Mamy coraz więcej smartfonów i jesteśmy tego coraz bardziej świa-domi, TNSGlobal.pl. http://www.tnsglobal.pl/coslychac/2014/02/04/mamy-coraz-wiecej-smartfonow-i-jestesmy-tego-coraz-bardziej-swiadomi/, data dostępu: 04.07.2015 r.

Opineo.pl (2014), Ranking Sklepów Internetowych 2014.https://static.opineo.pl/press/dl/ran-king_sklepow_internetowych_2014.pdf, data dostępu: 14.07.2015 r.

Organizacja Narodów Zjednoczonych (2012), e-Government Survey 2012, Nowy Jork: Or-ganizacja Narodów Zjednoczonych. http://unpan3.un.org/egovkb/Portals/egovkb/Docu-ments/un/2012-Survey/Complete Survey.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Organizacja Narodów Zjednoczonych (2014), e-Government Survey 2014. Nowy Jork: Or-ganizacja Narodów Zjednoczonych. http://unpan3.un.org/egovkb/Portals/egovkb/Docu-ments/un/2014-Survey/E-Gov_Complete_Survey-2014.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Osawa J. (2014), How to understand Alibaba’s business model, MarketWatch.com. http://www.marketwatch.com/story/how-to-understand-alibabas-business-model-2014 -03-15-94855847, data dostępu: 18.07.2015 r.

Overstock.com (2015), Club O The Rewards Program that Pays for Itself. http://www.over-stock.com/club-o-rewards-program, data dostępu: 18.07.2015 r.

Overstock.com (2015), Payment options. https://help.overstock.com/app/answers/list/c/4, data dostępu: 18.07.2015 r.

151Bibliografia

Ovide S. (2015), Alibaba Opens Data Center in Silicon Valley, The Wall Street Journal. http://www.wsj.com/articles/alibaba-opens-data-center-in-silicon-valley-1425485151, data dostępu: 12.07.2015 r.

Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (1998), Data Pro-tection Act 1998. http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1998/29/contents, data dostępu: 08.08.2015 r.

Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (2002), Electronic Communications The Electronic Signatures Regulations 2002. http://www.legislation.gov.uk/uksi/2002/318/pdfs/uksi_20020318_en.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Parness I Hillel (2014), United States, [w:] Bond Robert (red.), e-Commerce 2014 in 26 juris-dictions worldwide. Getting the Deal Through. http://www.robinskaplan.com/~/media/PDFs/Getting the Deal Through eCommerce 2014.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Paulo M., Homburg V., Freeman D. (2014), E-Governance in China:Reality or Science Fic-tion?, Madariaga College of Europe Foundation. http://www.madariaga.org/images/ma-dariagaevents/2014-apr 19 - e-governance in china.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

Pecaut D., Hansen M., Forth P. (2000), The Race for Online Riches E-Retailing in Europe, The Boston Consulting Group.

Perez S. (2014), Online Consignment Shop For Kids’ Items Swap.com Raises $4 Million Series A, TechCrunch.com. http://techcrunch.com/2014/12/16/online-consignment-shop-for-kids-items-swap-com-raises-4-million-series-a/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Pernick R. (1995), A Timeline of the first ten years of The Well. http://www.well.com/conf/welltales/timeline.html, data dostępu: 19.06.2015 r.

Pew Research Center (2014), The Web at 25 in the U.S. The overall verdict: The internet has been a plus for society and an especially good thing for individual users. http://www.pewinternet.org/files/2014/02/PIP_25th-anniversary-of-the-Web_0227141.pdf, data do-stępu: 22.07.2015 r.

PMR (2014), Handel internetowy w Polsce 2014 Analiza i prognoza rozwoju rynku e-com-merce 2014-2019, PMR Publications. http://www.pmrpublications.com/product/Handel-internetowy-w-Polsce-2014, data dostępu: 09.07.2015 r.

Polasik M., Piotrowska A., Wisniewski T.P., Kotkowski R., Lightfoot G. (2015), Price Fluc-tuations and the Use of Bitcoin: An Empirical Inquiry. International Journal of Electro-nic Commerce, 20(1), 9–49. http://doi.org/10.2139/ssrn.2516754

Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości PARP (2009), Żołnierski A. (red.), Balcerowicz E., Bernatt M., Flis R., Gadomski W., Geller M., Kolarska-Bobińska L., Łapiński J., Orłowska J., Skoczny T., Śpiewak P., Tarnawa A., Węcławska D., Wolański R., Wyżni-kiewicz B., Zadura-Lichota P., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008. Radom: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji PIB.

Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości PARP (2013), Lichota Paulina (red.), Tarna-wa Anna, Zadura-Chaber Paweł, Kalinowska Katarzyna, Łapiński Jacek, Nieć Mela-nia, Orłowska Joanna, Pokorski Jacek, Rzeźnik Grzegorz, Skowera Paweł, Talar Ma-rzena, Wach Dagmara, Wasilewska Maja, Węcławska Dorota, Zakrzewski Robert, Ra-port o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011-2012. http://www.parp.gov.pl/files/74/81/626/18355.pdf, data dostępu: 06.07.2015 r.

Polska Akademia Rozwoju Przedsiębiorczości (2015), Aktualności. http://www.web.gov.pl/aktualnosci/, data dostępu: 31.07.2015 r.

152 Bibliografia

Portal Innowacji (2010), E-procurement – zamówienia zdefiniowane na nowo. http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86196.asp?soid=1F500E939A8544F48782B432B0ADF797, data dostępu: 31.07.2015 r.

Portal Innowacji (2014), e-PUNKT – inicjatywa PARP wspierająca rozwój branży e-commerce w Polsce. http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=9140334931F54B34AB-42BE3C9DD7C76B, data dostępu: 31.07.2015 r.

Praktycy.com (2013), mGenerator.pl. Raport M-Commerce w praktyce 2013. http://mgenera-tor.pl/Raport_m-commerce_w_praktyce_wrzesie%C5%84_2013_mGenerator.pdf, data dostępu: 03.07.2015 r.

Preloved.com (2015), Instant help. https://secure.preloved.co.uk/eu?qs=JfkBZrgTL0Us_mTRoTIqPfCxFFVK68QIgWR8O2F9jgrDlqT_SK8RQQ, data dostępu: 18.07.2015 r.

Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (2016), http://www.poig.2007-2013.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty programowe/Attachments/116/Program_Innowacyjna_Gospodarka_0716.pdf, dostęp 1.10.2016.

Rai S. (2014), Online Retailers Hustle To Build An Alibaba In India, take on Amazon, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/saritharai/2014/05/22/local-online-retailers-hustle-to-build-an-alibaba-in-india/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Rakuten.com (2014), What are my payment options? http://www.rakuten.com/help/con-tent/396, data dostępu: 18.07.2015 r.

Rapoza K. (2013), China To Stimulate E-Commerce In Push To Beat U.S. Sales, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2013/11/22/china-to-stimulate-e-commerce-in-push-to-beat-u-s-sales/, data dostępu: 31.07.2015 r.

Ratuszniak B. (2008), eBay zamyka swój polski oddział, Media2.pl. http://media2.pl/internet/41391-eBay-zamyka-swoj-polski-oddzial.html, data dostępu: 05.07.2015 r.

Rigby Ch. (2013), Tesco launches online shopping in Thailand, InternetRetailing.net. http://internetretailing.net/2013/04/tesco-launches-online-shopping-in-thailand/, data dostępu: 18.06.2015 r.

Riley Ch. (2014), Alibaba is not the Amazon of China, CNN Money. http://money.cnn.com/2014/09/15/investing/alibaba-amazon-china/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Roos D. (2015), The History of E-commerce, HowStuffWorks.com. http://money.howstuf-fworks.com/history-e-commerce1.htm, data dostępu: 26.04.2015 r.

Rosenzweig R. (1998), Review Essay. Wizards, Bureaucrats, Warriors and Hackers: Writing the History of the Internet, The American Historical Review, Vol. 103, No. 5.

Rouse M. (2015), Omnichannel Definition. http://searchcio.techtarget.com/definition/omni-channel, data dostępu: 27.07.2015 r.

RT.com (2014), E-wallet wars? Apple Pay blocked by CVS, Rite Aid, Walmart. http://www.rt.com/usa/199935-apple-pay-blocked-cvs-walmart/, data dostępu: 08.08.2015 r.

Ruan J., Shi Y. (2016), Monitoring and assessing fruit freshness in IOT-based e-commerce delivery using scenario analysis and interval number approaches. Information Sciences, 0, 1–14. http://doi.org/10.1016/j.ins.2016.07.014

Ruddick G. (2013), Tesco considers major online expansion in China, Telegraph.co.uk. http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/retailandconsumer/9952231/Tesco-considers-major-online-expansion-in-China.html, data dostępu: 18.06.2015 r.

Sabitov H. (2014), eCommerce Localization Tips & Trends, ePrimeGlobal.com. http://epri-meglobal.com/ecommerce-localization-tips-and-trends/, data dostępu: 30.07.2015 r.

Schaefer S. (2014), The Case For Alibaba: China’s E-Commerce Tollbooth, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/steveschaefer/2014/09/29/the-case-for-alibaba-chinas-e-commerce-tollbooth/, data dostępu: 18.07.2015 r.

153Bibliografia

Serwis Programu Polska Cyfrowa (2014), Dla kogo jest Program? https://www.polskacyfro-wa.gov.pl/strony/o-programie/zasady/dla-kogo-jest-program/, data dostępu: 31.07.2015 r.

Shao H. (2014), Alibaba To Buy Stake In Singapore Post For $249M To Step Up Int’l Pre-sence, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/hengshao/2014/05/28/alibaba-to-buy-249-mil-stake-in-singapore-post-to-step-up-intl-presence/, data dostępu: 31.07.2015 r.

Shier E. (2014), Online Shopping Spree in China. Alberta Hong Kong Office. https://alberta-canada.com/hongkong/documents/OnLineShoppingSpreeChina-2014.pdf, data dostępu: 18.07.2015 r.

Shim J.P., Koh J., Fister S., Seo H.Y. (2016), Phonetic analytics technology and big data: real-world cases. Communications of the ACM, 59(2), 84–90. http://doi.org/10.1145/2786752.

Shontell A., Dickey M. (2014), NY Tech Investor David Tisch Just Raised $7.5 Million For A New E-Commerce Startup That Turns ‘Instagram Into A Mall’, BusinessInsider.com. http://www.businessinsider.com/david-tisch-raised-75-million-for-spring-2014-7#ixzz 3LRUstZC1, data dostępu: 14.07.2015 r.

Shopify.com (2015), Features. http://www.shopify.com/online/ecommerce-solutions, data dostępu: 18.07.2015 r.

Silahtaroglu G., Donertasli H. (2015), Analysis and prediction of E-customers’ behavior by mining clickstream data. Proceedings – 2015 IEEE International Conference on Big Data, IEEE Big Data 2015, 1466–1472. http://doi.org/10.1109/BigData.2015.7363908

Simser J. (2015), Bitcoin and modern alchemy: in code we trust. Journal of Financial Crime. http://doi.org/10.1108/JFC-11-2013-0067.

Singh, Jarnail (2014), Review of e-Commerce Security Challenges, International Journal of Innovative Research in Computer and Communication Engineering, Vol. 2, Issue 2.

Słownik języka polskiego PWN (2015), E-Commerce. http://sjp.pwn.pl/sjp/e-commer-ce;2555982.html, data dostępu: 07.06.2015 r.

Słownik języka polskiego PWN (2015), Internet. http://sjp.pwn.pl/sjp/Internet;2561815.html, data dostępu: 26.04.2015 r.

Słownik języka polskiego PWN (2015), Media społecznościowe. http://sjp.pwn.pl/cieka-wostki/haslo/media-spolecznosciowe;5579207.html, data dostępu: 18.08.2015 r.

Śmigielska G. (red.) (2013), Źródła konkurencyjności przedsiębiorstw handlowych w gospodarce opartej na wiedzy, Warszawa: Difin SA.

Smith C. (2014), The E-Commerce Demographics Report: Men Turn Out To Be The Real Mobile Power Shoppers, Not Women. BusinessInsider.com. http://www.businessinsi-der.com/the-demographics-of-who-shops-online-and-on-mobile-2014-8, data dostępu: 19.07.2015 r.

Smith C. (2015), The surprising facts about who shops online and on mobile, BusinessIn-sider.com. http://www.businessinsider.com/the-surprising-demographics-of-who-shops-online-and-on-mobile-2014-6, data dostępu: 19.07.2015 r.

Sofort (2015), Unia Europejska o krok od przyjęcia dyrektywy o usługach płatniczych PSD 2. https://www.sofort.com/pol-PL/newsroom/prasowe/Unia-Europejska-o-krok-od-przy-jecia-dyrektywy-o-uslugach-platniczych-PSD-2/, data dostępu: 08.08.2015 r.

Staples (2013), 2013 Annual Report. http://nasdaqomx.mobular.net/nasdaqomx/7/3404/4876/document_0/Staples 2013 Annual Report.pdf, data dostępu: 05.07.2015 r.

Stone B. (2014), Alibaba’s IPO May Herald the End of U.S. E-Commerce Dominance, Blo-omberg Business. http://www.bloomberg.com/bw/articles/2014-08-07/alibabas-ipo-may-herald-the-end-of-u-dot-s-dot-e-commerce-dominance#p1, data dostępu: 18.08.2015 r.

Stuparu, Dragoş, Vasile, Ţomită (2009), The electronic commerce in the globalisation era, Annals of the University of Petrosani Economics Vol. 9 Issue 2, Krajowa: University of Craiova.

154 Bibliografia

Support.google.com (2015), AdWords: definicja. https://support.google.com/adwords/an-swer/6319?hl=pl, data dostępu: 27.07.2015 r.

Swap.com (2015), Swap.com – The Largest Online Consignment Store. http://market.swap.com/about/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Światowa Organizacja Handlu (1998), Declaration on Global Electronic Commerce. http://r0.unctad.org/ecommerce/event_docs/colombo_wto.pdf, data dostępu: 08.08.2015 r.

Światowa Organizacja Handlu (2013), 9th WTO Ministerial Conference, Bali, 2013 Brie-fing note: Electronic commerce. https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc9_e/brief_ecom_e.htm, data dostępu: 08.08.2015 r.

Szulżycki M. (2015), Porzucone koszyki, czyli jak powinno wyglądać składanie zamówienia, SellBetter.pl. http://sellbetter.pl/porzucone-koszyki-czyli-jak-powinno-wygladac-sklada-nie-zamowienia, data dostępu: 20.06.2015 r.

Szwajkowska G., Kwaśniewski P., Leżon K., Woźniczka F. (2010), Usługi bankowości elek-tronicznej dla klientów detalicznych. Charakterystyka i zagrożenia, Warszawa: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego.

Szwoch A. (2013), Oferta Krajowego Systemu Usług, Polska Akademia Rozwoju Przedsię-biorczości. http://ksu.parp.gov.pl/pl/oferta_ksu, data dostępu: 31.07.2015 r.

Tesco PLC (2014), Annual Report and Financial Statements 2014. http://www.tescoplc.com/files/pdf/reports/ar14/download_annual_report.pdf, data dostępu: 18.06.2015 r.

Tesco PLC (2015), Tesco Strategic Report 2015. http://www.tescoplc.com/files/pdf/reports/ar15/download_strategic_report.pdf, data dostępu: 18.06.2015 r.

Tesco.com (2015), Click and Collect. http://www.tesco.com/direct/click-and-collect/?icid=c-leverboxes_Click+Collect_186900029, data dostępu: 18.07.2015 r.

Tesco.com (2015), Delivery Information. http://www.tesco.com/direct/help/delivery-info.pa-ge?icid=cleverboxes_Delivery_165400028, data dostępu: 18.07.2015 r.

TescoPLC.com (2015), Tesco UK. http://www.tescoplc.com/index.asp?pageid=750, data do-stępu: 27.07.2015 r.

The Boston Consulting Group (2014), The Most Innovative Companies 2014. Breaking Thro-ugh Is Hard To Do. https://www.bcgperspectives.com/Images/Most_Innovative_Compa-nies_2014_Oct_2014_tcm80-174313.pdf, data dostępu: 27.07.2015 r.

The National People’s Congress of the People’s Republic of China (2004), Electronic Si-gnature Law of the People’s Republic of China. http://www.npc.gov.cn/englishnpc/Law/2007-12/05/content_1381960.htm, data dostępu: 08.08.2015 r.

The People’s Bank of China (2014), Annual Report 2014. http://www.pbc.gov.cn/publish/en-glish/4448/2015/20150701112751277193548/20150701112751277193548_.html, data dostępu: 08.08.2015 r.

ThinkBroadband.com (2015), Basic Package Search. http://www.thinkbroadband.com/se-arch/package/basic.html, data dostępu: 22.07.2015 r.

Tong F. (2014), A new Alibaba service will facilitate U.S. e-retail sales to China, InternetRe-tailer.com. https://www.internetretailer.com/2014/05/08/new-alibaba-service-will-facili-tate-us-e-retail-sales-chi, data dostępu: 12.07.2015 r.

TradingEconomics.com (2015), United Kingdom Average Weekly Wages 2000-2015. http://www.tradingeconomics.com/united-kingdom/wages, data dostępu: 22.07.2015 r.

Tyler A. (2011), A catalogue of British life: As Argos releases its 75th brochure, we look back at the marketing revolution that changed our lives, DailyMail.co.uk. http://www.dailymail.co.uk/femail/article-1353488/A-catalogue-British-life-As-Argos-releases-75th-brochure-look-marketing-revolution-changed-lives.html, data dostępu: 18.07.2015 r.

155Bibliografia

UK Trade & Investment (2014), Sell online with UKTI’s e-Exporting Programme, Gov.uk. https://www.gov.uk/e-exporting, data dostępu: 31.07.2015 r.

UK Trade & Investment (2014), U K Retail Industry –International Action Plan. https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/329878/UKTI_Retail_action_plan_June_2014_spreads.pdf, data dostępu: 31.07.2015 r.

UNCTAD (2015), Information Economy Report 2015. Unlocking the Potential of E-commer-ce for Developing Countries. United Nations Conference On Trade And Development, United Nations Publication. http://unctad.org/en/PublicationsLibrary/ier2015_en.pdf, data dostępu: 28.06.2015 r.

UNCTAD (2015), Transnational corporations (TNC). http://unctad.org/en/Pages/DIAE/Transnational-corporations-%28TNC%29.aspx, data dostępu: 09.07.2015 r.

UNDP (2000), Human Development Report 2000, Human Development Report Office. http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/261/hdr_2000_en.pdf, data dostępu: 28.06.2015 r.

Unilog (2015), E-commerce for Small and Medium Enterprises (SMEs). http://unilogcorp.com/pdf/SME.pdf, data dostępu: 05.07.2015 r.

United Nations Publications (2002), Manual on Statistics of international trade in services, Nowy Jork: Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

Urug D. (2015), The UK’s Top Social Networks, WeAreSocial.net. http://wearesocial.net/blog/2015/02/uks-top-social-networks/, data dostępu: 09.08.2015 r.

Uryniuk J. (2015), PayU zmieni wkrótce właściciela?, CashLess.pl. http://www.cashless.pl/e-commerce/385-payu-zmieni-wkrotce-wlasciciela, data dostępu: 18.07.2015 r.

Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (2006), Sprzedaż ubezpie-czeń przez Internet. Uprawnienia konsumenta – regulacje prawne a praktyka rynkowa. Warszawa: Departament Komunikacji i Integracji Europejskiej Wydział Polityki Konsu-menckiej i Informacji.

Urząd Komunikacji Elektronicznej (2014), Analiza cen usług dostępu do stacjonarnego In-ternetu w Polsce. Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej. http://www.uke.gov.pl/fi-les/?id_plik=15414, data dostępu: 22.07.2015 r.

Urząd Komunikacji Elektronicznej (2014), Analiza cen usług mobilnego Internetu w Pol-sce – wg taryf aktualnych na 30 września 2014 r., Urząd Komunikacji Elektronicznej: Departament Strategii I Analiz Rynku Telekomunikacyjnego. http://www.uke.gov.pl/fi-les/?id_plik=18050, data dostępu: 03.07.2015 r.

Valdez M. (2014), The 5 Largest Online Retailers in the World, InsiderMonkey.com. http://www.insidermonkey.com/blog/the-5-largest-online-retailers-in-the-world-331292/, data dostępu: 05.07.2015 r.

Vowler J. (2015), SMEs must tread warily in e-commerce minefield, ComputerWeekly.com. http://www.computerweekly.com/feature/SMEs-must-tread-warily-in-e-commerce-mi-nefield, data dostępu: 05.07.2015 r.

W3C (2015), Facts about W3C. http://www.w3.org/Consortium/facts#history, data dostępu: 19.06.2015 r.

Waga M. (2014), Źródła finansowania działalności MSP w kontekście ich sytuacji finansowej, Studia BAS, Nr 1 (37) 2014.

Wakelin A. (2014), Defining the difference between multichannel, cross-channel and omni-channel retailing, WelcomDigital.com. http://www.welcomdigital.com/multichannel-cross-channel-omnichannel-retailing-whats-difference/, data dostępu: 30.05.2015 r.

Walmart (2013), 2013 Annual Report. http://stock.walmart.com/files/doc_financials/2013/Annual/2013-annual-report-for-walmart-stores-inc_130221024708579502.pdf, data do-stępu: 05.07.2015 r.

156 Bibliografia

Walmart.com (2015), Product Care Plans. http://see.walmart.com/walmart/protection-plans/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Walmart.com (2015), Walmart Credit Card. http://www.walmart.com/cp/Walmart-Credit-Card/632402, data dostępu: 18.07.2015 r.

Wang H.H. (2010), How EBay Failed in China, Forbes.com. http://www.forbes.com/sites/china/2010/09/12/how-ebay-failed-in-china/, data dostępu: 12.07.2015 r.

Wang H.H. (2014), Why China Will Lead Innovation in Social and Mobile Commerce, For-bes.com. http://www.forbes.com/sites/helenwang/2014/08/25/why-china-will-lead-inno-vation-in-social-and-mobile-commerce/, data dostępu: 09.08.2015 r.

Wang J., Yang S., Wang Y., Han C. (2015), The crawling and analysis of agricultural products Big Data based on Jsoup. Fuzzy Systems and Knowledge Discovery (FSKD), 2015 12th International Conference on, 1197–1202. http://doi.org/10.1109/FSKD.2015.7382112.

Wang X., Ren J. (2012), How to Compete in China’s E-Commerce Market, MIT Sloan. http://sloanreview.mit.edu/article/how-to-compete-in-chinas-e-commerce-market/, data dostę-pu: 12.07.2015 r.

Wawryszuk B. (red.), Dwornik B., Smaga M., Rynkiewicz W., Jaskółka A., Tronina A., Rynkiewicz M. (2012), Marketing w wyszukiwarkach. Raport, Interaktywnie.com. http://interaktywnie.com/download/63, data dostępu: 20.06.2015 r.

WhiteHouse.gov (2015), Digital Government Building a 21st Century Platform to Better Serve the American People. https://www.whitehouse.gov/sites/default/files/omb/egov/digital-government/digital-government.html, data dostępu: 31.07.2015 r.

Wigder Z. (2013), The globalization of e-commerce in 2014, InternetRetailer.com. https://www.internetretailer.com/2013/12/12/globalization-e-commerce-2014, data dostępu: 16.06.2015 r.

Willis R.N., (2011), Death of the American Investor. The Emergence of a New Global eSha-reholder, Phoenix: NetWorth Publications LLC.

Wilson D. (2014), The eBay PayPal split – how will it affect you?, Metro.co.uk. http://metro.co.uk/2014/09/30/the-ebay-paypal-split-how-will-it-affect-you-4887462, data dostępu: 20.06.2015 r.

Winter T. (2015), Efekt ROPO i reverse ROPO – czyli o tym jak robimy zakupy, GetFound.pl. http://getfound.pl/efekt-ropo-i-reverse-ropo-czyli-o-tym-jak-robimy-zakupy/, data dostępu: 27.07.2015 r.

WirtualneMedia.pl (2014), Najpopularniejsze serwisy tematyczne we wrześniu 2014 roku. http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/najpopularniejsze-serwisy-tematyczne-we-wrze-sniu-2014-roku/page:3, data dostępu: 18.07.2015 r.

Workman B., Adler E. (2014), The Social-Commerce Report: Social Networks Are Dri-ving More Online Sales And Influencing Offline Purchases, BusinessInsider.com. http://www.businessinsider.com/how-social-networks-drive-commerce-2014-11, data dostępu: 27.07.2015 r.

World Bank Group (2014), Economy Rankings. http://www.doingbusiness.org/rankings, data dostępu: 14.07.2015 r.

World Economic Forum (2014a), The Global Information Technology Report 2014. http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalInformationTechnology_Report_2014.pdf, data dostępu: 09.07.2015 r.

World Economic Forum (2014b), The Global Enabling Trade Report 2014. http://www3.wefo-rum.org/docs/WEF_GlobalEnablingTrade_Report_2014.pdf, data dostępu: 09.07.2015 r.

World Trade Organization (2013), E-commerce in developing countries. Opportunities and challenges for small and medium-sized enterprises. https://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/ecom_brochure_e.pdf, data dostępu: 16.06.2015 r.

157Bibliografia

WP.pl (2014), Najbardziej spektakularne wycieki danych i włamania w 2014 roku. http://goo.gl/5QrVBk, data dostępu: 08.08.2015 r.

Wyborcza.pl (2014), H&M w 2015 roku otworzy w Polsce swój sklep internetowy. http://wy-borcza.pl/1,75248,16996194,H_M_w_2015_roku_otworzy_w_Polsce_swoj_sklep_in-ternetowy.html, data dostępu: 14.07.2015 r.

Wynagrodzenia.pl (2015), Wynagrodzenia Polaków w 2014 roku. Podsumowanie Ogólno-polskiego Badania Wynagrodzeń (OBW). Sedlak & Sedlak. http://wynagrodzenia.pl/arty-kul.php/wpis.3061, data dostępu: 22.07.2015 r.

X-Rates (2013), Kurs dolara amerykańskiego do yuana w 2013 r. http://www.x-rates.com/average/?from=CNY&to=USD&amount=1&year=2013, data dostępu: 12.07.2015 r.

X-Rates (2013), Kurs euro do yuana w 2013 r. http://www.x-rates.com/average/?from=C-NY&to=EUR&amount=1&year=2013, data dostępu: 12.07.2015 r.

X-Rates (2014), Kurs dolara amerykańskiego do yuana w 2014 r. http://www.x-rates.com/average/?from=CNY&to=USD&amount=1&year=2013, data dostępu: 12.07.2015 r.

Yahoo! Finance (2014), Research and Markets: The World’s Leading E-Commerce Companies 2014. http://finance.yahoo.com/news/research-markets-worlds-leading-e-154500570.html, data dostępu: 12.07.2015 r.

Yang S., Chen Y.L. (2014), China Said to Exclude Apple From Procurement List, Bloom-berg.com. http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-08-06/china-said-toexcl udeapple-from-procurement-list, data dostępu: 31.07.2015 r.

Zalando (2012), Informacje prasowe – 2012. https://www.zalando.pl/informacje-praso-we_2012/, data dostępu: 05.07.2015 r.

Zanox (2013), Zanox Mobile Performance Barometer 2013. http://www.zanox.com/export/sites/zanox/.content/files/pr/zanox-mobile-performance-barometer-2013/zanox-Mobile-Performance-Barometer-2013_EN.pdf, data dostępu: 05.07.2015 r.

Zaraziński D. (2014), FairSquare: chcemy być odpowiednikiem Allegro dla ofert promo-cyjnych. E-biznes.pl. http://e-biznes.pl/fairsquare-chcemy-byc-odpowiednikiem-allegro-ofert-promocyjnych/, data dostępu: 18.07.2015 r.

Zhang N. (2014), An Overview of Popular Online Payment Methods in China, ChineseSe-oShifu.com. http://chineseseoshifu.com/blog/online-payment-methods-china.html, data dostępu: 08.08.2015 r.

Zhang Sh., Lu Y. Ku E. (2013), China’s E-Commerce Legislative and Regulatory Frame-work, China-Briefing.com. http://www.china-briefing.com/news/2013/08/09/chinas-e-commerce-legislative-and-regulatory-framework.html, data dostępu: 08.08.2015 r.

Zhao Y., Sundaresan N. Shen Z., Yu P.S. (2013), Anatomy of a web-scale resale market. In Pro-ceedings of the 22nd international conference on World Wide Web - WWW ’13 (pp. 1533–1544). New York, New York, USA: ACM Press. http://doi.org/10.1145/2488388.2488522

Żuławiński M. (2014), Amazon wystartował. Zmiany po 10 h, 1 530 zł na rękę. Bankier.pl. http://www.bankier.pl/wiadomosc/Amazon-wystartowal-Zmiany-po-10-h-1530-zl-na-reke-7220341.html, data dostępu: 14.07.2015 r.

158

Publikacje roku 2016Jacek Brdulak, Ewelina Florczak

Uwarunkowania działalności przedsiębiorstw społecznych w Polsce

Jan GrzymskiPowrót do Europy – polski dyskurs. Oznaczanie perspektywy krytycznej

Marian GuzekPrzyszłość Kapitalizmu – Cesjonalizm?

Łukasz Konopielko, Jacek Wytrębowicz, Michał WołoszynHandel elektroniczny – ewolucja i perspektywy

Stanisław KoziejRozważania o bezpieczeństwie. O bezpieczeństwie narodowym Polski w latach 2010–2015

w wystąpieniach i referatach szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego

Stanisław KoziejRozważania o bezpieczeństwie: o bezpieczeństwie narodowym Polski w latach 2010–2015

w wywiadach i komentarzach szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego

Michał KuźAlexis de Tocqueville’s Theory of Democracy and Revolutions

Marcin OlszówkaKonstytucja PRL a system źródeł prawa wyznaniowego do roku 1989

Marcin OlszówkaWpływ Konstytucji RP z 1997 roku na system źródeł prawa wyznaniowego

Bartłomiej Opaliński, Maciej Rogalski, Przemysław SzustakiewiczSłużby specjalne w systemie administracyjnym Rzeczypospolitej Polskiej

Jacek Sierak, Kamila Lubańska, Paweł Wielądek, Marcin Sienicki, Tetiana Kononenko, Ryma lsharabi, Malwina Kupska, Bartłomiej Rutkowski, Bogdan Olesiński, Remigiusz Górniak

Efekty wykorzystania dotacji unijnych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych w latach 2007–2013

Cz. 1. Województwa Polski Północnej, Zachodniej i Południowej

Jacek Sierak, Anna Karasek, Angelika Kucyk, Oleksandr Korniienko, Marcin Sienicki, Anna Godlewska, Agnieszka Boczkowska, Albina Łubian

Efekty wykorzystania dotacji unijnych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych w latach 2007–2013

Cz. 2. Województwa Polski Wschodniej i Centralnej


EWOLUCJA I PERSPEKTYWY

Handelelektroniczny

e-c mmerce

Jacek Wytrębowicz

Ha

nd

el e

lek

tron

iczny. E

wo

lucja

i pe

rsp

ek

tywy –

Ł. K

on

op

ielk

o, M

. Wo

łoszyn

, J. W

ytręb

ow

icz

Monografia Handel elektroniczny jest próbą opisania wpływu czynników gospo-darczych, kulturowych i politycznych na sferę usług e-commerce. Dokonuje oceny ich zakresu i siły oddziaływania.

Przedstawia genezę i ewolucję historyczną handlu w sieci w ujęciu globalnym, jak również kluczowe zagadnienia ważne obecnie i determinujące dalszy rozwój tej sfery usług. Usystematyzowuje wiedzę i pokazuje bieżące trendy rozwojowe, występujące w e-commerce w kontekście kluczowych rozwiązań infrastrukturalnych i technicznych obecnych na rynku. Uwzględniony jest kontekst porównawczy dla wybranych krajów (USA, Chiny, Wielka Brytania i Polska). Jest ponadto próbą weryfikacji ex post prognoz dotyczących miejsca i sposobu rozwoju handlu w sieci, połączoną z refleksją nad stopniem adekwatności lub brakiem trafności tych prognoz. Dodatkowo opracowanie obejmuje analizę dostępności w Polsce środków unijnych, przeznaczonych na wspiera-nie rozwoju e-commerce zarówno w kontekście doświadczeń perspektywy finansowej 2007–2013, jak i w obecnej perspektywie 2014–2020.

Książka ułatwić może czytelnikowi szczegółowe przyjrzenie się historycznym i obecnym zmianom, a jednocześnie umożliwić głębsze wniknięcie w mechanizmy ich kreowania oraz zaobserwowane tendencje.

Dr Łukasz Konopielko – adiunkt na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Uczelni Łazar-skiego, doktoryzował się na University College London (SSEES), tytuł Master of Arts in Interna�onal Economics uzyskał na Sussex University (UK), absolwent Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Mgr Michał Wołoszyn – specjalista i praktyk w zakresie e-commerce, Digital Portal Manager w Smyk S.A., absolwent Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uczelni Łazarskiego.

Dr inż. Jacek Wytrębowicz – adiunkt w Instytucie Informatyki Politechniki War-szawskiej na Wydziale Elektroniki i Technik Informacyjnych, doktoryzował się w Ecole Na�onale Supérieure des Télécommunica�ons w Paryżu, absolwent Wydziału Elektroniki Politechniki Warszawskiej.

Oficyna Wydawnicza Uczelni Łazarskiegoe-mail: [email protected]

ISBN 978-83-64054-82-2

Handel elektroniczny - lazarski.pl · rozwój tego rynku, takie jak: Big Data, chmury obliczeniowe...

Documents

Transcript of Handel elektroniczny - lazarski.pl · rozwój tego rynku, takie jak: Big Data, chmury obliczeniowe...