Wydanie 2

Grzegorz Jędrejek

IntercyzyPojęcie • Treść

Dochodzenie roszczeń

Warszawa 2011

Redaktor prowadzący: Katarzyna BojarskaOpra co wa nie re dak cyj ne: Iwona Długoszewska

Redakcja techniczna: Małgorzata DudaProjekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,

nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-086-4

LexisNexis Polska Sp. z o.o.Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92www.LexisNexis.pl, e-mail: biuro@LexisNexis.pl

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.LexisNexis.pl

5

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

RozDzIał I. Umowne ustroje majątkowe małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . 231. Małżeńskie ustroje majątkowe a stosunki majątkowe małżonków . . . . . . . . . . 232. Pojęcie ustroju majątkowego małżeńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283. Charakter ustrojowego stosunku majątkowego małżonków . . . . . . . . . . . . . . 324. Rodzaje ustrojów majątkowych małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445. Rys historyczny małżeńskich umów majątkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

5.1. Ukształtowanie pojęcia małżeńskiej umowy majątkowej . . . . . . . . . . . . . 485.2. Intercyzy w I Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495.3. Intercyzy w XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

5.3.1. Zabór rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505.3.2. Zabór austriacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525.3.3. Zabór niemiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

5.4. Umowne ustroje majątkowe w świetle projektów prawa majątkowego małżonków w II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

5.5. Umowne ustroje majątkowe po II wojnie światowej . . . . . . . . . . . . . . . . 616. Zasada numerus clausus małżeńskich ustrojów umownych w obowiązującym prawie

polskim oraz w innych systemach prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677. Ustroje umowne a ustrój ustawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

RozDzIał II. Pojęcie i treść intercyzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811. Pojęcie małżeńskiej umowy majątkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812. Problem zakwalifikowania intercyz do określonego „typu” umów

cywilnoprawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843. Charakter prawny intercyz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 874. Problemy dotyczące treści wszystkich intercyz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

4.1. Obligatoryjne elementy treści intercyzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 944.2. Intercyzy a prawa i obowiązki małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 964.3. Dopuszczalność zastrzeżenia warunku lub terminu . . . . . . . . . . . . . . . . 98

5. Intercyzy wprowadzające ustrój rozdzielności majątkowej . . . . . . . . . . . . . . . 1036. Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

6.1. Istota rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków . . . . . . . . . . . 1136.2. Pojęcie dorobku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

6

Spis treści

6.3. Stan i wartość dorobku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.4. Sposób wyrównania dorobków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1236.5. Zmniejszenie obowiązku wyrównania dorobków . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

7. Umowna wspólność majątkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.1. Treść intercyz rozszerzających lub ograniczających wspólność majątkową . . . 127

7.1.1. Odpowiednie stosowanie przepisów o wspólności ustawowej . . . . . . 1277.1.2. Zarząd majątkiem wspólnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1337.1.3. Oznaczenie wielkości udziałów i podział majątku wspólnego . . . . . . 1417.1.4. Rozliczenie nakładów i wydatków (art. 45 § 1 k.r.o.) . . . . . . . . . . . 1447.1.5. Rozporządzenie przedsiębiorstwem i gospodarstwem rolnym . . . . . . 1467.1.6. Rozporządzanie prawami służącymi do zaspokajania potrzeb

mieszkaniowych małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1497.2. Wspólność rozszerzona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507.3. Wspólność ograniczona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

RozDzIał III. Intercyza jako element stanu faktycznego sprawy cywilnej . . . . 167 1. Powołanie się na intercyzę w pozwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 2. Małżeńska umowa majątkowa jako dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 3. Ustalenie zawarcia intercyzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 4. Postępowanie dowodowe w celu ustalenia zawarcia intercyzy . . . . . . . . . . . . 178 5. Intercyzy a inne umowy zawierane między małżonkami. Kwalifikacja prawna

umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1895.1. Intercyzy a umowy zmieniające oraz rozwiązujące małżeńską umowę

majątkową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1895.2. Małżeńska umowa majątkowa a umowy, których celem jest przesunięcie

przedmiotów majątkowych między majątkami małżonków . . . . . . . . . . . 1945.3. Małżeńskie umowy majątkowe a inne umowy nazwane . . . . . . . . . . . . . 206

5.3.1. Małżeńska umowa majątkowa a spółka cywilna . . . . . . . . . . . . . . 2065.3.2. Małżeńska umowa majątkowa a darowizna . . . . . . . . . . . . . . . . . 2075.3.3. Małżeńska umowa majątkowa a ugoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2105.3.4. Małżeńska umowa majątkowa a umowy o świadczenie pracy zawarte

między małżonkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2105.4. Małżeńskie umowy majątkowe a umowy nienazwane . . . . . . . . . . . . . . 2115.5. Małżeńskie umowy majątkowe a umowy dotyczące majątków małżonków . . 213

6. Nieważność małżeńskich umów majątkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2146.1. Bezwzględna nieważność intercyzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2146.2. Wady oświadczenia woli skutkujące względną nieważnością intercyzy . . . . 2346.3. Skutki stwierdzenia nieważności intercyzy dla rozliczeń małżonków . . . . . 239

7. Ustalenie nieważności intercyzy a podstawa prawna wyroku . . . . . . . . . . . . 241 8. Zagadnienia intertemporalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 9. Stosowanie norm prawa międzynarodowego prywatnego . . . . . . . . . . . . . . 25010. Powaga rzeczy osądzonej a ustalenie przez sąd zawarcia intercyzy . . . . . . . . . 25211. Podział spraw cywilnych, w których występuje intercyza jako element stanu

faktycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

7

Spis treści

RozDzIał IV. Dochodzenie roszczeń od małżonka pozostającego w ustroju umownej wspólności majątkowej . . . . . . . . . . . . . . 261

1. Zasady odpowiedzialności małżonków za długi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612. Intercyzy a możliwości zaspokojenia roszczeń przez wierzycieli jednego

z małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2653. Skuteczność intercyz wobec wierzycieli (art. 471 k.r.o.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 2674. Rejestry zawierające informacje o stosunkach majątkowych małżonków . . . . . . 2745. Intercyzy a postępowanie rozpoznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

5.1. Legitymacja procesowa małżonka dłużnika. Dopuszczalność powołania się na intercyzę na podstawie art. 319 k.p.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

5.2. Współuczestnictwo procesowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2895.3. Interwencja główna małżonka dłużnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2935.4. Przypozwanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2945.5. Interwencja uboczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2945.6. Wyłączenie sędziego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2975.7. Reprezentacja strony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2995.8. Postępowanie dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3005.9. Uznanie powództwa przez pozwanego małżonka . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

6. Intercyzy a przebieg postępowania egzekucyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3026.1. Intercyzy a kognicja sądu klauzulowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

6.1.1. Charakter postępowania klauzulowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3036.1.2. Zagadnienia intertemporalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3056.1.3. Kognicja sądu klauzulowego przed nowelizacją Kodeksu rodzinnego

i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego z 17 czerwca 2004 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306

6.1.4. Kognicja sądu klauzulowego po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego z 17 czerwca 2004 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

6.2. Środki obrony małżonka dłużnika pozostającego w umownym małżeńskim ustroju majątkowym po wszczęciu egzekucji (poza powództwami przeciwegzekucyjnymi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3126.2.1. Wykładnia art. 7872 zd. 1 k.p.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3126.2.2. Skarga na czynności komornika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3146.2.3. Wstrzymanie czynności przez komornika . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3156.2.4. Wniosek o umorzenie egzekucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

6.3. Powództwa przeciwegzekucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3176.3.1. Powództwo z art. 8401 k.p.c. a powództwo opozycyjne z art. 840 k.p.c. 3186.3.2. Powództwo ekscydencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320

6.4. Intercyza a poszczególne sposoby egzekucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3237. Intercyza a przebieg postępowania upadłościowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

7.1. Postępowanie upadłościowe a stosunki majątkowe małżonków . . . . . . . . . 3247.2. Roszczenia małżonka upadłego wynikające z intercyzy . . . . . . . . . . . . . 3267.3. Intercyza a upadłość konsumencka jednego z małżonków . . . . . . . . . . . . 327

8

Spis treści

RozDzIał V. Dochodzenie przez osoby trzecie roszczeń wynikających z umów majątkowych małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

1. Dopuszczalność dochodzenia roszczeń przez osoby trzecie z tytułu zawartej intercyzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

2. Powództwo o ustanowienie przymusowego ustroju majątkowego . . . . . . . . . . 3313. Powództwo o ustalenie nieważności intercyzy (art. 189 k.p.c.) . . . . . . . . . . . . 3334. Actio Pauliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3445. Udział prokuratora w sprawach dotyczących intercyz . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

RozDzIał VI. Dochodzenie przez małżonków roszczeń wynikających z zawartej intercyzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

1. Dopuszczalność poszczególnych powództw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3532. Wybrane zagadnienia związane z przebiegiem procesu . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

2.1. Właściwość sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3582.2. Czynności dyspozycyjne małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3612.3. Pouczenie stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3632.4. Doręczenia pism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3652.5. Wyłączenie sędziego z mocy prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3662.6. Zmiana powództwa oraz kumulacja roszczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366

3. Poszczególne rodzaje powództw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3693.1. Powództwo o ustalenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3693.2. Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej (art. 52 k.r.o.) . . . . . . . . 3783.3. Postępowanie w sprawie o wyrównanie dorobków . . . . . . . . . . . . . . . . . 388

3.3.1. Tryb postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3883.3.2. Legitymacja procesowa czynna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3903.3.3. Pozew w sprawie o wyrównanie dorobków . . . . . . . . . . . . . . . . 3923.3.4. Dopuszczalność alternatywnego sformułowania żądania . . . . . . . . 3933.3.5. Rozdrobnienie roszczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3963.3.6. Stosowanie art. 207 § 3 k.p.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3973.3.7. Dopuszczalność powództwa wzajemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 3983.3.8. Dopuszczalność zmiany powództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3993.3.9. Postępowanie dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

3.3.10. Podniesienie zarzutów procesowych przez pozwanego małżonka . . . 4033.3.11. Chwila ustalenia wartości dorobku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4073.3.12. Rozłożenie świadczenia pieniężnego na raty oraz wyznaczenie

odpowiedniego terminu w sprawach o wydanie nieruchomości . . . . 4093.3.13. Miarkowanie zasądzonego świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4103.3.14. Wyrok wstępny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4113.3.15. Dopuszczalność wydania wyroku zaocznego . . . . . . . . . . . . . . . 4113.3.16. Sprostowanie i uzupełnienie wyroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4123.3.17. Powództwo o wyrównanie dorobków a kognicja sądu rozwodowego . 4153.3.18. Postępowanie o wyrównanie dorobków a inne postępowania . . . . . 4173.3.19. Zagadnienia z zakresu postępowania egzekucyjnego . . . . . . . . . . 417

Spis treści

RozDzIał VII. Intercyzy a postępowanie nieprocesowe . . . . . . . . . . . . . . . 4191. Postępowania działowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

1.1. Postępowanie o podział majątku wspólnego małżonków . . . . . . . . . . . . . 4191.2. Postępowanie o dział spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4261.3. Postępowanie o zniesienie współwłasności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430

2. Postępowanie wieczystoksięgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4323. Postępowanie w sprawach małżeńskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434

3.1. Rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4343.2. Sprawy o nakazanie wypłaty wynagrodzenia drugiemu małżonkowi . . . . . 4363.3. Sprawy o zezwolenie na dokonanie czynności prawnej przekraczającej

zakres zwykłego zarządu lub czynności, której drugi małżonek się sprzeciwił 4393.4. Sprawy o pozbawienie małżonka zarządu majątkiem wspólnym . . . . . . . . 440

Wnioski końcowe oraz postulaty de lege ferenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451

11

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

ABGB – Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch BGB – Bürgerliches Gesetzbuch D. – Digesta Justynianad. k.p.c. – dawny Kodeks postępowania cywilnego – obwieszczenie Ministra Sprawiedliwo-

ści z 25 sierpnia 1950 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 394)k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)k.c.KP – Kodeks cywilny Królestwa Polskiego (Dziennik Praw Królestwa Polskiego

z 1825 r. Nr 5, poz. 1)k.h. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. – Kodeks han-

dlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)k.k.w. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557

ze zm.)KN – Kodeks Napoleonak.p. – ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21,

poz. 94 ze zm.)k.p.a. – ustawa z  14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst

jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.)k.p.c. – ustawa z  17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43,

poz. 296 ze zm.)k.p.k. – ustawa z  6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89,

poz. 555 ze zm.)k.r. – ustawa z 27 czerwca 1950 r. – Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 308 ze zm.)k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59

ze zm.)k.s.h. – ustawa z  15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94,

poz. 1037 ze zm.) o.p. – ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r.

Nr 8, poz. 60 ze zm.)p.a.s.c. – ustawa z  29 września 1986 r. – Prawo o  aktach stanu cywilnego (tekst jedn.

Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.)pr.not. – ustawa z  14 lutego 1991 r. – Prawo o  notariacie (tekst jedn. Dz.U. z  2008 r.

Nr 189, poz. 1158 ze zm.)pr.up.napr. – ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U.

z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.)u.k.w.h. – ustawa z  6 lipca 1982 r. o  księgach wieczystych i  hipotece (tekst jedn. Dz.U.

z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.)

12

Wykaz skrótów

u.p.p.m. – ustawa z  4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432)

u.s.dz.g. – ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447)

2. organy orzekające

NSA – Naczelny Sąd AdministracyjnySA – Sąd ApelacyjnySN – Sąd NajwyższyTK – Trybunał Konstytucyjny WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny

3. Czasopisma, publikatory i inne

AUWr – „Acta Universitatis Wratislaviensis” CPH – „Czasopismo Prawno-Historyczne”DPP – „Demokratyczny Przegląd Prawniczy”Dz.U. – Dziennik UstawGP – „Gazeta Prawna”GSP – „Gdańskie Studia Prawnicze”KPP – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”KRS – Krajowy Rejestr SądowyKSP – „Krakowskie Studia Prawnicze”Lex – System Informacji Prawnej Wydawnictwa Wolters KluwerLexPolonica – Serwis Prawniczy LexisNexis PolskaMoP – „Monitor Prawniczy”NC – „Nowa Currenda”NP – „Nowe Prawo”NPN – „Nowy Przegląd Notarialny”OSA – Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSAG – Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w GdańskuOSAiSN – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych (w  latach 1993–1994: Orzecznictwo Sądu

Apelacyjnego i Sądu Najwyższego) OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administracyjna, Izba Pracy i  Ubezpie-

czeń SpołecznychOSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba CywilnaOSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna, Pracy i  Ubezpieczeń Społecz-

nychOSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Karna i Wojskowa OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw

PublicznychOSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo Prokuratury GeneralnejOSP – Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990 r.)OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957 r. – 1989 r.)OTK – Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoOTK ZU – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór urzędowyPal. – „Palestra”PB – „Prawo Bankowe”PiP – „Państwo i Prawo” PL – „Przegląd Legislacyjny”

Wykaz skrótów

PN – „Przegląd Notarialny”PP – „Prawo Pracy”PPE – „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” PPH – „Przegląd Prawa Handlowego” Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo” PS – „Przegląd Sądowy”Pr.Sp. – „Prawo Spółek” PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” Rej. – „Rejent” RiPr – „Rodzina i Prawo”RNP KUL – „Roczniki Nauk Prawnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”SC – „Studia Cywilistyczne”SI – „Studia Iuridica” SIS – „Studia Iuridica Silesiana” SP – „Studia Prawnicze”SPW – „Studia z Prawa Wyznaniowego”TPP – „Transformacje Prawa Prywatnego”ZN IBPS – „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego”ZPA MS – „Zeszyty Problemowo-Analityczne Ministerstwa Sprawiedliwości” ZP UKSW – „Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego”

15

Wprowadzenie

Nie ulega wątpliwości, że jednym z  celów nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17 czerwca 2004 r.1 było doprowadzenie do wzrostu znaczenia małżeńskich umów majątkowych2. Świadczyć o  tym może zarówno poszerzenie katalogu ustrojów majątkowych małżeńskich, jak i systematyka przepisów, z której wynika, że ustroje umowne stanowią alternatywę ustroju ustawowego, którym po-został ustrój wspólności majątkowej3. Należy oczekiwać, że pomimo dostosowania ustroju ustawowego do potrzeb gospodarki rynkowej, co było wielokrotnie postulo-wane przez doktrynę, nadal nie będzie on „odpowiadał” wszystkim małżeństwom. W  szczególności uwaga ta dotyczy sytuacji, kiedy jeden z  małżonków prowadzi działalność gospodarczą. Celowe może okazać się zatem zawarcie przez małżon-ków czy też przyszłych małżonków intercyzy, wprowadzającej ustrój majątkowy umowny.

Problematyka małżeńskich umów majątkowych spotkała się z niewielkim zaintere-sowaniem doktryny4. Stan taki tłumaczy się w dwojaki sposób. Po pierwsze, pod-kreśla się, że intercyzy nie są często zawierane w Polsce. Po drugie, zaznacza się, iż nie budzi większych wątpliwości ustrój rozdzielności majątkowej oraz ustrój wspól-ności majątkowej, do którego stosowane są odpowiednio przepisy o  wspólności ustawowej5. Powyższe twierdzenia można zakwestionować. Intercyzy stanowią po-pularny instrument regulacji stosunków majątkowych małżonków żyjących w pań-stwach o gospodarce wolnorynkowej. Sytuacja, występująca przed 1989 r., kiedy to

1 Ustawa z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691). 2 Por. J. Gajda, T. Smyczyński, w: System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i  opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009, s. 425. 3 W doktrynie przed nowelizacją podkreślano, że obowiązujące przepisy pozostawiały małżonkom „sto-sunkowo wąski zakres swobody” co do umownego ukształtowania stosunków majątkowych. Zob. J. Wi-niarz, O potrzebie i kierunku reformy prawa rodzinnego RP, SI 1994, t. XXI, s. 214. 4 Istniejące w  polskiej doktrynie opracowania monograficzne dotyczące intercyz mają w  większości charakter popularnonaukowy. Brak natomiast opracowań, które w sposób kompleksowy przedstawiały-by problematykę dotyczącą małżeńskich umów majątkowych.5 Por. np. A. Stępień-Sporek, Działalność gospodarcza z udziałem małżonków, Warszawa 2009, s. 15.

16

Wprowadzenie

– jak podkreślano – intercyzy były zawierane zwykle „w  stosunkach wiejskich”6, uległa obecnie zmianie, o czym może świadczyć coraz większa liczba zawieranych małżeńskich umów majątkowych7.

Celem opracowania jest kompleksowe przedstawienie problematyki dotyczącej małżeńskich umów majątkowych, przez wyjaśnienie wątpliwości zarówno o  cha-rakterze materialnoprawnym, jak i formalnoprawnym. Jak podkreślił J. Jodłowski: „Pewne zagadnienia metarialnoprawne i procesowe tak ściśle się zazębiają, zacho-dzi tak ścisły związek między podłożem materialno-prawnym a skutkami proceso-wymi, że niektóre instytucje, aby mogły być należycie przedstawione i  zanalizo-wane (tak co do ich regulacji prawnej, jak i  funkcjonowania) powinny być nieodzownie rozpatrywane w  sposób zintegrowany w  płaszczyźnie procesowej i materialnoprawnej”8. Nie budzi wątpliwości to, iż intercyzy stanowią instytucje, których dogłębne przedstawienie wymaga ujęcia integralnego, uwzględniającego zarówno prawo materialne, jak i formalne.

Według Z. Resicha: „W  procesie z  reguły występują dwie sfery, tj. prawnoproce-sowa i prawnomaterialna. Sferę prawnoprocesową stanowią stosunki prawnopro-cesowe, sferę materialnoprawną stanowią – ogólnie rzecz biorąc – stosunki praw-nomaterialne”9. Jak podkreślił Z. Resich, wpływ prawa materialnego na proces cywilny wykazuje „różne wahania, w  zależności od charakteru konkretnej gałęzi prawa i  jej wagi społecznej”10. Silny związek istnieje, zdaniem Z. Resicha, pomię-dzy prawem procesowym a prawem rodzinnym11.

W niniejszej pracy z jednej strony udzielono odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób stosunek prawny, którego źródłem jest intercyza, wpływa na „sferę prawnoproce-sową”, czy też szerzej – „sferę postępowania cywilnego”, z  drugiej zaś zbadano wpływ odwrotny12. Przykładowo, przedstawiono wpływ zawartej intercyzy na do-

6 Por. S. Gross, Stosunki majątkowe między małżonkami, NP 1966, nr 11, s. 1376. 7 W 2006 r. zawartych zostało 34 890 intercyz, natomiast w 1978 r. – 688. Zob. E. Holewińska-Łapiń-ska, Ochrona wierzyciela jednego z małżonków pozostających w umownym ustroju majątkowym, „Studia i Analizy Sądu Najwyższego” 2008, t. II, s. 80 i n. 8 Zob. J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych w dziedzinie prawa cywilnego mate­rialnego i procesowego, PiP 1973, nr 2, s. 17. Por. także M. Sawczuk, Teoria ogólna procesu, w: Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, t. 2, Lublin 1998, s. 195 i n. 9 Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985, s. 77. Co do pojęcia stosunku prawnoprocesowe-go zob. szerzej M. Sawczuk, O aktualności teorii stosunku prawnego cywilno procesowego, AUWr 1990, t. CLXX, s. 196 i n. 10 Z. Resich, Poznanie prawdy w procesie cywilnym, Warszawa 1958, s. 34. 11 Tamże. 12 Z. Resich wskazał dwa kierunki oddziaływania obu stosunków prawnych: pierwszy prowadzi do po-wstania stosunku prawnoprocesowego na podstawie stosunku materialnoprawnego, a drugi do podda-nia stosunku materialnoprawnego kontroli sądu (Istota procesu…, s.  202). Autor wyróżnił przy tym stosunek „podprocesowy”, powstały po uprawomocnieniu się orzeczenia, „którego celem jest zabezpie-czenie skutków rozstrzygnięcia sądowego, zabezpieczenie „stanu pokoju”, jaki w wyniku tegoż rozstrzy-gnięcia powinien nastać” (tamże, s. 202 i n.). Według Z. Resicha sfery prawnoprocesowe i prawnoma-

17

Wprowadzenie

chodzenie roszczeń wobec małżonka, który pozostaje w umownym ustroju mająt-kowym, oraz omówiono powództwa, które zmierzają do ukształtowania, tj. zmiany lub też wygaśnięcia ustrojowego stosunku majątkowego małżonków, którego źród-łem jest intercyza.

W pierwszej kolejności wymaga wyjaśnienia relacja między pojęciami „małżeńska umowa majątkowa” a  „intercyza”. W  doktrynie istnieje różnica stanowisk co do tych pojęć. Część autorów używa ich zamiennie13, a część przez intercyzę rozumie umowę majątkową zawieraną przez przyszłych małżonków14. W niniejszym opra-cowaniu określenia „intercyza” oraz „małżeńska umowa majątkowa” są używane zamiennie15.

Ilekroć w  tekście jest mowa o  majątku odrębnym małżonka, poczynione uwagi będą odnosić się do majątku osobistego, którym to pojęciem posłużył się ustawo-dawca w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17 czerwca 2004 r.

Wyjaśnienia wymaga także pojęcie „dochodzenie roszczeń”. W doktrynie wyróżnia się roszczenie w znaczeniu materialnoprawnym, przez które rozumie się „element” prawa podmiotowego16, oraz roszczenie w znaczeniu procesowym, przez które ro-zumie się żądanie, składające się z  żądania pozwu i  jego podstawy faktycznej17.

terialne występują nie tylko w procesie, ale również w innych „formach” postępowania cywilnego, jak postępowanie nieprocesowe, egzekucyjne czy też upadłościowe i układowe (tamże, s. 212 i n.).13 Por. np. A. Damasiewicz, Intercyzy i umowy między konkubentami. Klauzule umowne, Warszawa 2008, s. 11; M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2010, s. 85.14 Zob. np. E. Skowrońska-Bocian, Małżeńskie ustroje majątkowe, Warszawa 2008, s.  101; G. Bieniek, Umowne ustroje majątkowe, Rej. 2005, nr 9, s. 112. Intercyzę traktowano często w okresie międzywojen-nym jako „umowę przedślubną”. Zob. m.in. L. Domański, Odpowiedź na uwagi prof. Lutostańskiego z po­wodu pracy L. Domańskiego „O małżeństwie”, Warszawa 1932, s. 60. Wydaje się, że traktowanie intercy-zy jako umowy przedślubnej ma swoje korzenie w Kodeksie Napoleona, a później w Kodeksie cywilnym Królestwa Polskiego, które dopuszczały zawarcie umowy jedynie przed zawarciem małżeństwa. Należy jednak podkreślić, iż zgodnie z przepisami BGB i ABGB obowiązującymi na ziemiach b. zaboru niemiec-kiego i  austriackiego, a  następnie w  Polsce po wejściu w  życie dekretu z  1946 r. – Prawo małżeńskie majątkowe (Dz.U. Nr 31, poz.  197), istniała możliwość zawarcia umowy tak przed, jak i  po zawarciu małżeństwa.15 Należy podkreślić, iż określenie „intercyza” jest bardziej czytelne niż pojęcie „małżeńska umowa ma-jątkowa”, przez którą można rozumieć również jedną z  umów cywilnoprawnych zawieranych przez małżonków, jak np. umowę spółki cywilnej. Dlatego też ustawodawca powinien rozważyć wprowadze-nie pojęcia intercyzy do języka prawnego. 16 W doktrynie prawa cywilnego panuje zgodność co do tego, że uprawnienie stanowi „wycinek” prawa podmiotowego (Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2005, s. 94 i n.). Dzięki niemu przy rozstrzyganiu sporów cywilnoprawnych nie trzeba rozważać treści, często bardzo złożonej, sytu-acji prawnej określanej jako prawo podmiotowe (tamże). Roszczenie jest natomiast podstawową posta-cią uprawnienia, polegającą na tym, że „jakaś indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego, a więc że uprawniony może żądać, aby zachowała się ona w ściśle określony sposób” (tamże, s. 95).17 T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2009, s.  228. Tak też W. Siedlecki, zdaniem którego przez roszczenie procesowe należy rozumieć żądanie powoda zindywidualizowane przytoczo-nymi okolicznościami faktycznymi (W. Siedlecki, Przedmiot procesu cywilnego, w: Wstęp do systemu pra­wa procesowego cywilnego, Wrocław 1974, s. 147).

18

Wprowadzenie

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego została sformułowana koncepcja, zgodnie z  którą roszczenie zgłoszone w  pozwie nie w  każdym przypadku pokrywa się z roszczeniem procesowym18. Innymi słowy na etapie wniesienia pozwu powód nie ma obowiązku wykazania istnienia roszczenia procesowego. Biorąc to pod uwagę, należy przyjąć, iż w zależności od kontekstu w opracowaniu jest mowa o roszcze-niu materialnoprawnym lub procesowym19.

Książka składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy dotyczy ustrojów ma-jątkowych małżonków. Przedstawione w nim zostały następujące zagadnienia: po-jęcie ustroju majątkowego małżonków, związek między ustrojami majątkowymi małżonków a stosunkami majątkowymi małżonków, rodzaje ustrojów umownych, ustroje umowne a  inny ustrój majątkowy małżonków. Zaprezentowany w zwięzły sposób rys historyczny umów majątkowych małżonków pozwala na prześledzenie zmian w regulacjach dotyczących intercyz. Uwagi prawnoporównawcze pozwalają na przedstawienie rozwiązań przyjętych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym na tle regulacji obowiązujących w wybranych państwach. Odpowiedziano na pytanie, czy katalog intercyz zawarty w  tym kodeksie jest wystarczający, czy też wymaga modyfikacji. W rozdziale pierwszym odniesiono się także do problemu dopuszczal-ności tzw. intercyz kombinowanych, tj. łączących rozszerzenie wspólności z  jej ograniczeniem.

W rozdziale pierwszym udzielono także odpowiedzi na pytanie, czy zawarcie inter-cyzy prowadzi do powstania „nowego” stosunku prawnego między małżonkami, czy też do modyfikacji elementów majątkowych stosunku prawnego małżeństwa. Wyjaśnienia wymaga charakter stosunku prawnego, którego źródłem jest inter-cyza. Do innych budzących kontrowersje zagadnień należy zaliczyć stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego do małżeńskich umów majątkowych.

18 Por. postanowienia SN: z 10 marca 1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161, z 8 sierpnia 2000 r., III CKN 927/00, LexPolonica nr 388342; a  także np. postanowienia SN: z  10 marca 1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161, z 8 sierpnia 2000 r., III CKN 927/00, LexPolonica nr 388342; z  22 sierpnia 2000 r., IV CKN 1188/00, OSNC 2001, nr 1, poz.  20, z  21 listopada 2000 r., III CKN 1048/00, LexPolonica nr 381438, z  11 stycznia 2001 r., IV CKN 1630/00, LexPolonica nr 388721, z 25  stycznia 2001 r., II CKN 1343/00, OSNC 2001, nr 9, poz. 133, z 19 grudnia 2003 r., III CK 319/03, OSNC 2005, nr 2, poz.  31, uchwałę składu siedmiu sędziów SN z  12 marca 2003 r., III  CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 129, postanowienie SN z 9 maja 2007 r., I PZP 2/2007, OSNP 2008, nr 15–16, poz. 224; wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU 2000, nr 5.19 Jak stwierdził Z. Resich, w  polskim Kodeksie postępowania cywilnego ustawodawca stosuje okreś-lenie „roszczenie” w dwojakim znaczeniu, tj. z bliższym określeniem, jak np. roszczenie alimentacyjne, albo bez bliższego określenia (Z. Resich, Istota procesu…, s. 75). Zdaniem autora nie ma potrzeby kon-struowania roszczenia procesowego, bowiem przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, w którym ter-min „roszczenie” pojawia się bez bliższego dookreślenia, mają charakter materialnoprawny (tamże). Przez „roszczenie” należy w powyższej sytuacji rozumieć roszczenie materialnoprawne, które stanowi element prawa podmiotowego (tamże).

19

Wprowadzenie

Rozdział drugi dotyczy intercyzy jako czynności prawnej20. Po pierwsze, dokonano próby określenia pojęcia „intercyza”. Po drugie, zakwalifikowano intercyzę do wy-różnianych przez doktrynę typów czynności prawnych. Po trzecie, porównano mał-żeńskie umowy majątkowe z  innymi umowami (nazwanymi i  nienazwanymi). W szczególności, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, największe trudności sprawia odróżnienie intercyzy od umów przesuwających poszczególne przedmioty majątkowe między majątkami małżonków. Po czwarte, przedstawiono treść po-szczególnych umów. Brak jednolitego stanowiska co do tego, czy intercyza może ograniczać się do przesunięcia między majątkami małżonków rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Nie jest jasne, czy dopuszczalna jest umowna zmiana reguł doty-czących zarządu majątkiem wspólnym, a  także majątkiem osobistym każdego z  małżonków. Wątpliwości budzi dopuszczalność umieszczenia w  intercyzie wa-runku oraz terminu. W pierwszej kolejności przedstawione zostały wątpliwości co do treści wszystkich małżeńskich umów majątkowych, a następnie dotyczące treści poszczególnych rodzajów intercyz.

Rozdział trzeci dotyczy ustalenia zawarcia intercyzy w trakcie postępowania cywil-nego. Zostały przedstawione zagadnienia związane z  postępowaniem dowodo-wym. Z  ustaleniem zawarcia intercyzy połączona jest konieczność dokonania „kwalifikacji” prawnej umowy oraz ustalenia przez sąd ważności intercyzy, przy czym przyczyny nieważności bezwzględnej sąd bierze pod uwagę ex lege. W przy-padku małżeństwa, w  którym jeden z  małżonków jest cudzoziemcem, pojawi się problem znalezienia prawa właściwego dla małżeńskiej umowy majątkowej oraz stosunku majątkowego, którego źródłem jest intercyza. Wątpliwości mogą również budzić zagadnienia intertemporalne związane ze zmianą przepisów regulujących umowne stosunki majątkowe małżonków mieszczące się w  ramach umownego ustroju majątkowego.

Zawarcie intercyzy wywołuje skutki nie tylko między samymi małżonkami, ale może również wywołać skutki wobec osób trzecich. Rozdział czwarty przedstawia problemy związane z dochodzeniem roszczeń, jeżeli dłużnikiem jest małżonek po-zostający w  umownym ustroju majątkowym. Podstawowy problem dotyczy sku-teczności intercyzy względem wierzyciela oraz statusu małżonka dłużnika. Wyka-zano, że przyjęte przez polskiego ustawodawcę rozwiązanie, uzależniające skuteczność intercyzy wobec osób trzecich od tego, czy osoba trzecia wiedziała

20 Należy podkreślić, że pojęcie „umowa majątkowa małżonków”, które występuje zarówno w przepi-sach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jak i Kodeksu postępowania cywilnego, ma takie samo zna-czenie w prawie materialnym oraz formalnym. W sytuacji, kiedy określone pojęcie występuje w obu działach prawa, przyjmuje się, że „dla określenia treści i zakresu pojęcia prawnego właściwe są prze-pisy tego działu prawa, na terenie którego leży niejako sedes materiae danego pojęcia” (zob. W. Sied-lecki, Prawo procesowe cywilne a prawo cywilne materialne, KSP 1969, z. 3–4, s. 81). W świetle powyż-szego nie budzi wątpliwości, iż treść i  pojęcie intercyzy określają przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

20

Wprowadzenie

o jej zawarciu oraz rodzaju (art. 471 k.r.o.), nie chroni w wystarczającym stopniu interesów wierzycieli. Następnie przedstawiono problematykę dotyczącą statusu małżonka dłużnika w postępowaniu rozpoznawczym, egzekucyjnym oraz upadło-ściowym. W  szczególności zwrócono uwagę na środki obrony przysługujące mał-żonkowi dłużnika.

Rozdział piąty przedstawia dochodzenie przez osoby trzecie roszczeń dotyczących intercyz. Kontrowersje zarówno w  doktrynie, jak i  w  orzecznictwie wywołuje do-puszczalność skorzystania przez wierzyciela małżonka pozostającego w  ustroju umownym z  actio Pauliana. Wątpliwości może także budzić skorzystanie przez wierzyciela z  innych środków ochrony w razie zawarcia przez dłużnika intercyzy, która narusza jego interesy.

Rozdział szósty dotyczy problematyki dochodzenia roszczeń między małżonkami, które wynikają z zawartej intercyzy. Natomiast rozdział siódmy przedstawia wpływ pozostawania przez małżonków w  umownym ustroju majątkowym na przebieg wybranych spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym.

Ostatnia część opracowania zawiera wnioski końcowe wraz z  postulatami de lege ferenda dotyczącymi regulacji umownych małżeńskich ustrojów majątkowych. Z  jednej strony z  ostrożnością należy podchodzić do nowelizacji przepisów Ko-deksu rodzinnego i  opiekuńczego, w  tym także regulujących stosunki majątkowe małżonków. Z  drugiej jednak strony, wykładnia przedmiotowej regulacji nie po-winna budzić wątpliwości. Nie należy również zapominać o tym, iż zmiana warun-ków społeczno – gospodarczych dokonuje się współcześnie o wiele bardziej dyna-micznie niż w  poprzednich okresach. Przepisy regulujące małżeńskie ustroje majątkowe powinny uwzględniać wskazane zmiany.

Z uwagi na charakter publikacji pierwszorzędne znaczenie odegrała metoda praw-nodogmatyczna, polegająca na analizie przepisów z  zakresu prawa materialnego oraz formalnego, dotyczących małżeńskich umów majątkowych. W pracy w szero-kim zakresie została również zastosowana metoda prawnoporównawcza21. Wyko-

21 Co do zastosowania metody prawnoporównawczej zob. szerzej M. Ancel, Znaczenie i metody prawa porównawczego, Warszawa 1979, s.  132 i  n. Metoda prawnoporównawcza może zostać wykorzystana w  dwojaki sposób. Po pierwsze, można za jej pomocą przedstawić regulacje dotyczące małżeńskich umów majątkowych w innych państwach. Po drugie, analiza obowiązujących rozwiązań w prawie pol-skim może zostać dokonana na tle regulacji występujących w innych państwach. W niniejszym opraco-waniu wybrano drugie rozwiązanie. Pozwala ono uchwycić różnice pomiędzy prawem polskim a inny-mi systemami prawa, ułatwiając jednocześnie formułowanie postulatów de lege ferenda. Sięgnięcie do regulacji obowiązujących w innych państwach ma nie tylko cel poznawczy. W literaturze podkreśla się, iż może służyć pracom legislacyjnym przez inkorporowanie ich do prawa rodzinnego (por. W. Bar, Pra­wo religijne a prawo rodzinne państwowe – reperkusja w europejskim porządku prawnym, w: Z zagadnień prawa rodzinnego i  rejestracji stanu cywilnego, red. H.  Cioch i  P. Kasprzyk, Lublin 2007, s.  23). Znajo-mość obcego prawa materialnego w zakresie stosunków majątkowych małżonków może okazać się po-trzebna organom stosującym prawo w Polsce. Nie można jednak pominąć znaczenia badań prawnopo-równawczych dla powstania, co wydaje się prawdopodobne, spójnego systemu europejskiego prawa

21

Wprowadzenie

rzystano także metodę prawnohistoryczną22. Umożliwia ona ukazanie ewolucji re-gulacji dotyczących intercyz. Należy podkreślić, iż ma ona nie tylko walor „poznawczy”, bowiem przedstawienie dawnych regulacji umożliwia niekiedy for-mułowanie postulatów de lege ferenda23.

rodzinnego (zob. szerzej T. Sokołowski, Pojęcie europejskiego prawa rodzinnego, w: Z zagadnień prawa rodzinnego…, s. 11 i n.).22 Metoda historyczna, zgodnie z twierdzeniem jej twórcy Friedricha Carla von Savigny’ego, polega na tym, „by każdy dany materiał zbadać aż do jego korzeni, odkrywając w ten sposób zasadę organiczną, na podstawie której samorzutnie musi ulec oddzieleniu to, co jeszcze żywe, od tego, co już obumarło i należy tylko do historii” (F.C. von Savigny, O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki pra­wa, tł. K. Opałek, Warszawa 1964, s. 137). 23 Metoda historycznoprawna odgrywa szczególne znaczenie w szeroko rozumianym prawie cywilnym, które charakteryzuje się względną stabilnością. Warto zaznaczyć, iż trzy wielkie kodyfikacje XIX wieku, tj. Kodeks Napoleona, Kodeks Cywilny Austriacki oraz Kodeks Cywilny Niemiecki, stanowią nadal źró-dło obowiązującego prawa. Oczywiście wprowadzona dopiero w XX wieku zasada równouprawnienia małżonków doprowadziła do zmiany przepisów regulujących umowne stosunki majątkowe. Niemniej jednak mamy do czynienia ze „zmianą”, a nie z nową regulacją.

23

Rozdział I

Umowne ustroje majątkowe małżonków

1. Małżeńskie ustroje majątkowe a stosunki majątkowe małżonków

Doktryna trafnie wskazuje, że określenie „stosunki majątkowe między małżon-kami” jest szersze niż „małżeński ustrój majątkowy”1. Małżonkowie mogą bowiem między sobą dokonywać czynności prawnych, które pozostają poza zakresem ure-gulowanego przez przepisy Kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego ustroju majątko-wego2. Dlatego też nowelizacja tego kodeksu z 17 czerwca 2004 r. zmieniła tytuł działu III ze „Stosunki majątkowe między małżonkami” na „Małżeńskie ustroje ma-jątkowe”3, który składa się z trzech rozdziałów noszących tytuły: „Ustawowy ustrój

1 J.S. Piątowski, w: System Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego, Wrocław 1985, s. 290 i n. 2 Tamże, s. 290. Jak podkreślił D. Schwab (Familienrecht, München 2008, s. 96), małżeński ustrój ma-jątkowy reguluje część stosunków majątkowych małżonków. Poza zakresem ustroju majątkowego mał-żonków pozostają stosunki prawne, których źródłem są czynności prawne dokonywane przez małżon-ków. Zob. także M. Schwimann, który podkreślił, iż poza ustrojem majątkowym małżonków pozostają np. roszczenia alimentacyjne lub umowy zawierane między małżonkami, jak umowa sprzedaży, zamia-ny czy też darowizny (M. Schwimann, Familienrecht, Wien 1995, s. 15). 3 Wprowadzona zmiana zasługuje na aprobatę. Doktryna podkreślała bowiem, że nazwa działu III była myląca, ponieważ przepisy Kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego nie regulują całości stosunków mająt-kowych małżonków (por. S. Gross, Stosunki majątkowe między małżonkami, NP 1966, nr 11, s. 1373). Małżonkowie mogą chociażby zawrzeć umowę sprzedaży czy też darowizny, na podstawie której doj-dzie do przeniesienia przedmiotów majątkowych z  jednego majątku do drugiego. Jak podkreślili J. Gaj-da i T. Smyczyński, zmiana tytułu działu III ma „akcentować pluralizm majątkowych reżimów małżeń-skich” (zob. J. Gajda, T. Smyczyński, w: System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009, s. 425). Jak zaznaczył jednak T. Sokołowski (Uwagi o projektowa­nej regulacji stosunków majątkowych między małżonkami, KPP 2001, z. 1, s.  140), przepisy działu III odnoszą się do szerszej problematyki niż ustroje majątkowe małżonków, w  szczególności zawierają bowiem przepisy dotyczące odpowiedzialności za zobowiązania drugiego małżonka, a w doktrynie do-minuje „wąskie” pojęcie „ustrój majątkowy małżonków”.

Rozdział I. Umowne ustroje majątkowe małżonków

24

majątkowy” (art.  31–46), „Umowne ustroje majątkowe” (art.  47–515), „Przymu-sowy ustrój majątkowy” (52–54)4.

Wydaje się, że można dokonać podziału stosunków majątkowych małżonków na:1) stosunki między samymi małżonkami oraz z udziałem osób trzecich,2) stosunki majątkowe, które mieszczą się w ramach ustroju majątkowego i pozo-

stają poza tym ustrojem5.

Ad 1. Wszystkie stosunki majątkowe między małżonkami należy odróżnić od sto-sunków majątkowych między małżonkiem (lub małżonkami) i  osobami trzecimi. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, regulujące małżeńskie ustroje mająt-kowe, wywierają także skutki prawne w  przypadku dokonania przez małżonków czynności prawnych, które są uregulowane poza tym kodeksem. Należy w tym kon-tekście przywołać art.  56 k.c., zgodnie z  którym czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w  niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z  ustawy, z  zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. T. Sokołowski wyróżnia „odnie-sienia majątkowe między małżonkami oraz elementy sytuacji majątkowej mające doniosłość bezpośrednio w  relacjach z  osobami trzecimi”6. Autor wskazuje przy tym przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które kształtują elementy sytu-acji majątkowej z osobami trzecimi, a mianowicie: solidarną odpowiedzialność na podstawie art. 30 k.r.o., reprezentację i zarząd zastępcy, odpowiedzialność za zo-bowiązania drugiego małżonka (art. 41, art. 47 § 2, art. 50 k.r.o.)7.

Ad 2. Stosunki majątkowe między małżonkami można z kolei podzielić na stosunki w ramach małżeńskiego ustroju majątkowego, którego źródłem może być ustawa, umowa lub orzeczenie sądu, oraz stosunki mieszczące się poza ustrojem8. Stosunki „ustrojowe” regulowane są przez tzw. ogólne przepisy regulujące prawa i  obo-

4 Przed nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozdziały nosiły tytuły: „Wspólność ustawowa” (art. 31–46), „Zmiana lub wyłączenie wspólności ustawowej” (art. 47–51), „Ustanie wspólności mająt-kowej w czasie trwania małżeństwa” (art. 52–54). 5 Należy przy tym podkreślić, że powyższy podział zbliżony jest do podziału „całokształtu sytuacji mająt-kowej małżonków”, czyli do „struktury sytuacji majątkowej małżonków”, która zaproponowana została przez T. Sokołowskiego (zob. T. Sokołowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2008, s. 62 i n.). 6 Tamże. 7 Tamże, s. 63. Wydaje się, że pojęcie stosunków majątkowych małżonków z udziałem osób trzecich jest szersze od pojęcia „elementy sytuacji majątkowej wobec osób trzecich”. Ostatnie pojęcie obejmuje bo-wiem wyłącznie przepisy Kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego, tymczasem w  stosunkach z  osobami trzecimi zastosowanie znajdą także inne przepisy. 8 M. Nazar wyróżnił „wspólnotowe” stosunki małżeńskie, do których zaliczył stosunki uregulowane przez małżeńskie ustroje majątkowe oraz stosunki prawne „ukształtowane w sposób typowy dla „zwy-kłego” obrotu cywilnoprawnego, a  więc niejako „neutralne” wobec wspólnoty małżeńskiej” (zob. M.  Nazar, Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z  uwzględnieniem postanowień podpisanego 28  lipca 1993 r. Konkordatu między Stolicą Apostolską i  Rzeczpospolitą Polską, KPP 1996, z. 3, s.  452). Cechą stosunków majątkowych zaliczonych do pierwszej grupy ma być niewystępowanie prostej wy-miany świadczeń lub nieodpłatnych przysporzeń, lecz ich ukierunkowanie na zaspokojenie potrzeb obojga małżonków (lub także ich dzieci).

1. Małżeńskie ustroje majątkowe a stosunki majątkowe małżonków

25

wiązki majątkowe małżonków, przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regu-lujące odpowiednie ustroje oraz inne przepisy stanowiące lex specialis wobec Ko-deksu rodzinnego i  opiekuńczego. Stosunki majątkowe małżonków „mieszczące się” w  ramach poszczególnych ustrojów są uregulowane przez przepisy Kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego o  charakterze bezwzględnie obowiązującym (ius co­gens), natomiast „pozostałe” stosunki małżonków są uregulowane przez przepisy zawarte w innych aktach prawnych, przede wszystkim w Kodeksie cywilnym9. Po-nadto stosunki ustrojowe związane są ze stosunkiem podstawowym, jaki stanowi małżeństwo, tzn. że nie mogą istnieć bez tego stosunku. Małżonkowie mogą pozo-stawać w jednym ustroju majątkowym, nie ma natomiast przeszkód, by po między nimi i osobami trzecimi istniało wiele stosunków majątkowych.

Oprócz stosunków majątkowych małżonków regulowanych przez przepisy Ko-deksu rodzinnego i  opiekuńczego mogą powstać stosunki regulowane przez inne przepisy, w tym przede wszystkim zawarte w Kodeksie cywilnym10. Doktryna wie-lokrotnie podkreślała, że zawarcie małżeństwa nie ogranicza zdolności do czynno-ści prawnych małżonków11. Nie ma zatem przeszkód, ażeby zawarli oni jedną z umów nazwanych, jak np. umowę spółki cywilnej, czy też nienazwanych, jak np. umowę spółki cichej. Stosunki majątkowe małżonków, nieuregulowane przez Ko-deks rodzinny i  opiekuńczy, mogą być także wynikiem zawierania przez nich umów, które dotyczą ich majątków i  polegają na przeniesieniu poszczególnych składników majątkowych z  jednego majątku do drugiego. Piśmiennictwo wymie-nia tu przykładowo umowę sprzedaży czy darowizny12.

Niektórzy przedstawiciele doktryny wyróżniają również stosunki majątkowe mię-dzy małżonkami uregulowane przez inne przepisy niż Kodeks rodzinny i  opie-kuńczy13. Przykładem tego typu stosunków mają być przepisy regulujące cha-rakter prawny praw służących do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych (np. art. 6801 k.c.)14.

9 Niekiedy źródłem powstania stosunków majątkowych małżonków, pozostających poza ustrojem ma-jątkowym, może być delikt wyrządzający szkodę jednemu z małżonków przez drugiego (por. J.S. Pią-towski, w: System Prawa Rodzinnego…, s. 289 i n.).10 Por. D. Schwab, Familienrecht, s. 96, 109 i n. Autor jako przykład czynności prawnych prowadzących do powstania takich stosunków podał umowę o pracę oraz umowy służące do prowadzenia działalności gospodarczej, a także umowę pożyczki oraz darowizny.11 Powyższe stwierdzenie stanowi jeden z argumentów przemawiających za dopuszczalnością przesunięć składników między majątkami małżonków na podstawie umów cywilnoprawnych. Por. m.in. M. Nazar, w: System..., s. 370.12 Por. m.in.: A. Jędrzejewska, Spółka osobowa a małżeńska majątkowa wspólność ustawowa, KPP 1996, z. 3, s. 516 i n.13 D. Schwab wyróżnił majątkowe skutki (Wirkungen) małżeństwa, które dzieli na skutki wynikające z ustroju majątkowego małżonków oraz skutki, którym podlegają małżonkowie bez względu na ustrój majątkowy, jak np. obowiązek alimentacyjny (Unterhaltspflicht). Zob. D. Schwab, Familienrecht, s. 96.14 Już na gruncie ustawy – Prawo lokalowe z 10 kwietnia 1974 r. (Dz.U. Nr 14, poz. 84), która w art. 9 ust. 3 stanowiła, iż małżonkowie wspólnie zajmujący lokal mieszkalny są z mocy prawa najemcami lo-

Rozdział I. Umowne ustroje majątkowe małżonków

26

Regulacja małżeńskich ustrojów majątkowych zawarta w  przepisach Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego powinna mieć charakter kompleksowy. Nie można jednak wykluczyć sytuacji, w której ustawodawca przez przepis o charakterze lex specialis dokonałby modyfikacji przepisów zawartych w  Kodeksie rodzinnym i  opiekuń-czym. O  zaliczeniu konkretnego przepisu do regulacji dotyczącej małżeńskich ustrojów majątkowych decyduje brzmienie tego przepisu. Niedopuszczalny jest za-tem wszelki automatyzm. Przykładowo, w art. 6801 § 1 k.c. jest mowa o wspólno-ści prawa najmu lokalu, ale jeżeli prawo to służy zaspokojeniu potrzeb mieszkanio-wych założonej rodziny. Z  brzmienia art.  6801 § 2 k.c. wynika, że zniesienie wspólności może nastąpić jedynie na drodze sądowej. A contrario niedopuszczalne jest zatem zniesienie wspólności w  drodze umowy. Występują zatem dwie cechy charakterystyczne dla praw i obowiązków majątkowych, o których mowa w art. 23–30 k.r.o. De lege ferenda art. 6801 k.c. należałoby umieścić w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wśród przepisów regulujących prawa i obowiązki podstawowe mał-żonków o charakterze majątkowym15.

W  piśmiennictwie został sformułowany postulat wyróżnienia ogólnych skutków majątkowych zawarcia małżeństwa oraz stosunków majątkowych małżonków za-leżnych od ustroju16. Do pierwszej grupy zalicza się stosunki, niezależne od woli, które ex lege powstają z chwilą zawarcia małżeństwa17. M. Łączkowska zaliczyła do tej grupy obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art.  27 k.r.o.), uprawnienie do reprezentacji małżonka (art. 29 k.r.o.), uprawnienie do za-ciągnięcia zobowiązań służących zaspokajaniu potrzeb rodziny (art. 28 k.r.o.) oraz obowiązek ponoszenia odpowiedzialności z tego tytułu18. Zdaniem autorki: „Prze-

kalu, formułowana była koncepcja „poszukująca w  oparciu o  art.  9 ust.  3 pr. lok. określenia sytuacji prawnej małżonków poza ustrojem majątkowo małżeńskim” (por. Z. Radwański, Problematyka prawna mieszkania wspólnego małżonków w  świetle prawa lokalowego oraz kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego, PiP 1976, nr 5, s. 41). Podkreślono, że małżonkowie stają się współnajemcami bez względu na obowią-zujący małżonków ustrój oraz brak wpływu zmiany obowiązującego ustroju na zgaśnięcie lub prze-kształcenie prawa najmu małżonków (tamże, s. 42). Oddzielenie ustroju od regulacji prawa najmu lo-kalu może budzić wątpliwości. Oprócz regulacji stosunków majątkowych małżonków zawartej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym należy wyróżnić przepisy, które będą stanowiły lex specialis wo-bec przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulujących ustrojowe stosunki majątkowe małżon-ków. Przepisy te mieszczą się jednak w zakresie ustroju majątkowego. 15 Najlepiej po art. 281 k.r.o.16 M. Łączkowska, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świetle ustroju wspól­ności ustawowej, Warszawa 2006, s. 4 i n. 17 M. Nazar wyróżnił w  ramach stosunków majątkowych małżonków (wspólnotowych): 1) stosunki, które zawsze łączą małżonków, określane mianem ustroju podstawowego – régime primaire; 2) stosun-ki, które uzależnione są od typu majątkowego ustroju małżeńskiego. Zob. M. Nazar, Prawo małżeńskie „de lege lata” i „de lege ferenda”, w: Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, t. 2, Lublin 1998, s. 235 i n. 18 M. Łączkowska, Stosunki majątkowe…, s.  4. K. Pietrzykowski poszerzył ustrój podstawowy (régime primaire) o przepisy dotyczące korzystania przez małżonków z mieszkań służących stałemu zaspokaja-niu potrzeb mieszkaniowych rodziny oraz z  przedmiotów urządzenia domowego (K. Pietrzykowski, Nowe przepisy o małżeńskich ustrojach majątkowych, Pal. 2005, nr 3–4, s. 22). Podstawę prawną dla tak

1. Małżeńskie ustroje majątkowe a stosunki majątkowe małżonków

27

pisy regulujące wskazane powyżej ogólne skutki majątkowe zawarcia małżeństwa, określone często régime primarie mają charakter bezwzględnie obowiązujący nie-zależnie od ustroju majątkowego między małżonkami”19.

Powstaje pytanie, czy można mówić o stosunkach majątkowych małżonków miesz-czących się w  ramach tzw. ustroju podstawowego, który regulowany byłby przez przepisy art. 23–30 k.r.o. W niniejszym opracowaniu na powyższe pytanie udzie-lono odpowiedzi negatywnej. Przepisy art. 23–30 k.r.o. nie stanowią podstawy do powstania samodzielnego stosunku prawnego, ale „modyfikują” zarówno stosunek małżeństwa, ustrój majątkowy małżonków, jak i stosunek rodzinnoprawny łączący rodziców z  dziećmi20. A  zatem pomiędzy małżonkami istnieją obligatoryjnie dwa rodzaje stosunków prawnych:1) małżeństwo, które ma charakter stosunku osobistego;2) stosunek majątkowy mieszczący się w  ramach określonego ustroju majątko-

wego małżonków. Fakultatywnie małżonkowie mogą pozostawać między sobą w stosunkach majątkowych, które znajdują się poza zakresem stosunku ustrojo-wego, np. zawrzeć umowę spółki cywilnej.

Wykładnia systemowa, uwzględniająca umiejscowienie przepisów art.  23–30 k.r.o., mogłaby wskazywać, iż odnoszą się one do stosunków majątkowych obję-tych określonym ustrojem. Nie budzi wątpliwości, iż powyższe przepisy mają rów-nież zastosowanie do samego małżeństwa (np. art. 23 k.r.o.). Pojęcie „ustrój pod-stawowy” wskazuje, iż chodzi o  regulację stosunków majątkowych małżonków, która „mieści się” poza określonym ustrojem, obejmując wszystkich małżon-ków. Z  powyższego stwierdzenia wynika, iż małżonkowie w  każdym przypadku pozostają w „ustroju podstawowym”, a tym samym pozostają także w określonym stosunku prawnym. Brzmienie niektórych przepisów art.  23–30 k.r.o. wskazuje wyraźnie na bezpodstawność takiego stwierdzenia. Przykładowo, art. 23 k.r.o. do-tyczący równouprawnienia małżonków, a także obowiązku współdziałania, odnosi

rozumianego ustroju podstawowego stanowi przepis art. 281 k.r.o., zgodnie z którym współmałżonkowi przysługuje uprawnienie do korzystania z mieszkania oraz z przedmiotów urządzenia domowego, jeżeli prawo do mieszkania przysługuje tylko jednemu małżonkowi (tamże, s. 29 i n.).19 M. Łączkowska, Stosunki majątkowe…, s. 4. Wola małżonków może natomiast zmienić elementy sto-sunku prawnego małżeństwa o charakterze majątkowym. Temu też celowi służy instytucja małżeńskich umów majątkowych. Prawa majątkowe składające się na stosunek prawny małżeństwa mają bowiem charakter względnie obowiązujący (ius dispositivum).20 Przepisy art. 23–30 k.r.o. odnoszą się bowiem nie tylko do samych małżonków, ale również dzieci. Przykładowo, art.  24 k.r.o. dotyczy również rozstrzygnięć o  istotnych sprawach dotyczących majątku dzieci. W doktrynie podkreśla się, że: „Rozstrzyganie w sprawach majątku dziecka należy zatem trakto-wać jako problematykę spraw rodzinnych” (zob. A. Kunicki, Pojęcie zwykłego zarządu w prawie rodzin­nym i opiekuńczym, RPEiS 1968, z. 3, s. 114). Zgodnie z art. 103 k.r.o.: „Czysty dochód z majątku dziec-ka powinien być przede wszystkim obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, nadwyżka zaś na inne uzasadnione potrzeby rodziny”. A zatem zgod-nie z brzmieniem art. 103 in fine k.r.o. dochód z majątku dziecka powinien zostać przekazany na po-trzeby rodziny.