Przewodnik powsta∏ z po∏àczenia zainteresowaƒ i entuzjazmu dwóch najbar-dziej znanych na Êwiecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides,

którego publikacje od 1970 r. sà wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Di-scovery Channel, najlepszego na Êwiecie producenta telewizyjnych filmów do-kumentalnych.◆ Wydawcy Insight Guides dostarczajà praktycznych rad oraz ogólnych informa-cji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jegostrona internetowa www.discovery.com pomagajà milionom telewidzów podró-˝owaç po Êwiecie w zaciszu w∏asnego domu i zach´cajà ich do podró˝owanianaprawd´.

JJaakk kkoorrzzyyssttaaçç zz pprrzzeewwooddnniikkaa◆ Nie sposób zrozumieç Grecji bez znajomoÊci jej dziejów. Cz´Êç zatytu∏owa-na WWaaddeemmeekkuumm, oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zestaw zawie-rajàcych mnóstwo informacji, esejów i ciekawostek na temat historii i kultury,napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin.◆ Cz´Êç g∏ówna, ZZwwiieeddzzaanniiee, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczer-pujàcy przeglàd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca

O KSIÑ˚CE

opatrzono odsy∏aczami do map za-mieszczonych w tekÊcie.◆ Cz´Êç pod tytu∏em IInnffoorrmmaaccjjee pprraakk--ttyycczznnee, z pomaraƒczowym paskiem, topor´czny informator, w którym mo˝-na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poru-szania si´ po okolicy, hoteli, restauracjiczy aktywnego wypoczynku i rekreacji.

WWssppóó∏∏pprraaccoowwnniiccyyPracami nad nowym wydaniem przewod-nika po Grecji kierowa∏a Maria Lord, re-daktorka Insight Guides. Zaj´∏a si´dodatkowo aktualizacjà rozdzia∏ów o Ate-nach, Itace, Kefalonii i Zakinthos, na-pisa∏a równie˝ esej o epoce bràzu na Cy-kladach.

Rozdzia∏ami o czasach staro˝ytnych,bizantyjskich i osmaƒskich zajà∏ si´ Jef-frey Pike. Fragment zatytu∏owany Nie-podleg∏a Grecja wyszed∏ spod pióraprofesora Richarda Clogga. DoktorDavid Sutton, profesor antropologiiw Southern Illinois University, jest auto-rem rozdzia∏ów Wspó∏czesna Grecjaoraz Spo∏eczeƒstwo i mentalnoÊç. Pro-fesor Gail Holst-Warhaft z Cornell Uni-versity wspó∏pracowa∏ przy tworzeniurozdzia∏ów o literaturze, muzyce i taƒcu.

Tajniki greckiej kuchni zg∏´bi∏ AglaiaKremezi, ceniony krytyk kulinarny, a cz´Êç poÊwi´cona sztuce i architekturze zo-sta∏a opracowana przez doktora Johna Lorda, historyka sztuki i rzeêbiarza. Dan-ny Aeberhard, sta∏y wspó∏pracownik wydawnictwa Insight Guides, przybli˝y∏Czytelnikom greckà flor´ i faun´.

Marc Dubin, amerykaƒski obie˝yÊwiat, który ma dom na Samos, uaktualni∏rozdzia∏y o Rodos, Dodekanezie, pó∏nocno-wschodnich Wyspach Egejskich, Kor-fu, Paksi, Lefkas, Êrodkowej Grecji i Epirze. Zaktualizowa∏ Informacje praktycznei napisa∏ rozdzia∏ pt. Kraj ró˝norodnoÊci. Autorem eseju o w∏oskiej architektu-rze na Dodekanezie jest John Chapple.

Fragmenty poÊwi´cone Krecie i Peloponezowi zosta∏y na nowo opracowaneprzez Lance’a Hiltona, pisarza, botanika i przewodnika wycieczek. Paul Hellan-der, pisarz i historyk, zaktualizowa∏ rozdzia∏y o Salonikach, Macedonii i Tracji, wy-spach zatoki Saroƒskiej, Sporadach i Eubei oraz Samotrace. Jeffrey Carson,mieszkajàcy na Paros, jest autorem rozdzia∏u o Cykladach.

Gregory Wrona, Phil Wood, Terry Harris i Blaine Harrington to g∏ówni fotogra-ficy, których zdj´cia ozdobi∏y niniejsze wydanie przewodnika.WW wweerrssjjii ppoollsskkiieejj zzaaddbbaannoo oo wwpprroowwaaddzzeenniiee ppoolloonniikkóóww ii iinnffoorrmmaaccjjii ppoottrrzzeebbnnyycchh

ppoollsskkiieemmuu ttuurryyÊÊcciiee..

Opisy najbardziej interesujàcych

obiektów w cz´Êci ZZwwiieeddzzaanniiee

opatrzono odsy∏aczami

do kolorowych map (np. 1),

a ikonka w górnym rogu strony

informuje, gdzie szukaç mapy.

Mapy – legenda

O K S I Ñ ˚ C E ◆ 5

Granica paƒstwa

Granica regionu

PrzejÊcie graniczne

Granica parkunarodowego/rezerwatu

Trasa promu

Lotniskomi´dzynarodowe/krajowe

Dworzec/przystanekautobusowy

Parking

Informacja turystyczna

Poczta

KoÊció∏/ruiny

Klasztor

Meczet

Synagoga

Zamek/ruiny

Wykopaliskaarcheologiczne

Jaskinia

Pomnik

Interesujàce miejsce

Zdj´cie na 1 str. ok∏adki: widok z Thiry (Santoryn).

SPIS TREÂCI

Wprowadzenie

Historia

Mapy

Staro˝ytnoÊç i nowoczesnoÊç... 1133

Kraj ró˝norodnoÊci.................... 1155

Spo∏eczeƒstwo i mentalnoÊç ... 6611

Literatura ................................... 7711

Muzyka i taniec ......................... 7799

Grecka kuchnia ......................... 8888

Sztuka i architektura ................ 9955

Flora i fauna ............................ 110055

Grecja 112200

Ateny 112244

Akropol 112288

Peloponez 114488

Ârodkowa Grecja 116666

Epiri pó∏nocno-zachodnia

Macedonia 117788

Saloniki 119944

Macedonia i Tracja 220022

WyspyZatoki Saroƒskiej 221188

Cyklady 222266

Miasto Rodos 224477

Rodos 224488

Dodekanez 225544

Thasos, Samotrakai Limnos 226688

Lesbos, Chios, Ikariai Samos 227744

Sporady 228866

Eubeja 229900

Miasto Korfu 229944

Wyspa Korfu 229966

Po∏udnioweWyspy Joƒskie 330000

Kreta 330088

Iraklion 331100

Plan metra w Atenach 339900

Przednia ok∏adka: Grecja

Tylna ok∏adka:Ateny

8 A

E 65

70

7

S a r o n i

Agí

1351

os

Ireon

Tiryns

Lerna

Heraion

Sikyóna

S ik y ó n a

L e h á o

N e m é a

F íh ti

Ly g o ú rio

T o ló M y li

Isth m ía

K ó rfo s

N é a E p íd a v ro s

S o ú li k a la

´

Árg o s

Kiá to

L o u trá k i

N a fp lio n (N a u p lio n )

Mé

1

34

2

5

Kórinthos

M y k ín e s

A k ro k ó rin th o s Akrokorynt

Epidauros(Epídavros)

i s o s

P e ra h ó ra

P a le á E p íd a v ro s

Mykeny (Mycenae)Dersen á k ia

A h la d ó k a m b o s

Kalendarium.............................. 2200

Grecja staro˝ytna ...................... 2233

Grecja bizantyjska..................... 3333

Grecja osmaƒska ...................... 3399

Niepodleg∏a Grecja ................... 4455

Wspó∏czesna Grecja ................. 5544

Wprowadzenie

Historia

Wademekum

S P I S T R E Â C I ◆ 7

Zwiedzanie

Podstawowe

informacje 332244

Planowanie podró˝y 332255

Rady praktyczne 332277

Komunikacja 333300

Noclegi 333344

Gdzie zjeÊç 335599

Kultura 337799

˚ycie nocne 338800

Sport 338800

J´zyk 338811

♦ Szczegó∏owy spis treÊci

Informacji praktycznych

ssttrr.. 332233

Wprowadzenie......................... 111199

KKoonnttyynneenntt ................................ 112233

Ateny ........................................ 112277

Peloponez ................................ 114477

Ârodkowa Grecja..................... 116655

Epir ........................................... 117777

Saloniki .................................... 119933

Macedonia i Tracja ................. 220011

Pobo˝noÊç z przyjemnoÊcià ..... 8866

Narodowy skarbiec Grecji ...... 114444

Kwitnàce wyspy....................... 224422

Najstarsza cywilizacja

Europy .................................. 331188

Akropol

w Atenach.

Epoka bràzu na Cykladach .... 223300

Staro˝ytne Delos..................... 224411

W∏oska architektura

na Dodekanezie .................. 225511

WWyyssppyy ....................................... 221155

Wyspy Zatoki Saroƒskiej ........ 221177

Cyklady..................................... 222255

Rodos ....................................... 224455

Dodekanez............................... 225533

Pó∏nocno-wschodnie

Wyspy Egejskie.................... 226677

Sporady i Eubeja..................... 228855

Korfu......................................... 229933

Wyspy Joƒskie ......................... 229999

Kreta (Kriti) .............................. 330077

Indeks................................... 387

Zwiedzanie

Zbli˝enia

Okiem znawcy

Informacjepraktyczne

STARO˚YTNOÂåI NOWOCZESNOÂå

Grecja to ekscytujàca kraina s∏oƒca, morza i staro˝ytnychruin skàpanych w olÊniewajàcym egejskim Êwietle,

która od stuleci budzi zachwyt turystów.

W P R O W A D Z E N I E ◆ 1 3

Wspó∏czesna Grecja, która narodzi∏a si´ w XIX w. po 500 latachosmaƒskiej niewoli, le˝y na skalistych pó∏wyspach i wyspach,we wschodniej cz´Êci Morza Âródziemnego. To z greckiego

j´zyka Êwiat Zachodu zaczerpnà∏ takie s∏owa i kryjàce si´ pod nimipoj´cia, jak historia, teatr, polityka, filozofia... To tu dwadzieÊcia kil-ka wieków temu rywalizowa∏y ze sobà miasta-paƒstwa: Korynt, Spar-ta, Mykeny, Tracja, Ateny... Tutaj te˝ znajdujà si´ Delfy, Partenoni góra Olimp, mityczna siedziba staro˝ytnych bogów.

Bez wzgl´du na to, czy do Grecji podró˝uje si´ samochodem, pro-mem czy samolotem, pierwsze, co uderza po dotarciu na miejsce, toÊwiat∏o. Âródziemnomorskie s∏oƒce – drgajàce refleksami na po-wierzchni wody, odbijajàce si´ od metalu i szk∏a, rzucajàce cienie – jestwszechobecne. Niczym flesz niewidocznego aparatu fotograficznego,olÊniewajàcy blask zaskakuje i pora˝a, czyniàc z przybysza jeszcze je-den element greckiego krajobrazu – obok b∏´kitnego nieba nad g∏owà,bia∏ego piasku pod stopami, staro˝ytnych ruin, gajów oliwnych, Êwi´tawina...

Trudno nie ulec czarowi tego przepi´knego kraju i jego mieszkaƒców– otwartych, goÊcinnych i spontanicznych. Turystów, którzy sà tu poraz pierwszy, nierzadko zaskakuje ˝yczliwoÊç i wylewnoÊç gospodarzy,jest to jednak mi∏e zaskoczenie, m.in. dlatego tak ch´tnie si´ tu wraca.Jak magnes dzia∏a tak˝e widok Morza Egejskiego, lÊniàcego o poran-ku taflà g∏adkà jak szk∏o, sympatyczny kafenion, gdzie na drewnianymkrzeÊle przy krzywym stole mo˝na schowaç si´ w cieniu przed popo∏u-dniowym upa∏em, a wieczorem pos∏uchaç brz´czenia cykad w srebrzy-stozielonych gajach oliwnych.

Cz∏onkostwo w Unii Europejskiej i igrzyska olimpijskie w Atenachw 2004 r. bardzo przyspieszy∏y modernizacj´ Grecji. Ale „nowocze-snoÊç” w mniejszym stopniu ni˝ w wielu innych szybko zmieniajàcychsi´ krajach stanowi tu synonim uniformizacji. Nadal silny jest szacunekdla historii i tradycji, a wi´kszoÊç Greków z dumà dzieli si´ swà kultu-rà z przybyszami z zagranicy. Greckie s∏owo ksenos oznacza nie tylko„obcego”, ale równie˝ „goÊcia”; przy odrobinie szcz´Êcia ksenos mo˝ezostaç zaproszony do domu greckiej rodziny i podj´ty obfitym posi∏-kiem, a opowieÊci o jego rodzinnym kraju spotkajà si´ z pewnoÊciàz autentycznym zainteresowaniem. Niniejsza ksià˝ka ma na celu opro-wadziç turyst´ po Grecji, a tak˝e przygotowaç na niezapomniane spo-tkania z jej mieszkaƒcami, tradycjami, zabytkami i krajobrazami. �

POPRZEDNIE STRONY: uliczka na Hydrze; panorama Thiry (Santoryn). PO LEWEJ: cichy poranek na Mykonos.

W potocznym wyobra˝eniu Grecja to kraj,w którym zawsze Êwieci s∏oƒce, a poma-raƒcze jada si´ prosto z drzew i to co-

dziennie. Równie trafnie (jeÊli nie trafniej) mo˝-na jà opisaç jako miejsce, gdzie cz´sto padadeszcz, a najpopularniejszymi owocami sà jab∏-ka. SpoÊród wszystkich krajów Êródziemnomor-skich ten jest najbardziej zró˝nicowany: obokniemal pustynnych krajobrazów i s∏onych mo-krade∏ wyst´pujà tu wspania∏e lasy strefy umiar-kowanej czy alpejskie turnie.

Poszarpane kontury po∏udniowo-wschodniejcz´Êci Pó∏wyspu Ba∏kaƒskiego powsta∏y w rezul-tacie zalania basenu Morza Âródziemnego, kiedypod naporem Atlantyku p´k∏a wàt∏a skalna zapo-ra przegradzajàca dzisiejszà CieÊnin´ Gibraltar-skà. Wody oceanu wdar∏y si´ do gigantycznej de-presji, zatapiajàc stopniowo wyrastajàce z niej∏aƒcuchy górskie. Proces ten zakoƒczy∏ si´ do-piero po ostatniej epoce lodowcowej. Samotne, ods∏oni´te szczyty sta∏y si´ wyspami, z których najwy˝szà i najwi´kszà jest Kreta. Gdyby w ja-kiÊ sposób uda∏o si´ osuszyç Morze Âródziemne,okaza∏oby si ,́ ̋ e przybrze˝ne góry dawnej Jugo-s∏awii, albaƒsko-grecki Pindos, góry Peloponezui Krety oraz turecki Tauros tworzà jeden nieprze-rwany ciàg, okreÊlany jako ¸uk Dynarski. Jeston zbudowany z wapienia, niezwykle porowategoi podziurawionego jaskiniami, lejami krasowymii podziemnymi rzekami. Istotnà rol´ w ukszta∏to-waniu gór odegra∏y równie˝ lodowce, które pod-czas ostatniej epoki lodowcowej dotar∏y na po∏u-dnie a˝ do obecnej Zatoki Korynckiej.

Strefa trz´sieƒ ziemiGrecja jest czynnà strefà tzw. subdukcji, w którejafrykaƒska p∏yta tektoniczna wsuwa si´ pod p∏yt´ europejskà. Skutkiem tego sà liczne usko-ki, trz´sienia ziemi (nierzadko niszczycielskie) oraz znaczny poziom aktywnoÊci geotermicznej.W cz´Êci kontynentalnej i na wyspach powsta∏o

ponad sto uzdrowisk z goràcymi êród∏ami. Pro-cesy geologiczne przejawiajà si´ tak˝e w dzia∏al-noÊci wulkanów: granice strefy kolizji obu p∏ytmo˝na wyznaczyç, ∏àczàc linià na mapie wygas∏ebàdê uÊpione wulkany na Methanie (obecnie pó∏-wysep) i Poros, zatopione kaldery Milos i Thiryoraz na Nissiros, które po raz ostatni wybuch∏y

w czasach historycznych. Równie˝ wyspy Lesbos,Limnos i Agios Efstratios w pó∏nocno-wschod-nim rejonie Morza Egejskiego sà pochodzeniawulkanicznego.

Do celów rolniczych nadaje si´ zaledwie jednaczwarta terytorium Grecji, g∏ównie tereny w Te-salii i Macedonii. Spora cz´Êç upraw jest pro-wadzona na nisko po∏o˝onych równinach bàdêp∏askowy˝ach, cz´sto na dnach dawnych jezior,osuszonych dla pozyskania ziemi albo zlikwido-wania siedliska widliszków. Na pó∏noc od ZatokiKorynckiej przetrwa∏o tylko kilka sta∏ych jeziors∏odkowodnych, zwykle p∏ytkich, m´tnych i ra-czej niewykorzystywanych do rekreacji. Najwi´k-sze i najbardziej malownicze jest jezioro Trichonis

W P R O W A D Z E N I E ◆ 1 5

PO LEWEJ: malownicze skalne ∏uki na przylàdku Skinari (Zakinthos).PO PRAWEJ: nadmorskie urwiska na zachodzie wyspy Zakinthos.

KRAJ RÓ˚NORODNOÂCIGóry i jaskinie, s∏one bagna i bujne lasy, upalne lato i Ênieg zimà

– ma∏o gdzie mo˝na znaleêç równie urozmaicone krajobrazy i klimat.

w Etolo-Akarnanii, poza nim na wzmiank´ za-s∏ugujà; Vegoritis, Ma∏a Prespa i Kastoria w za-chodniej Macedonii oraz Pam-votis w Epirze. Kilka polodow-cowych stawów znajduje si´ tak-˝e w górach Pindos w Epirze, nawi´kszych wyspach natomiast je-ziora sà zazwyczaj rzadkoÊciàz uwagi na zbyt du˝à porowatoÊçska∏. Najwi´ksze i najbardziejznane z nich to Kournas niedale-ko Chanii na Krecie.

Trzy czwarte kraju stanowiàkamieniste bàdê cz´Êciowo zalesione góry – jakzauwa˝y∏ Henry Miller, nigdzie Bóg nie umie-

Êci∏ tylu kamieni co w Grecji. Wzgórza sà cz´-sto zupe∏nie nagie; greckie lasy wyràbywano intensywnie od czasów staro˝ytnych, a tu˝ poI wojnie Êwiatowej tempo wylesiania uleg∏o nie-pokojàcemu przyspieszeniu. G∏ównà przyczy-nà sà po˝ary, zazwyczaj wywo∏ywane celowo;w obecnych warunkach klimatycznych sosnowylas potrzebuje tu ponad 50 lat, by si´ odrodziçpo takiej katastrofie.

Upalne lata, ch∏odne zimyStereotypowy „Êródziemnomorski” klimat Grecjiw istocie ogranicza si´ g∏ównie do rejonów nad-morskich; w innych cz´Êciach kraju nale˝a∏obystosowaç okreÊlenie „odmiana klimatu kontynen-

talnego”, o upalnym, parnym lecie i ch∏odnej zi-mie. Najwy˝sze opady notuje si´ na Wyspach

Joƒskich (zw∏aszcza na Korfui Zakinthos) oraz w zachodniejcz´Êci sta∏ego làdu, gdzie góryPindos stanowià naturalnà ba-rier´ dla wilgotnych mas powie-trza nap∏ywajàcych znad MorzaJoƒskiego.

Reszta kraju le˝y w „deszczo-wym cieniu”; wyjàtkiem jest re-jon góry Olimp ko∏o Salonik,która wyrasta ku niebu niemal

na 3000 m n.p.m. w odleg∏oÊci kilku kilometrówod wilgotnej zatoki Thermaikos, tworzàc pu∏ap-

k´ dla mas wilgotnego powietrza. Olimp jest naj-wy˝szym z grupy szczytów przekraczajàcych2300 m n.p.m., na zboczach których powsta∏okilkanaÊcie oÊrodków narciarskich cieszàcych si´coraz wi´kszà popularnoÊcià, g∏ównie wÊródGreków, bo oczywiÊcie nikt z pó∏nocnej Europynie przylatuje tu specjalnie na narty.

Bajkowa, niezwykle kr´ta linia brzegowa ma∏àcznà d∏ugoÊç porównywalnà z wybrze˝em Fran-cji, kraju czterokrotnie wi´kszego. Pla˝e, choç sze-roko reklamowane na plakatach w biurach pod-ró˝y, sà tu jednak bardziej wyjàtkiem ni˝ regu∏à.Przewa˝ajà strome brzegi i urwiska, niegoÊcinnezarówno dla amatorów pla˝owania, jak i ˝eglarzyszukajàcych miejsca do rzucenia kotwicy, sprzyja-

1 6 ◆ W P R O W A D Z E N I E

Dawniej Grecja czerpa∏a spore zyski z wydobycia minera∏ów– boksytów i chromitu w g∏´bi sta∏ego làdu oraz rozmaitych kopalin pochodzenia wulkanicznego na Milos i Nissiros– ale dziÊ górnictwo prze˝ywadramatyczny kryzys.

BOGACTWA MINERALNE

jàce natomiast licznym gatunkom ptaków (Grecjale˝y na szlaku ptasich przelotów z pó∏nocno-Êrod-kowej Europy do Afryki). Prócz klifów i pla˝ nadmorzem mo˝na te˝ znaleêç liczne zalewy, ujÊciarzek i s∏one bagna, b´dàce wa˝nym siedliskiemdla fauny i flory. Do najwa˝niejszych nale˝à mo-czary Kalogria niedaleko Patras, Kallonina Lesbos, delta rzeki Evros w Tracji, zalew Ko-rission na Korfu, bagna Alyki na Kos oraz rozle-g∏y zalew ko∏o Mesolongi.

Kontrowersyjne zapory˚adnego miejsca w Grecji nie dzieli od morzawi´cej ni˝ 100 km, a teren ma z regu∏y znacznenachylenie, dlatego rzeki sà nie tylko krótkie, ale

i wartkie – zatem nic dziwnego, ˝e sp∏ywy cieszàsi´ tutaj zawsze ogromnà popularnoÊcià wÊródmiejscowych i turystów. Nieliczne rzeki, którep∏ynà równie leniwie jak te w pó∏nocnej Europie– przynajmniej w dolnym biegu – to Aliakmon,Pinios, Acheloos i Arachtos. Zdecydowanie to sa-mo mo˝na powiedzieç o Aksios, Strimon i Evrosw Macedonii i Tracji, ale ich êród∏a znajdujà si´w innych krajach ba∏kaƒskich.

Po II wojnie Êwiatowej wi´kszoÊç rzek na pó∏-noc od Zatoki Korynckiej przegrodzono zapora-

mi, zazwyczaj dla celów irygacji i ochrony prze-ciwpowodziowej, a nie po to, by wykorzystaç ichenergi´ w hydroelektrowniach. Tego rodzajuprzedsi´wzi´cia, dowodzàce upodobania do cen-tralnego planowania, od którego odchodzi si´w ca∏ej Europie, do chwili obecnej nieustanniebudzà ogromne kontrowersje. Nale˝y w tym kon-tekÊcie wspomnieç zw∏aszcza zapor´ Mesocharana Acheloos, uznanà przez greckà Rad´ Paƒstwaza nielegalnà (Unia Europejska wstrzyma∏awspó∏finansowanie tej inwestycji). JeÊli olbrzy-mia tama – która ma zapewniç wod´ Nizinie Te-salskiej – zostanie kiedykolwiek ukoƒczona, za-grozi zag∏adà ∏owiskom i terenom podmok∏ymw delcie rzeki.

Zró˝nicowanie terenu i du˝a liczba wysp, cz´-sto skupionych w wi´ksze grupy, ju˝ w czasachstaro˝ytnych miast-paƒstw sprzyja∏a tworzeniusi´ wielu odr´bnych regionów. Jak na tak ma∏ykraj, wyst´puje tu zaskakujàco du˝o dialektów,zw∏aszcza jeÊli porównaç go na przyk∏ad z wielo-krotnie wi´kszà Rosjà. Stosunkowo niedawnopowsta∏y w Grecji porzàdne drogi; jeszcze kilka-dziesiàt lat temu ∏atwiej by∏o dostaç si´ z Atenna wschodnie wybrze˝e Peloponezu czy z Chaniina po∏udnie Krety od strony morza ni˝ làdem.

W przypadku Grecji wzajemna izolacja po-szczególnych prowincji, z wszelkimi jej wadamii zaletami, odegra∏a zasadniczà rol´ w kszta∏to-waniu to˝samoÊci narodowej. �

K R A J R Ó ˚ N O R O D N O Â C I ◆ 1 7

PO LEWEJ: Arahova, górska miejscowoÊç pod Delfami.POWY˚EJ: most na rzece Arta na wybrze˝u Epiru.

Najwa˝niejsze daty 22660000––11445500 pp..nn..ee.. Cywilizacja minojska na Krecie. Kon-takty handlowe z Egipcjanami.22110000––11550000 pp..nn..ee.. Szczyt rozwoju kultury minojskiej, s∏y-nàcej ze wspania∏ych miast i pa∏aców oraz wyrafinowanejsztuki.OOkk.. 11550000 pp..nn..ee.. Pot´˝ny wybuch wulkanu unicestwia mia-sto Akrotiri na Thirze (Santoryn). Po˝ary niszczà wi´kszoÊçinnych oÊrodków minojskich, a ich mieszkaƒcy uciekajàz wyspy.11440000 pp..nn..ee.. Mykeƒczycy z Peloponezu wznoszà imponu-jàce grody w Mykenach i Tyrynsie.

XXII//XX ww.. pp..nn..ee.. Ekspansja Dorów; podbój znacznej cz´ÊciPeloponezu.

777766 pp..nn..ee.. Przypuszczalna data pierwszych igrzysk olimpij-skich ku czci Zeusa i Hery.990000––775500 pp..nn..ee.. Rozwój miast-paƒstw, takich jak Ateny,Sparta, Teby i Korynt, które rywalizujà ze sobà o przy-wództwo.555500 pp..nn..ee.. Sparta zak∏ada wraz z sàsiednimi paƒstwamiZwiàzek Peloponeski. Nasila si´ rywalizacja z Atenami.550000 pp..nn..ee.. Greckie miasta-paƒstwa kontrolujà znacznefragmenty wybrze˝y Morza Âródziemnego.

WOJNY GRECKO-PERSKIE I OKRES KLASYCZNY449900 pp..nn..ee.. Perski król Dariusz próbuje najechaç i podbiçGrecj´, ale zostaje pokonany przez ateƒskà armi´ podMaratonem.448800 pp..nn..ee.. Syn Dariusza, Kserkses, ponownie naje˝d˝aGrecj´. Król Sparty Leonidas przegrywa z nim pod Ter-mopilami. Ateny zostajà zdobyte, ale greckie okr´ty w nie-spodziewanym ataku zatapiajà perskà flot´ nieopodalSalaminy.447788//447777 pp..nn..ee.. Utworzenie pierwszego Zwiàzku Ateƒ-skiego (zwanego te˝ Morskim), skupiajàcego wiele grec-kich wysp oraz miast w Azji Mniejszej. 443311––440044 pp..nn..ee.. Wojny peloponeskie, których g∏ównymiuczestnikami sà Sparta i Ateny. Ateny ostatecznie przegry-wajà, a Sparta podporzàdkowuje sobie znacznà cz´ÊçGrecji.333388 pp..nn..ee.. Król Macedonii Filip II zwyci´˝a Ateny i Tebyw bitwie pod Cheroneà i jednoczy wszystkie greckie paƒ-stewka oprócz Sparty.

OKRES HELLENISTYCZNY I RZYMSKI333366 pp..nn..ee.. Filip II zostaje zamordowany. Jego syn Aleksan-der Wielki w∏àcza Grecj´ w obr´b wielkiego mocarstwaz g∏ównym oÊrodkiem w∏adzy w Macedonii.332233 pp..nn..ee.. Po Êmierci Aleksandra imperium zostaje po-dzielone pomi´dzy jego trzech wodzów, zwanych diado-chami; oÊrodki w∏adzy politycznej przenoszà si´ z Grecjina Bliski Wschód i do Egiptu.332200––227755 pp..nn..ee.. Wojny pomi´dzy diadochami; Macedo-nia usi∏uje utrzymaç swà pozycj´. Na g∏ównà pot´g´ w re-gionie wyrasta Rzym.114466 pp..nn..ee.. Aneksja Grecji jako prowincji rzymskiego imperium.

BIZANCJUM I OKRES OSMA¡SKI339955 Rozpad cesarstwa rzymskiego na cz´Êç zachodniài wschodnià, zdominowanà przez Greków.11220044 Krzy˝owcy, wspierani przez Wenecjan, zdobywajài plàdrujà Konstantynopol podczas czwartej wyprawykrzy˝owej. Frankowie i Wenecjanie dzielà mi´dzy siebieGrecj´. W obliczu zagro˝enia ze strony Turków, na Pelopo-nezie, Rodos i Krecie powstajà ufortyfikowane portyi twierdze.

2 0 ◆ K A L E N D A R I U M

Grecja – a ÊciÊlej Kreta – uczestniczy∏a w narodzinachEuropy. Wed∏ug prastarego mitu Zeus, najpot´˝niejszyz bogów, zakocha∏ si´ kiedyÊ w pi´knej córce fenickiego króla i ukaza∏ si´ jej w pa∏acu pod postaciàbia∏ego byka. Kiedy królewna usiad∏a mu na grzbiecie,porwa∏ jà i uniós∏ ku brzegom dalekiego kontynentu,który od tamtej pory nosi jej imi´: Europa. Reszta, jak powiadajà, jest historià...

NARODZINY EUROPY

11445533 Turcy osmaƒscy zdobywajà Konstantynopol. Upadekcesarstwa bizantyjskiego.11445533 Su∏tan przekazuje cywilne zarzàdzanie Grecjà grec-kiemu KoÊcio∏owi prawos∏awnemu. Poczàtkowo Grecycieszà si´ wieloma swobodami.XXVVII ww.. Turcy nak∏adajà na Greków coraz wy˝sze podatkiod dochodów i posiadanej ziemi.XXVVIIII ww.. Obcià˝enia podatkowe sk∏aniajà Greków do walkio niepodleg∏oÊç, wspieranej przez KoÊció∏ prawos∏awny.

WALKA O NIEPODLEG¸OÂå11882211 Po kilku nieudanych próbach arcybiskup Germa-nos rozpoczyna na Peloponezie walk´ zbrojnà z Turkami.Powstaƒcom udaje si´ wyzwoliç Ateny.LLaattaa 2200.. XXIIXX ww.. Interwencja mocarstw europejskich w po-wstanie greckie. Dzi´ki ich wsparciu wojskowemu Turcywycofujà si´ z po∏udniowej i Êrodkowej Grecji.11883322 Rosja, Francja i Wielka Brytania osadzajà na tronieGrecji bawarskiego ksi´cia Ottona.11886633 Wygnanego Ottona zast´puje król Jerzy I.

XX WIEK11990099 Partia Liberalna Eleftheriosa Wenizelosa zdobywaw∏adz´ i rzàdzi krajem do 1920 r.11991122 Wybuch I wojny ba∏kaƒskiej. Grecja zdobywa naTurkach po∏udniowà Macedoni´, Epir, Kret´ i wyspy wewschodniej cz´Êci Morza Egejskiego.11991177 Po za˝artych sporach mi´dzy republikanami a mo-narchistami Grecja przyst´puje do I wojny Êwiatowej.11992222 Grecy, zach´ceni przez sojuszników, usi∏ujà zajàç tu-reckà Smyrn´, ale ponoszà kl´sk´. Konstantyn I musiabdykowaç i opuÊciç kraj. Królem zostaje Jerzy II.11992233 Ostateczne wytyczenie granic pomi´dzy Grecjàa Turcjà i zwiàzana z tym wymiana ludnoÊci. Azj´ Mniej-szà opuszcza 1,1 mln prawos∏awnych Greków, a z Grecjido Turcji przenosi si´ 380 tys. muzu∏manów.11992244 Grecja zostaje republikà. Rozpoczyna si´ dekadawalk politycznych mi´dzy rojalistami i republikanami.11992288––11993322 Wenizelos powraca do w∏adzy.11993333 W wyborach zwyci´˝a rojalistyczna Partia Ludowa.11993355––11994477 Król Jerzy II ponownie zasiada na troniew wyniku referendum w sprawie restytucji monarchii.11993366––11994411 Wojskowa (faszystowska) dyktatura gene-ra∏a Metaksasa. Po wybuchu II wojny Êwiatowej Grecjapoczàtkowo zachowuje neutralnoÊç.11994400 Wojska Mussoliniego dokonujà inwazji na Grecj´,która staje po stronie aliantów.

11994411 Hitlerowskie Niemcy zajmujà Grecj´. W górach za-czyna dzia∏aç ruch oporu.11994433––11994444 Grecja wyzwolona przez aliantów, którzy pró-bujà przywróciç cywilne rzàdy. Lewicowa partyzantka nieuznaje prawicowych w∏adz osadzonych przez aliantów.11994466––11994499 Wojna domowa mi´dzy zwolennikami i prze-ciwnikami monarchii.11994477––11996677 Grecja monarchià konstytucyjnà.11996677 Grupa pu∏kowników pod wodzà Georgiosa Papado-poulosa przeprowadza udany zamach stanu.11997744 Junta próbuje zajàç Cypr, ale ponosi kl´sk´ i zosta-je zmuszona do oddania w∏adzy. Zniesienie monarchii;Grecja staje si´ republikà.

11998811––11999988 Krajem rzàdzi, z przerwà w latach 1989-–1993, Grecka Partia Socjalistyczna (PASOK) z premie-rem Papandreu.11999933 Po rozpadzie Jugos∏awii jedna z dawnych republik,która (ku ogromnemu oburzeniu Greków) przyj´∏a nazw´Macedonia, zostaje uznana przez Uni´ Europejskà i ONZjako Dawna Jugos∏owiaƒska Republika Macedonii.11999966 Âmierç Andreasa Papandreu; jego nast´pcà zosta-je Kostas Simitis, który w tym samym roku zwyci´˝a w wy-borach (i ponownie w 2000 r.).22000022 Grecja wprowadza euro jako walut´.22000044 Prawicowa Nowa Demokracja Kostasa Karamanli-sa wygrywa w wyborach powszechnych. Olimpiada w Ate-nach. �

K A L E N D A R I U M ◆ 2 1

POPRZEDNIE STRONY: XVII-wieczna mapa staro˝ytnejGrecji.PO LEWEJ: popiersie Posejdona.PO PRAWEJ: hrabia Ioannis Kapodistrias, prezydentw latach 1827–1831 (zginà∏ w zamachu).

Dzieje Grecji si´gajà 3000 lat p.n.e., kiedyludy z pó∏nocno-wschodnich równin prze-nios∏y uprawy zbó˝ na bardziej skalisty

Peloponez i wyspy, gdzie zaj´∏y si´ tak˝e uprawàdrzew oliwnych i winoroÊli. Mniej wi´cej w tymsamym czasie na Krecie rozkwit∏a cywilizacjaepoki bràzu, ogarniajàc wp∏ywami ca∏y rejonMorza Egejskiego.

Minojczycy, których obyczaje i obrz´dy zna-my dzi´ki mitologicznym opowieÊciom o Tezeu-szu, labiryncie i Minotaurze, byli znakomitymibudowniczymi, czego dowodzà ruiny pa∏acóww Knossos i Fajstos (Festos). Byli równie˝ od-wa˝nymi ˝eglarzami, którzy, jak si´ wydaje, wo-leli zajmowaç si´ handlem ni˝ rolnictwem. We-d∏ug historyka Tukidydesa z V w. p.n.e. kreteƒskikról Minos powierzy∏ swym synom w∏adz´ naCykladach i wypleni∏ piractwo na Morzu Egej-skim. Minojczycy za∏o˝yli równie˝ kilka kolo-nii na Peloponezie, a tak˝e nawiàzali kontaktyz Egipcjanami.

Oko∏o 1500 r. p.n.e. cywilizacja minojska osià-gn´∏a szczyt rozwoju. Wystarczy∏o jednak stule-cie, by z niewyjaÊnionych dotàd przyczyn wi´k-szoÊç oÊrodków w∏adzy zosta∏a zniszczona przezogieƒ i opuszczona. Akrotiri na Thirze (Santo-ryn) unicestwi∏ pot´˝ny wybuch wulkanu, niewiadomo jednak, co spowodowa∏o upadek in-nych minojskich miast. Dominacja Krety w ba-senie Morza Egejskiego dobieg∏a koƒca, a za-mieszkane pozosta∏o jedynie Knossos.

Miejsce Minojczyków zaj´li mieszkaƒcy My-ken, pos´pnego warownego grodu na Pelopone-zie. Trudno powiedzieç, czy tamtejsi w∏adcysprawowali kontrol´ nad resztà làdu sta∏ego, alew Iliadzie Homer opisuje mykeƒskiego królaAgamemnona jako najpot´˝niejszego poÊródGreków, co sugeruje, ˝e Mykeny musia∏y byçoÊrodkiem w∏adzy o znaczàcych wp∏ywach.

W okresie rozkwitu Myken ich mieszkaƒcówstaç by∏o na budowanie sobie masywnych ka-miennych grobowców i kupowanie kunsztownych

wyrobów ze z∏ota. W∏adcy korzystali z ca∏ej armiipa∏acowych skrybów i administratorów, którzynadzorowali ˝ycie gospodarcze w paƒstwie, dba-li o Êciàganie podatków i danin, a tak˝e decydo-wali o rozdziale trudno dost´pnych metali.

Okres geometrycznyW XIII w. p.n.e. cywilizacja mykeƒska upad∏a,podobnie jak wczeÊniej kreteƒska. Klasyczne mi-ty ∏àczà to z pojawieniem si´ ludów doryckich.W rzeczywistoÊci jednak w∏adza Mykeƒczykówdobieg∏a kresu, zanim Dorowie dotarli do Gre-cji. Wkroczyli oni, tak jak póêniejsi najeêdêcy,od pó∏nocnego zachodu, zmierzajàc wzd∏u˝ górPindos w stron´ Peloponezu. Byli to prawdopo-dobnie koczownicy, co t∏umaczy∏oby ich sk∏on-noÊç do przemieszczania si ,́ a tak˝e ni˝szy sto-pieƒ rozwoju cywilizacyjnego.

Dorowie przynieÊli ze sobà w∏asnà form´ j´-zyka greckiego. W rejonach, gdzie si´ osiedlaliszczególnie ch´tnie, wyst´pujà dialekty zachod-niogreckie, a w Attyce, na Wyspach Egejskich

H I S T O R I A ◆ 2 3

PO LEWEJ: marmurowy posà˝ek z wczesnej epoki cykladzkiej.PO PRAWEJ: staro˝ytny napis w Olimpii.

GRECJA STARO˚YTNAWspania∏e cywilizacje, które powsta∏y i upad∏y nad Morzem Egejskim,pozostawi∏y imponujàcà spuÊcizn´, z której czerpiemy po dziÊ dzieƒ.