Konkurencja na rynku usług transportowych

Konkurencja na rynku usług transportowych

Grażyna Rosa

Konkurencja na rynku usług transportowych

strRosa 4/18/13 11:31 AM Page 1

OGISTYKALstrRosa 4/18/13 11:31 AM Page 2

Wydawnictwo C.H. BeckWarszawa 2013

Grażyna Rosa

Konkurencja na rynku usług transportowych

strRosa 4/18/13 11:31 AM Page 3

Wydawca: Dorota Ostrowska-Furmanek

Redaktor merytoryczny: Joanna Perzyńska

Projekt okładki i stron tytułowych: GRAFOS

Zdjęcie na okładce: © Ralf Hettler/iStockphoto.com

Seria: ZarządzaniePodseria: Logistyka

Recenzenci: prof. zw. dr hab. inż. Janusz Dyduchprof. zw. dr hab. Krzysztof Marecki

Publikacja dofinansowana przez Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług

Uniwersytetu Szczecińskiego

© Wydawnictwo C.H. Beck 2013

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: IGAWA Ireneusz GawlińskiDruk i oprawa: Elpil, Siedlce

ISBN 978-83-255-4945-9

ISBN e-book 978-83-255-4946-6

Spis treści

Wstęp ........................................................................................................................................ 9

Rozdział 1. Konkurencja na rynku – systematyka zagadnień ................................... 131.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii ................................................................... 131.2. Próba zdefiniowania zależności pojęć: konkurencja, konkurencyjność,

potencjał konkurencyjny, pozycja i przewaga konkurencyjna ..................... 271.3. Konkurencyjność ex post i ex ante w kontekście stosowanych strategii

konkurencyjnych ................................................................................................... 33

Rozdział 2. Usługi transportowe na tle przeobrażeń współczesnego rynku usług ..... 392.1. Relacja między pojęciami: usługa a usługa transportowa ............................. 392.2. Współczesny rynek usług w Europie ................................................................ 472.3. Współczesny rynek usług w Polsce ................................................................... 512.4. Miejsce usług transportowych na współczesnym rynku usług ................... 57

Rozdział 3. Rynek usług transportowych – systematyka zagadnień ........................ 593.1. Pojęcie, cechy, funkcje rynku usług transportowych ..................................... 593.2. Elementy rynku usług transportowych w aspekcie ekonomicznym ........... 63 3.2.1. Podaż na rynku usług transportowych ................................................... 63 3.2.2. Popyt na rynku usług transportowych ................................................... 65 3.2.3. Ceny na rynku usług transportowych .................................................... 723.3. Segmentacja rynku usług transportowych ...................................................... 743.4. Badanie i analiza rynku usług transportowych .............................................. 76

Rozdział 4. Rynek usług transportowych w krajach Unii Europejskiej ................... 834.1. Europejska polityka transportowa ..................................................................... 834.2. Przeobrażenia i struktura rynku usług transportowych w krajach

Unii Europejskiej ................................................................................................... 90 4.2.1. Przewozy ładunków ................................................................................... 91 4.2.2. Przewozy pasażerów .................................................................................. 100 4.2.3. Ceny usług transportowych w UE ........................................................... 1074.3. Uwarunkowania i kierunki rozwoju rynku usług transportowych

w Unii Europejskiej ............................................................................................... 114

Rozdział 5. Rynek usług transportowych w Polsce ....................................................... 1195.1. Polityka transportowa Polski .............................................................................. 1195.2. Przeobrażenia i struktura rynku usług transportowych w Polsce ............... 127

Spis treści6

5.2.1. Przewozy ładunków ................................................................................... 128 5.2.2. Przewozy pasażerów .................................................................................. 135 5.2.3. Ceny usług transportowych w Polsce ..................................................... 1405.3. Uwarunkowania i kierunki rozwoju rynku usług transportowych

w Polsce .................................................................................................................. 142

Rozdział 6. Determinanty rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych ...................................................................................................................... 147

6.1. Uwarunkowania rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych ... 1476.2. Interwencjonizm państwa na rynku usług transportowych ......................... 1506.3. Istota konkurencji wewnątrzgałęziowej i międzygałęziowej w odniesieniu

do rynku usług transportowych ........................................................................ 159

Rozdział 7. Konkurencja na rynku usług transportu samochodowego .................... 1757.1. Charakterystyka rynku ........................................................................................ 175 7.1.1. Przewozy ładunków .................................................................................... 177 7.1.2. Przewozy pasażerów ................................................................................... 180 7.1.3. Ceny w transporcie samochodowym ....................................................... 1827.2. Konkurencyjność ex post na rynku usług transportu samochodowego ...... 184 7.2.1. Konkurencja w przewozach ładunków .................................................... 184 7.2.2. Konkurencja w przewozach pasażerów .................................................. 1877.3. Konkurencyjność ex ante na rynku usług transportu samochodowego ...... 192

Rozdział 8. Konkurencja na rynku usług transportu kolejowego ............................. 1978.1. Charakterystyka rynku ........................................................................................ 197 8.1.1. Przewozy ładunków .................................................................................... 200 8.1.2. Przewozy pasażerów .................................................................................. 205 8.1.3. Ceny w transporcie kolejowym ................................................................ 2118.2. Konkurencyjność ex post na rynku usług transportu kolejowego ................ 213 8.2.1. Konkurencja w przewozach ładunków ................................................... 214 8.2.2. Konkurencja w przewozach pasażerów .................................................. 2178.3. Konkurencyjność ex ante na rynku usług transportu kolejowego ................ 222

Rozdział 9. Konkurencja na rynku usług transportu lotniczego ............................... 2279.1. Charakterystyka rynku ........................................................................................ 227 9.1.1. Przeobrażenia rynku usług lotniczych .................................................... 235 9.1.2. Struktura rynku transportu lotniczego ................................................... 2389.2. Konkurencyjność ex post na rynku usług lotniczych ...................................... 242 9.2.1. Konkurencja między liniami lotniczymi ................................................ 243 9.2.2. Konkurencja między lotniskami .............................................................. 2479.3. Konkurencyjność ex ante na rynku usług lotniczych ...................................... 249

Rozdział 10. Konkurencja na rynku usług transportu morskiego i wodnego śródlądowego ......................................................................................................................... 253

10.1. Charakterystyka rynku transportu morskiego ................................................ 25310.2. Konkurencyjność ex post i ex ante na rynku usług transportu

morskiego ............................................................................................................... 262 10.2.1. Konkurencyjność przewoźników w transporcie morskim ................. 262 10.2.2. Konkurencyjność portów ......................................................................... 26310.3. Charakterystyka rynku transportu wodnego śródlądowego ....................... 26410.4. Konkurencyjność ex post i ex ante na rynku usług transportu

wodnego śródlądowego ....................................................................................... 271

Spis treści 7

Rozdział 11. Konkurencja wewnątrzgałęziowa i międzygałęziowa na rynku usług transportowych w ujęciu ex post i ex ante ............................................................ 273

11.1. Konkurencyjność wewnątrzgałęziowa ex post i ex ante na rynku usług transportowych .............................................. 273

11.2. Konkurencyjność międzygałęziowa ex post i ex ante na rynku usług transportowych ..................................................................................................... 280

11.3. Kierunki rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych ................. 294

Podsumowanie ....................................................................................................................... 303

Bibliografia ............................................................................................................................. 305

Indeks ....................................................................................................................................... 317

Wstęp

Koniec XX i początek XXI w. to okres wielu zmian i pojawiania się nowych zjawisk w gospodarce europejskiej i światowej. Należą do nich m.in.: rozwój procesów gospodarczych, intensyfikacja obrotów towarowych zarówno między poszczególnymi krajami, jak i kontynentami, przyspieszenie tempa wdrażania osiągnięć nauki i techniki do działalności gospodarczej, a dla Polski – dostoso-wanie wielu dziedzin gospodarki, w tym również transportu, do wymogów Unii Europejskiej oraz stopniowy proces ujednolicania zasad działania podmiotów na tym rynku. Są to przyczyny istotnych zmian sposobu postrzegania konku-rencji na rynku usług transportowych i konkurencyjności w obrębie poszczegól-nych gałęzi transportu.

Celem naukowo-badawczym tej pracy jest określenie warunków występowa-nia, zakresu przemian i kierunków rozwoju konkurencji na rynku usług trans-portowych. Zamierzeniem autorki jest zbadanie, jak przeobraża się rynek usług transportowych w Polsce i w Unii Europejskiej, jak kształtuje się konkurencja w kontekście współczesnych uwarunkowań, jakie instrumenty są wykorzysty-wane w konkurencji wewnątrzgałęziowej, jakie zaś w międzygałęziowej na ryn-ku usług transportowych, przede wszystkim zaś – w jakim kierunku rozwija się konkurencja na rynku usług transportowych.

W celu osiągnięcia przyjętych zamierzeń:�� przedstawiono przeobrażenia zachodzące na współczesnym rynku usług

transportowych w kontekście krajowym i międzynarodowym; �� zrealizowano podstawowe problemy badawcze w ujęciu teoretycznym

i empirycznym, odnoszące się do konkurencji na rynku usług transportowych, zarówno w ujęciu wewnątrzgałęziowym, jak i międzygałęziowym (ex post);

�� wskazano kierunki rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych (ex ante).

Aby przejrzyście i rzetelnie przedstawić podjęty temat, książka została podzie-lona na jedenaście rozdziałów. Na postawie rozważań teoretycznych na temat

10 Wstęp

konkurencji, usług transportowych i rynku usług transportowych, omówiono rynek usług transportowych w Unii Europejskiej i w Polsce. W dalszej części pracy wskazano determinanty rozwoju konkurencji w poszczególnych gałęziach rynku usług transportowych. W konstrukcji kolejnych rozdziałów przyjęto dwa główne podziały:

1) wyróżniający konkurencyjność ex post i ex ante; 2) wyróżniający konkurencję wewnątrzgałęziową i międzygałęziową.

W rozdziale pierwszym zawarto rozważania teoretyczne, obejmujące jedną z podstawowych kategorii ekonomicznych – konkurencję. W rozdziale zawarto przede wszystkim systematykę zagadnień dotyczących konkurencji na rynku. Przedstawiono koncepcje konkurencji w ekonomii, zdefiniowano podstawo-we pojęcia, takie jak: konkurencja, konkurencyjność, potencjał konkurencyjny, przewaga i pozycja konkurencyjna, oraz podstawowe instrumenty konkuren-cji. Zdefiniowano również ujęcie konkurencji w aspekcie czasowym, omawiając konkurencyjność ex post i ex ante w kontekście stosowanych strategii konkuren-cyjnych. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla konstrukcji pracy, znajduje bo-wiem odzwierciedlenie w strukturze kolejnych rozdziałów.

W rozdziale drugim omówiono i umiejscowiono usługi transportowe na tle przeobrażeń współczesnego rynku usług. Scharakteryzowano relacje między po-jęciami „usługa” a „usługa transportowa”. Przeprowadzono analizę rynku usług w Europie, wskazując miejsce Polski na tle usług europejskich, oraz szczegółowo scharakteryzowano rynek usług w Polsce. Na podstawie przeprowadzonej ana-lizy, wskazano miejsce usług transportowych na współczesnym rynku usług.

W rozdziale trzecim dokonano systematyki zagadnień dotyczących rynku usług transportowych. Omówiono pojęcie, cechy i funkcje tego rynku oraz za-chodzące na nim relacje ekonomiczne. Systematyzując rynek usług transporto-wych, wykorzystano istotne kryteria oraz wskazano istotę, celowość i główne metody badań.

W rozdziale czwartym scharakteryzowano rynek usług transportowych w Unii Europejskiej. Przedstawiono główne założenia europejskiej polityki transporto-wej, omówiono przeobrażenia i strukturę rynku usług transportowych w Unii Europejskiej oraz uwarunkowania jego rozwoju.

W rozdziale piątym scharakteryzowano rynek usług transportowych w Pol-sce. Przedstawiono główne założenia polityki transportowej Polski, omówiono przeobrażenia i strukturę rynku usług transportowych oraz uwarunkowania jego rozwoju w Polsce.

Rozdział szósty poświęcono analizie determinant rozwoju konkurencji na ryn-ku usług transportowych. Omawiając uwarunkowania rozwoju konkurencji na tym rynku, szczególny nacisk położono na zagadnienie interwencjonizmu państwa

11Wstęp

jako czynnika determinującego ten rozwój. Zdefiniowano również i określono istotę zagadnienia konkurencji wewnątrzgałęziowej i międzygałęziowej na rynku usług transportowych. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla konstrukcji pracy, znajduje bowiem odzwierciedlenie w kolejności i strukturze kolejnych rozdziałów.

Kolejne rozdziały (7–10) przedstawiają analizę konkurencji wewnątrzgałęziowej poszczególnych gałęzi transportu. Każdy z tych rozdziałów zawiera charaktery-stykę podstawowych elementów danego rynku – podaży, popytu i cen, a następ-nie próbę analizy występującej na nim konkurencyjności w ujęciu ex post i ex ante.

Rozdział siódmy poświęcono problematyce konkurencji na rynku usług trans-portu samochodowego.

Rozdział ósmy zawiera analizę konkurencji na rynku usług transportu ko-lejowego.

Rozdział dziewiąty przedstawia konkurencję na rynku usług transportu lot-niczego.

Rozdział dziesiąty poświęcono zaś problematyce konkurencji na rynku usług transportu wodnego – zarówno morskiego, jak i żeglugi śródlądowej.

W rozdziale jedenastym dokonano analizy konkurencji międzygałęziowej na rynku usług transportowych. Na podstawie analizy wewnątrzgałęziowej, wyłoniono podstawowe instrumenty konkurencji i podjęto próbę przedstawie-nia konkurencyjności ex post i ex ante. Analiza konkurencji zarówno w ujęciu wewnątrzgałęziowym, jak i międzygałęziowym, z uwzględnieniem dwóch seg-mentów – przewozu ładunków i przewozu pasażerów – umożliwiła przeprowa-dzenie syntetycznej analizy konkurencji na rynku usług transportowych.

W procesie badań i przygotowania publikacji wykorzystano dane pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne stanowiły wywiady indywidualne oraz informacje uzyskane bezpośrednio u przewoźników reprezentujących poszczególne gałęzie transportu bądź pochodzące z ich stron internetowych. Źródła wtórne stanowiły publikacje naukowe i specjalistyczne, do których należą: opracowania książkowe, czasopisma, raporty, roczniki statystyczne, materiały Ministerstwa Infrastruktu-ry, Generalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, Urzędu Transportu Kolejowego, Urzędu Lotnictwa Cywilnego, Krajowej Izby Gospodarki Morskiej, Eurostatu, Głównego Urzędu Statystycznego oraz Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Szczecinie.

Publikacja przeznaczona jest przede wszystkim dla ekonomistów oraz innych przedstawicieli środowiska nauki, zainteresowanych problematyką konkurencji na rynku usług transportowych, oraz dla praktyków działających na tym rynku.

Rozdział 1Konkurencja na rynku – systematyka

zagadnień

1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii

Termin „konkurencja” pochodzi od łacińskiego słowa concurrentia, co ozna-cza „biec razem” w rozumieniu współzawodnictwa. Pojęcie to jest nierozerwal-nie związane z ekonomią jako nauką.

„Idea konkurencji, czyli rywalizacji wielu jednostek czy grup o osiągnięcie tego samego celu, zajmowała w literaturze ekonomicznej poczesne miejsce od samych jej początków” [Gorynia, 2002, s. 26]. Traktowanie i postrzeganie konkurencji ulegało zmianom wraz z ewolucją poglądów czołowych myślicieli poszczególnych szkół i kierun-ków w kolejnych okresach historii. Do najbardziej charakterystycznych i przeło-mowych poglądów można zaliczyć m.in.: postrzeganie konkurencji jako pewnego stanu, traktowanie konkurencji jako procesu, wyodrębnienie konkurencji cenowej i innowacyjnej [Rosa, 2006, s. 74].

Sposób postrzegania konkurencji ulega ewolucji ze względu na zmiany zacho-dzące zarówno po stronie podaży, jak i popytu. W wielu krajach można dostrzec narastającą barierę popytu, na wielu rynkach występuje nacisk o różnej sile, któ-ry powoduje skracanie cyklu życia poszczególnych produktów, znaczne zmiany w otoczeniu technicznym i technologicznym oraz skracanie okresu, jaki upływa między pojawieniem się wynalazku a możliwością jego wdrożenia do praktyki [zob. Szymański, 1995, s. 19].

Pierwsze teorie konkurencji zostały sformułowane na przełomie XVII i XVIII w. i od tej pory stale ulegały różnym modyfikacjom. Ewolucję poglądów na temat konkurencji można przedstawić w odniesieniu do poszczególnych szkół i teorii ekonomicznych.

1. Szkoła klasyczna:�� Adam Smith (analiza funkcjonowania rynków konkurencyjnych,

„niewidzialna ręka rynku”);

1. Konkurencja na rynku – systematyka zagadnień14

�� David Ricardo (założenie konkurencji doskonałej, teoria kosztów komparatywnych);

�� Thomas Malthus (teoria ludnościowa – walka o byt); �� John Stuart Mill (sprawiedliwość społeczna).

2. Teoria Karola Marksa – marksowski model gospodarki; konkurencja jest jednym z elementów „walki klas” o przetrwanie.

3. Neoklasyczne koncepcje konkurencji:�� teoria konkurencji doskonałej (Antoine Augustin Cournot);

�� statyczna teoria konkurencji; �� optimum Pareta; �� Alfred Marshall (podwaliny teorii konkurencji monopolistycznej);

�� teoria konkurencji niedoskonałej: �� Joan Robinson (monopol przestrzenny i monopson); �� Edward Chamberlin (konkurencja monopolistyczna); �� John Marice Clark – konkurencja zdolna do działania, przewaga

różniczkowa wynikająca z innowacji, jako konkurencja efektywna i konkurencja defensywna;

��Wroe Anderson – teoria zachowania rynkowego:�� teoria rynków kwestionowanych;�� monopol (czysty, absolutny, warunkowy)�� oligopol (duopol, kartele).

4. Teoria gier – John von Neumann i Oskar Morgenstern, wykorzystywana w analizie wzajemnych zachowań konkurentów.

5. Keynesizm i postkeynesizm: �� konkurencja z udziałem państwa, konkurencja z udziałem polityki

fiskalnej;�� konkurencja monopolistyczna; nawiązująca w swych podstawach

do koncepcji Michała Kaleckiego; 6. Szkoła austriacka – konkurencja jako proces, idea subiektywizmu, nurt zaso-

bowy – umiejętne wykorzystanie właściwej kompozycji zasobów w konkurowaniu.7. Ekonomia ewolucyjna:

�� nurt schumpeterowski oparty na koncepcji twórczej destrukcji, przed-siębiorczości i innowacyjności;

�� nurt instytucjonalny – konkurencja jako mechanizm selekcji rynkowej;�� subiektywiści austriaccy (Friedrich von Hayek) – konkurencja jako

proces przyczyniający się do dyfuzji wiedzy; rutyna organizacyjna (kompetencje lub wyróżniające zdolności).

8. Ekonomia menedżerska:�� koncepcje zachowań strategicznych: ekonomia branży i nurt zasobowy:

�� model: struktura–zachowanie–rezultat Joego Baina jako podstawa teorii strategii konkurencji M. Portera: przywództwa kosztowego, dyferencjacji i koncentracji na wybranym segmencie rynku;

�� model konkurencji w branży M. Portera – pięciu sił konkurencyjnych;

1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii 15

�� nowa teoria konkurencji – oparta na przewadze zasobowej – R-A theory Shelby’ego D. Hunta – innowacje i uczenie się organizacji, niedoskonała informacja, przedsiębiorczość, instytucje i polityka państwa wpływają na wynik ekonomiczny;

�� konkurencja jako proces odchodzenia od równowagi; �� podstawowe założenia teorii konkurencji opartej na przewadze zaso-

bowej: cechy popytu, gra rynkowa, przewaga zasobowa, dynamika konkurencji, innowacje (proaktywne i reaktywne).

W tabeli 1.1 przedstawiono w syntetyczny sposób ewolucję poglądów na te-mat istoty i znaczenia konkurencji w ekonomii.

Konkurencja jest także definiowana jako rywalizacja między konkurentami, polegająca na dążeniu do zdobycia jak najlepszej pozycji na rynku, wykorzystu-jąc w tym celu konkurencję cenową, wojnę reklamową, wprowadzanie nowych wyrobów, zwiększonego zakresu obsługi klientów, gwarancji itp. Z rywalizacją mamy do czynienia wtedy, gdy jeden lub większa liczba konkurentów albo pod-lega naciskom innych, albo widzi okazję do poprawienia własnej pozycji [Porter, 1994, s. 34; 2001, s. 26].

Odnosząc się do definicji M. Portera, w której uwzględnił wojnę reklamową, można dostrzec bardzo wąskie ujęcie tego zagadnienia. Znacznie korzystniej by-łoby szerzej postrzegać ten instrument jako wojnę promocyjną lub jeszcze szerzej – jako komunikację marketingową.

Zdaniem współczesnych ekonomistów konkurencja to proces, za pomocą którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przed-stawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk, wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Konkurencja zachodzi zarówno między kupującymi, jak i między sprzedającymi. Wszystkie możliwe formy konkurencji można podzielić na dwie główne kategorie: kon-kurencję cenową i pozacenową [Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, 1991, s. 47–48].

W literaturze przedmiotu pojawiają się też poglądy, że konkurencja jest pro-cesem odkrywania nieznanych okazji i możliwości produkcyjnych1. Gdyby nie istniała, wówczas wiele możliwości nigdy nie zostałoby ani ujawnionych, ani tym bardziej wykorzystanych. Konkurencja skłania również do takiej alokacji ograniczonych zasobów między różne zastosowania, by możliwie najlepiej od-powiadała preferencjom konsumentów. Najważniejsze jednak, że przyczynia się do odkrywania nieznanych dotychczas możliwości produkcyjnych i nowych oka-zji zarówno dla producenta, jak i dla konsumenta, przyczyniając się tym samym do rozwoju gospodarczego.

1 Jako pierwszy zauważył tę prawidłowość F. von Hayek.

1. Konkurencja na rynku – systematyka zagadnień16

Tabe

la 1

.1. E

wol

ucja

poj

ęcia

„ko

nkur

encj

a” w

his

tori

i myś

li ek

onom

iczn

ej

Teor

iaK

onku

renc

jaPo

ziom

y ko

nkur

ency

jnoś

ci

Kon

kure

ncyj

ność

ex

ant

e a

ex p

ost

Stro

na ry

nku

Kon

kure

ncyj

ność

m

iędz

ybra

nżow

a a

wew

nątr

zbra

nżow

a

12

34

56

Teor

ia k

la-

sycz

na��

„Siła

regu

lują

ca”

(ord

erin

g fo

rce)

po-

czyn

ania

ucz

estn

ików

pro

cesó

w

wym

iany

– p

rzed

sięb

iorc

ów i

kons

u-m

entó

w, d

zięk

i jej

dzi

ałan

iu z

asob

y tr

afia

ją d

o na

jbar

dzie

j pro

dukt

ywny

ch

zast

osow

ań, a

ego

isty

czne

poc

zyna

nia

jedn

oste

k sł

użą

wzr

osto

wi d

obro

bytu

w

ska

li ca

łej g

ospo

dark

i��

Ryw

aliz

acja

okr

eślo

nych

ucz

estn

ików

ży

cia

gosp

odar

czeg

o

Mak

roek

onom

iczn

yM

ezoe

kono

mic

zny

Mik

roek

onom

iczn

y

Kon

kure

ncyj

ność

ex

pos

tK

onku

ren-

cyjn

ość

poda

żow

a

Mię

dzyb

ranż

owa

Wew

nątr

zbra

nżow

a

Teor

ia K

arol

a M

arks

a��

Ryw

aliz

acja

mię

dzy

kapi

talis

tam

i –

ucze

stni

kam

i tej

sam

ej b

ranż

y –

pro-

wad

zi d

o us

tale

nia

się

ceny

ryn

kow

ej

okre

ślon

ego

dobr

a��

Ryw

aliz

acja

mię

dzy

kapi

tała

mi u

loko

-w

anym

i w ró

żnyc

h br

anża

ch k

szta

łtuje

po

ziom

rent

owno

ści t

ych

bran

ż��

Proc

es p

row

adzą

cy d

o ko

ncen

trac

ji po

-sz

czeg

ólny

ch b

ranż

, któ

rych

str

uktu

ra

przy

jmuj

e ce

chy

rynk

u ol

igop

olis

tycz

-ne

go i

mon

opol

u

Mez

oeko

nom

iczn

yM

ikro

ekon

omic

zny

Teor

ia n

eo-

klas

yczn

a��

Stan

na

rynk

u –

sytu

acja

idea

lna,

ch

arak

tery

zują

ca s

ię a

tom

izm

em

po s

tron

ie p

odaż

y��

Prze

ciw

ieńs

two

mon

opol

u

Mak

roek

onom

iczn

yM

ezoe

kono

mic

zny

1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii 17

12

34

56

Teor

ia g

ier

��

Kon

flik

t, ko

oper

acja

i zm

owy

mię

dzy

ucze

stni

kam

i życ

ia g

ospo

darc

zego

��

Wsp

ółza

wod

nict

wo

mię

dzy

grac

zam

i ry

nkow

ymi

��

Stru

ktur

a ry

nku

– tło

dla

wyj

aśni

enia

rz

eczy

wis

tych

zac

how

ań fi

rm

Mez

oeko

nom

iczn

yM

ikro

ekon

omic

zny

John

M

ayna

rd

Key

nes,

po

stke

yne-

siśc

i

��

Nie

jest

„si

łą re

gulu

jącą

”, w

ykaz

ując

ą op

tym

aliz

ując

e dz

iała

nie

z pu

nktu

wi-

dzen

ia d

obro

bytu

spo

łecz

nego

��

Jej d

ział

aniu

mus

i tow

arzy

szyć

akt

yw-

ność

pań

stw

a��

Moż

e pr

owad

zić

do u

mac

nian

ia s

ię

siln

ych,

duż

ych

prze

dsię

bior

stw

i m

o-no

poliz

owan

ia b

ranż

Mak

roek

onom

iczn

yK

onku

renc

yjno

ść m

ię-

dzyb

ranż

owa

Kon

cepc

je

zach

owań

st

rate

gicz

-ny

ch

��

Nie

tylk

o st

rukt

ura

bran

ży, a

le p

rzed

e w

szys

tkim

zac

how

ania

prz

edsi

ę-bi

orst

w��

Zaan

gażo

wan

ie fi

rm w

wal

kę k

on-

kure

ncyj

ną d

la je

dnyc

h oz

nacz

a pr

zetr

wan

ie, a

dla

inny

ch, s

łabs

zych

, „w

ygin

ięci

e”, w

ypar

cie

z ry

nku

Mik

roek

onom

iczn

yK

onku

renc

yjno

ść w

e-w

nątr

zbra

nżow

a

Szko

ła a

u-st

riac

ka��

Proc

es o

dcho

dzen

ia o

d ró

wno

wag

i w

wyn

iku

dąże

nia

firm

(czy

li lu

dzi,

któr

zy je

twor

zą) d

o os

iągn

ięci

a co

raz

leps

zej d

otyc

hcza

sow

ej p

ozyc

ji ry

nko-

wej

, a c

o za

tym

idzi

e –

fina

nsow

ej��

W z

ależ

nośc

i od

pozi

omu

umie

jętn

ości

do

paso

wan

ia o

fert

y do

pot

rzeb

, nie

za

wsz

e pr

ecyz

yjni

e ok

reśl

onyc

h i w

y-ar

tyku

łow

anyc

h, fi

rma

wyg

ryw

a lu

b pr

zegr

ywa

wal

kę k

onku

renc

yjną

Mik

roek

onom

iczn

yK

onku

renc

yjno

ść

ex a

nte

Kon

kure

ncyj

ność

ex

pos

t

Kon

kure

n-cy

jnoś

ć po

dażo

wa

1. Konkurencja na rynku – systematyka zagadnień18

12

34

56

Ekon

omia

ew

oluc

yjna

:��

nurt

sc

hum

pe-

tero

wsk

i ��

inst

ytuc

jo-

naliś

ci��

subi

ek-

tyw

iści

au

stri

accy

��

Pods

taw

owy

mec

hani

zm s

elek

cji

w śr

odow

isku

ryn

kow

ym��

Proc

es s

elek

cji,

w k

tóry

m p

odm

ioty

(p

rzed

sięb

iors

twa)

ryw

aliz

ują

mię

dzy

sobą

za

pom

ocą

inno

wac

ji��

Mec

hani

zm s

elek

cji –

firm

y po

dejm

ują

różn

e dz

iała

nia,

ale

tylk

o te

bar

dzie

j sk

utec

zne

maj

ą sz

ansę

na

prze

trw

anie

��

Prze

trw

ają

nie

tyle

naj

lepi

ej p

rzys

toso

-w

ani,

ile p

rzys

toso

wan

i prz

ynaj

mni

ej

lepi

ej n

iż in

ni��

Proc

es p

rzyc

zyni

ając

y si

ę do

dyf

uzji

wie

dzy,

a ty

m s

amym

do

rozw

oju

go-

spod

arcz

ego

prze

dsię

bior

stw

i kr

ajów

Mik

roek

onom

iczn

yK

onku

renc

yjno

ść

ex a

nte

Kon

kure

ncyj

ność

ex

pos

t

Kon

kure

n-cy

jnoś

ć po

dażo

wa

Kon

kure

ncyj

ność

w

ewną

trzb

ranż

owa

Now

a te

oria

ko

nkur

en-

cji –

teor

ia

zaso

bow

a

��

Proc

es o

dcho

dzen

ia o

d ró

wno

wag

i, kt

óry

opie

ra s

ię n

a ci

ągłe

j wal

ce m

ię-

dzy

firm

ami

��

Prze

dsię

bior

stw

a po

szuk

ują

źród

eł

prze

wag

i kom

para

tyw

nej w

obr

ębie

za

sobó

w��

Firm

y dą

żą d

o za

jęci

a ko

rzys

tnej

po-

zycj

i na

rynk

u i p

ozys

kani

a pr

zew

agi

konk

uren

cyjn

ej w

wyb

rany

ch s

egm

en-

tach

ryn

ku, d

zięk

i cze

mu

zam

ierz

ają

odno

tow

ać le

psze

wyn

iki f

inan

sow

e ni

ż uz

yska

ne p

rzez

inny

ch

Źró

dło:

na

pods

taw

ie p

racy

: Gor

ynia

, Łaź

niew

ska

(red

.) [2

009,

s. 4

6–47

].

1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii 19

Biorąc pod uwagę ewolucję pojęcia „konkurencja”, można je zdefiniować jako zespół działań tworzących proces realizacji zamierzonych przez uczestników ryn-ku celów, polegający na integracji instrumentów konkurencji umożliwiających: stworzenie najbardziej korzystnej oferty, zapewnienie usług dodatkowych dzięki dołączeniu do oferty usług towarzyszących, atrakcyjnych cen – przez różnicowa-nie ich wysokości, form i warunków płatności, odpowiedniej dystrybucji – przez doskonalenie form, kanałów dystrybucji oraz obsługi klientów, komunikacji – dzięki zapewnieniu szybkiej i rzetelnej informacji. Tak postrzegana konkurencja prowadzi do partnerstwa i korzystnych interakcji z otoczeniem, innowacyjności oferty, udziału klientów w jej tworzeniu oraz wykorzystania potencjału wiedzy pracowników [Rosa, 2002, s. 23].

Zmiany, jakie zachodzą w gospodarce XXI w., prowadzące do ewolucji i roz-szerzenia oddziaływania poszczególnych instrumentów konkurencji, skłaniają do ich rozwinięcia lub wyodrębnienia dodatkowych, w postaci:

1) rozszerzenia zagadnienia komunikacji poza informację, uwzględniają-cego komunikację formalną (promocję) i komunikację nieformalną (związaną z kontaktem klientów z organizacją, odnoszącą się do całościowej identyfikacji, wizerunku, wielkości, sposobów zarządzania itp.);

2) wiedzy pracowników (podnoszącej sprawność zarządzania, szybkość i sprawność procesów oferowania produktów);

3) procesu oferowania dobra lub świadczenia usługi (wykorzystania nowych technologii, szybkości, sprawności, reakcji na reklamacje);

4) świadectwa materialnego (spójności elementów wizualnych, dbałości o wrażenia wizualne, ubioru i zachowań pracowników).

W literaturze pojawia się również pojęcie hiperkonkurencji [Gołembska, 2010, s. 16]. Odnosząc się do etymologii słowa konkurencja2, hiperkonkurencję można zdefiniować jako: „biec razem”, ale szybciej niż inni [ibidem]. Można też rozumieć to pojęcie jako: szybciej „biec razem”, co wydaje się bardziej oddające istotę prob-lemu. Szybsze tempo konkurowania można zauważyć w powszechnym stoso-waniu wszystkich możliwych strategii konkurencji, takich jak strategie niskich kosztów, cen czy nisz rynkowych, można przyjąć, jak proponuje E. Gołembska [ibidem], że wyznacznikiem hiperkonkurencji jest szybkość dostępu do informa-cji. Zjawisko to podlega stałej ewolucji w czasie i przestrzeni.

Rozwój teorii konkurencji wyłonił dwa główne podejścia do analizy problemu: 1) wpływ konkurencji na całą gospodarkę – aspekt równowagi makroeko-

nomicznej;2) wpływ konkurencji na branżę i pojedynczą firmę – aspekt równowagi

mezoekonomicznej i mikroekonomicznej.

2 Zob. początek tego rozdziału.