INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Zakład Użytków Zielonych

Halina JANKOWSKA-HUFLEJT

GOSPODAROWANIE

NA ŁĄKACH I PASTWISKACH

W GOSPODARSTWACH

EKOLOGICZNYCH

Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw.

Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego „Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich” (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011–2015) Priorytet 6. Działanie 6.1 „Standaryzacja metod gospodarowania przyrodniczo-produkcyjną przestrzenią trwa-łych użytków zielonych, z uwzględnieniem ochrony bioróżnorodności”

Recenzenci: mgr inż. Jan Pajdzik, dr inż. Witold Rzepiński

Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw.

Opracowanie redakcyjne Iwona Ornoch

Skład komputerowy

Elżbieta Golubiewska

ISSN 08060-1410

© Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2015

Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63

Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna „Gimpo”

3

WPROWADZENIE

Rolnictwo ekologiczne, to system gospodarowania o zrównoważonej produkcji ro-ślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, nienaruszający równowagi przyrodniczej i promujący zachowanie, a nawet poprawę jakości zasobów naturalnych, którymi są gleba i woda. Rolnictwo to stara się funkcjonować w cyklu zamkniętym gleba – roślina – zwierzę, z zachowaniem dużej samowystarczalności. Priorytetem jest zapewnienie jakości, a nie maksymalizacja produkcji (Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91).

Celem ekologicznej uprawy roślin jest utrzymanie lub zwiększanie ilości materii or-ganicznej w glebie, zwiększanie jej stabilności i różnorodności biologicznej oraz zapo-bieganie zagęszczaniu i erozji gleby.

Podstawą organizacji ekologicznej produkcji rolnej jest produkcja zwierzęca, która „dostarcza” materii organicznej i substancji odżywczych uprawianej glebie, i poprawia jej stan. Ekologiczna produkcja zwierzęca powinna być powiązana z użytkami rolnymi, najlepiej trwałymi użytkami zielonymi, wieloletnimi systemami płodozmianu, żywie-niem zwierząt paszami ekologicznymi z własnego gospodarstwa oraz dostępem do wybiegów i chowu pastwiskowego.

Przestawianie (konwersja) gospodarstwa na system ekologiczny uwzględnia specy-fikę trwałych użytków zielonych, w przypadku których dopuszczalny jest tylko 1 rok okresu przejściowego, podczas gdy dla wszystkich pozostałych upraw wymagane są 2 lata. Jest to czas na oczyszczenie się gleby z chemicznych środków ochrony roślin.

UWARUNKOWANIA ROZWOJU ŁĄKARSKICH GOSPODARSTW EKOLOGICZNYCH

Rolnictwo ekologiczne ma szansę rozwoju w naszym kraju, w którym zużycie na-wozów i chemicznych środków ochrony roślin zawsze było mniejsze niż w większości krajów europejskich. Z tego powodu po przestawieniu gospodarstwa na metody ekolo-giczne plony nie spadają tak rażąco, jak w przypadku przestawiania gospodarstwa pro-dukującego intensywnie. Rolnicy, po zastosowaniu racjonalnych metod ekologicznego gospodarowania, często uzyskują lepsze plony w wyniku poprawy żyzności gleby. Po-nadto wciąż dysponujemy niewykorzystanym potencjałem trwałych użytków zielonych, których rola w rolnictwie ekologicznym jest szczególna.

W  rolnictwie  ekologicznym  nie  stosuje  się  chemicznych  metod  uprawy  i  nawożenia, a także  środków  chemii  rolnej,  weterynaryjnej  i  spożywczej.  Zaleca  się  wykorzystywanie środków  pochodzenia  biologicznego  i  mineralnego,  nieprzetworzonych  technologicznie, w tym nawozów wytworzonych w gospodarstwie pozwalających utrzymać żyzność gleby.  

4

Trwałe użytki zielone są najważniejszym źródłem pasz dla przeżuwaczy, a te do-starczają nawozu (obornika) niezbędnego na grunty orne i użytki zielone. W gospodar-stwach z chowem zwierząt opartym na TUZ obieg składników nawozowych jest najpeł-niejszy, a dzięki wykorzystywaniu motylkowatych (bobowatych), jako znaczącego źró-dła azotu dla traw, nie zachodzi obawa skażenia wód azotanami. Ich nadmiar nie wystę-puje również w paszy. Bogactwo gatunków roślin, w tym ziół, poprawia smakowitość pasz i przemianę materii karmionych nimi zwierząt.

Bogactwo gatunków roślin na łące – poprawia smakowitość

i jakość pasz (fot. H. Jankowska-Huflejt)

Wypas zwierząt jest elementem ich dobrostanu i wpływa na jakość pozyskiwanych produktów zwierzęcych – mleka i mięsa, zwiększa bioróżnorodność oraz eliminuje wie-le zagrożeń dla środowiska. Użytki zielone, jako miejsce wybiegu dla zwierząt, spełnia-ją wymóg rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007, który mówi, że zwierzęta w gospodarstwach ekologicznych powinny mieć „dostęp do otwartej przestrzeni lub pastwisk”. Na pastwisku mają możliwość ruchu, świeże powietrze i słońce niezbędne dla zdrowia i odporności na choroby, elementu szczególnie ważnego w ekologicznym systemie chowu, wykluczającym konwencjonalne sposoby leczenia.

W okresie 2003–2011 powierzchnia użytków ekologicznych w Polsce zwiększyła się 10-krotnie i stanowi obecnie ok. 3,2% całej powierzchni użytkowanej rolniczo w Polsce. Średnia powierzchnia gospodarstw ekologicznych przekracza obecnie 25 ha przy średniej krajowej ok. 10 ha dla gospodarstw konwencjonalnych. W dotychczasowej powierzchni upraw ekologicznych w Polsce (2009 r.) aż 54% zajmują trwałe użytki zielone (wg GIJHARS).

5

GOSPODAROWANIE NA ŁĄKACH

Roślinność łąk. Najważniejszą grupą roślin na łąkach są trawy, z których główne znaczenie mają: życica trwała, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąko-wa, tymotka łąkowa, mietlica biaława, kostrzewa czerwona. Ważnymi składnikami runi łąk ekologicznych są rośliny bobowate (motylkowate) drobnonasienne i także zioła.

Na łąkach 2-kośnych powinny przeważać trawy wysokie, dostarczające obfitej masy roślinnej, np.: kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, kupkówka pospolita. Niezbędne są też trawy niskie, dające mocne zadarnienie, bogato ulistnione, czyli życica trwała, wie-chlina łąkowa i kostrzewa czerwona. Z bobowatych na łąki odpowiednia jest koniczyna łąkowa (czerwona) – wysokoplonująca, o małych wymaganiach co do gleby, wytrzy-mująca na nich do 2 lat. Do mieszanek na łąki i pastwiska nadaje się też koniczyna bia-łoróżowa (szwedzka). Dobrze wytrzymuje kilkakrotne koszenie i udeptywanie, jest do-syć odporna na wymarzanie, ale wrażliwa na suszę; nadaje się na stanowiska zbyt wil-gotne dla koniczyny białej.

Utrzymanie stałego, dużego udziału bobowatych w runi łąk ekologicznych może być trudne, gdyż źle znoszą częste koszenie i kwaśne gleby. Najlepiej rozwijają się na łą-kach dwukośnych, nawożonych fosforem i potasem, co pewien czas wapnowanych.

Terminy koszenia łąk. Jednym z ważniejszych czynników decydujących o ilości i jakości pasz z użytków zielonych jest termin koszenia runi. Największe znaczenie ma termin pierwszego (wiosennego) koszenia runi.

Wiosną w runi występuje dużo pędów kwiatostanowych, które w miarę rozwoju szybko drewnieją, co prowadzi do zmniejszenia zawartości strawnych składników w paszy. Latem niewiele traw wykształca pędy kwiatostanowe, w związku z czym w drugim i następnych odrostach (pokosach) główną masę stanowią liście i skrócone pędy roślin, uzyskana pasza zawiera więcej białka i soli mineralnych, a terminy koszenia zależą od szybkości odrastania roślin i pogody.

Ruń łąkowa, zarówno na siano, jak i do zakiszania, powinna być koszona we wcze-snych fazach rozwojowych roślin, od początku do pełni kłoszenia się i wyrzucania wiech dominujących gatunków traw, a w przypadku roślin motylkowatych – w fazie zawiązywania pąków (do pełnego pączkowania) przez lucerny i koniczyny.

Opóźnienie koszenia powoduje zwiększenie ilości włókna strawnego z jednocze-snym zmniejszeniem ilości białka ogólnego, spadkiem strawności i wartości pokarmo-wej. Duże opóźnienie koszenia, zwykle na łąkach jednokośnych, sprzyja dojrzewaniu i rozsiewaniu się nasion chwastów, natomiast zbyt wczesne – osłabia niewystarczająco rozwinięte trawy wysokie i motylkowate, a nie szkodzi chwastom.

Zalecany udział w plonie głównych grup roślin to: 

trawy – 60–70% (wysokie 40–60%, niskie i średnio wysokie 20–30%),  rośliny bobowate – 10–20%,  zioła i chwasty – do 20%. 

6

W praktyce terminy te mogą ulegać pewnym przesunięciom w zależności od prze-biegu warunków pogodowych w danym roku oraz terminu początku i końca wegetacji w danym regionie. Na terenie centralnej i północno-zachodniej Polski ostatni pokos łąk może być wykonywany nawet do 10 października [NIERÓBCA i in. 2013].

Wysokość koszenia. Decyduje o trwałości i produkcyjności łąki. Zależy od składu botanicznego oraz częstości koszenia (im częściej tym wyżej). W celu utrzymania pra-widłowych proporcji roślinności wysokiej i niskiej, wskazane jest koszenie na wysoko-ści 5–6 cm (ostatni pokos korzystnie jest skosić o 1–2 cm wyżej).

Ważne jest, szczególnie w rolnictwie ekologicznym, zachowanie właściwej techniki koszenia, tj. od środka łąki na zewnątrz łanu, aby dać szansę ucieczki ptakom i ich pi-sklętom, a także innym zwierzętom. Wskazane jest też stosowanie tzw. wypłaszaczy.

Nawożenie. Uzyskanie ciągłości w ekologicznej produkcji zależy od nawożenia, które powinno uwzględniać potrzeby pokarmowe roślin i zasobność gleb. Celem nawo-żenia w rolnictwie ekologicznym jest odżywianie gleby. Organizmy glebowe poprawia-ją strukturę gleby [METERA, SAKOWSKI 2008] i udostępniają roślinom substancje biolo-gicznie czynne: enzymy, witaminy, hormony roślinne, niezbędne do rozwoju.

Wykorzystanie składników pokarmowych przez ruń użytków zielonych zależy od uwilgotnienia i kwasowości gleby – jest lepsze w warunkach: większego uwilgotnienia; optymalnego pHKCl: na glebach mineralnych 5,0–6,0, na organicznych – 4,5–5,0.

Poprawę pH gleby uzyskuje się przez wapnowanie albo stosowanie mączek skal-nych, takich jak dolomit, mączka bazaltowa czy kreda pojeziorna. Poprawia to również strukturę i żyzność gleby, sprzyja roślinom bobowatym, lepszemu wykorzystaniu fosfo-ru i magnezu, a także rozwojowi organizmów glebowych.

Prawidłowy rozwój i bujny wzrost dobrych traw pastewnych, m.in. kupkówki, wyczyńca łąkowego, życicy trwałej czy wiechliny łąkowej, zapewnia dostępność pod-stawowych składników: azotu, fosforu i potasu.

W rolnictwie ekologicznym podstawowym źródłem azotu – oprócz nawozów natu-ralnych (gospodarskich) – powinno być wiązanie azotu z atmosfery przez rośliny mo-tylkowate, głównie koniczyny: białą, łąkową i białoróżową (szwedzką). Bez udziału motylkowatych w runi trudno zaspokoić zapotrzebowanie na azot traw na łąkach ekolo-gicznych.

Terminy koszenia pierwszego i następnych pokosów w dużym stopniu zależą od  częstości koszenia, czyli  liczby pokosów. Najczęściej przyjmuje się:  

–  na łąkach dwukośnych: pierwszy pokos – między 1 a 10 czerwca,  drugi – między 20 a 30 sierpnia; 

–  na łąkach trzykośnych: pierwszy pokos – między 15 a 25 maja,  drugi – między 15 a 30 lipca,   trzeci – między 20 a 30 września. 

7

Przyjmuje się, że na 1% udziału motylkowatych w runi przypadają 2–3, a nawet 5 kg/ha azotu związanego z powietrza. Łatwo więc obliczyć, że 10% motylkowatych w runi to 20–30 do 50 kg/ha azotu z atmosfery [YOUNIE, HERMANSEN 2000]. Ilość ta zależy głównie od udziału motylkowatych i wieku runi (tab. 1).

Tabela 1. Wpływ udziału koniczyny i wieku runi na ilość wiązanego azotu atmosferycznego w gospodar-stwie ekologicznym

Wiek runi, w latach 

Poziom wiązanego azotu (kg/ha/rok)  

w zależności od udziału koniczyny w pokryciu (%) 

10–29  30–49  >50 

1–2  80  157  248 

3‐5  47  84  128 

Źródło: KRISTENSEN, HOGH-JENSEN, KRISTENSEN [1995], za YOUNIE, HERMANSEN [2000] – zmodyfikowane.

Utrzymanie w miarę dużego udziału roślin motylkowatych w runi łąk ekologicznych może być trudne, gdyż źle znoszą częste koszenie i kwaśne gleby. Najlepiej rozwijają się na łąkach dwukośnych, nawożonych fosforem i potasem, co pewien czas wapnowa-nych. Na łąkach trzykośnych, nawet nawożonych fosforem, potasem i wapniem, ruń zawiera bardzo mało roślin motylkowatych.

Optymalną porą zbioru pierwszego pokosu łąki z dużym udziałem motylkowatych w runi jest okres ich pełnego kwitnienia.

Fosfor na łąki najlepiej dostarczyć w postaci mączki fosforytowej jesienią. Duża wilgotność gleby w okresie jesienno-zimowym sprzyja pobieraniu i gromadzeniu się tego składnika w rozłogach i korzeniach roślin. W glebach zbyt suchych pobieranie fosforu jest utrudnione. Mało zasobne w fosfor są głównie gleby organiczne (z wyjąt-kiem gleb z domieszką wiwianitu), a z gleb mineralnych – gleby lżejsze piaszczyste.

Fosfor wpływa na ilość i jakość plonu, rozwój korzeni, zwiększa udział motylkowatych w runi, nasila ak-tywność biologiczną gleby, wpływa na pobieranie przez rośliny azotu i magnezu. Ma też duże znaczenie w rozwoju i produkcyjności zwierząt trawożernych – jest wydzielany z mlekiem, służy do budowy kośćca rosnącej młodzieży. Jego niedobór w paszy jest też jedną z przyczyn braku płodności zwierząt.

Potas na łąki ekologiczne dostarczamy w dobrze przechowywanym oborniku albo stosujemy dopuszczone do rolnictwa ekologicznego nawozy potasowe, np.: kainit, kalimagnezję, siarczan potasu granulowany i sypki, siarczany potasowe i pota-sowo-magnezowe. Łąki potrzebują więcej potasu niż pastwiska, które są użyźniane od-chodami pasących się zwierząt.

Potas uczestniczy w fotosyntezie, decyduje o gospodarce wodnej roślin, wpływa na transport i groma-dzenie się substancji zapasowych roślin, ważnych dla wiosennej wegetacji i następnych odrostów. W wa-runkach niedoboru potasu rośliny łatwiej wylegają i stają się mniej odporne na choroby, szkodniki i mróz. Charakterystycznym objawem jego braku jest przedwczesne zamieranie liści.

8

Ubogie w potas są lekkie piaski i gliny, a szczególnie gleby torfowe. Zbyt duże dawki potasu są pobierane przez rośliny w nadmiarze, do zawartości 4–5,

a nawet 7% K2O w s.m. traw. To ogranicza pobieranie wapnia, magnezu i sodu. Tak zubożona pasza powoduje zakłócenia zdrowia u zwierząt. Objawia się to zaburzeniami zdrowotnymi, a nawet chorobami, jak przykładowa tężyczka pastwiskowa (hipomagne-zemia), powodowana niedoborem magnezu (Mg).

Wapń u zwierząt jest głównym budulcem kości, a u roślin wchodzi w skład błon komórkowych i tkanki mechanicznej, wzmacniając je. Brak wapnia powoduje rozpad komórek, gdyż ich ściany spełniają w roślinie funkcję układu szkieletowego. Zwapnie-nie ścian komórkowych zwiększa odporność komórek na infekcje. Wapnowanie gleb odkwasza je, poprawia gruzełkowatą strukturę, a pośrednio stymuluje rozwój mikrofau-ny glebowej i – szczególnie istotne w rolnictwie ekologicznym – rozwój roślin motyl-kowatych, które są bardziej niż trawy wrażliwe na niewłaściwy odczyn gleby. W runi trawiastej zawartość wapnia jest mała (0,4–0,8% s.m.), większa – w koniczynach (0,9–1,5% s.m.) i niektórych ziołach (1,2–3,0% s.m.). Wapnowanie poprawia jakość pasz z użytków zielonych, m.in. zwiększa pobieranie wapnia, magnezu oraz fosforu. Ko-nieczna jest okresowa (co 4–5 lat) analiza chemiczna gleby w zakresie jej pH oraz za-sobności, głównie w makroskładniki.

Produkcja pasz na użytkach zielonych bazuje głównie na mieszankach trawiastych, o mniejszych wymaganiach co do pH. Mieszanki trawiasto-motylkowate, niezbędne w gospodarstwach ekologicznych, wymagają utrzymania wyższego pH gleby (tab. 2).

Tabela 2. Zalecane poziomy pHKCl gleb pod użytkami zielonymi

Rodzaj gleby  Trawy  Trawy + motylkowate 

Gleby mineralne  5,5–6,0  6,0 

Gleby organiczne  4,5–5,0  5,5 

Źródło: SAPEK B. [1992].

Nawozy naturalne, inaczej gospodarskie (obornik, gnojówka, gnojowica) – w od-różnieniu od mineralnych – działają nie tylko przez składniki pokarmowe, ale także przez substancje specjalne, np. hormony wzrostowe, koloidy organiczne i inne związki czynne (enzymy), potrzebne w małych ilościach. Z tego względu powinny być stosowa-ne na możliwie dużej powierzchni.

Uwaga! Zbyt duże dawki potasu  są pobierane przez  rośliny w nadmiarze,  co ogranicza pobieranie  przez  nie  wapnia,  magnezu  i  sodu,  a  taka  pasza  powoduje  zakłócenia w gospodarowaniu  tymi składnikami u zwierząt. Objawia się  to zaburzeniami zdrowotnymi, a nawet chorobami, jak przykładowa tężyczka pastwiskowa (hipomagnezemia), powodowana niedoborem magnezu (Mg). 

9

Obornik i gnojowica zwiększają zawartość substancji organicznej w glebie i popra-wiają jej strukturę, dostarczając mikroorganizmy i enzymy. Stymulują rozwój i krze-wienie się roślin oraz działają ochronnie na ruń.

Wartość nawozów naturalnych zależy od stopnia ich rozcieńczenia wodą, gatunku i wieku zwierząt, sposobu ich użytkowania, rodzaju żywienia itp. Ich przeciętny skład chemiczny można przyjąć według tabeli 3.

Tabela 3. Przeciętna zawartość (%) głównych składników pokarmowych w nawozach gospodarskich

Nawóz Procentowa zawartość 

N  P2O5  K2O  CaO  MgO  Na2O 

Obornik (25% s.m.)  0,50  0,30  0,70  0,50  0,19  1,12 

Gnojówka (3% s.m.)  0,3–0,4  0,01–0,04 0,7–1,0  0,15  0,03  0,20 

Gnojowica świńska (8% s.m.)  0,64  0,41  0,29  0,10–0,20 0,03–0,07  0,05 

Gnojowica bydlęca (8% s.m.)  0,3–0,5  0,14–0,22 0,3–0,4  0,18–0,30 0,06–0,10  0,05 

Źródło: opracowanie własne na podstawie: JANKOWSKA-HUFLEJT [1998]; MAĆKOWIAK [2000]; MORACZEWSKI [1996]; OSTROWSKI [1998].

Wartość nawozowa obornika zależy od: ‒ rodzaju zwierząt od których pochodzi – najlepszy bydlęcy; ‒ sposobu żywienia zwierząt – odchody zwierząt żywionych paszą bogatą w białko

i paszą treściwą, z małym udziałem włókna surowego, są płynne, zbyt zasobne w azot i trudno uzyskać ich właściwy rozkład;

‒ ilości i jakości dodawanej ściółki (zawiera węglowodany jako źródło energii dla mi-kroorganizmów i umożliwia dostęp powietrza do pryzmy obornika) – najlepszą ściół-ką jest słoma zbożowa (duża objętość), a także łęty ziemniaczane, słoma grochu i rzepaku; niezbędna ilość słomy w oborze wgłębionej to 8–15 kg na 1 DJP.

‒ sposobu i czasu jego przechowywania. Obornik pełni funkcje produkcyjne i ochronne, poprawia bilans wilgoci w glebie,

chroni rośliny przed wymarzaniem i wysychaniem, wpływa na poprawę zadarnienia, zwiększa udział wartościowych traw i roślin motylkowatych (koniczyny, komonicy), zmniejsza tempo zakwaszania gleby [JANKOWSKA-HUFLEJT 1996; 1998].

Najlepszym nawozem gospodarskim na trwałe użytki zielone jest dobrze rozłożony, przefermentowany lub kompostowany, obornik – szczególnie bydlęcy.

Jedna tona obornika zawiera średnio: 5 kg azotu (N), 3 kg fosforu (P2O5), 7 kg potasu (K2O).

Działanie obornika trwa 2–3 lata (tzw. działanie następcze). Jego wykorzystanie wynosi średnio 40–50% w pierwszym roku, 30–35% w drugim i 10–15% w trzecim.

10

Kompost z obornika można produkować na płytach gnojowych lub w specjalnie przygotowanym miejscu, na którym nie wystąpią przesiąki do gleby i spływy po-wierzchniowe, najlepiej zaopatrzonym w instalacje odprowadzające je do szczelnych zbiorników na gnojówkę i wodę gnojową. Kompost z obornika można wzbogacać zie-mią, nawozami zielonymi, odpadami z młocki czy łętami ziemniaczanymi, a także – szczególnie zalecanymi w tym systemie – rozdrobnionymi minerałami (mączki skalne).

Przydatne są komposty z odpadów gospodarskich (plewy, słoma spod stert i kopców, łęty ziemniaczane, łodygi kukurydzy, rzepaku, niedojady z pastwisk, liście buraków, marchwi, kapusty, chwasty bez nasion) i substancje organiczne naturalne (li-ście, igliwie, trociny, kora). Wartość takich kompostów jest równa mniej więcej połowie wartości obornika niekompostowanego. Komposty mogą zachwaszczać łąki, ale są to przeważnie jednoroczne chwasty polowe [MORACZEWSKI 1996].

Płynne nawozy naturalne wykazują na użytkach zielonych działanie pośrednie mię-dzy nawozami mineralnymi i obornikiem czy kompostami.

Gnojówka (przefermentowany mocz) o zawartości 3% s.m., zawiera ponad dwu-krotnie więcej potasu (K2O) niż gnojowica i niewiele fosforu (P2O5) (tab. 3). Jest to nawóz azotowo-potasowy, który trzeba uzupełniać fosforem (ok. 40–60 kg P2O5/ha).

Jeden m3 gnojówki bydlęcej zawiera 4 kg azotu, 9 kg potasu i 0,23 kg fosforu. Odpowiada to ok. 10 kg saletry amonowej, 14 kg 60% soli potasowej i 0,5 kg superfos-fatu potrójnego. Aby wprowadzić do gleby te same ilości azotu i potasu w gnojówce świńskiej trzeba zastosować dawkę aż 3 m3.

Fot. 1. Beczkowóz do rozlewania gnojówki – użytki zielone w Danii ( fot. H. Jankowska-Huflejt)

11

Gnojowicę, nawóz płynny powstający w oborach rusztowych, również można sto-sować na użytki ekologiczne, w porozumieniu i za zgodą jednostki certyfikującej. Zale-cana ostrożność wynika z dużej zawartości w niej wody. Nadmiar wody wypiera z gleby powietrze, stymulując niekorzystne procesy beztlenowe. Szczególnie silnie na niedosta-tek tlenu reagują gleby zwięzłe [SZYMONA i in. 2000]. Jednakże niewielkie ilości gno-jowicy działają na łąkę dodatnio.

Stosowanie nawozów naturalnych na łąki. Według „Ustawy o nawozach i nawo-żeniu” [2007] dawki nawozów gospodarskich powinny wynikać z zawartości w nich azotu. Roczna ich dawka nie powinna zawierać więcej niż 170 kg azotu całkowitego na 1 ha użytków rolnych, czyli do 30 t/ha obornika i 30 m3/ha gnojowicy.

Jednorazowe dawki tych nawozów należy ustalać według zawartości w nich tzw. azotu działającego, czyli mającego takie samo działanie nawozowe jak azot z nawozów mineralnych. Azot działający jest to zatem ta część azotu całkowitego w nawozach organicznych, która wykazuje takie samo działanie plonotwórcze jak określona ilość tego składnika w nawozach mineralnych. Równoważnik nawozowy jest to wartość plonotwórcza danego składnika zawartego w nawozach naturalnych odniesiona do war-tości plonotwórczej nawozów sztucznych.

Tabela 4. Równoważniki nawozowe dla azotu w nawozach naturalnych (gospodarskich)

Rodzaj nawozu Równoważnik nawozowy dla terminu stosowania 

jesiennego  wiosennego 

Obornik  0,3    0,31) 

Gnojowica  0,5  0,6 

Gnojówka  0,5  0,8 

Źródło: Kodeks … [2002].

Wartość równoważników nawozowych dla azotu, czyli wartość nawozowa nawo-zów naturalnych, zależy też od kategorii agronomicznej gleby (im gleba cięższa, tym równoważnik jest większy) oraz od terminu stosowania nawozów (równoważnik więk-szy w terminie wiosennym – tab. 4).

Gnojowica i gnojówka, stosowane w zbyt dużych dawkach i bez uzupełniania fosforem, 

pogarszają jakość użytku. Zamiast traw i roślin bobowatych mogą pojawić się azoto‐ i pota‐

solubne chwasty dwuliścienne (barszcz zwyczajny) i nastąpi rozrzedzenie darni. 

Azot działający = azot całkowity x równoważnik nawozowy (tab. 4) Przykładowo: gdy równoważnik nawozowy nawozu naturalnego wynosi 0,6, to zna‐czy, że każde 100 kg azotu wniesionego do gleby w tym nawozie, odpowiada dzia‐łaniu 60 kg N zastosowanego w nawozach mineralnych, czyli 60 kg azotu działają‐cego (100 kg x 0,6 = 60 kg). 

12

Dawki gnojówki, zarówno roczna, jak i jednorazowa, dodatkowo powinny wynikać z dużej zawartości w niej potasu (0,7–1,0% K2O w s.m.) i prawie 100-procentowego jego wykorzystania przez ruń łąkową. Aby uniknąć przepotasowania pasz, dopuszczalna roczna dawka gnojówki nie powinna przekraczać 20 m3/ha, a optymalna – zalecana na łąki ekologiczne – do 15 m3/ha.

Obornik na łąki najlepiej stosować późną jesienią, na przełomie października i li-stopada. Można też wczesną wiosną, ale wtedy musi być dobrze rozłożony, drobny, aby nie zacieniał rozwijających się roślin.

Późną jesienią część azotu w formie amonowej jest absorbowana przez drobnoustroje, a niskie tempe-ratury i wilgoć zabezpieczają przed jego wypłukiwaniem do wód i ulatnianiem się w powietrze. Ponadto zwarta warstwa korzeni darni sorbuje biologicznie również inne składniki nawozowe obornika, co zabezpie-cza je przed wymywaniem przez deszcz. Większość składników pokarmowych w oborniku występuje w formie substancji organicznej, która może być pobrana przez rośliny po mineralizacji. Jest to proces długotrwały, wymagający odpowiednich warunków. Intensywna mineralizacja masy organicznej obornika zachodzi następnego roku wiosną i latem, kiedy zmniejsza się również sorpcja biologiczna, po wyginięciu w okresie zimy części drobnoustrojów wniesionych w oborniku.

Gnojówkę najlepiej stosować wiosną (od początku kwietnia) oraz latem, do końca sierpnia, w 2 tygodnie po I lub II pokosie.

W gnojówce 90% azotu ma formę amonową, szybko przyswajalną, a jesienią możliwości pobrania i wykorzystania tych składników przez rośliny są ograniczone, gdyż powoli przechodzą one w stan spo-czynku zimowego. Ale amonowa forma azotu łatwo rozkłada się do amoniaku, który ulatnia się już podczas przechowywania i – szczególnie obficie – podczas rozlewania gnojówki. W rezultacie wykorzystanie azotu może zmniejszyć się nawet do 50%, zwłaszcza w upalną, słoneczną i wietrzną pogodę. Dlatego latem, pod-czas takiej pogody, wskazane jest rozcieńczanie gnojówki wodą w stosunku 1:0,5–1,0. Zapobiega to poparze-niom roślin, zmniejsza ulatnianie się amoniaku i zwiększa wykorzystanie nawozów.

Wszystkie nawozy gospodarskie powinny być rozprowadzane równomiernie na po-wierzchni łąki, aby uzyskać wyrównany rozwój roślin. Nawozy płynne rozprowadzamy beczkowozami wyposażonymi w urządzenia rozlewowe (rozbryzgowe) albo nowocze-

Zalecane optymalne dawki nawozów na łąki to:– obornika – ok. 5–10 t/ha na rok lub na 2 lata; – obornika kompostowanego – ok. 10–20 t/ha na rok lub na 2 lata; – gnojowicy – jednorazowo do 10 m3/ha, rocznie do 30 m3/ha; – gnojówki – jednorazowo do 5–7 m3/ha, rocznie do 15 m3/ha. 

Warto wiedzieć: Do planowania nawożenia przyjmuje się, że dzienna produkcja kału i moczu od 1 DJP wynosi 40–50 kg, a roczna – 14,6–18,2 t. Po doliczeniu wody użytej do mycia urządzeń, roczną produkcję gnojowicy szacuje się na 20 m3 (lub ton), a gnojówki na 7 m3.

13

sne urządzenia do wprowadzania ich bezpośrednio do gleby. Ogranicza to też ulatnianie się substancji odorowych i zmniejsza straty azotu. Rozlewanie beczkowozami z płytka-mi rozbryzgowymi najlepiej wykonywać w dni pochmurne (nawet podczas małego deszczu), pamiętając o uwzględnieniu kierunku wiatru w stosunku do sąsiadujących domów, powierzchni wody czy obszarów chronionych.

Trzeba też pamiętać, że zgodnie z dobrymi praktykami rolniczymi [Kodeks 2002] nawozy naturalne i organiczne można stosować tylko w okresie od 1 marca do 30 listopada. Nie stosuje się ich na gleby zamarznięte i pokryte śniegiem oraz zalane wo-dą, podtopione, a także w sąsiedztwie stref ochronnych źródeł i ujęć wody, brzegów wód powierzchniowych, kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych oraz obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego. Zakaz stosowania obowiązuje w odległości 20 m od tych obiektów. Nawozów płynnych nie wolno stosować na łąki o wysokim pozio-mie wody gruntowej i na obrzeżach rowów melioracyjnych oraz na stokach o nachyle-niu większym niż 10%.

Dopuszczalne nawożenie mineralne1). W rolnictwie ekologicznym nie wolno sto-sować mineralnych nawozów azotowych, natomiast dopuszczalne jest stosowanie mine-ralnych nawozów, np. fosforowych, potasowych, wapniowych i magnezowych, gdy pochodzą one z naturalnych surowców, np. mielone skały (bazalt, kizeryt, dolomit), wapno magnezowe węglanowe, kreda nawozowa; siarczan magnezu, nawozy potasowe (kainit, kalimagnezja, siarczan potasu); skały fosforytowe glinowo-wapniowe i wapnio-we (mączki); popiół drzewny. Kopaliny te (po rozdrobnieniu) najlepiej dodawać do kompostów lub stosować razem z obornikiem i gnojówką, bezpośrednio na glebę – w przypadku stałego niedoboru w niej tych składników. Doglebowo można stosować siarczany: potasu, magnezu i wapnia pochodzenia naturalnego, fosforyty (glinowo- -wapniowe i wapniowe) i kopalniany chlorek sodu (sól kamienna).

Utrzymanie roślin bobowatych w runi oraz dobrej żyzności i struktury gleby może wymagać poprawy jej odczynu. Głównym czynnikiem poprawiającym powinny być obornik i komposty, a na gleby bardzo kwaśne – pHKCl poniżej 5,0 – należy zastosować mączkę wapienną lub inne nawozy wapniowo-magnezowe (dolomit, mączka bazal-towa, wapno magnezowe węglanowe lub krzemianowe). Można je stosować na po-wierzchnię zadarnioną. Działają powoli, nie powodują nadmiernej mineralizacji materii organicznej i nadmiernego wymywania azotanów do wód gruntowych. Są odpowiednie również na gleby lekkie. Dawki tych nawozów to maksymalnie 500 kg/ha dolomitu lub kredy pojeziornej albo 50–150 kg/ha mączki bazaltowej.

1) Zgodne z wykazem IUNG (www.iung.pulawy.pl)

Nie należy pokrywać runi zbyt grubą warstwą gnojówki ani wywozić jej beczkowoza‐

mi na gleby podmokłe  lub nadmiernie uwilgotnione. Trzeba też pamiętać o zachowaniu 

odpowiedniej przerwy (3 tygodnie) między nawożeniem a koszeniem łąk. 

14

GOSPODAROWANIE NA PASTWISKACH

Rola pastwisk w gospodarstwie ekologicznym jest niesłychanie ważna. Pastwisko, nawożone nawozami gospodarskimi, najlepiej wykorzystuje naturalne możliwości pro-dukcyjne siedliska, a pozyskiwana pasza ma duże walory żywieniowe, wynikające z dużej różnorodności gatunków roślin oraz z braku strat w czasie zbioru i konserwacji [JANKOWSKA-HUFLEJT i in. 1996], a wypasane zwierzęta mają korzystny wpływ na szatę roślinną i bytujące w niej organizmy zwierzęce.

Podstawową grupą roślin na pastwisku, podobnie jak na łące, są trawy. W rolnic-twie ekologicznym zalecane są odmiany ekstensywne, które dobrze przystosowują się do gorszych warunków uprawy. Ekstensywne odmiany wyhodowano w obrębie gatun-ków półintensywnych (stokłosa bezostna, rajgras wyniosły, mietlica biaława, kostrzewa czerwona, koniczyna szwedzka), gatunków siedlisk silnie uwilgotnionych, na glebach organicznych (wyczyniec łąkowy, wiechlina błotna, mozga trzcinowata, komonica błot-na), a także w obrębie gatunków intensywnych, np. życica trwała, kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa [JANKOWSKA-HUFLEJT, DOMAŃSKI 2014].

Drugą ważną grupą roślin są motylkowate, zwłaszcza koniczyna biała, bez której dobre pastwiska ekologiczne praktycznie nie mogą istnieć. Koniczyna biała poprawia wartość żywieniową zielonki, a dodatkowo może wiązać azot atmosferyczny. Dlatego zalecany udział koniczyny białej w runi pastwisk powinien wynosić około 20–30%. W siedliskach zbyt suchych dla koniczyny białej, dopuszcza się udział komonicy zwy-czajnej, a w zbyt wilgotnych – koniczyny białoróżowej (szwedzkiej).

Na pastwiskach ekologicznych ważne są zioła, dzięki swym właściwościom diete-tycznym. Zawierają witaminy i substancje (alkaloidy, estrogeny, karoten i in.) korzystne dla zdrowia zwierząt i jakości pozyskiwanych od nich produktów (mleko, mięso). Na pastwiskach mogą występować: mniszek pospolity, krwawnik pospolity, brodawnik jesienny, przywrotnik pasterski, babka lancetowata, kminek zwyczajny i inne.

Oprócz ziół występują też chwasty. Ich udział w plonie nie powinien przekraczać 10%. Najczęściej występujące to: stokrotka pospolita, jaskry ostry i rozłogowy, po-krzywa zwyczajna, szczawie tępolistny i kędzierzawy, śmiałek darniowy, turzyce i sity.

Zielonka pastwiskowa zawiera w odpowiednich proporcjach niezbędne dla zwierząt składniki żywieniowe, zwłaszcza makro- i mikroelementy, białko, cukry, witaminy i inne związki. Jej wartość żywieniowa i dzienne spożycie może gwarantować nawet 15 l mleka od jednej krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała bydła opasowego i hodowlanego na poziomie 0,5–0,7 kg od jednej sztuki dziennie.

Wypas zwierząt jest bardzo korzystną formą ich żywienia ze względu na: 

małe koszty pozyskiwania zielonki w porównaniu z kosztami innych pasz; 

dużą wartość żywieniową zielonki pastwiskowej; 

rolę zoohigieniczną; 

korzystny wpływ zwierząt na środowisko przyrodnicze. 

15

Jaskier rozłogowy (Ranunculus repens L.) – roślina trująca w stanie surowym (zielonym)

(fot. H. Jankowska-Huflej)

Śmiałek darniowy (Deschampsia cespitosa) – wyjątkowo

uciążliwy chwast (fot. H. Jankowska-Huflejt)

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.) Kminek zwyczajny (Carum carvi L.)

Rośliny lecznicze źródło: https://pl.wikipedia.org/

16

Pastwisko w całym okresie pastwiskowym jest codziennie nawożone pozostawia-nymi przez pasące się zwierzęta odchodami stałymi i płynnymi. Ich ilość zależy od li-czebności stada i czasu trwania wypasu w ciągu doby.

Jedna sztuka DJP w sezonie pastwiskowym pozostawia na pastwisku odchody za-wierające ok.: 40 kg N, 6 kg P i 15 kg K. Ich średnie wykorzystanie przez roślinność wynosi: azotu – 50%, fosforu – 100% i potasu – 80%. Mimo to, aby ruń pastwiskowa mogła się właściwie rozwijać powinna być nawożona.

Do nawożenia pastwisk ekologicznych najlepiej stosować kompost obornikowy oraz inne produkowane w gospodarstwie. Komposty dostarczają roślinom niezbędnych składników pokarmowych i nie pogarszają jakości zielonki pastwiskowej przez nieprzy-jemny zapach, jak w przypadku obornika. Najlepszy jest kompost obornikowy [WASI-

LEWSKI 2008], który powinien dojrzewać około 1 roku w warunkach dwukrotnego prze-robienia. Można go stosować w ilości ok. 10–20 t na ha raz w roku lub co 2 lata, najle-piej w okresie jesiennym albo bardzo wczesną wiosną. Można też stosować kompost torfowy (najczęściej z torfu niskiego), wzbogacony obornikiem, gnojówką czy innymi materiałami roślinnymi, oraz komposty z różnych materiałów organicznych, takich jak słoma i plewy z żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa, słoma i łuszczyny rzepaku oraz in-nych roślin oleistych, słoma kukurydzy nasiennej, liście buraków, marchwi, kapusty, łęty ziemniaczane, zebrane niedojady pastwiskowe, poplony czy odpady technologiczne z roślin uprawnych.

Gnojowicę czy gnojówkę stosujemy podobnie jak w gospodarstwach konwencjonal-nych, z zaleceniem mniejszych dawek jednorazowych.

Dopuszcza się też stosowanie nawozów mineralnych2), np. wapniowych i magnezo-wych, z naturalnych surowców (skała bazaltowa, dolomitowa, kreda pojeziorna, wapno defekacyjne) dodawanych do kompostów, a tylko w razie konieczności do gleby. Do-puszcza się stosowanie doglebowo siarczanu potasu zawierającego sole magnezowe, siarczanu magnezu, siarczanu wapnia pochodzenia naturalnego, fosforytów (glinowo-wapniowych i wapniowych), kopalnianego chlorku sodu (soli kamiennej).

W przypadku gleb bardzo kwaśnych (pHKCl poniżej 5,0) – podobnie jak na łąki – na-leży zastosować dodatki mineralne, np. mączkę wapienną lub inne nawozy wapniowo-magnezowe. Dawki tych nawozów to maksymalnie 500 kg/ha dolomitu lub kredy poje-ziornej albo 50–150 kg/ha mączki bazaltowej.

Pastwisko powinno być zlokalizowane możliwie blisko zabudowań inwentarskich: dla krów mlecznych najdalej 1 km, dla bydła opasowego – 1,5 km, a dla młodzieży ho-dowlanej – 2 km. Pastwisk nie powinno się lokalizować przy drogach szybkiego ruchu i torach kolejowych oraz w sąsiedztwie zakładów przemysłowych.

2) Zgodne z wykazem IUNG (www.iung.pulawy.pl)

Uwaga! Na pastwiska ekologiczne nie nadają się komposty zawierające odpady po‐

chodzenia zwierzęcego, np. sierść, pióra, kości itp.  

17

Pastwisko powinno być zlokalizowane możliwie blisko zabudowań inwentarskich

(fot. H. Jankowska-Huflejt)

Pastwiska powinny być zakładane na glebach umiarkowanie wilgotnych, mineral-nych (grądach lub łęgach) oraz organicznych (większość murszowisk), o poziomie wo-dy gruntowej poniżej 70 cm, ale nie niższym niż 120 cm. Podczas spasania pastwisk na glebie zbyt wilgotnej zachodzą niekorzystne i szybkie zmiany w runi.

W gospodarstwach ekologicznych, podobnie jak w konwencjonalnych, rekomendowane są wypas kwaterowy i dawkowania paszy, jako najbardziej racjonalne (fot. H. Jankowska-Huflejt)

18

W gospodarstwach ekologicznych, podobnie jak w konwencjonalnych, można sto-sować wypas sposobem kwaterowym, dawkowym, wolnym i strzeżonym. Najbardziej racjonalne są wypas kwaterowy i dawkowania paszy. Wypas wolny i wolny strzeżony mogą być zalecane na terenach trudnych (np. mokrych, lub bardzo suchych), tzw. mar-ginalnych, oraz w siedliskach cennych przyrodniczo (zwłaszcza wypas strzeżony).

W naszej strefie klimatycznej sezon pastwiskowy trwa ok. 160–170 dni w roku – od pierwszej dekady maja do połowy października. Podstawowym kryterium rozpoczęcia wiosennego wypasu jest wysokość runi ok. 10–12 cm. Opóźnienie wypasu wiosną to spasanie przestarzałej zielonki, zwłaszcza w I rotacji, i dłuższe oczekiwanie na jej odro-śnięcie. Mniejszym złem jest zbyt wczesne rozpoczęcie wypasu wiosną niż zbyt późne.

W żywieniu pastwiskowym część paszy nie jest zjadana. Aby ograniczyć te straty do minimum (tj. do 20% plonu) ruń należy spasać w momencie tzw. dojrzałości pastwi-skowej, czyli po uzyskaniu wysokości ok. 15–18 cm. Taką ruń zwierzęta pobierają naj-chętniej (pasą się) i w stosunkowo krótkim czasie są w stanie zaspokoić swoje potrzeby pokarmowe, gdyż zawartość składników pokarmowych jest w niej najbardziej zbliżona do optymalnej, a proporcje zawartości białka i węglowodanów najkorzystniejsze.

Tabela 5. Spożycie zielonki przez krowę w zależności od wysokości głównej masy runi

Wysokość runi 

cm 

Dobowe spożycie 

kg z.m.  kg s.m. 

2–8  20  4,5 

8–12  41  9 

12–20  68  14,5 

20–40  32  7,8 

Źródło: WASILEWSKI [2004].

Okres spoczynku i odrastania runi po spasieniu i trwa 3–7 tygodni i nie jest równo-mierny, zwłaszcza na pastwiskach ekologicznych, na których nie można stosować szybko działających nawozów azotowych. Intensywność i równomierność przyrastania plonu zależy od warunków klimatycznych. Odrastanie i plonowanie runi jest największe od oko-ło połowy maja do połowy czerwca, potem maleje, aż do końca wegetacji roślin, tj. do zimy. W maju i czerwcu rośliny uzyskują wysokość „paśną” równą 15 cm w ciągu 18–25 dni, natomiast w sierpniu i wrześniu – w czasie 2-krotnie dłuższym. Według MIKOŁAJ-

CZAKA [1983] plon uzyskiwany w maju i czerwcu ocenia się na około 50% plonu roczne-go, w lipcu i sierpniu – na ok. 35%, a we wrześniu i październiku zaledwie na ok. 15%.

Podstawowym kryterium rozpoczęcia wypasu jest wysokość runi: ok. 10–12 cm – wypas wiosenny,   ok. 15–18 cm – wypasy następne. 

19

Ważny jest dostęp do wody pitnej na pastwiskach. Dorosła krowa wypija dzien-nie do 60 l wody, a młode bydło, zależnie od masy ciała, 15–40 l (tab. 6). Wodę na pa-stwisko można dowozić beczkowozem lub w wozach poidłowych. Przy wodopojach najlepiej też podawać zwierzętom lizawki solne z mikroelementami (oprócz chlorku sodu – kobalt, cynk, jod, magnez, mangan i selen).

Tabela 6. Przeciętne zapotrzebowanie poszczególnych grup bydła na wodę, dm3/szt./dzień

Grupa zwierząt Zapotrzebowanie na wodę 

ogółem1)  pitną 

Krowy    80–100  40–60 

Jałówki cielne  60–70  40–50 

Jałówki 1–1,5 roku  50–60  30–40 

Jałówki 0,5–1 roku   35–40  15–20 

*oraz na przygotowanie pasz, mycie stanowisk, instalacji itp. Źródło: WASILEWSKI [2008], zmodyfikowane.

Ważny jest dostęp do wody pitnej na pastwiskach (fot. H. Jankowska-Huflejt)

20

KONSERWACJA PASZ ŁĄKOWYCH NA ZIMĘ

W warunkach klimatycznych Polski okres żywienia zimowego zwierząt wynosi oko-ło 200 dni. W okresie wegetacyjnym trzeba wyprodukować i zakonserwować pasze objętościowe na okres żywienia zimowego. Ruń łąkową można zakonserwować w po-staci siana lub kiszonki. W Polsce wciąż dominuje suszenie runi na siano, chociaż do-brze przygotowana kiszonka, zwłaszcza o podwyższonej zawartości suchej masy, ma lepszą wartość pokarmową.

Suszenie skoszonej runi łąkowej i zbiór na siano. Suszenie polega na obniżeniu zawartości wody w skoszonej zielonce poniżej 15%. Suszyć można: na pokosach lub specjalnych przyrządach (płotki, kozły, ostwie), na słońcu i wietrze; za pomocą urządzeń mechanicznych, powodujących przepływ nieogrzanego lub pod-

grzanego powietrza przez masę skoszonych roślin, częściowo podsuszonych na łące.

Suszenie skoszonej runi na powierzchni łąki (na pokosach) może trwać od kilku do kilkunastu dni, w zależności od warunków pogodowych. Suszenie można przyspieszyć, stosując kosiarkę rotacyjną ze spulchniaczem lub zgniataczem pokosów lub rozrzucając zielonkę tuż po skoszeniu i przetrząsając kilkakrotnie w ciągu następnych dni, w zależ-ności od temperatury i wilgotności powietrza, stosując np. przetrząsaczo-zgrabiarkę beznapędową lub przetrząsacz karuzelowy. Ze względu na straty mechaniczne delikat-nych części roślin, szczególnie bobowatych, przetrząsanie należy ograniczać do nie-zbędnego minimum. Podsuszoną do15–20% wilgotności masę zbiera się przyczepami samozbierającymi (wozy paszowe) lub prasą zbierającą.

Siano podsuszone na powierzchni łąki do wilgotności około 35–40% można dosu-szać za pomocą urządzeń mechanicznych (aktywna wentylacja). Takie siano układa się luźnymi warstwami o grubości 2,5–3,0 m na odpowiednich rusztach, pod które przez 24–28, a nawet 48 godzin, wdmuchuje się wentylatorami nieogrzane lub ogrzane powie-trze. Siano uznaje się za wysuszone, gdy temperatura powietrza w dosuszanym materia-le i temperatura powietrza wtłaczanego wyrównują się po włączeniu wentylatora po 15 godzinach przerwy (wierzchnia warstwa nie zagrzewa się).

Zbiór skoszonej runi łąkowej na sianokiszonkę. Kiszenie roślin opiera się na pro-cesie zakwaszania masy roślinnej kwasem mlekowym, powstającym w procesie fermen-tacji wywołanej przez bakterie znajdujące się w zakiszanej runi. Zakiszać można: w silosach przejazdowych i pryzmach, w rękawach foliowych, w belach cylindrycznych owijanych folią (najpopularniejszy) [WRÓBEL 2014].

Siano  zbierane  w  niesprzyjających  warunkach  pogodowych  charakteryzuje  się 

małą wartością pokarmową i jego stosowanie w żywieniu bydła uniemożliwia uzyska‐

nie wysokiej produkcji mleka bez dodatku dużej ilości paszy treściwej. 

21

Podsuszanie. Do zakiszenia zielonkę należy podsuszyć do 30–40% suchej masy, na co wystarcza okres 1–2 dni. Schnięcie skoszonych roślin można przyspieszyć, używając kosiarek ze zgniataczem lub spulchniaczem pokosów, oraz przetrząsając (1–2 razy) skoszoną ruń za pomocą przetrząsaczy z aktywnymi zespołami roboczymi lub beznapę-dowymi. Zawartość suchej masy można określić na podstawie cech zielonki (tab. 7).

Tabela 7. Określanie zawartości suchej masy w zielonce na podstawie jej cech zewnętrznych

Cechy zielonki  Zawartość suchej masy, % 

Nie widać żadnych oznak więdnięcia na łodygach, źdźbłach i liściach  20 

Liście  zmieniają  barwę  i  więdną;  a  łodygi  i  źdźbła  są  jeszcze  zielone i soczyste 

20–30 

Liście  jaśnieją  i  zaczynają  szeleścić;  ogonki  liści  są  jeszcze  niełamliwe; łodygi (źdźbła) bieleją i więdną 

30–40 

Liście  są  już  suche,  zaczynają  się kruszyć; ogonki  liści  są  łamliwe;  łodygi (źdźbła) są jeszcze giętkie, wilgotne w kolankach 

40–50 

Liście silnie się kruszą; ogonki  liści  łamią się;  łodygi (źdźbła) zaczynają się łamać 

50 

Źródło: ZASTAWNY, JANKOWSKA-HUFLEJT (red.) 2004 – zmodyfikowane.

Zakiszanie. O przydatności do kiszenia runi decyduje zawartość cukrów rozpusz-czalnych i tzw. pojemność buforowa. Rolnik może wpływać na zdolność zielonki do zakiszenia wybierając właściwy terminu zbioru [ZASTAWNY i in. 2000]. Ruń łąkową należy kosić w słoneczny dzień, najlepiej między godziną 10.00 a 14.00, kiedy zawar-tość węglowodanów jest największa [FALKOWSKI i in. 2000]. Podczas wszystkich czyn-ności należy unikać zabrudzenia zielonki. Między innymi dlatego należy kosić trawy nie niżej niż 5–6 cm nad gruntem. Wskazane jest wyrównywanie powierzchni łąki i prze-strzeganie zasad nawożenia nawozami naturalnymi. Szczególnie ważne jest ścisłe prze-strzeganie reżimu technologicznego, gdyż w rolnictwie ekologicznym możliwości wspo-magania procesu zakiszania są ograniczone.

Zakiszanie w pryzmach i silosach. Zielonkę, podsuszoną do 30–40% s.m. i zgra-bioną w wały, zbiera się przyczepami samozbierającymi lub sieczkarniami polowymi i rozładowuje do silosu lub na pryzmę. Rozładowywany materiał należy ugniatać (np. ciężkim ciągnikiem kołowym), do uzyskania zagęszczenia 200 kg/m3 (35% s.m.).

Napełnianie silosu lub pryzmy należy wykonać jak najszybciej. W przypadku desz-czu czynność należy przerwać, a silos lub pryzmę okryć folią i napełnianie dokończyć następnego dnia. Pryzma lub silos powinny być szczelnie okryte folią i obciążone z góry i na bokach warstwą piasku o grubości 5–10 cm. Pryzmę można obłożyć starymi opo-nami lub workami z piaskiem, co zapobiega przenikaniu do kiszonki powietrza i wody oraz ulatnianiu się dwutlenku węgla, powstającego podczas procesu zakiszania (produkt fermentacji) i będącego naturalnym konserwantem.

22

Zakiszanie w dużych belach. Podsuszoną zielonkę zbiera się prasami zwijającymi i formuje w bele, które przewozi się do miejsca owijania i składowania. Uformowane bele należy w ciągu 2–4 godzin owinąć 4–6 warstwami samoprzylepnej folii za pomocą owi-jarki. Bele trzeba składować w pozycji stojącej, nawet w 2–3 warstwach i chronić przed uszkodzeniem przez ptaki lub zwierzęta. Wszelkie uszkodzenia powinny być natychmiast zaklejone, aby zapobiec ulatnianiu się dwutlenku węgla i psuciu się kiszonki.

Uformowana bela przed owinięciem folią (fot. H. Jankowska-Huflejt)

Zakiszanie w rękawach foliowych. Jakość kiszonek w rękawach foliowych może być lepsza niż w belach owijanych czterema warstwami folii. Wynika to z intensywniej-szych procesów fermentacji lepiej ubitego i rozdrobnionego materiału, do którego bakterie mają lepszy dostęp. Zielonki muszą być odpowiednio podsuszone, gdyż wilgotne są zbyt słabo zgniatane przez maszynę wtłaczającą, a intensywna fermentacja mlekowa w wilgotnym surowcu oraz powstawanie dużej ilości gazu może spowodować pęknięcie rękawa foliowego. Technologia ta jest bardzo wydajna, do 40 t zakiszanej masy na godzi-nę. Wymaga zaangażowania dużej ilości środków do zbioru i transportu w tym samym czasie i dlatego jest przydatna głównie w gospodarstwach wielkoobszarowych.

Stosowanie dodatków do zakiszania jest w pewnych okolicznościach uzasadnione i ułatwia uzyskanie dobrej paszy. Dotyczy to przede wszystkim: zielonki, z przewagą roślin bobowatych bądź kupkówki pospolitej; runi późno i obficie nawożonej, szczególnie azotem; runi zbieranej podczas pochmurnej i deszczowej pogody, utrudniającej podsuszenie

i uzyskanie dobrego surowca do zakiszenia.

23

Dodatki mogą być stosowane za pomocą specjalnych dozowników zamontowanych na prasie lub przyczepie zbierającej tuż po zebraniu zielonki przez podbieracz palcowy, przed sprasowaniem w bele lub przed dostaniem się do skrzyni objętościowej przycze-py. Gwarantuje to dokładne wymieszanie preparatu z zakiszaną paszą. Dodatki można też rozprowadzać ręcznie (opryskiwaczem plecakowym i lancą) lub opryskiwaczem ciągnikowym na przygotowany materiał w pryzmie lub silosie czy zgrabiony w wały na łące [BAROWICZ 2013].

W gospodarstwach ekologicznych, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie wol-no stosować konserwantów chemicznych. Jako dodatki mogą być stosowane enzymy, bakterie i drożdże. Użycie kwasów mlekowego, mrówkowego, propionowego i octowe-go jest dozwolone wyłącznie wtedy, gdy warunki pogodowe uniemożliwiają właściwą fermentację i po uzgodnieniu z upoważnioną jednostką certyfikującą.

Dozwolone jest stosowanie dodatków węglowodanowych (melasa, pulpa z buraków cukrowych, suszona serwatka) i preparatów biologicznych zawierających 2–3 szczepy bakterii kwasu mlekowego, tzw. inokulantów (dostępne w handlu). Ostatnio pojawiły się inokulanty zawierające heterofermentatywne bakterie mlekowe Lactobacillus buch-neri, które oprócz kwasu mlekowego, wytwarzają też m.in. kwasy octowy i propiono-wego. Kwasy octowy i propionowy ograniczają rozwój drożdży i grzybów pleśniowych, co wydłuża okresu stabilności tlenowej kiszonek po ich otwarciu.

W przypadku zakiszania zielonki wilgotnej w silosach, kiedy nie ma możliwości pod-suszenia, można zastosować materiały osuszające, chłonące soki kiszonkowe, np. otręby pszenne, suche wysłodki buraczane lub drobną sieczkę ze słomy [BRZÓSKA 2007].

Zakiszanie w rękawie foliowym; Aplikator do inokulantów zamontowany na

źródło: http://bagpolska.pl/ obciążniku; źródło: www.agrotesty.pl

24

ELEMENTY RENOWACJI

Niezależnie od systemu gospodarowania za główne przyczyny niekorzystnych zmian na trwałych użytkach zielonych uznaje się: brak lub niewłaściwe nawożenie, w tym przenawożenie azotem czy brak nawożenia

potasem na glebach organicznych (torfowo-murszowych); zaniechanie zabiegów pielęgnacyjnych, zwłaszcza wałowania pobagiennych użytków

zielonych (na glebach torfowo-murszowych), głównie wczesną wiosną; niewłaściwe stosowanie gnojówki i gnojowicy, powodujące nadmierny udział w runi

ziół czy chwastów potaso- i azotolubnych, m.in. takich jak szczaw, mniszek pospoli-ty, ostrożeń warzywny i inne;

długotrwałe nadmierne uwilgotnienie gleby i związany z nim niedobór tlenu w war-stwie korzeniowej, który sprzyja rozwojowi sitów, skrzypów, jaskrów, turzyc i śmiałka darniowego, a jednocześnie zanikaniu wartościowych traw i motylkowa-tych;

długotrwała susza latem, hamująca rozwój płytko korzeniących się traw, a umożliwia-jąca rozwój chwastów głęboko korzeniących się;

błędy w czynności koszenia (zbyt niskie – którego nie lubią wysokie trawy) i techno-logii zbioru (niszczenie darni przez koła ciężkich maszyn);

zbyt późny zbiór I i II pokosu, pozostawianie resztek zielonki i siana na powierzchni łąki; błędy w użytkowaniu pastwiskowym: nadmierne wgniecenia i uszkodzenia darni,

obecność niedojadów i tajniaków, nadmiar chwastów, nadmierne przygryzanie runi; wieloletnie jednostronne użytkowanie kośne lub pastwiskowe, zarówno na intensyw-

nych, jak i ekstensywnych łąkach i pastwiskach (zamiast użytkowania zmiennego).

Metody odnawiania łąk i pastwisk w gospodarstwach ekologicznych wymagają istotnych modyfikacji w porównaniu do stosowanych w gospodarstwach konwencjonal-nych. Wynika to z założeń rolnictwa ekologicznego, które wymaga m.in. rezygnacji z chemicznych metod uprawy i nawożenia oraz wyeliminowania środków chemii rolnej [Ustawa... 2004]. W związku z tym nie mogą być stosowane metody renowacji oparte na herbicydach, wykorzystywanych do niszczenia chwastów i do tzw. „orki che-micznej”, nie można korzystać z nawozów mineralnych, głównie azotowych, zarówno na nowe zasiewy, jak i do ich późniejszej pielęgnacji. Zdecydowanie większa rola przy-pada wszystkim nawozom naturalnym i organicznym, szczególnie na glebach mineral-nych [JANKOWSKA-HUFLEJT 2014].

Renowacja przez nawożenie – w gospodarstwach ekologicznych przydatne są wszystkie nawozy naturalne i organiczne, a najbardziej przefermentowany obornik by-dlęcy i komposty organiczne. W celach renowacyjnych stosuje się większe dawki obor-nika niż zwykle, tzn. 30–40 t/ha. Obornikiem nawozimy stare użytki zielone późną je-sienią (dopuszczalna wczesna wiosna). Po nawożeniu obornikiem najczęściej wzrasta udział gatunków traw wysokich dobrze reagujących na azot (kupkówka pospolita i inne gatunki) oraz roślin dwuliściennych, często koniczyny białej, zwłaszcza na pastwisku.

25

W rezultacie już w pierwszym roku nawożenia regeneracyjnego można uzyskać plon 2–3-krotnie większy niż z łąki nienawożonej [JANKOWSKA-HUFLEJT 1998; 2014].

Dobrze przefermentowany kompost organiczny (20–30 t/ha) również działa rege-nerująco, zwłaszcza na słabo próchniczych i ubogich glebach mineralnych. Dobrze jest uzupełnić go azotem, np. w gnojówce czy gnojowicy. Kompost można stosować jedno-razowo jesienią lub wiosną albo w dawce podzielonej (np. ½ po zbiorze I odrostu i ½ jesienią) [WESOŁOWSKI, KOWALCZYK 2006].

Duże właściwości regeneracyjne mają gnojówka i gnojowica, głównie pochodzenia bydlęcego. Gnojówkę w dawce 5–6 m3/ ha należy równomiernie rozlać po powierzchni (na pastwiska mniej) na początku wegetacji, następną po I pokosie na łąkach i po 2. wypasie (rotacji) na pastwiskach. Rocznie nie więcej niż 15 m3/ha.

Przykład niewłaściwego stosowania obornika – słabo rozłożony, rozprowadzony

nierównomiernie, stosowany w lipcu zamiast późną jesienią (fot. H. Jankowska-Huflejt)

W podobnych dawkach, ale późną jesienią lub wczesną wiosną, można stosować gnojowicę bydlęcą (koniecznie w porozumieniu z jednostką certyfikującą w rolnictwie ekologicznym). Termin letni jest gorszy, gdyż w okresie upałów gnojowica szybko wy-sycha, tworząc skorupy z części stałych odchodów na darni. Nawożenie gnojówką i gnojowicą wymaga nawożenia uzupełniającego fosforem w dawce 30–40 kg P2O5/ha.

Renowacja przez podsiew – wymaga wzruszenia wierzchniej warstwy gleby oraz częściowego zniszczenia starej darni. Na lekkich glebach mineralnych o kwaśnym od-czynie (pH 3,5–5,5) wskazane jest wapnowanie: 2–3 t CaO/ha w postaci wapna węgla-nowego lub węglanowo-magnezowego (dolomitu). Następnym zabiegiem jest nawoże-nie przedsiewne: około 60 kg P2O5 w postaci niskoprocentowej mączki fosforytowej

26

i około 40 kg K2O na ha w postaci kainitu albo w postaci gnojówki, w dawce 5–6 m3/ha równomiernie rozlanej po powierzchni. W takiej dawce roślinom można dostarczyć około 40–45 kg K2O i 18–20 kg N na 1 ha. Gnojówkę lepiej zastosować w okresie krzewienia się młodych traw [JANKOWSKA-HUFLEJT 2014].

W gospodarstwach, które mogą skorzystać z agregatu uprawno-siewnego do siewu bezpośredniego w darń, wskazane jest wykonanie podsiewu na łąkach i pastwiskach o bardzo słabej i luźnej darni, w wersji bez użycia herbicydów. Główną zaletą siewu bezpośredniego jest ograniczone oddziaływanie na strukturę powierzchniowej warstwy gleby, którą niszczą zabiegi bronowania i gryzowania, stymulujące w glebach mineral-no-próchniczych i torfowo-murszowych proces mineralizacji.

Ruń z dużym udziałem bobowatych (koniczyny łąkowej) w wyniku podsiewu

(fot. H. Jankowska-Huflejt)

Renowacja metodą pełnej uprawy płużnej nie jest zalecana w rolnictwie ekolo-gicznym, ze względu na dużą ingerencję w środowisko. Jej elementy są takie same jak w rolnictwie konwencjonalnym, ale różne nawożenie i pielęgnowanie nowych zasie-wów. Nawożenie przedsiewne musi być ograniczone. Na lekkich glebach mineralnych kwaśnych wskazane jest najpierw wapnowanie. Przedsiewnie zaleca się: nawozy fosforowe – około 60 kg P2O5/ha w postaci mączki fosforowej; kainit lub siarczan potasu – około 40–60 K2O/ha; gnojówka w ilości 10 m3/ha (zamiast mineralnych nawozów potasowych), w której

wnosi się do gleby około 80 kg K2O, 35 kg N i 2,5 kg P2O5; większe dawki mogą stymulować nadmierny rozwój groźnych chwastów jednorocznych i wieloletnich, zwłaszcza na glebach torfowo-murszowych w siedliskach posusznych.

27

Gnojowica jest przydatna do renowacji użytków zielonych. Zastosowanie 10–15 m3/ha gnojowicy, po zwałowaniu świeżo obsianej powierzchni, mulczuje (przykrywa) ją, poprawiając warunki kiełkowania nasion oraz przeciwdziała erozji wietrznej, stano-wiącej poważny problem na glebach lekkich [JANKOWSKA-HUFLEJT 2014].

PODSUMOWANIE

Rolnictwo ekologiczne ma w Polsce duże możliwości rozwoju. Sprzyjać temu może niski poziom zużycia nawozów mineralnych i pestycydów i – co jest z tym związane – bardziej ekstensywny charakter produkcji rolniczej w porównaniu do stanu w wysoko rozwiniętych państwach Europy Zachodniej. Należy również zaznaczyć, że w krajach Unii Europejskiej, zgodnie z zasadami wspólnej polityki rolnej, podejmuje się różno-rodne działania, mające na celu ekstensyfikację produkcji rolniczej i promowanie metod ekologicznych. A zatem również w Polsce istotne jest popieranie takich metod produk-cji, połączone z kampanią informacyjną prowadzoną wśród konsumentów. Na świecie obserwuje się rosnące zainteresowanie spożywaniem żywności ekologicznej, a z analizy tendencji wynika, że w przyszłości to zjawisko będzie się nasilać. Produkty tego rolnic-twa mogą zatem stać się naszym cennym atutem eksportowym.

WYKORZYSTANA LITERATURA

BAROWICZ T. 2013. Solidne kiszonki. WRP Biznes. Nr 06 s. 12–13. BRZÓSKA F. 2007. Jakość pasz objętościowych i ich wykorzystanie w żywieniu zwierząt. W: produkcja pasz

objętościowych dla przeżuwaczy. Konferencja naukowa. Puławy, 8–9 maja 2007. Puławy. IUNG s. 63–70.

FALKOWSKI M., KUKUŁKA I., KOZŁOWSKI S. 2000. Właściwości chemiczne roślin łąkowych. Poznań. AR. ISBN 83-7160-226-X ss. 132.

Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych 2011. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2009–2010. Warszawa.

JANKOWSKA-HUFLEJT H. 1996. Wykorzystanie obornika i nawozów mineralnych przez łąkę trwałą położoną na glebie mineralnej. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Z. 442 s. 183–192.

JANKOWSKA-HUFLEJT H. 1998. Ocena wpływu wieloletniego nawożenia obornikiem na stan i produkcyj-ność łąki. Rozprawa doktorska. Maszynopis. Falenty. Biblioteka IMUZ ss. 115.

JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2008. Wytyczne nawożenia łąk w gospodarstwie ekologicznym. Materiały Instruk-tażowe. Procedury. Nr 119/3. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 20.

JANKOWSKA-HUFLEJT H., DOMAŃSKI J.P. 2014. Roślinność łąk i pastwisk z uwzględnieniem gatunków i odmian zalecanych do użytkowania w rolnictwie ekologicznym. W: Poradnik rolnika ekologicznego. Monografia. Pr. zbior. Red. K. Węglarzy. Wyd. II uzupełnione i rozszerzone. ZD IZ-PIB Grodziec Ślą-ski Sp. z o.o. s. 61–80.

JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2014. Odnawianie zdegradowanych łąk i pastwisk, z uwzględnieniem gospodarstw ekologicznych. W: Poradnik rolnika ekologicznego. Ibidem s. 46–60.

JANKOWSKA-HUFLEJT H., PALUCH B., ZASTAWNY J. 1996. Przyczyny strat składników pokarmowych w procesie zbioru i konserwacji pasz z użytków zielonych. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISBN 83-85735-32-1 ss. 22.

28

JANKOWSKA-HUFLEJT H., ZASTAWNY J. 2003. Bezpieczne stosowanie gnojowicy i gnojówki na użytki zie-lone. Agrochemia-Agrotechnika. Nr 10 (502) s. 16–19.

MAĆKOWIAK Cz. 2000. Gnojowica jej właściwości i zasady stosowania z uwzględnieniem ochrony środowi-ska. Materiały Szkoleniowe. Nr 75/00. Puławy. IUNG ss. 30.

METERA D., SAKOWSKI T. 2008. Podręcznik rolnictwa ekologicznego. Radom. Wydaw. CDR w Brwinowie. ISBN 978-83-60185-43-8 ss. 264.

MIKOŁAJCZAK Z. 1983. Kwaterowe użytkowanie pastwiska. Wyd. 2. Warszawa. PWRiL ss. 101. MORACZEWSKI R. 1996. Łąki i pastwiska w gospodarstwie rolnym. Warszawa. Wydaw. Fundacja „Rozwój

SGGW”. ISBN 978-83-8698-026-0 ss. 220. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, 2002. Wyd. 2. Warszawa. MRiRW i MŚ ss. 93. NIERÓBCA A., KOZYRA J., MIZAK K., WRÓBLEWSKA E. 2013. Zmiany długości okresu wegetacyjnego

w Polsce. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 13. Z. 2 (42) s. 81–94. OSTROWSKI R. 1998. Nawożenie użytków zielonych. Kraków. IZ ss. 37. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie określenia jednostki organi-

zacyjnej kwalifikującej nawozy i środki poprawiające właściwości gleby do stosowania w rolnictwie ekolo-gicznym oraz prowadzącej wykaz tych nawozów i środków. Dz.U. Nr 164, poz. 1718, 1719, 1720.

Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. Dz.Urz. L 189 z 20.07.2007 r. s. 1.

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 (tekst pierwotny) z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szcze-gółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli.

Rozporządzenie Rady nr 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych. Według stanu praw-nego na dzień 12 października 2007 r. Dz. Urz. L 198 22.7.1991 s. 1.

SAPEK B. 1992. Zasady oceny potrzeb wapnowania i wyznaczania dawek nawozów wapniowych na trwałe użytki zielone na glebach mineralnych. Materiały Instruktażowe. Nr 101. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 11.

SZYMONA J., SAWICKI B., STUDZIŃSKA B., PONIATOWSKI H., TYMIŃSKI A., ŁOPUSZYŃSKI W. 2000. Poradnik rolnictwa ekologicznego. Projekt DANCEE Puszcza Białowieska. Hajnówka. PTRE, Zespół Doradztwa Rolniczego ss. 40.

Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Dz. U. Nr 147 poz. 1033. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym. Dz. U. Nr 93 poz. 898. WASILEWSKI Z. 2004. Zbiór pojęć i nazw używanych w łąkarstwie. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie.

Rozprawy naukowe i monografie. Nr 12 ss. 118. WASILEWSKI Z. 2008. Wytyczne wypasu bydła w gospodarstwach ekologicznych. Materiały Instruktażowe.

Procedury. Nr 120/4. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 20. WESOŁOWSKI P., DURKOWSKI T., KOWALCZYK J. 1998. Nawożenie gnojówką gruntów ornych i użytków

zielonych. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 12. WESOŁOWSKI P., KOWALCZYK J. 2006. Zasady stosowania nawozów naturalnych na trwałe użytki zielone”

Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 4. WRÓBEL B. 2014. Zbiór i konserwacja runi łąkowej w gospodarstwach ekologicznych. W: Poradnik rolnika

ekologicznego. Monografia. Pr. zbior. Red. K. Węglarzy. Wydaw. ZD IŻ-PIB Grodziec Śląski Sp. z o.o. s. 81-92.

YOUNIE D., HERMANSEN J. 2000. The role of grassland in organic livestock farming. Grassland Science in Europe. Vol. 5 s. 494–509.

ZASTAWNY J., HAMNETT R., JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2000. Zakiszanie runi łąkowej. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 32.

ZASTAWNY J., JANKOWSKA-HUFLEJT H. (red.) 2004. Produkcja pasz objętościowych na użytkach zielonych metodami ekologicznymi. Materiały dla doradców. Radom. KCDiROW ss. 142.