GOSPODARKA W XX WIEKU1. Czym różni się wiek XX od poprzednich

Zapoczątkowany postęp techniczny jaki nastąpił w II poł. XIX w. został kontynuowany także w wieku XX. W okresie XX w. obserwujemy wzrost produkcji przemysłowej, wzrost gospodarczy, rozwój społeczny. Czynniki powodujące ten wzrost to popyt, który staramy się zaspokoić. W wieku XX popyt jest duży, gdyż następuje:

wzrost liczby ludności (4-krotny), co powoduje że wzrasta zapotrzebowanie na różnego rodzaju artykuły, towary, wyroby

Wydłużenie przeciętnego wieku ludzkiego Wzbogacenie asortymentu produkcji (elektryczność, sprzęt, woda, komunikacja) Rozwój przemysłu (rewolucja przemysłowa) Zbrojenia Handel zagraniczny - który powoduje rozwój produkcji Wzbogacanie asortymentu produkcji.

W okresie XX w. obserwujemy szereg wojen. Wojna ma na gospodarkę dwubiegunowy wpływ i korzystny, bo rozkręca koniunkturę, przemysł zbrojeniowy kwitnie, potrzeba rąk do pracy. Zaś z drugiej strony występują ogromne straty i zniszczenia które osłabiają gospodarkę. Wojny powodują cały szereg konsekwencji gospodarczych. Po I w. św. powstaje komunizm i zmienia się centrum światowe. Przed I w. św. była to W. Brytania, a po II w. św. na pierwszym miejscu centrum światowego obejmuje USA.

I i II w. św. powoduje emancypacje terenów kolonialnych i zależnych. Kraje kolonialne uzyskały swobodę i zaczęły budować własne przedsiębiorstwa w oparciu o własny kapitał. Kraje te tworzą nową grupę społeczną – burżuazję społeczną. Po II w. św. zostaje zlikwidowany system kolonialny. Pewne związki istnieją, ale są one symboliczne bez żadnego wpływu na politykę, na działalność gospodarczą.

Rozwój przemysłu następuje w XX w. niezwykle szybko. Wiek XX to wiek elektryczności, „rewolucji przemysłowej”. Postęp techniczny jest zjawiskiem normalnym, postęp będzie nadal istniał. Obserwuje się również przenoszenie centrów gospodarczych (z Portugalii do Hiszpanii, potem do Anglii i USA, w przyszłości Chiny, Indie i Brazylia).

Wiek XX jest wiekiem monopoli. Monopolizacja swój szczyt osiągnęła w XX wieku a kontynuowana jest w wieku XXI. Monopole wytwarzają 70 % produkcji przemysłowej. Ze względu na spadkową tendencję stopy zysków w przedsiębiorstwach kapitalistycznych powstały monopole, które starają się uregulować dwie rzeczy – 1. ceny minimalne, po których można sprzedawać produkt , 2. dostosować wielkość produkcji do potrzeb rynku.

Poza monopolami krajowymi powstają też monopole międzynarodowe, które są ważnym elementem globalizacji. Ten proces nasila się wraz z rozwojem gospodarki, wymiany międzynarodowej. Najlepszym przykładem monopolu międzynarodowego jest OPEC – organizacja zarządzająca rynkiem ropy.

2. Tendencje rozwoju przemysłu w XX wiekuRozwój przemysłu następuje w XX w. niezwykle szybko. Zmiany technologiczne, techniczne oraz w sferze organizacji i zarządzania określamy mianem drugiej rewolucji przemysłowej. Do jej głównych osiągnięć możemy zaliczyć masową produkcję stali, rozwój przemysłu petrochemicznego, przem. Farmaceutycznego, chemicznego itd. Na początku XX w. mamy kraje rozwinięte przemysłowo (Anglia, Francja, USA, Japonia, północne Włochy). Reszta to kraje cofnięte w stosunku do tych krajów.Wiek XX to wiek elektryczności, „rewolucji przemysłowej”. Obok rozwoju technicznej bazy produkcji (postępu technicznego) coraz większe znaczenie ma wzrost wydajności, intensyfikacji pracy (taśmy produkcyjne,) dostosowanie tempa pracy pracowników do tempa taśmy (kierownicy nie muszę więc kontrolować tempa pracy pracowników). Obserwuje się również przenoszenie centrów gospodarczych (z Portugalii do Hiszpanii, potem do Anglii i USA, w przyszłości Chiny, Indie i Brazylia).

3. Tendencje rozwoju rolnictwa w XX wiekuRolnictwo w XX wieku – rozwija się dwubiegunowo. Z jednej strony powstaje rolnictwo kapitalistyczne – wielkoobszarowe. Celem tych gospodarstw (wysoko wyspecjalizowanych) jest produkcja na sprzedaż, która ma przynieść dochody. Jeżeli ceny dotychczas wytwarzanych produktów spadają to gospodarstwo zmienia rodzaj produkcji.

1

Z drugiej strony istnieją gospodarstwa drobnotowarowe ↔ chłopskie ↔ indywidualne. Celem właściciela jest zapewnienie swojej rodzinie najlepszych warunków bytu, więc nie są nastawione na zysk. Jednak nie prowadzą gospodarki zamkniętej tylko produkują, płacą podatki, kupują inne produkty, część swojej produkcji sprzedają.Wojny powodowały ogromne trudności w produkcji rolnej w Europie Środkowej, gdyż brakowało mężczyzn którzy zostali wcieleni do armii, konfiskata koni, brak nawozów sztucznych i nasion do zasiewów. Po I wojnie nadal nad wieloma krajami Europy Środkowej panowało widmo głodu. Wiek XX obfituje w załamania gospodarcze i kryzysu (prawidłowość cyklu koniunkturalnego) które to powodowały że ceny art. rolnych spadały. Największy kryzys w historii 29-33, w Polsce do 35 r., spowodował że ceny w rolnictwie spadły aż o 2/3.Po II w. św. w Polsce przeprowadzono reformę rolna – likwidująca ziemiaństwo. Zakładała ona że cześć ziem od wielkich ziemian należy przejąć i przekazać chłopom. Był to aspekt polityczny – ukłon w stronę chłopów. Innym aspektem tej reformy był rozwój koniunktury, powodujący rozwój przemysłu i stworzenie rynku. Jeśli chłop będzie bogatszy to będzie kupował towary i powstanie rynek.

Proces przenikania wielkiego kapitału do rolnictwa drogą kredytu hipotecznego, stosunki kapitalistyczne przeniknęły na wieś i rolnictwo nabrało charakteru towarowego. Producent nie mógł się obejść bez Fachowego Pośrednictwo dysponujące odpowiednim kapitałem w handlu towarami rolniczymi dla przemysłu (bawełna, kauczuk). Handel stał się instrumentem umożliwiającym kapitałowi finansowemu osiąganie dochodów z rolnictwa. 4. Ewolucja systemów pieniężnych w XX wieku

Rozwój gospodarczy wymaga kapitału. Czym gospodarka jest bardziej rozwinięta tym potrzebuje więcej kapitału. Źródłem, z którego można pozyskać kapitał są kredyty i akcje oraz hipoteka. Przy kredytach corocznie trzeba spłacać raty i odsetki, a banku nie interesuje kondycja firmy. Innym sposobem pozyskania kapitału jest emisja akcji. Aby jednak istniał system akcyjny musi istnieć giełda, gdzie akcje można kupować, sprzedawać, gdzie popyt i podaż ustala ceny akcji. Hipoteka jest to księga informująca o właścicielach nieruchomości i obciążeniach nałożonych na tą nieruchomość.Można powiedzieć, że gospodarka kapitalistyczna wytworzyła takie instrumenty jak kredyt, akcje, giełda czy też hipoteka. Gospodarka kapitalistyczna wytworzyła wiele sprawnych instrumentów, ale trzeba umiejętnie z nich korzystać. Pozyskiwanie kredytu dziś odgrywa bardzo ważną rolę. W wieku XIX wystarczały dochody z fabryki. Banki żeby mogły udzielić kredytu to muszą dysponować pieniędzmi. A pozyskują je m.in. z wkładów od ludności, przedsiębiorstw. Bank spełnia funkcję centralizowania środków, tzn., z drobnych oszczędności tworzy kapitał i te środki może pożyczać dalej.Funkcje banków: m.in. to: pozyskiwanie środków, porównywanie siły waluty. W każdym kraju działa Bank Centralny. W XX w. ich rola rośnie. Wpływają one na rozwój gospodarczy, mają kilka sposobów wpływania na rynek.

1. mogą udzielać kredytów innym bankom, gdy te maja kłopoty2. ustalają stopę proc. po jakiej banki będą udzielały kredytu

wprowadza obowiązkowe rezerwy, tzn. BC może żądać żeby część depozytów była przekazywana do BC jajko rezerwa, jeśli sytuacja pogarsza się wówczas BC zwraca bankom i odwrotnie jeśli pieniądza jest zbyt dużo to zwiększa rezerwy

5. Największe inflacje w XX wiekuPolska Polskę hiperinflacja dotknęła dwukrotnie. Pierwszy raz - kilka lat po odzyskaniu niepodległości, po 1918; drugi raz w latach 80. XX wieku.I inflacja 1918 – 1923Od 1918 aż do 1923 roku kraj borykał się z nadmiernym deficytem budżetowym, sięgającym 155% PKB w 1921 i 94% w 1922, napędzającym inflację. W 1918 r. inflacja wzrosła o 13%, osiągając poziom 1,5 mln% w grudniu 1923 r. Była to już hiperinflacja. Zaraz po I wojnie światowej na ziemiach polskich było w obiegu kilka środków płatniczych – marki niemieckie, marki polskie, korony, ruble, ostmarki, ostruble, hrywny, karbowańce oraz inne. Rząd polski nie miał wpływu na sytuację walutową kraju, ponieważ tylko marki polskie były drukowane w W-wie. Dążono do zastąpienia wszystkich walut jedna walutą marka polską.1 marca 1923 powołano Władysława Grabskiego, który w krótkim czasie przedstawił program naprawy państwa. Sejm jednak plan ten odrzucił. Tymczasem inflacja wciąż narastała, zadłużenie państwa piąty rok z rzędu rosło.

2

Wprowadzony przez państwo tzw. podatek inflacyjny, płacony przez wszystkich obywateli przynosił budżetowi trzy razy więcej wpływów, niż normalna działalność gospodarcza, toteż przestały działać mechanizmy napędzające koniunkturę. Coraz częstsze były strajki, w kraju zapanował chaos. Pod koniec roku, 18 grudnia 1923 Grabski został powołany na stanowisko premiera; dobrał sobie tzw. rząd fachowców. Grabski otrzymał też od Sejmu 6-miesięczne pełnomocnictwa ustawodawcze. W krótkim czasie zastąpił markę polską nową walutą o nazwie złoty polski, rozwiązał też Polską Krajową Kasę Pożyczkową (założoną jeszcze przez okupanta niemieckiego w 1916), pełniącą rolę banku - emitenta marek polskich. Zastąpił go Bank Polski (poprzednik Narodowego Banku Polskiego). Kurs złotego polskiego równy był kursowi franka szwajcarskiego. Dotychczasowy podatek inflacyjny został zastąpiony nadzwyczajnym podatkiem majątkowym oraz "zwyczajnymi" podatkami, takimi jak: dochodowy i przychodowy. Posunięcia rządu Grabskiego w ciągu roku 1924 spowodowały skuteczne zdławienie hiperinflacji i uporządkowanie gospodarki Polski.Inflacja ta ogarnęła cała Europę, która zadłużona była w Stanach Zjednoczonych, ale najbardziej Niemcy, gdzie sytuacja była jeszcze gorsza niż w Polsce.II inflacja w 1925 r. – inflacja bilonowaGabinet Grabskiego zdecydował się na pokrycie wydatków zwiększoną emisją bilonu. Bilonem państwo wypłacało pensje, płaciło za dostawy. Ludność nie mogła wymienić bilonu na bilety BP, ponieważ był zakaz wymiany w obawie, że większy się obieg banknotów, a Bank nie posiadał zabezpieczenia w złocie, ani obcych walutach. Inflacja bilonowa podkopała zaufanie do nowego pieniądza – złotego, którego emisję rozpoczęto w IV.1924 r. – zastąpił on markę polską. III inflacja 1989 - 2000 Drugi i ostatni raz w Polsce hiperinflacja pojawiła się przy załamaniu się gospodarki PRL, kiedy NBP, tak jak PKKP w 1918-1923, łatał wydatki budżetu dodrukiem pieniędzy. Skala tej hiperinflacji była jednak znacznie niższa, niż w latach 20. Hiperinflację zdławiono dzięki planowi Balcerowicza, którego mechanizmy zasadniczo były podobne do planu Grabskiego z 1923 roku. Kurs amerykańskiego dolara w chwili uruchomienia planu Balcerowicza wynosił 9500 PLZ, po przeliczeniu w związku z denominacją na nowe złote – 0,95 PLN.Hiperinflacja w innych krajach W tym samym czasie, co I hiperinflacja w Polsce, zjawisko to, na znacznie zresztą większą skalę, dotknęło Niemcy. Po II wojnie światowej natomiast hiperinflacja pojawiła się kilkakrotnie w różnych krajach, najwięcej w Ameryce Łacińskiej (np. w Argentynie).

6. Przykłady stosowania polityk: deflacyjne i dewaluacyjnej w XX wiekuPolityka deflacyjna – polega na zmniejszeniu ilości pieniędzy w obiegu, które prowadzi do powstania nadwyżki globalnej podaży rynkowej nad efektywnym popytem. Powoduje spadek cen i zatrudnienia. Najbardziej charakterystycznym przykładem deflacji był spadek cen w latach 1929-1933 w trakcie największego światowego kryzysu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych.Polska

Wielki kryzys gospodarczy doprowadził do napięć w bilansach handlowych, konieczne było regulowanie złotem deficytu budżetowego. Stąd powszechnie odchodzono od wolności dewizowej, wprowadzano zakaz wywożenia walut, zawieszano wymienialność, ustawowo dewaluowano waluty w krajach złotych. Jednak niektóre kraje bronią wartości swoich walut. Zawiązał się „Złoty blok”, w którego skład wchodziła także Polska. Państwa „Złotego bloku” nie wprowadzają zawieszalności wymiany ani dewaluacji. W końcu wszystkie państwa rezygnują z tej taktyki, nie czyni tego tylko Polska, co było błędem ze względu na walkę z kryzysem. Polityka deflacyjna miała przyciągać zagraniczny kapitał, ale zwalczanie kryzysu powinno było polegać raczej na zwiększaniu obiegu pieniężnego. Kapitał nie przyszedł, a deflacja w bardzo dużym stopniu utrudniała wyjście z kryzysu.

Wszystkie gabinety w latach 1930-1935 prowadziły w zasadzie politykę deflacyjną, tzn. politykę ułatwiającą odpływ pieniądza z rynku, co wymuszało ograniczenie wydatków budżetowych, również na cele wojskowe.

Typowym przykładem deflacyjnej polityki fiskalnej była polityka prowadzonaprzez Eugeniusza Kwiatkowskiego od 1935 - 1939 roku, polegała ona na:podnoszeniu podatków, obniżeniu wypłat, emerytur i rent, przy jednoczesnymobniżeniu cen najmu mieszkania i cen energii.Celem tych zmian było wzmocnienie siły nabywczej posiadanych, przez

3

obywateli środków pieniężnych. Tak prowadzona polityka fiskalna miała na celu pobudzenie gospodarki, obniżenia cen, oraz zwiększenia zaufania do polskiej waluty.Założeniem było wycofanie z obiegu nadmiaru gotówki i spowodowaniespadku cen przez mechanizmy rynkowe. Polityka ta była prowadzona,po okresie hiperinflacji, oraz światowego kryzysu. Rząd polski niedoceniał wielkości kryzysu sądząc, iż sytuacja sama ulegnie poprawie. Prowadził politykę deflacyjną, która miała na celu ratowanie kraju przed inflacją i utrzymywanie odpowiednio wysokiej wartości pieniądza. Słabe wyniki takiej polityki wymusiły na rządzie podjęcie działań mających na celu ochronę własnego rynku i zaczęto stosować protekcjonizm i interwencjonizm państwa w gospodarkę. W październiku 1932 roku przygotowano pierwszy program walki z depresją. Zapowiedziano obniżkę cen towarów przemysłowych, oddłużenie rolnictwa i umorzenie podatków dla rolników, utworzono Fundusz Pracy organizujący roboty publiczne, uchwalono ustawę antykartelową, ratowano także upadające przedsiębiorstwa, które miały zatrudnić bezrobotnych. Działania te były jednak ograniczone nikłymi zasobami finansowymi rządu oraz polityką deflacyjną.Chcąc zachować dotychczasowe pokrycie pieniądza w złocie i walutach wymienialnych rząd RP musiał wybrać między ograniczeniem odpływu należności obcych kraju, dewaluacją złotego lub zmniejszeniem obiegu złotówkowego. Ponieważ sądzono, iż stały kurs złotego i regularne spłaty zobowiązań wobec zagranicy wzmocnią zaufanie do gospodarki polskiej i zachęcą zagranicznych inwestorów do lokat w Polsce w momencie ustania kryzysu, zdecydowano nie wprowadzać ograniczeń dewizowych ani dewaluacji złotego, lecz zmniejszyć obieg pieniądza w kraju. Ta deflacyjna polityka rządu wynikała również z konieczności oszczędności budżetowych. W latach kryzysu, bowiem gwałtownie spadły wpływy podatkowe i monopolowe, co spowodowało długotrwały deficyt budżetowy.

Dewaluacja – ustawowe obniżenie wartości waluty danego kraju w stosunku do walut zagranicznych, np. w celu poprawienia salda bilansu płatniczego. Stany Zjednoczone w okresie realizacji Nowego Ładu uzyskały prawo do dewaluacji dolara o 41%, co spowodowało zwiększenie emisji pieniądza i popytu na rynku wewnętrznym. Dewaluacja zaktywizowała eksport towarów ze względu na taniość amerykańskiej waluty w stosunku do walut innych państw. Prowadzono politykę umiarkowanie inflacyjną, zgodnie z koncepcjami Keynesa. Zwiększano stopniowo obieg pieniędzy, wydając je przede wszystkim na roboty publiczne, chcąc obudzić życie gospodarcze. W maju 1933 przeprowadzono dewaluację dolara o 50%. Zaczęła rosnąć produkcja oraz ceny, szybko zwiększał się eksport, co wszakże było na pewno częściowo zasługą nie rządu USA, ale sytuacji międzynarodowej (wzrost napięcia w Europie: dojście do władzy Hitlera i podbój Abisynii przez Włochy) który spowodował wzrost zaufania do gospodarki USA w świecie.

AMERYKANIE oni trzymali się waluty złotej do roku 1933 amerykanie wycofali się z wymienialności dolarów na złoto i zdewaluowali dolar też o ok.40% w ten sposób zwiększyli konkurencyjność produkcji amerykańskiej w eksporcie i ograniczyli import. Amerykanie mieli również nadzieje, że obniżenie wartości dolara w stosunku do złota pociągnie za sobą wzrost cen no bo wzrost kiedyś kiedy rosła cena złota w dolarach to w ślad za tym rosła cena innych produktów ta nadzieja, że drożejące złoto pociągnie w górę ceny innych produktów okazało się, że nie zadziałało to w ten sposób. To spowodowało że ta dewaluacja została zatrzymana na początku roku 1934 na poziomie dolara 35 dolarów za uncje.

Były i takie kraje które uważały, że stać je na utrzymanie waluty złotej, które traktowały sprawę  prestiżowo i które uważały że zachowanie waluty złotej może przynieść im pewne korzyści( inwestorzy z zagranicy nie będą się bali u nas inwestować bo zawsze będą mogli wycofać swoje inwestycje) te kraje w roku 1933 stworzyły coś co nazywano w tamtym okresie złotym rokiem FRANCJA, która siedziała na złocie, miała bardzo dobre wyniki w handlu zagranicznym w latach 20-tychSZWAJCARIA  dla nich wiarygodność franka szwajcarskiego była ważna bo byliSZWECJA, która robiła to co francuzi WŁOCHY miały one rządy autorytarnePOLSKA sanacja i dyktatura Piłsudskiego piłsudczyków on zdawał sobie sprawę, że gospodarka jest słaba ale przynajmniej złotówka będzie mocna i było wiadomo, że do śmierci Piłsudskiego nic tu się zmienić nie może. Dopiero  po śmierci Piłsudzkiego w 1939 można było zrezygnować z waluty złotej .

Układ ten zaczął się sypać  w 1934 wypadły z niego Belgia i Włochy a w 1936 Francja, Polska i Szwajcaria. Te kraje od waluty złotej odeszły z takich samych powodów jak ci którzy zrobili to wcześniej.  Trzymanie się waluty złotej przez te wszystkie lata było błędem pogłębiającym kryzys gospodarczy.

4

7. Nowe tendencje w handlu zagranicznym w XX wiekuNa przełomie XIX i XX w. powszechny protekcjonizm zdominował międzynarodowe stosunki handlowe. Stosowano wysokie cła importowe, obejmując wyroby przemysłowe jak i płody rolne. Dopiero na początku XX w, Stany Zjednoczone zredukowały taryfy importowe na surowce, żywność, wyroby włókiennicze, żelazo i stal. W ramach protekcjonizmu uruchomiono także inne instrumenty polityki państwa, jak subsydia i specjalne taryfy kolejowe dla eksporterów. W dyplomacji utworzono funkcje attache handlowych przy ambasadach, zajmujących się m. In. badaniem rynku i promocją eksportu. Aktywna postawa rządów w sferze handlu zagranicznego często prowadziła do międzynarodowych konfliktów gospodarczych i wojen celnych. Wlk. Brytania pomimo pozostawaniu przy polityce wolnego handlu, nakazywała zgodnie z ustawą o markach handlowych oznaczać swoje towary informacją o kraju pochodzenia, co miało zniechęcić konsumentów do zakupu produktów importowanych.Neoprotekcjonizm nie zahamował wzrostu handlu międzynarodowego, wpływał jednak na wielkość i strukturę obrotów poszczególnych państw. O dynamice wymiany towarowej decydował szybki wzrost produkcji przemysłowej i rolniczej. Największy przyrost eksportu uzyskiwały Stany Zjednoczone, Niemcy, Holandia, Rosja i Japonia. W układzie kontynentalnym w handlu światowym zwiększyła się rola Ameryki Północnej i Południowej oraz Afryki kosztem Europy, Azji i Oceanii. Europa utrzymała jednak przewodnictwo, a jej udział w obrotach handlu światowego przed wybuchem I wojny św. Wynosił 62%. Wlk. Brytania swój eksport przemysłowy kierowała do krajów zamorskich, ale szereg produktów przemysłowych wymieniała z innymi państwami rozwiniętymi, np. z Niemcami. Ujemny bilans handlu zagranicznego pokrywała dochodami z usług floty i telekomunikacji oraz zyskami z eksportu kapitałów. Handel produktami przemysłowymi najbardziej zaawansowanych krajów europejskich stanowił 1/3 całego handlu światowego. Wzrost roli Stanów Zjednoczonych w handlu międzynarodowym powiązany był z istotnymi przekształceniami strukturalnymi.Zgodnie z kierunkami przemian ustrojowych po rewolucji i wojnie domowej w Związku Radzieckim handel zagraniczny stał się monopolem państwa, realizowanym przez wyspecjalizowane centrale handlowe. Głównym instrumentem kontroli handlu był państwowy nadzór nad przepływem towarów i reglamentacja dewiz do czasu zniesienia blokady w 1920 r.

8. Zmiany warunków bytu ludności miejskiej w XX wieku

9. Systemy kolonialne i przyczyny ich likwidacjiPo zakończeniu II wojny światowej Europa Zachodnia i (formalnie prawie nie posiadające kolonii) Stany Zjednoczone nadal dominowały nad ogromnymi obszarami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Tymczasem druga wojna światowa rozbudziła i zradykalizowała dążenia niepodległościowe w wielu koloniach, oznaczało to konieczność głębokich przemian społecznych i gospodarczych i groziło powstaniem dyktatur komunistycznych w nowych państwach. Tymczasem waga kolonii dla Zachodu nie malała (potrzeby powojennej odbudowy, chęć przeciwdziałania rosnącej potędze ZSRR, własne aspiracje mocarstwowe). Stany Zjednoczone dbały o utrzymywanie dominacji ekonomicznej, wchodząc nieraz w drogę państwom zachodnim i opowiadając się nawet za suwerennością kolonii (aby mieć łatwiejszy dostęp na ich rynek). Warto zauważyć, że nowopowstałe państwa zachowywały granice dawnych kolonii nie mające wiele wspólnego z rzeczywistymi granicami etnicznymi, bo dyktowane w przeszłości interesem kolonizatorów, co do dziś stanowi przyczynę różnych konfliktów, destabilizacji i dyktatur wojskowych. Długotrwały rozpad systemu kolonialnego przebiegał w większości przypadków boleśnie, pochłonął miliony ofiar, a wiele przykrych skutków przetrwało do dziś.

Nowożytny kolonializm europejski stał się następstwem wielkich odkryć geograficznych, które w XV w. zapoczątkowali żeglarze w służbie Portugalii i Hiszpanii; eksploracja wybrzeży zachodniej Afryki przez Portugalczyków (XV w.) i odkrycie drogi morskiej wokół Afryki do Indii (1498, V. da Gama) oraz przepłynięcie Atlantyku i odkrycie Ameryki (1492, K. Kolumb) — umożliwiły obu monarchiom iberyjskim podjęcie ekspansji kolonialnej. W 1494 Hiszpania i Portugalia (traktatem w Tordesillas) uzgodniły podział świata pozaeuropejskiego między siebie, ale iberyjski monopol kolonialny zakwestionowali europejscy przeciwnicy Hiszpanii: Francja, Niderlandy i Anglia, które od schyłku XVI w. zaczęły włączać się do rywalizacji kolonialnej. Zamorską ekspansję tych państw w XVII–XVIII w. cechowało inne podłoże ekonomiczne, wiążące się ze wzrostem znaczenia ośrodków

5

gospodarczych w północnej Europie. W odróżnieniu od modelu iberyjskiego, z silną kontrolą państwa i jego monopolem w zakresie spraw fiskalnych i administracyjnych, ekspansja rywali Hiszpanii miała przede wszystkim charakter ekonomiczny, a jej głównym instrumentem były kompanie handlowe — przedsiębiorstwa prywatne wspierane przez państwo. Zapoczątkowana w Wielkiej Brytanii w XVIII w. rewolucja przemysłowa pogłębiła dysproporcje między koloniami produkującymi surowce a metropoliami dysponującymi coraz większą ilością produktów przetworzonych, dla których poszukiwały nowych rynków zbytu. W tej sytuacji nowego znaczenia nabrały kolonie osadnicze, traktowane do tej pory marginesowo.

W latach 70. XIX w. rozpoczął się nowy etap kolonizacji, trwający do początku XX w., w rezultacie którego stopniowo opanowane zostały rejony świata będące do tej pory poza zasięgiem dominacji europejskiej: wnętrze Afryki i Indochiny. Praktycznie zakończył się też proces rozszerzania posiadłości rosyjskich na Wschodzie; USA zajęły cały obszar między Atlantykiem a Pacyfikiem; Brytyjczycy opanowali całą Australię. Na zwiększenie tempa podziału świata wpłynęło przystąpienie do ekspansji zamorskiej nowych partnerów — Niemiec, Włoch oraz Japonii, która jako jedyne państwo azjatyckie włączyła się w podział świata; nasiliło to rywalizację o opanowanie wszystkich do tej pory niezajętych terytoriów. Inaczej niż w poprzednim okresie, w którym inicjatywa na rzecz rozszerzania posiadłości kolonialnych leżała po stronie społeczności kolonialnych i lobby zainteresowanego eksploatacją kolonii, u schyłku XIX w. głównym motorem ekspansji stały się państwa. Według ówczesnej doktryny posiadłości pozaeuropejskie miały kluczowe znaczenie dla rangi i potęgi państw. proces rozszerzania posiadłości europejskich w Afryce został uregulowany 1885 na kongresie berlińskim. W ciągu następnych 30 lat cały kontynent afrykański — poza Etiopią (która oparła się agresji Włoch 1896) i Liberią — został podzielony między mocarstwa europejskie. W warunkach coraz silniejszej konkurencji aspiracje państw kolonialnych prowadziły często do sytuacji konfliktowych, stawiających metropolie na granicy kryzysu dyplomatycznego, jak w przypadku brytyjsko-francuskiego sporu o Faszodę (1898), czy niemiecko-francuskich konfliktów o kontrolę nad Marokiem (1905–08, 1911). Interwencja USA doprowadziła 1898 do straty przez Hiszpanię jej ostatnich posiadłości kolonialnych. Do otwartego starcia doszło między Rosją a Japonią o prawo do ekspansji w Mandżurii (1904–05). Wykształcony w tej dobie podział świata — poza przejęciem posiadłości niemieckich i części tureckich przez mocarstwa, które zwyciężyły w I wojnie światowej (jako terytoriów mandatowych Ligi Narodów) i podbojem Etiopii przez Włochy 1935–36 — nie podlegał zasadniczym zmianom do połowy XX w.

Praktyka administrowania posiadłościami kolonialnymi była zróżnicowana; w historiografii często jest podkreślana specyfika kolonizacji brytyjskiej i francuskiej; pierwsza z nich miałaby się opierać na systemie rządów pośrednich, w ramach którego integrowane były zastane struktury polityczne (przedkolonialne państwa); kolonizacja francuska zaś — na narzuconym systemie administracyjnym, w którym jedynie najniższy szczebel stanowili przedstawiciele ludności miejscowej. W praktyce jednak oba mocarstwa stosowały takie metody, jakie były możliwe na danym obszarze. Osobną kategorię stanowiły kolonie osadnicze, których społeczności wywalczyły sobie utworzenie pewnych form samorządu, a z czasem osiągnęły możliwość wywierania wpływu na politykę metropolii; najszerszą formą autonomii stał się, wprowadzony w imperium brytyjskim, status dominium (1867 Kanada, później także Związek Australijski, Związek Południowej Afryki, Nowa Zelandia). W koloniach, w których biali nie stanowili dominującej grupy, rozwój samorządności był wolniejszy i bardziej niechętnie traktowany przez administrację i metropolię. Jednak, wraz z wykształceniem się elit kolonialnych, a także rozwojem ruchu związkowego i organizacji politycznych, metropolie musiały z biegiem czasu akceptować przynajmniej ograniczony udział miejscowej ludności w samorządzie kolonialnym, próbując zwykle oprzeć się na akceptujących status quo elitach tradycyjnych i najbardziej zeuropeizowanych środowiskach inteligencji. Grupa inteligencka wszakże zgłaszała często najbardziej radykalne postulaty, które wzmagały czujność władz kolonialnych obawiających się otwartych form protestu. Gospodarcza rola kolonii w późnych imperiach kolonialnych polegała głównie na produkcji surowców (wytwarzanych zazwyczaj przez monokulturowe rolnictwo plantacyjne wykorzystujące tanią siłę roboczą) i na wydobyciu bogactw mineralnych przy zastosowaniu relatywnie ekstensywnych technologii; toteż kolonie były zwykle ogromnie uzależnione od wahań cen na światowych giełdach. Stosunkowo niewiele kolonii rozwinęło własne gałęzie przemysłów przetwórczych. Ogromna większość kolonii nie była samowystarczalna finansowo.

Głębokie przemiany system kolonialny zaczął przechodzić od okresu II wojny światowej, która, mimo iż działania wojenne ominęły większość kolonii, stała się przełomem w ich rozwoju społecznym i wywołała ewolucję polityki

6

metropolii wobec posiadłości zamorskich. Z wojny osłabione wyszły państwa europejskie, będące głównymi metropoliami kolonialnymi; proces dekolonizacji zainicjowało przyznanie niepodległości Indiom; w latach 50. XX w. przybrał on na sile; 1960 Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło rezolucję potępiającą kolonializm i postulującą prawo wszystkich ludów do samostanowienia; ruchy wyzwoleńcze wykorzystywały dla swoich celów rywalizację między ZSRR a Zachodem; w 50. i 60. nastąpił rozpad największych imperiów kolonialnych: brytyjskiego i francuskiego, a także holenderskiego i belgijskiego; w połowie lat 70. upadło najstarsze imperium — portugalskie. Swoistym aktem dekolonizacji stał się rozpad ZSRR na początku lat 90. Niekiedy dawne kolonie pozostawały faktycznie uzależnione, zwłaszcza gospodarczo od metropolii (tzw. neokolonializm). Dyskusyjna pozostaje ocena kolonializmu; uniemożliwał on własny rozwój społeczeństw pozaeuropejskich, prowadził do ich eksploatacji (niekiedy nawet zniszczenia) i jest oskarżany o spowodowanie trwającego do dziś zacofania gospodarczego; pozwolił im jednak na przyjęcie wielu elementów kultury europejskiej, rozwiązań prawnych oraz osiągnięć nauki i techniki.

10. Przyczyny i formy monopolizacji przemysłuW okresie fazy rozwoju przedsiębiorczości lub ruchu połączeniowego fuzji pod wpływem kryzysu nastąpiły masowe przejęcia słabych podmiotów przez silniejsze oraz wzrosła liczba porozumień między przedsiębiorstwami w celu ograniczenia niszczącej konkurencji. Głównym celem uzgodnień było oddziaływanie na poziom cen i zysków przez osiągnięcie pozycji monopolistycznej na rynku. Do łączenia przedsiębiorstw skłaniały także wymogi postępu technicznego i nowych źródeł kapitału. Typową forma porozumień monopolistycznych były kartele skupiające przedsiębiorców tej samej branży ( huty, kopalnie węgla kamiennego, cukrownie ) w celu , prowadzenia Wspólnej polityki cenowej, zakupu surowców i materiałów oraz zbytu wyrobów gotowych. Niekiedy kartele wprowadzały limity produkcyjne dla uczestników porozumień. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład kartelu zachowywały odrębność prawną, ale centralnie ustalana polityka pozwalała im dyktować ceny i zwalczać konkurencje. Kartele posiadające wspólne biuro sprzedaży nazywano syndykatami, ich ojczyzną była Europa. W USA powstawały trusty, czyli związki przedsiębiorstw tej samej łub pokrewnych branż. Podmioty skupione w truście posiadały odrębność prawną i techniczną, rezygnowały z pełnej samodzielności na rzecz wspólnego organu koordynującego wielkość produkcji i cen. Holdingi zbliżone charakterem do trustów, były spółkami akcyjnymi, które skupiały akcje różnych przedsiębiorstw, najczęściej ze sobą współpracujących. Kierownictwo holdingu regulowało ceny i rozmiary produkcji, a także wielkość i kierunki inwestowania, zapewniając sobie pełną kontrole rynku. Koncerny, spotykane zarówno w Europie jak i w USA, tworzono przez łączenie przedsiębiorstw o odrębnej osobowości prawnej, ale mających wspólnego właściciela. Ustalane w koncernie ceny i kwoty produkcyjne obowiązywały zrzeszone przedsiębiorstwa. W Japonii powstała szczególna forma monopolu w formie rodzinnych grup handlowo - finansowo - przemysłowych zaibatsu, którego podstawą był holding rodzinny kontrolujący szereg banków i przedsiębiorstw produkcyjnych. Najczęściej powoływanym przykładem tworzenia pionierskiej struktury monopolistycznej było przedsięwzięcie J. D. Rockefellera, który w I869r założy! trust Standard Oil Company of Ohio w celu przetwarzania ropy naftowej.

11. Wpływ monopolizacji na gospodarkęNowe formy organizacyjne przemysłu powszechnie noszą nazwę monopoli, jako, że dokonana koncentracja produkcji umożliwiała wpływ na poziom cen wytwarzanych przez nie wyrobów. Właściwszą nazwą jednak jest oligopol, podkreśla bowiem, ze w poszczególnych branżach występuje nie jedno przedsiębiorstwo, ale kilka ze sobą konkurujących kolosów, dążących do uzyskania pozycji monopolistycznej. Pod wpływem koncentracji Zwiększyła się przeciętna liczba zatrudnionych w przedsiębiorstwach oraz wielkość produkcji. Skala produkcji oligopoli sprawiała, że konkurencja miedzy nimi przenosiła się na rynki międzynarodowe. W celu jej wyeliminowania zawierano porozumienia i konwencje dzielące rynki, tworzące międzynarodowe kartele. Pod wpływem monopolizacji nastąpiło ograniczenie zasad wolnorynkowych. Ceny wielu towarów przestały być wynikiem procesów dostosowawczych podaży i popytu. Ich poziom na rynkach krajowych i międzynarodowych określała polityka największych ich uczestników - karteli trustów, holdingów i koncernów. Przyspieszenie industrializacji w oparciu o nowe podstawy techniczne i ekonomiczne przyniosło wzrost dochodów i wywołało nowe potrzeby. Rozszerzyły się rynki produktów oraz podniósł się poziom ofert handlowych. Wzrósł popyt na usługi transportowe i związane z użytkowaniem technicznie zaawansowanych produktów. Jednocześnie wbrew oczekiwaniom właścicieli oligopoli rosła konkurencja wychodząca poza rynki krajowe. W USA silne grupy kapitałowe Mellona. Morgana. Rockefellera czy Du Ponia

7

rywalizowały ze sobą w poszukiwaniu ropy naftowej i surowców chemicznych, w rozbudowie linii kolejowych i wdrażaniu nowych technologii przemysłowych.

12. Różnice między liberalizmem gospodarczym a etatyzmemGłówną zasadą liberalizmu jest zasada wolnego rynku odrzucająca jakąkolwiek ingerencję państwa wżycie społeczno-gospodarcze. Zwolennicy liberalizmu twierdzą, ze takie interwencje są nieefektywne ekonomicznie, prowadzą do zaniku inicjatywy gospodarczej i sprzyjają tworzeniu przez państwo uprzywilejowanych grup (łamiąc zasadę równości). Z tych powodów państwo powinno poddawać wszelkie decyzje ekonomiczne osądowi wolnego rynku i stworzyć obywatelom warunki do swobodnej inicjatywy gospodarczej, gdyż tylko taka polityka przynosi pozytywne rezultaty i sprzyja rozwojowi dobrobytu.Etatyzm, państwo za pomocą ceł. systemu ulg podatkowych stymuluje przemysł on tych terenach, na których chce aby się rozwiał - jeden z kierunków polityki gospodarczej państwa, polegający na przejmowaniu istniejących z reguły prywatnych przedsiębiorstw w całości lub ich tworzeniu przez kapitał państwowy od podstaw, lub też udział w tworzeniu przedsiębiorstw-spółek o kapitale mieszanym-prywatno-państwowym.Kierunek ten zyskał uznanie w opinii wielu ekonomistów w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1935), którzy wykorzystując także teorię angielskiego ekonomisty J.M. Keynesa oraz sukcesy gospodarki w Związku Radzieckim.Liberalizm i etatyzm SA korzystne dla kraju w zależności od koniunktury. Gdy jest kryzys państwo powinno pomóc, czyli wprowadzić etatyzm. Po kryzysie lepszy będzie liberalizm.

13. Przykłady stosowania interwencjonizmu gospodarczego w XX wiekuW okresie między wielkim kryzysem a II wojną światową nasilała się ingerencja państw kapitalistycznych w sferę

gospodarki. Załamanie się koniunktury przemawiały za koniecznością oddziaływania państwa na procesy gospodarcze. W wielu krajach tworzył się „front ludowy” tj. porozumienie partii lewicowych i centrowych domagających się postępowych zmian gospodarczych i społecznych. Interwencji państwa domagali się również niektórzy producenci przestraszeni rywalizacją ekonomiczną. Interwencjonizm państwowy po zakończeniu I wojny światowej w zasadzie ustał lecz zostały pewne jego elementy: państwo zachowało niektóre przedsiębiorstwa założone lub przyjęte podczas wojny, w wielu krajach zachowała się kontrola handlu zagranicznego lub regulowanie obiegu pieniężnego. Po kryzysie w latach 1929 – 1933 państwo wzięło na siebie odpowiedzialność za funkcjonowanie gospodarki kapitalistycznej zwłaszcza w obliczu narastających nastrojów rewolucyjnych. Uzasadnieniem teoretycznym interwencjonizmu stała się nowa teoria ekonomiczna stworzona przez Hojna Keynessa. Doszedł on do wniosku, że niezbędna jest stała interwencja państwa obejmująca całokształt życia gospodarczego. W celu zapobieżenia załamania koniunktury należało jego zdaniem stosować pośrednie i bezpośrednie środki oddziaływania na procesy ekonomiczne. Do środków pośrednich zaliczał on zwiększenie ilości pieniędzy w obiegu oraz opodatkowanie wysokich dochodów. Podstawowym kryterium interwencjonizmu państwa przed II wojną światową było nakręcenie koniunktury przez rosnące wydatki państwowe przeznaczone na tworzenie dodatkowego popytu na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne. Rozładowało to nadprodukcję i tworzyło bodźce do ożywienia działalności gospodarczej. Np. polityka nowego ładu w USA – wzrost zasiłków dla bezrobotnych oraz szeroko zakrojone roboty publiczne. Np.: Czechosłowacja i Polska – inwestycje wojskowe ze względu na zagrożenia ze strony Niemiec.

Polityka interwencjonizmu wynikała z analizy doświadczeń ZSRR, który w okresie 1930-1933 jako jedyny kraj zwiększył produkcję. Teoretyczną podstawę dla przeniesienia doświadczeń radzieckich do państw kapitalistycznych stworzył John Keynes: naukowo uzasadnił celowość włączania się państwa w procesy gospodarcze. Doświadczenia W. Kryzysu podważyły wiarę w samoczynne zdolności regulacyjne gospodarki rynkowej, rządy dążyły do kreowania dodatkowego popytu poprzez:

1. Środki bezpośrednie, tj. prowadzenie na dużą skalę robót publicznych i rozbudowa infrastruktury miała zwiększyć popyt na dobra inwestycyjne oraz za pośrednictwem wzrostu zatrudnienia także i na dobra konsumpcyjne:

M rozbudowa infrastruktury (np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee w USA- budowa wielu elektrowni wodnych, regulacja żeglugi i zapobieżenie powodziom)

8

M zamówienia wojskowe (Niemcy)

M wzrost konsumpcji ludności i ochrona poszczególnych jej grup (np. rolników) poprzez skup państwowy, płacenie „postojowego” miało prowadzić do redystrybucji dochodów i wzrostu konsumpcji właśnie

M mutację tych dwóch, tzn jedno i drugie (Polska, gdzie starano się spowodować wzrost konsumpcji ludności oraz uzbroić armię)

2. Środki pośrednie: kontrolowane zwiększenie ilości pieniądza w obiegu, obniżenie stopy procentowej, progresywne opodatkowanie wysokich dochodów oraz zwiększanie świadczeń społecznych na rzecz najuboższych miały zwiększyć popyt, rentowność inwestycji oraz zniechęcić do oszczędzania. W państwach faszystowskich rządy ściśle kontrolowały handel zagraniczny i zagraniczne obroty pieniężne.

Interwencjonizm zakładał, że gospodarka w okresie wychodzenia z załamania gospodarczego w celu zapobiegnięcia wystąpienia kolejnego kryzysu albo ostatecznego załamania się gospodarki wymaga nadzoru rządu nad bankami, kredytem, inwestycjami i produkcją w celu zapewnienia wzrostu wytwórczości i zatrudnienia oraz poprawawienia opłacalności procesów gospodarczych. Oznaczał zerwanie z polityką deflacyjną oraz utrzymywaniem stałości waluty, dopuszczał deficyty budżetowe, kontrolowaną inflację oraz powolną deprecjację waluty.

Występowała także ingerencja w międzynarodowe stosunki gospodarcze, tzn. Wprowadzanie wysokich stawek celnych, operowanie subsydiami, różnorodnych zakazów importu i eksportu, określane wspólnym mianem działań protekcjonistycznych. Spowodowane było chęcią ochrony własnego rynku przed obcą, nie zawsze uczciwą konkurencją. Stosowano także dumping, czyli sprzedawano towary za granicą poniżej kosztów wytworzenia w kraju (Polska sprzedawała cukier za 1/4 ceny z rynku wewnętrznego, podobnie robiły Niemcy).

Źródła finansowania interwencjonizmu

Wydatki na roboty publiczne i pomoc dla słabych socjalnie, wykup przez rząd udziałów w spółkach akcyjnych, wydatki zbrojeniowe, budowę autostrad, infrastruktury itd. nie mogły być pokryte ze zwykłych dochodów budżetowych. Rządy mogły wydawać albo tyle ile miały w budżetach, czyli mało, albo finansować wydatki z deficytu budżetowego. Podstawowym źródłem finansowania było więc zwiększenie długu publicznego. Państwo wypuszczało obligacje pożyczek, uzyskując środki na tworzenie dodatkowego popytu. Pożyczki te nie zawsze były dobrowolne: państwo często odstępowało część obligacji bankowi centralnemu w zamian za wypuszczone przezeń banknoty, co prowadziło do wzrostu obiegu pieniężnego (inflacji). W obligacjach państwowych lokowały swe rezerwy także inne instytucje finansowe, zwłaszcza ubezpieczeniowe. W rezultacie państwo zmniejszyło rezerwy finansowe prywatnych przedsiębiorców i ściągało od ludności i przedsiębiorstw podatek inflacyjny.

2 odmienne nurty: interwencjonizm w USA – charakter społeczny, poprawa położenia mas pracujących i pobudzanie aktywności kapitalistów (popyt konsumpcyjny i inwestycje). Interwencjonizm w państwach faszystowskich polegał na ożywianiu koniunktury przez zbrojenia (Niemcy, Włochy, Japonia) – popyt inwestycyjny kosztem konsumpcji

14. Nowy Ład w Stanach ZjednoczonychNew Deal

Rozwinięta na dużą skalę polityka interwencjonizmu państwowego bez wprowadzania autorytarnych metod sprawowania władzy, łączy się z nazwiskiem Franklina Roosevelta. Prowadzona w warunkach

9

nieustannej krytyki ze strony opozycji, cechowała się nieustanną zmiennością rozwiązań. Nowa administracja rozpoczęła działania od:

* zakazano wywozu złota* zniesiono wymienialność dolara na złoto* zawieszono wypłatę wkładów bankowych* podjęto emisję weksli skarbowych* ograniczono wydatki na administracjęPo pierwsze primo:

Podjęto działania mające na celu ograniczenie spekulacji papierami wartościowymi. Wprowadzono kolejne zmiany:

¨ Nadano prezydentowi prawo ustanawiania tymczasowych zarządców w bankach o znaczeniu ogólnokrajowym, które znalazły się w trudnościach

¨ Ustawowo uporządkowano działalność banków m.in. poprzez:¨ Stworzono System Rezerwy Federalnej, aby lepiej kontrolować banki. Przynależność do SRF była

wprawdzie dobrowolna, tylko banki-członkowie uzyskiwały prawo do otwierania oddziałów we wszystkich stanach w zamian za częściową kontrolę państwa.

Wszystkie wymienione działania doprowadziły do ograniczenia spekulacji papierami wartościowymi i zapobiegały rujnującym system kredytowy kolejnym krachom na giełdzie.

Po drugie secundo:

Prowadzono politykę umiarkowanie inflacyjną, zgodnie z koncepcjami Keynesa. Zwiększano stopniowo obieg pieniędzy, wydając je przede wszystkim na roboty publiczne, chcąc obudzić życie gospodarcze. W maju 1933 przeprowadzono dewaluację dolara o 50%. Zaczęła rosnąć produkcja oraz ceny, szybko zwiększał się eksport, co wszakże było na pewno częściowo zasługą nie rządu USA, ale sytuacji międzynarodowej (wzrost napięcia w Europie: dojście do władzy Hitlera i podbój Abisynii przez Włochy) który spowodował wzrost zaufania do gospodarki USA w świecie.

Po trzecie tertio:

Rolnictwo: płacono farmerom odszkodowania z zamian za zmniejszenie areału upraw i ograniczenie hodowli. Efekty były żałosne, ponieważ rolnicy prowadzili bardziej intensywną gospodarkę na mniejszych polach, czyli podaż na rynku prawie się nie zmniejszyła. Władze skupywały także płody rolne w ramach wyznaczanych poszczególnym farmerom kontyngentów. Gdy popyt okazywał się niewystarczający, zakupione towary niszczono. Polityka rolna wywołała wzrost bezrobocia wśród rolników oraz pogorszenie ich sytuacji materialnej.

Po czwarte quatro (?)

Przemysł. Przygotowano zespół norm regulujących warunki pracy i płacy robotników. Przedsiębiorcy uzyskiwali pewne korzyści, gdy zdecydowali się przestrzegać tych przepisów (podobnie jak było to w przypadku banków, czyli metoda kija i marchewki, patrz pkt. 1). Działania te przyczyniły się do wzrostu popytu dzięki wzrostowi płac realnych. Uczyniono postęp w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego.

Po piąte quinto (?)

Organizowano roboty publiczne, rozpoczynając od obozów pracy dla młodych mężczyzn, których zatrudniano przy budowie dróg i zalesianiu. Na dużą skalę prowadzono prace przy budowie infrastruktury

10

(oprócz dróg także lotniska, szpitale, szkoły, tanie osiedla mieszkaniowe, regulacji rzek: projekt Tennessee patrz pyt. 46)

Podsumowywując:

W 1935 nastąpiło ograniczenie zakresu interwencjonizmu państwowego, ale do tego czasu polepszyła się koniunktura. W czasie ożywienia rząd starał się ograniczyć obieg pieniędzy i zmniejszyć deficyt. Podjęto ponownie roboty publiczne, obniżono także stopy procentowe. Trwałym zjawiskiem Nowego Ładu było stworzenie podstaw ingerencji państwa w życie gospodarcze i przekonanie części społeczeństwa o pozytywnych skutkach takiej ingerencji.

15. Nakręcanie koniunktury w państwach faszystowskichNiemcyOdmienny od USA typ interwencjonizmu przy jednoczesnym powoływaniu się na koncepcję Keynesa realizowały od 1933 r. hitlerowskie Niemcy. Jego przesłanki były związane z przygotowaniami do zaborczej wojny, mającej zrealizować cele nazistowskie. Zgodnie z polityką Hitlera ograniczone zostało działanie mechanizmu rynkowego, łącznie z ustaleniem cen przez rząd. Scentralizowana gospodarka niemiecka została podzielona na 6 grup gospodarczych, kierowanych przez Izbę Gospodarczą Rzeszy, z których wydzielono przemysł zbrojeniowy oraz rolnictwo z przemysłem spożywczym.Kształt ustrojowy gospodarki III rzeszy polegał na połączeniu gospodarki rynkowej z planowaniem. Zachowano własność prywatną podporządkowaną sprawnemu mechanizmowi centralnego kierowania i kontroli procesu gospodarowania. Przygotowano dwa plany centralne (1933-1936 i 1936-1939). W pierwszym za główny cel uznano likwidację bezrobocia, przez uzdrowienie gospodarki. Drugi plan poświęcono dążeniu do uzyskania samowystarczalności ekonomicznej i praktycznie przygotowaniom do wojny. Wielką wagę przywiązywano do motoryzacji kraju, jako ważnego elementu służącego wzmocnieniu potencjału militarnego i kreującego nowe miejsca pracy. Równocześnie z budową sieci autostrad rozwijano produkcję samochodów, w znacznej części przeznaczonych na eksport. Realizowano także monumentalne budynki i obiekty użyteczności publicznej symbolizujące ideologią faszystowską. Przedsiębiorstwa przemysłowe i budowlane zaangażowane w realizację hitlerowskich projektów, przede wszystkim wielkie koncerny, szybko zwiększały produkcję oraz dochody.JaponiaJaponia. przygotowując się do kolejnych podbojów, wiernie naśladowała politykę Hitlera. Jej wydatki zbrojeniowe wzrosły z 7% dochodu narodowego w łatach 1932-1936 do ponad 17% w 1938 r. W ramach interwencjonizmu państwowego ograniczono funkcjonowanie mechanizmu tynkowego w gospodarce. W roku 1937 utworzono Agencję Planowania, która przygotowała plany mobilizacji materiałów strategicznych, z podziałem na potrzeby armii i marynarki oraz gospodarki prywatnej. Władze opracowały także pięcioletni plan dla kluczowych gałęzi przemysłu, a po agresji na Chiny wdrożyły ustawę o generalnej narodowej mobilizacji. Na jej podstawie rząd mógł kontrolować ceny. płace, siłę roboczą, handel zagraniczny i podstawowe surowce oraz zawłaszczać ziemie, fabryki i budynki. Szybko rozszerzano zakres reglamentacji surowców, dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych. Zdecydowanie ograniczano swobodę dysponowania majątkiem i zyskami przez firmy prywatne.WłochyPodobne elementy polityki gospodarczej, jeszcze przed wielkim kryzysem, wystąpiły we Włoszech kierowanych przez B. Mussoliniego. Korporacjonizmowi w stosunkach wewnętrznych towarzyszyły próby uzyskania przestrzeni gospodarczej w Afryce Północnej i Europie Południowej. Faszystowski rząd wiele uwagi poświęcał uzyskaniu samowystarczalności ekonomicznej i zbrojeniom. W roku 1925 ogłosił "bitwę o ziarno", której celem było zlikwidowanie importu pszenicy. Podjęto prace melioracyjne, rozwijano osadnictwo rolne i elektryfikację wsi. Największym przedsięwzięciem było osuszenie błot pontyjskich, co zwiększyło obszar pól uprawnych o tysiące hektarów. W ramach robót publicznych aktywizowano bezrobotnych, zatrudniając ich w rolnictwie, przy budowie dróg i elektrowni wodnych. Wprowadzono planowanie gospodarcze oraz kontrolę państwa nad inwestycjami, zyskami i dywidendami. Polityka przemysłowa państwa umożliwiła rozwój nowoczesnego lotnictwa i marynarki wojennej. Natomiast w bardzo wolnym tempie rosła stopa życiowa ludności, zwłaszcza nu południu Włoch.Porównanie interwencjonizmu niemieckiego, japońskiego i włoskiego z amerykańskim wskazuje na dość zasadnicze różnice celów. W państwach faszystowskich, kosztem dalszych wyrzeczeń społeczeństwa, tworzono machinę

11

wojenną, która w przyszłości, w miarę zdobywanych terytoriów, miała się przyczynić do wzrostu dobrobytu. Bieżące efekty były związane ze wzrostem zatrudnienia i likwidacją bezrobociu. W Stanach Zjednoczonych dominowały wspomniane efekty społeczne interwencjonizmu, przyczyniające się do umocnienia dobrobytu, ale ściśle powiązane z ożywieniem koniunktury.Rok 1935 oraz w znacznej mierze 1936 stały pod znakiem poprawy koniunktury. Prowadzono politykę nakręcania koniunktury, która w państwach faszystowskich szła wraz z wyścigiem zbrojeń. Cechą charakterystyczną dla tej polityki było wzrost roli państwa, jako organizatora i inspiratora inwestycji gospodarczych. W sumie okres pokryzysowego ożywienia przyniósł rozwój przemysłu większości krajów słabo rozwiniętych, natomiast w większości krajów uprzemysłowionych produkcja nie osiągnęła stanu z przed 1928-1929r lub też tylko niewiele go przewyższała. Inaczej rzecz miała się w ZSSR, która nie przeżywała kryzysu gospodarczego i nie podlegała wahaniom koniunktury. Najszybciej w ZSRR rozwijał się przemysł maszynowy i pod tym względem zaczął wysuwać się na czoło krajów europejskich. Niemcy natomiast rozwinęły w dużym stopniu technikę i zaczęli rozwijać przemysł wojskowy, chemiczny. W ZSRR powstały wielkie społeczne gospodarstwa pod zarządem państwa, działające na podstawie planów gospodarczych. Po spadku obrotów międzynarodowych wywołanych kryzysem, od 1934 zaczęły się nowe wymiany handlowe /najbardziej znacząca była Wielka Brytania/. Powszechna na świecie stawała się kontrola handlu zagranicznego. Wobec zbrojeń faszystowskich zmniejszył się przewóz dóbr konsumpcyjnych, importowano głównie surowce, zwłaszcza o charakterze strategicznym.

16. Formy nakręcania koniunktury gospodarczejChoć I wojna światowa zakończyła się w 1918r., państwa polskie weszło na drogę pokojowego rozwoju dopiero po zakończeniu wojny z Rosją Radziecką w 1921r. Dzięki postępującej odbudowie kraju, inflacji zniechęcającej do oszczędzania i ułatwiającej eksport oraz korzystnym dla rolników cenom żywności, okres od wiosny 1921r. do połowy 1923r. cechował się dobrą koniunkturą (w 1923r. produkcja rolna osiągnęła poziom przedwojenny, a przemysłowa 67% wartości z 1913r.). Jesienią nastąpiło pogorszenie sytuacji, które przerodziło się w trwający do początku 1926r. kryzys. Od lutego 1926r. miała miejsce poprawa koniunktury, która wyraziła się m.in. we wzroście produkcji przemysłowej, zmniejszeniu bezrobocia, zwyżce płac i cen produktów rolnych, wzroście inwestycji i eksportu. Szczytowy moment ożywienia przypadł na lato 1928r. Jesienią nastąpił rozpoczynający kryzys agrarny spadek cen artykułów rolnych. Rok później rozpoczął się, objawiający się przede wszystkim spadkiem produkcji przemysłowej, zatrudnienia oraz cen, wielki kryzys gospodarczy. Produkcja przemysłowa osiągnęła najniższy poziom w 1932r., po czym zaczęła powoli wzrastać. Przełom w koniunkturze nastąpił jednak dopiero wraz ze wzrostem cen artykułów rolnych w 1935r. W dalszych latach nastąpiło ożywienie w przemyśle, natomiast w rolnictwie sytuacja nadal była trudna (w najlepszym 1937r. ceny art. rolnych osiągnęły tylko ok.50% wartości z 1928r.). W okresie międzywojennym wystąpiły więc dwa pełne cykle gospodarcze, przy czym okres dobrej koniunktury lat 1927-28, dzięki wyższym cenom art. rolnych, dał się odczuć szerszym warstwom społeczeństwa niż okres dobrej koniunktury lat 1935-38. Szczegółowy przebieg koniunktury rolnej i przemysłowej w okresie 1923-38 przedstawia zamieszczony poniżej wykres (1928r wskaźniki=100). Koniunktura gospodarcza jest tak skonstruowana, że co 7-11 lat wybucha kryzys wywołany nadprodukcją. Gdy jest dobra koniunktura przedsiębiorcy zwiększają produkcję i zwiększają inwestycje => nadmiar produktów => zmniejszenie rozmiarów produkcji => zwolnienia pracowników => mniej się kupuje => to wszystko skutkuje załamaniem gospodarki, które jest wywołane zmniejszającym się zapotrzebowaniem na dobra i usługi czyli popytem => spadek cen produktów. Gdy zapasy z magazynów zostaną wyprzedane, kryzys się kończy. Przedsiębiorcy podejmują nowe inwestycje, a to uruchamia gospodarkę, nakręca się koniunktura, końcu rynek się przesyca, czyli nastaje boom gospodarczy (max. produkcja). Potem następuje kryzys gospodarczy.

17. Metody stymulowania eksportu i ograniczania importu przez państwoPaństwo odgrywa bardzo ważną rolę w dziedzinie handlu zagranicznego. Kraje mające nadwyżkę produktów

chcą je sprzedać i promują otwarcie granic. Jeśli państwo chce aby rozwijał się przemysł krajowy należy wprowadzić cła na towary z zagranicy. Przy tym kraje biedne bronią się granicami celnymi. Wszystkie kraje chcą jak najwięcej eksportować a jak najmniej importować.

W okresie kryzysu upowszechnia się polityka zwrotu ceł. Inna polityka to dumping – polega na tym, że za granica sprzedajemy po cenach niższych niż u siebie w kraju. Robimy to po to aby pozyskać dewizy na spłatę kredytów. Klient krajowy pokrywał koszty dumpingu. Cena w kraju była dużo wyższa niż cena towaru sprzedawanego za granicą.

12

Wszystkie państwa po kryzysie zaczynają bronić swoje go rynku wewnętrznego. Państwa podpisują umowy miedzy sobą na zasadzie clearingu, tzn. oba kraje mają możliwość wywozu i przywozu za tą samą sumę. Rozwijają się umowy na zasadzie klauzuli największego uprzywilejowania. Cała polityka handlu zagranicznego jest w rękach rządu. Państwo ma wpływ na transfer pieniędzy za granicę poprzez system kontroli dewizowej. Rząd decyduje na co da pieniądze, a na co nie.

Polska dotknięta kryzysem zainteresowana była wzrostem eksportu przy ograniczeniu importu. Aby zrealizować koncepcję uzyskania nadwyżki w obrocie handlowym musiała też iść w kierunku aktywizacji eksportu, jak i ograniczenia importu.

18. Pozytywy i negatywy napływu kapitałów zagranicznych (na przykładzie Polski)Brak rynku zbytu w Polsce był hamulcem rozwoju gospodarki, w szczególności przemysłu. To zmniejszało opłacalność inwestycji w Polsce. Istniejące fabryki pozwalały na zaspokojenie potrzeb rynku krajowego i eksportu. Po wojnie celnej z Niemcami spadł import i inwestycje w Polsce stały się bardziej opłacalne.

Powstał kolejny problem: brak kapitału. Polski kapitał był zbyt słaby, a na terenie Śląska królował kapitał niemiecki, także galicyjski przemysł naftowy zdominowany był przez kapitał obcy. W wyniku rewolucji bolszewickiej przepadły rezerwy walutowe przechowywane w bankach rosyjskich. Lekka poprawa nastąpiła w 1922, gdy Polska odzyskała część Górnego Śląska. Mimo korzystnych przepisów (możliwość dzierżawy zakładów rządowych) brakowało nabywców akcji polskich przedsiębiorstw. Kapitał zagraniczny obawiał się inwestować w kraju określanym przez Niemców jako “sezonowe", a także ze względu na niestabilność sytuacji politycznej oraz niebezpieczne położenie geopolityczne (możliwość wybuchu wojny z Niemcami i/lub Rosją).

Kapitał obcy nie budował nowych zakładów, lecz wykupywał akcje już istniejących, co prowadziło jedynie do zmiany struktury własności i powodowało ujemny bilans płatniczy Polski. Międzynarodowe kartele dążyły do ograniczenia produkcji i koncentracji produkcji w zakładach o najniższych kosztach jednostkowych, co prowadziło często do znacznego obn. produkcji zakładów położonych w Polsce, a należących do kartelu. Wątpliwe do dziś pozostaje, czy polityka rządu wobec obcego kapitału przyniosła więcej korzyści czy strat. Po 1936r. ograniczono możliwość wywozu(transferu) zysku za granicę, co wprawdzie zniechęciło potencjalnych inwestorów (nie było ich wielu), a powstrzymało odpływ rezerw z Banku Polskiego.

Rola kapitału obcego w II RP stopniowo rosła:1927 - 21,1%1934 - 47,1%1938 - 42,9 % (spadek po wykupieniu przez rząd przedsiębiorstw niemieckich ze Śląska)

Najbardziej uzależnione gałęzie:naftowy - 86 % udziału kapitału obcegogórniczo - hutniczy 57% ‘’ ‘’ ‘’elektrotechniczny - 55% ‘’ ‘’ ‘’Największy udział miał kapitał następujących państw: Francja, Niemcy, USA, Belgia.Kapitał niemiecki i amerykański współpracował ze sobą (tzw. grupa Harrimanna)W latach 1924 - 37 do Polski wpłynęło 3195 mln zł jako kredyt długoterminowyodpłynęło 1329 mln, ale w postaci dywidend i oprocentowania 3705 mln zł, czyli koszty obsługi kapitału obcego były wysokie, co powodowało ujemne saldo handlu zagranicznego i zmuszało rząd do forsowania eksportu np. przez niższą taryfę kolejową dla przewozów międzynarodowych.

13

Roczny koszt obsługi kapitału obcego wynosił 470 mln zł, więc kwestią otwartą pozostaje odpowiedź na pytanie o słuszność polskiej polityki wobec obcego kapitału.

Ekspansja kapitału finansowego państw wysoko kierowała się przeważnie do państw kolonialnych i słabo rozwiniętych gospodarczo. Termin ekspansji stała się również Polska. Pochodził on głównie z Francji, Niemiec, USA i Wielkiej Brytanii. W 1929 roku około 34 % kapitału spółek akcyjnych w Polsce pochodziła z zagranicy. Naftowe spółki akcyjne oraz zakłady komunalne, tzn. elektrownie, gazownie, wodociągi opanowane były w 75% przez obcy kapitał, hutnictwo w 65% a przemysł chemiczny w 40%. Silną pozycję uzyskało kilka koncernów, m.in. koncern sodowy – Słowacja, czeski koncern obuwniczy – Bata, przemysł naftowy – koncern Rockefellera. Przedsiębiorstwa państwowe opanowane przez obcy kapitał eksploatowane były nieraz w sposób rabunkowy, unikano inwestycji a zyski odpływały za granice. W latach 1925 – 1929 koncentracja i kartelizacja przemysłu polskiego czyniła postępy, głównie w przemyśle ciężkim. W 1929 roku powstała Wspólnota Interesów Górniczo – hutniczych na Śląsku, która jednoczyła w swoich szeregach Katowicką Spółkę Akcyjną dla górnictwa i hutnictwa oraz Górnośląskie Zjednoczenie Hut Królestwa. W ty, okresie było w Polsce ponad 100 karteli krajowych oraz udziały w 40 spółkach międzynarodowych. Istniały branżowe związki przedsiębiorców skupione w organizacji (Centralny Związek Polskiego Przemysłu Górniczego, Handlowego i Finansowego). Kartele utrzymywały ceny na wygórowanych poziomach drogą celowego ograniczenia produkcji (zamykanie mniej dochodowych przedsiębiorstw).Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są. istotnym czynnikiem wpływającym na unowocześnienie polskiej gospodarki. Zagraniczni inwestorzy wprowadzają do polskich firm nowe technologie, nowe formy zarządzania i organizacji produkcji, przyczyniając się do unowocześnienia i poprawy ich funkcjonowania. Nowo powstające firmy wyposażane są w najnowsze maszyny i urządzenia, Rola i znaczenie spółek z udziałem kapitału zagranicznego w polskiej gospodarce systematycznie rośnie. Spółki z zagranicznym kapitałem odgrywają istotną rolę w procesach przebudowy i modernizacji polskiej gospodarki. Korzyści bezpośrednich inwestycji zagranicznych: - zwiększenie zatrudnienia i wydajności pracy . - wprowadzenie nowoczesnych technologii - rozwój sfery naukowo - badawczej i transfer myśli naukowo - technicznej - poprawa zaopatrzenia rynku- wprowadzenie nowoczesnego zarządzania i organizacji produkcji, modernizacja firm- rozwój infrastruktury informacyjnej, komunikacyjnej, prawnej, finansowej- zmniejszenie niedoboru kapitału- ułatwienie dostępu do kredytów zagranicznychZagrożenia wynikające z bezpośrednich inwestycji zagranicznych:- pojawienie się nowych problemów i napięć społecznych wynikających z redukcji zatrudnienia i bezrobocia- bankructwo miejscowych przedsiębiorstw wskutek konkurencji spółek z kapitałem zagranicznym - ryzyko stosowania nieuczciwej konkurencji w stosunku do firm krajowych, co może prowadzi do ich upadłości- ryzyko wystąpienia zjawiska napływu niewłaściwych i przestarzałych technologii - wypieranie z rynków zagranicznych krajowych producentów

W latach 90 do czołowych inwestorów należeli m.in.: Fiat, Coca-Cola, ABB, Curtis, Unilever, Procter&Gambel19. Na czym polega dumping i konsekwencje jego stosowania

Protekcjonizm – to ochrona przez państwo swojego rynku. Państwo odgrywa bardzo ważną rolę w dziedzinie handlu zagranicznego. Jeśli państwo chce aby rozwijał się przemysł krajowy musi chronić swój rynek. Może to robić przy pomocy ceł na towary sprowadzane z zagranicy, np. przywozowych. Te cłami są tak wysokie, że towary zagraniczne są dużo droższe od krajowych. Jednak wszystkie kraje chcą jak najwięcej eksportować a jak najmniej importować. Państwa dogadują się między sobą i podpisują umowy handlowe na zasadzie clearingu, tzn. oba kraje mają możliwość wywozu i przywozu za tą samą sumę bez protekcjonistycznych ceł. Inna polityka to dumping (rozwija się w gospodarce monopolistycznej)– polega na tym, że za granicą sprzedajemy po cenach niższych niż u siebie w kraju. Cena w kraju była dużo wyższa niż cena towaru sprzedawanego za granicą. Klient krajowy pokrywał koszty dumpingu. (przypadek cukru – Polska-Anglia).Robimy to po to aby pozyskać dewizy na spłatę kredytów. Cała polityka handlu zagranicznego jest w rękach rządu. Państwo ma wpływ na transfer

14

pieniędzy za granicę poprzez system kontroli dewizowej. Rząd decyduje na co da pieniądze, a na co nie. W okresie XX w. upowszechnia się polityka zwrotu ceł. Kraj eksportujący pokrywa koszt cła. Eksport dla kraju jest korzystny, bo jest zatrudnienie dla ludzi.Dumping polega na popieraniu eksportu i ochronie rynku wewnętrznego przed napływem produktów z innych państw. W zakresie importu do Polski podstawowymi regulatorami w handlu zagranicznym były wysokie taryfy przewozowe celne, traktaty handlowe klauzulami dot. kontyngentów przewozowych. Polska starała się aby kontyngent importu do naszego kraju produktów wytwarzanych w kraju ustalany był na jak najniższym poziomie, a na wyższym dla towarów nie produkowanych w Polsce. skutki dumpingu: straty z wywozu poniżej kosztów produkcji, znaczne koszty dla budżetu rzędu kilkuset mln zł rocznie, polskie produkty w krajach do których je wywożono były tańsze niż w Polsce, nadwyżka w bilansie handlowym, umożliwiło to zdobywanie środków dewizowych, ograniczenie wielkości obrotu handlowego z zagranicą, niekorzystny wpływ na aktywność przemysłu i sytuację rolnictwa.

Kolejną cechą charakterystyczną tego kryzysu jest szybki przyrost zrzeszeń monopolistycznych. Ceny wyrobów produkowanych przez zrzeszenia monopolistyczne spadają znacznie wolniej niż w pojedynczych przedsiębiorstwach. Kontrolując całą gałąź monopole mają wpływ na ceny. Poza tym monopolizacja przydaje się w eksporcie. Monopole mogą walczyć o pozostanie na rynkach zewnętrznych. Ze względu na nadprodukcję poszczególne kraje przechodzą do protekcjonizmu. Monopole mogą sobie pozwolić na straty na rynkach zewnętrznych, zachowując tam rynki, bo koszty eksportu pokrywają sprzedażą po wysokich cenach w kraju. W Polsce cukier kontrolowany był przez kartel cukrowy, który na eksport sprzedawał go po cenach dumpingowych (poniżej cen światowych i kosztów produkcji) 17 gr. za kg, a w Polsce kosztował 1,44 zł. za 1 kg.

20. Konsekwencje stosowania przez państwo polityki protekcjonistycznej w XX wiekuProtekcjonizm - polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów. polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją z zagranicy. Głównym narzędziem protekcjonizmu są cła przewozowe i niekiedy cła wywozowe. Do innych środków polityki protekcjonistycznej należą: subsydia, premie eksportowe, specjalne taryfy kolejowe oraz niekiedy zakazy przewozu lub wywozu pewnych artykułów (prohibicjonizm).

Nakładane przez rządy państw ograniczenia importu (najczęściej są to cła i odpowiednie limity liczbowe), które mają na celu ochronę krajowych firm i producentów przed zagraniczną konkurencją; łączy się ze wspieraniem krajowego eksportu.

Protekcjonizm stanowi przykład aktywnej działalności państwa w gospodarce. Jest jednakże potwierdzeniem szkodliwości zbyt dużej ingerencji państwa w mechanizmy wolnego rynku. Anglia i Francja już w XVIII wieku odrzuciły politykę protekcjonistyczną jako ekonomicznie nieefektywną i hamującą rozwój kraju. Protekcjonizm rodzi również konflikty międzynarodowe na tle gospodarczym (wymiany handlowej), co objawia się zwłaszcza w warunkach globalnego rynku.

Początek XX w. tylko Anglia nie stosowała protekcjonistycznej polityki, głosy za protekcjonizmem, obowiązek oznaczania kraju pochodzenia, Anglia utrzymywała monopol handlu z własnymi koloniami. Niemcy – monopole, wysokie cła, dążenie do samowystarczalności,sukces w dostępie do otwartych rynków Anglii , również Francja wysokie cła na art.rolne – konkurencyjne zboże z US i przemysłowe konkurencja Anglia i Niemcy. Anglia, Francja charakter obronny, w Niemczech zaczynał się protekcjonizm stał się elementem ekspansji gospodarczej tej nowej potęgi przemysłowej. 20. T.zw. cykl koniunkturalny w Polsce Ludowej

Tzw. cykl koniunkturalny w PRL to quasi-cykl koniunkturalny. Była to początkowo liberalna, pro konsumpcyjna polityka władz, następnie rozbudowa planu inwestycyjnego w zakresie tzw. przemysłów kluczowych (przemysł ciężki, maszynowy, energetyka), przesuwanie wszystkich środków na realizację tego planu kosztem rolnictwa i konsumpcji społecznej, co w konsekwencji prowadziło do protestów społecznych, kończących się przesileniem politycznym i zmianą ekipy rządzącej, rozpoczynającej swoje rządy od uspokojenia nastrojów społecznych przez zwiększenie nakładów na konsumpcję.

15

Siły polityczne, które objęły władzę w Polsce po II wojnie światowej postanowiły, że preferowanymi gałęziami produkcji będą: przemysł ciężki i przemysł środków produkcji. W celu dynamicznego rozwoju gospodarki ponad 30% PKB przeznaczano na akumulację, z których ok.70% przeznaczane było na te preferowane dziedziny. Lekceważono potrzebę podniesienia stopy życiowej ludności. Nakłady na dziedziny wytwórczości produktów konsumpcji indywidualnej starano się ograniczyć do minimum. W konsekwencji nie można było podnosić płac realnych, gdyż powodowałoby to inflację, ponieważ na rynku istniał silny niedobór towarów konsumpcyjnych. Brak poprawy warunków życia powodował, że narastały niepokoje społeczne. W okresach napięć władze zmuszone były do przejściowego zwiększenia środków przeznaczonych na konsumpcję, aby w ten sposób uspokoić nastroje. Często wymieniano przy okazji rządzącą ekipę z jednej strony chcąc pozbyć się politycznych rywali, z drugiej - uwiarygodnić projekty zmian, których nie zamierzano przeprowadzić. Takie działania władz nazywano ? manewrami gospodarczymi ?. Po uspokojeniu nastrojów społecznych powracano do polityki forsownej industrializacji.

Władze zmuszone były do przeprowadzenia pierwszego manewru gospodarczego już na początku lat pięćdziesiątych, w związku z niepowodzeniami w realizacji Planu Sześcioletniego. Zbyt szeroko jak na możliwości gospodarki nakreślono program inwestycji, w konsekwencji czego plan okazał się niemożliwy do zrealizowania. Kolejny manewr miał miejsce w r.1956 na fali politycznej "odwilży". Przez dwa lata więcej środków przeznaczano na rozwój przemysłu lekkiego, rolnictwa. Jednak już w 1958r. powrócono do polityki szybkiej industrializacji. Gospodarkę celowo rozwijano w ten sposób, by absorbowała duże zasoby siły roboczej, aby zatrudnić roczniki wyżu demograficznego. Jednak społeczeństwo traciło cierpliwość, czego skutkiem były społeczne niepokoje lat 1968 i 1970. Te ostatnie brutalnie spacyfikowano.

Nowy manewr gospodarczy z początku lat siedemdziesiątych miał standardowe założenia. Obiecywano poprawę poziomu życia, wzrost konsumpcji indywidualnej. W związku z odwilżą polityczną w kontaktach z Zachodem postanowiono rozwijać kraj na kredyt usiłując w ten sposób połączyć szybką industrializację ze wzrostem konsumpcji. W związku ze złym wykorzystaniem środków z kredytów nie udało się osiągnąć zamierzonych celów gospodarczych. Nie zaspokojono rozbudzonych w społeczeństwie nastrojów konsumpcjonistycznych, co doprowadziło do napięć w 1976r, kiedy władze próbowały ograniczyć popyt na wyroby konsumpcyjne przez podwyższenie ich cen. W tym okresie zaczyna powstawać opozycja polityczna. Cierpliwość społeczna kończyła się. W latach 1980-81 doszło do poważnych napięć politycznych (działalność "Solidarności") zakończonych wprowadzeniem stanu wojennego. Nowe władze, na czele których stał gen. W.Jaruzelski, nie były w stanie podjąć żadnych kompleksowych działań. Z powodu wrogości społeczeństwa były one niezdolne do działania a jednocześnie zbyt silne, aby dać odsunąć się od władzy. Wzajemne szachowanie się władzy i społeczeństwa trwały aż do upadku PRL w r.1989.

Istniejące w polskiej gospodarce po II wojnie światowej cykle rozwoju gospodarczego nie miały wiele wspólnego z cyklami koniunktury gospodarek państw kapitalistycznych. Wynikały one z uzależnienia od wydarzeń politycznych. Kryzysy społeczne pociągały za sobą załamania ekonomiczne. Eliminacja tych niekorzystnych zjawisk była jednak możliwa tylko przy gruntownej zmianie polityki gospodarczej, zmianie, do której władze nie były zdolne.

22. Na czym polegał okres pozyskiwania społeczeństwa w „cyklu koniunkturalnym PRL”

16

Okres pozyskiwania społeczeństwa w cyklu koniunkturalnym PRL polegał na zachęcaniu do podejmowania decyzji inwestycyjnych przez polskie sfery prywatne. Aby zachęcić polskie sfery prywatne do podejmowania decyzji inwestycyjnych rząd wprowadził system ulg inwestycyjnych (obniżenie podatków, preferencyjne kredyty, zwolnienia z opłat, zamówienia państwowe na część produkcji) , dla tych którzy podejmą inwestycje w określonych rejonach kraju.

23. Na czym polegał okres forsownej industrializacji w „cyklu koniunkturalnym PRL”Okres forsownej industrializacji w „cyklu koniunkturalnym PRL” polegał na stopniowym zwiększaniu nakładów inwestycyjnych na przemysł w celu jego rozwoju. Skoncentrowano inwestycje na określonym obszarze państwa i na bezpośrednim finansowaniu inwestycji zbrojeniowych. Elementem tego okresu była koncepcja Centralnego Okręgu Przemysłowego, budowa Huty Stalowa Wola, fabryki kauczuku syntetycznego w Dębicy, wytwórni celulozy w Niedomicach, wytwórni obrabiarek w Rzeszowie, projekty budowy huty miedzi i aluminium. Zakłady te miały zapewniać surowce do produkcji sprzętu wojskowego. W tym czasie zaczęto budowę fabryk m.in. w Mielcu (samoloty), Stalowej Woli (armaty), Dębicy (opony), Sanoku (broń), Lublinie (samochody ciężarowe).

24. Na czym polegał okres manewru gospodarczego w „cyklu koniunkturalnym PRL”W związku z narastającymi trudnościami gospodarczymi kraju E. Gierek na plenum KC PZPR w grudniu 1976 roku wysunął koncepcje dokonania „manewru gospodarczego”. Jego głównym zadaniem miał być ratunek dla polskiej gospodarki przed sytuacja niewypłacalności. Koncepcja ta sprowadzała się do stopniowego ograniczenia inwestycji gospodarczych jedynie do najważniejszych, powstrzymania wzrostu konsumpcji, ograniczenia importu z Zachodu i zwiększenia eksportu dewizowego, zwiększenia produkcji artykułów kierowanych na rynek i rozmiarów budownictwa mieszkaniowego. Zapowiedziano preferencje inwestycyjne dla rolnictwa, przemysłu konsumpcyjnego, energetyki, transportu i przemysłu materiałów budowlanych.Mimo zmniejszenia ujemnego salda handlu zagranicznego, zostało zahamowane tempo wzrostu gospodarczego. Wytworzony dochód narodowy w 1979 roku przyniósł już 2% spadek wskaźników. Mimo oznak kryzysu i jednoczesnych prób ograniczania budowy nowych zakładów przemysłowych, podjęto szereg decyzji o kontynuacji gigantycznych inwestycji zapoczątkowanych w pierwszej połowie lat 70 - tych min. dalsza rozbudowa Huty Katowice, elektrowni "Kozienice", elektrociepłowni w Bełchatowie, Centralnej Magistrali Węglowej. Jednym z głównych czynników powodujących zastój w gospodarce było załamanie się koncepcji tzw. planu otwartego, który polegał na możliwości zmiany przyjętych wcześniej wskaźników produkcyjnych. W konsekwencji uniemożliwiało to zestawienie możliwości gospodarczych z jej potrzebami.

25. Planowanie gospodarcze w XX wiekuGospodarka polska po II wojnie światowej wymagała gruntownej odbudowy, gdyż kraj w jej wyniku poniósł wyjątkowo dotkliwe straty. W pierwszej kolejności postanowiono ustalić przebieg granic. Równie ważna była odbudowa transportu, bo bez uruchomienia transportu nie da się odbudować nic innego. Przy uruchamianiu gospodarki był także problem pieniężny. W kraju były różne waluty: ruble, marki polskie i niemieckie, złote krakowskie, więc powstała konieczność wprowadzenia jednej waluty do obiegu. Wybrana została marka polska. Również ważna była odbudowa przemysłu, jednak tu pojawił się problem – pozyskanie źródeł jego finansowania. Powstał więc pomysł pożyczek na uruchomienie fabryk. Rząd zdecydował by Krajowa Kasa Pożyczkowa zwiększyła emisję marki polskiej i by z tych dodrukowanych pieniędzy udzielała pożyczek dla przedsiębiorców. Również przewidywano zmiany w rolnictwie. W efekcie powstała reforma rola, a także nastąpiła kolektywizacja rolnictwa.

26. Początki planowania gospodarczego w PRLGospodarka Polski Ludowej była ściśle związania z ustrojem panującym w kraju, a jej rozwój opierał się na dokonanych zasadniczych reformach społecznych, np. reforma w 1944 roku o upaństwowieniu przemysłu kluczowego oraz wprowadzeniu państwowego monopolu handlu zagranicznego. Powstawały Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). W tym czasie, Polska gospodarka oparta jest na społecznej własności środków produkcji, co umożliwia centralne kierowanie krajem. Wprowadzano plany wieloletnie (m.in. 3-letni Plan Odbudowy Gospodarki w latach 1947-1949), 6-letni Plan Rozwoju Gosp. i Budowy Podstaw Socjalizmu w latach 1950-1955 oraz plany pięcioletnie z 1956-1960 o kontynuowanie polityki uprzemysłowienia, 1961-1965 o dalszym rozwoju gospodarki narodowej, 1966-1970 o kontynuacji polityki industrialnej kraju.

17

27. Plan trzyletni a plan sześcioletni w PRLPlan Trzyletni to realizowany w latach 1947 – 1949 plan gospodarczy przygotowany po II wojnie światowej przez związany z PPS i kierowany przez Czesława Bobrowskiego Centralny Urząd Planowania. Plan trzyletni jest uznawany za jedyny skuteczny plan gospodarczy w historii PRL: dzięki niemu w dużej mierze odbudowano gospodarkę ze zniszczeń wojennych.Plan przewidywał równoprawną rolę trzech sektorów w gospodarce: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.Założenia planu nie przewidywały budowy nowych zakładów. Środki inwestycyjne przeznaczono głównie na odbudowę najmniej zniszczonych przedsiębiorstw. Plan dawał pierwszeństwo odbudowie przemysłu pracującego na potrzeby ludności. Już jednak od ostatniego roku planu priorytet przesuwał się w kierunku odbudowy i rozwoju przemysłu wytwarzającego środki produkcji. Wzrost produkcji wiązał się z szybkim zwiększeniem się zatrudnienia. Rozwój przemysłu doprowadził do istotnych przemian w strukturze zawodowej Polski. W okresie planu 3-letniego rozpoczęła się wielka migracja ludności ze wsi do miast.

21. Plan sześcioletni w PRL.Plan Sześcioletni (1950–1955) to drugi, po Planie Trzyletnim, z planów gospodarczych wprowadzonych w PRL. Plan przyjęto w formie ustawy uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy 21 lipca 1950 r.; podobnie jak późniejsze plany pięcioletnie był jednak wielokrotnie modyfikowany (rozwój przemysłu ciężkiego w związku z wojną koreańską) i tylko w części zrealizowany.Nacisk położono na przemysł ciężki. Plan zakładał: szybką industrializację Polski w oparciu o przemysł zbrojeniowy. Produkcja przemysłowa miała wzrosnąć aż o 158%, wzrost w rolnictwie tylko o 50%, wzrost dochodu obywateli o 112%, wzrosły nakłady na przemysł ciężki kosztem przemysłu lekkiego i rolnictwa. Ludzi zmuszano do wielkiego wysiłku ciągle podnosząc normy. Państwo rozbudowało przemysł stoczniowy, samochodowy, hutniczy i metali kolorowych. Technologie w przemyśle były przestarzałe, a zwiększenie produkcji osiągano dzięki zwiększaniu zatrudnienia. Rolnictwo było niedoinwestowane, rolnicy indywidualni obciążani byli wysokimi podatkami. Wobec braku żywności na rynku stosowano rekwizycję wśród rolników i przymusowe włączanie gospodarstw do spółdzielni. Nastąpił spadek produkcji, niedobór na rynku i system kartkowy. Państwo nie inwestowało w budownictwo mieszkaniowe, sytuacja lokalowa była fatalna. W X.1950 r. przeprowadzono wymianę pieniędzy – obywatele stracili na tej operacji 2/3 zł polskich. W styczniu 1953 zniesiono kartki żywnościowe wraz z równoczesnym podniesieniem cen. Podniesiono ceny na towary przemysłowe i żywność, nastąpił spadek realnych płac i obniżenie stopy życiowej ludności. Efekty planu były negatywne, obniżył się poziom życia ludności, zmalało spożycie, brakowało mieszkań, nie doinwestowane rolnictwo przeżywało wielkie trudności.Do największych inwestycji planu 6-letniego można zaliczyć:

1. Huta aluminium w Skawinie2. Zakłady chemiczne w Oświęcimiu3. Zakłady azotowe w Kędzierzynie

4. Wytwórnia włókien sztucznych w Gorzowie Wielkopolskim

5. Kombinat obuwniczy w Nowym Targu

6. Huta im. T. Sendzimira

7. Huta Warszawa

8. Fabryki samochodów na Żeraniu i w Lublinie

9. Zakłady chemiczne w Wizowie i Gorzowie Wielkopolskim (tworzywa sztuczne)

10. Cementownia w Wierzbicy koło Radomia

a także rozbudowa istniejących fabryk i zakładów przemysłowych:1. Huta w Częstochowie (rozbudowa istniejącej)2. Fabryki samochodów w Lublinie i Starachowicach (ciężarówki) oraz FSO na Żeraniu w Warszawie (samochody

osobowe)3. Stocznie w Gdańsku i Szczecinie (rozbudowa istniejących)

18

28. Reforma rolna w Polsce Ludowej na tle innych państw6 września 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej. Na mocy tego dekretu państwo skonfiskowało dobra poniemieckie oraz majątki ziemskie tych właścicieli, którzy posiadali więcej niż 50 ha użytków rolnych. Ziemię odebraną obszarnikom państwo dzieliło między robotników rolnych, chłopów bezrolnych i małorolnych oraz tych średnich gospodarzy, który mieli duże rodziny. Część ziemi oraz lasy pozostała we władaniu państwa jako państwowe gospodarstwa rolne, leśne, doświadczalne itp. Ziemi poobszarniczej nie wystarczyło jednak dla wszystkich. Wielu rolników przesiedlało się na ziemie zachodnie i północne, gdzie otrzymywało nowe gospodarstwa. Ogółem w latach 1944-49 państwo ludowe przekazało chłopom na własność 6,1 mln ha ziemi. Z reformy rolnej i osadnictwa skorzystało ponad 1 mln rodzin chłopskich. Co czwarte gospodarstwo w Polsce było gospodarstwem nowym, utworzonym w wyniku reformy rolnej. W podziale ziemi obszarniczej chłopom pomagali robotnicy. Wielu działaczy robotniczych pracowało jako pełnomocnicy reformy rolnej. Partia i związki zawodowe wysyłały na wieś brygady robotnicze, które wraz z chłopami dzieliły ziemię. Reforma rolna zmieniła gruntownie oblicze wsi polskiej. Zniknęli wielcy właściciele ziemscy - obszarnicy. Ponad 800 tys. rodzin robotników rolnych i biednych chłopów otrzymało ziemię, nowe gospodarstwa. 250 tys. gospodarstw przydzielono dodatkowe grunty. Odbudowa i rozwój przemysłu w następnych latach spowodowały, że wielu mieszkańców wsi znalazło pracę poza rolnictwem. Przemiany w Polsce Ludowej przyniosły ludności wiejskiej, zwłaszcza młodzieży, wiele dobrego. Poprawiły jej sytuację materialną, zlikwidowały brak ziemi i nadmiar rąk do pracy, umożliwiły naukę zawodu, przejście do innych warsztatów pracy.

Kolektywizacja w ZSRR

Kolektywizacja to proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcenia drobnych, prywatnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze (kołchozy) obok istniejących państwowych (sowchozów). Kolektywizację rolnictwa przeprowadzono w ZSRR w latach 1930-1935. Motywy kolektywizacji były dwojakie: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i rąk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W trakcie kolektywizacji dochodziło do represji wobec przeciwstawiających się jej chłopów („rozkułaczanie”). Gospodarczymi skutkami kolektywizacji był spadek produkcji i pogłowia oraz klęska głodu.

Do marca 1930 roku kolektywizacje prowadzono bardzo szybko, wywłaszczając chłopów przy szerokim wykorzystaniu metod administracyjnych i siłowych. Z jednej strony likwidowano indywidualne gospodarstwa i tworzono kołchozy przejmujące całość dotychczasowego majątku chłopstwa, z drugiej dokonywano tzw. "rozkułaczania czyli usuwania ze wsi warstwy bogatszych gospodarzy (a dodatkowo wszystkich chłopów opierających się kolektywizacji). Władze lokalne otrzymywały odgórne normy wytyczające zakres eliminacji gospodarstw chłopskich oraz intensywność rozkułaczania. W pierwszym przypadku wynosiły one zwykle 100%, a w drugim 5-7%. Wyniki pierwszego etapu kolektywizacji były katastrofalne. Wśród chłopstwa szerzyły się niezadowolenie, bierny opór i bunty. Padły liczne ofiary śmiertelne. Reakcją na przymus kolektywizacyjny była rzeź inwentarza żywego, zapobiegająca przejmowaniu go przez kołchozy. Chłopi zabijali również masowo konie, przez co uniemożliwiali ich użycie jako siły pociągowej w kołchozach. Ponieważ jednocześnie brak było maszyn rolniczych, gospodarstwa kolektywne stanęły na granicy załamania produkcyjnego.

Wobec takiego rozwoju sytuacji postanowiono przejściowo złagodzić politykę wobec wsi. Od początku marca 1930 przyhamowano tempo kolektywizacji, wycofano się z administracyjno-siłowych metod nacisku na chłopów oraz wyrażono zgodę na rozwiązywanie już utworzonych kołchozów. O ile w marcu 1930

19

skolektywizowanych było 58% gospodarstw chłopskich, o tyle we wrześniu tego samego roku wskaźnik ten spadł do 21%. Chłopi nie wierzyli jednak w trwałość "odwilży". Dlatego dokonywany przez nich ubój inwentarza żywego trwał dalej.

Jesienią 1930 okazało się, że mieli rację. Po zakończeniu żniw kolektywizacja przybrała ponownie na sile. Nie przebiegała już jednak z taką gwałtownością jak w pierwszych miesiącach roku. Na wyraźnie mniejszą skalę prowadzono "rozkułaczanie". Chłopom wtłaczanym do kołchozów, w odróżnieniu od początkowej fazy kolektywizacji, pozostawiono na własność osobistą, zabudowania mieszkalne, drobny sprzęt gospodarski, krowę oraz pewną liczbę owiec, świń i ptactwa domowego. Najważniejsze było jednak wydzielenie z ziemi kołchozowej tzw. działek przyzagrodowych, na których zezwalano gospodarować indywidualnie (w 1939 dawały one 25% produkcji rolnej). Zaczęto również stosować wobec kołchoźników różnego rodzaju bodźce płacowe (od 1931) oraz zezwolono- po każdorazowym wywiązaniu się kołchozów z dostaw obowiązkowych dla państwa- na sprzedaż produktów rolnych po wolnych cenach na tzw. rynku kołchozowym (od 1932). Kiedy w 1935 doprowadzono kolektywizację do końca, w rolnictwie radzieckim nie było już praktycznie gospodarstw indywidualnych, a jedynie formalnie spółdzielcze kołchozy oraz państwowe sowchozy. Kołchozy liczyły zwykle 400-500 ha, sowchozy- obejmujące ok. 10% zasiewów- początkowo nawet do kilkuset tys. ha (od 1931 ulegały stałej dekoncentracji.

Rezultatem kolektywizacji było przejęcie przez państwo ścisłej kontroli nad gospodarką rolną, ostatnią względnie autonomiczną sferą gospodarki, oraz nad chłopstwem, ostatnią względnie autonomiczną grupą społeczną. Dzięki likwidacji indywidualnych gospodarstw możliwe stało się zarówno wytyczenie kierunków produkcji rolnictwa, jak i akumulowanie potrzebnej ilości produktów rolnych. Kontrola nad skolektywizowanym rolnictwem sprawowana była za pośrednictwem państwowych Stacji Maszynowo-Traktorowych (MTS). Pierwotnie miały one dostarczać kołchozom maszyny rolnicze na kredyt. Ponieważ maszyn było za mało, zdecydowano się na skoncentrowanie ich w poszczególnych MTS-ach oraz obsługiwanie przez nie w okresie prac siewnych i żniwnych większej ilości kołchozów (najczęściej po ok. kilkadziesiąt). Tym samym MTS-y mogły z łatwością nadzorować realizację zadań planowych w całym rolnictwie. W tym celu organizowano w nich specjalne piony polityczno-propagandowe.

Ocena efektów powszechnej kolektywizacji różniła się w zależności od punktu widzenia. Władze bolszewickie- choć przekonały się o utopijności tezy o wyższości gospodarstw kolektywnych nad indywidualnymi- dostrzegały przede wszystkim wzrost towarowości rolnictwa i związaną z tym intensyfikację eksportu (w 1930 i 1931 wyeksportowano po ok. 50 razy więcej zboża niż w 1929). Nastąpiło to jednak kosztem bezprzykładnego wyzysku chłopów przez państwo. Za niezrealizowanie zaplanowanej wielkości dostaw stosowano represje finansowe (w stosunku do kołchozów) oraz karne (w stosunku do kołchoźników i- dopóki tacy byli- samodzielnych gospodarzy. Ponadto wzrostowi towarowości rolnictwa towarzyszyło ograniczenie powierzchni zasiewów, ogólnej produkcji rolnej oraz skali hodowli. W momencie zakończenia powszechnej kolektywizacji wyniki na wszystkich tych polach były gorsze niż w 1929 roku. Skala tendencji spadkowych wywołanych kolektywizacją jest kwestią sporną. Wg różnych danych oscylowała ona wokół kilku procent w przypadku powierzchni upraw, kilkunastu w przypadku wielkości produkcji i kilkudziesięciu (często nawet ponad 50%) w przypadku pogłowia zwierząt hodowlanych.

Połączenie spadku globalnej produkcji ze wzrostem jej towarowości i powiększeniem eksportu doprowadziło do nowej wielkiej fali głodu. Przypadła ona na lata 1932-33. Najtragiczniejsza sytuacja panowała na Ukrainie. Pod względem skali był to głód większy niż na początku lat dwudziestych, a ponadto w dużej mierze sztuczny. Produktów rolnych choć mniej niż w latach poprzednich, było na tyle dużo, że niedobory żywnościowe nie powinny wystąpić. Spowodowały je jednak nadmierna eksploatacja kołchozów prowadzona w celu powiększenia towarowości rolnictwa oraz tzw. terror głodowy stosowany w walce z chłopami opierającymi się kolektywizacji. Istotną przyczyną była także nieefektywność odgórnego

20

systemu dystrybucji żywności. Wielkie rzesze ludzi nie miały co jeść, a jednocześnie zdarzało się, że zboże gniło na polach i w magazynach. Szczytowe nasilenie głodu przypadło na lato 1933 roku. Dokładna liczba ofiar sztucznego głodu w latach trzydziestych nie jest znana, ale wg. wszelkiego prawdopodobieństwa znacznie przekroczyła 5 mln. Wśród społecznych kosztów kolektywizacji należy wymienić również miliony "kułaków" i ich rodzin wysiedlanych do obozów pracy oraz nowych miast przemysłowych. ten drugi kierunek wywózek złożył się jednocześnie na silne- co najmniej kilkumilionowe- "pchnięcie ku urbanizacji"

Polityka władz wobec rolnictwa w okresie tuż po II wojnie światowej związana

była z dwoma zasadniczymi celami, które chciano osiągnąć. Z jednej strony dążono do intensyfikacji produkcji rolnej, tak, aby można było zaspokoić potrzeby ludności, z drugiej zaś starano się zwiększyć bazę społeczną nowej władzy, zdobyć sojuszników lub co najmniej zneutralizować wrogów. Cel ten starano się osiągnąć przez dokonanie reformy rolnej wprowadzonej dekretem PKWN z września 1944. Właścicieli gospodarstw o powierzchni 100 ha, lub tych, których powierzchnia użytków rolnych przekraczała 50 ha (na Ziemiach Odzyskanych -100 ha bez względu na udział użytków rolnych) pozbawiono własności. Z uzyskanej w ten sposób ziemi tworzono gospodarstwa o powierzchni do 5 ha bądź uzupełniano do tej wielkości gospodarstwa już istniejące. Kredyt zaufania, jaki władze uzyskały ze strony nowych właścicieli ziemi, został szybko wyczerpany przede wszystkim wskutek dokonywanych na wsi rekwizycji żywności na potrzeby aprowizacyjne (zwanych dostawami obowiązkowymi) i obowiązku zbytu znacznej części produkcji państwu po cenach znacznie niższych niż rynkowe. Nie uwzględniano powodowanych przez konfiskaty konsekwencji gospodarczych np. często konfiskowano zboże przeznaczone na siew.

Polityka władz stymulująca rozwój prywatnej własności ziemi trwała do roku 1948. Władze zdołały okrzepnąć, wyeliminować opozycję polityczną i oddziały partyzanckie. Poparcie chłopstwa nie było im tak bardzo jak dotąd potrzebne. Coraz silniej ujawniały się też "wady" indywidualnej własności ziemi: niezależność ekonomiczna, mniejsza podatność na nowe wzorce kulturowe. Trend do kolektywizacji w krajach Europy Wschodniej wynikał jednak przede wszystkim z konieczności realizacji płynących z Moskwy dyrektyw. Początkowo w celu przekonania chłopów do idei gospodarki kolektywnej stosowano zachęty ekonomiczne. Nie okazały się one jednak skuteczne. Przystąpiono więc do stosowania metod administracyjnych, nawet terroru. Na przykład w 1954 r. zniesiono tradycyjną podstawową jednostkę podziału administracyjnego - gminę, wprowadzając w jej miejsce jednostkę mniejszą - gromadę. Miało to przyczynić się do zwiększenia siły oddziaływania administracji na mieszkańców wsi. Celu tego nie osiągnięto, wydatnie utrudniono za to administrowanie krajem.

Nacisk na kolektywizację zmalał w r.1956, w związku ze społecznymi niepokojami w Polsce. Jednakże po uspokojeniu nastrojów nowe władze szybko powróciły do poprzedniej polityki. W rolnictwo inwestowano niewiele, co powodowało, że wzrost produkcji rolnej miał charakter gasnący. Jednocześnie, w związku z niskimi dochodami, chłopi coraz częściej starali się łączyć pracę na wsi z zatrudnieniem w mieście. Władze akceptowały to zjawisko chcąc zwiększyć w ten sposób podaż siły roboczej oszczędzając jednocześnie na niezbędnych inwestycjach w budownictwo mieszkaniowe i niezbędną infrastrukturę. Zatrudnianie chłoporobotników nie było jednak efektywne, bo byli oni przemęczeni i nie pracowali wydajnie.

21

Trend kolektywizacyjny zelżał ponownie na początku lat siedemdziesiątych, ponownie w związku z niepokojami społecznymi. Sytuacja szybko jednak wróciła do normy tj. presji na kolektywizację i niedoinwestowania rolnictwa. W Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR), nasyconych środkami technicznymi w stopniu znacznie większym niż gospodarstwa indywidualne plony były niższe. Dowodziło to ekonomicznego bezsensu kolektywistycznej polityki państwa. Warto przy tym pamiętać, że pogarszała się struktura demograficzna ludności wiejskiej. Coraz więcej było na wsi ludzi starszych, w szczególności kobiet w podeszłym wieku. Wykorzystując ten fakt władze starały się zmniejszyć ilość ziemi w rękach chłopskich przez możliwość otrzymania w zamian za nią renty państwowej.

Presja na kolektywizację zelżała na początku lat osiemdziesiątych (powody - jak wyżej). Próbowano stworzyć nową spójną koncepcję polityki rolnej; bez powodzenia jednak. Sytuacja ta utrzymała się aż do końca istnienia PRL.

Kolektywizacja - proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcania drobnych, prywatnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze obok istniejących państwowych.

Motywami kolektywizacji były: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej (bez elementów kapitalistycznych) oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i rąk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W ZSRR przeprowadzona w latach 1930-35, w europejskich krajach socjalistycznych 1948 - 1960 (z wyjątkiem Polski i Jugosławii) w Chinach 1953 - 1958.

Sytuacja wyjściowa:

Decydujący wpływ na strukturę agrarną w Polsce miała reforma rolnaz dn. 6 września 1944 r. i osadnictwo na Ziemiach Zachodnich i Północnych (gdzie powstała większość gospodarstw państwowych). Tak ukształtowana była raczej niekorzystna, gdyż przeważały gospodarstwa niepełnorolne o niskiej towarowości. W 50 r. w posiadaniu indywidualnych gospodarstw chłopskich znajdowało się 81,3% ogółu gruntów, 2,3% należało do spółdzielni a 16,4% stanowiło własność państwową. Produkcja rolna nie wystarczyła na pokrycie zapotrzebowania (w 1947 r. ustały dostawy UNRRA), pomimo dużych osiągnięć rolnictwa z okresu planu 3-letniego.

Środków na realizowanie polityki forsownej industrializacji zaczęto szukać głównie w rolnictwie (poprzez niskie ceny żywności, oszczędności na inwestycjach rolniczych). Kolektywizacja gwarantowałaby państwu duży wpływ na produkcję rolną. W czerwcu 1948 r. konferencja Kominformu (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych) na wniosek ZSRR podjęła decyzję o rozpoczęciu kolektywizacji rolnictwa krajów socjalistycznych. Co miało spory wpływ na indywidualne decyzje tychże państw.

W Polsce zarys programu kolektywizacji został przedstawiony na plenum KC PPR we wrześniu 1948 r. po przezwyciężeniu oporu W. Gomułki i natychmiast przystąpiono do jego realizacji, zanim możliwe było odpowiednie techniczne wyposażenie nowych gospodarstw spółdzielczych. Przewidywano powolne uspółdzielczanie (w 1949 r., miano nim objąć 1% gosp. rolnych). Tworzone spółdzielnie miały być ekonomicznie silne i stanowić wzór i zachętę dla chłopów gospodarujących indywidualnie dlatego ruch założycielski miał się koncentrować w powiatach o wysokiej kulturze rolnej i obejmować gospodarstwa o dobrych wynikach produkcyjnych (co pozostało tylko teorią). Teoretycznie zakładano dobrowolność kolektywizacji. W praktyce obok (presji pośredniej jak ulgi podatkowe, wysokie kredyty dla spółdzielni, wzrost obciążeń gospodarstw prywatnych czyli) nacisku ekonomicznego i administracyjnego stosowano również represje siłowe (rekwirowano produkty rolne, straszono, bito itd.).

22

Kolektywizacja jak już pisałam miała ułatwić uczynienie z rolnictwa źródła akumulacji, zapewnić wykonanie dużych zadań planowych przy niskich nakładach, służyć zlikwidowaniu własności prywatnej w rolnictwie na co naciskał ZSRR. Deklaracja ideowa PZPR wskazała na kolektywizację jako formę walki z bogatym chłopstwem (tzn. kułakami), którym zamknięto dostęp do spółdzielni produkcyjnych. Nowo tworzone spółdzielnie produkcyjne cierpiały na brak maszyn rolniczych i nawozów sztucznych, fachowców i zły system zarządzania, miały niższą efektywność niż gospodarstwa chłopskie pracujące w znacznie trudniejszej sytuacji. Sytuacji nie zmieniały Państwowe Ośrodki Maszynowe (POM), które miały świadczyć usługi wyłącznie w gospodarstwach spółdzielczych (pozbawionych własnego parku maszynowego i uzależnionych przez to od organizacji państwowych).

Przebieg:

W pierwszym roku realizacji planu uspółdzielczania zdołano nim objąć zaledwie 0,1% gospodarstw. Przyspieszenie nastąpiło od 1950 r. Kolektywizacji towarzyszył dodatkowy drenaż rolnictwa za pośrednictwem:

- presji podatkowej stale rosnącej i charakteryzującej się dużym zróżnicowaniem stawek (znacznie wyższych dla gospodarstw zamożniejszych niż uboższych),

- dostaw obowiązkowych wprowadzonych w latach 1951-52 i również rosnącychi,- utrzymywania niskich cen na artykuły rolne i wysokich na przemysłowe,- dyskryminacją zaopatrzenia w środki produkcji rolnej i materiały budowlane gospodarstw chłopskich,- niedoinwestowania rolnictwa zwłaszcza w porównaniu z przemysłem.Wszystkie te obciążenia nieporównywalnie bardziej dotykały gospodarstwa indywidualne. Takie warunki ekonomiczne i niepewność jutra powodowały spadek inwestycji chłopów, dekapitalizację części majątku i spadek produkcji. W 1951 roku nastąpiło załamanie produkcji rolnej, a wskaźnik produkcji na 1 mieszkańca z 1950 r. osiągnięto dopiero w 1956 r. Wprowadzono ponownie dostawy obowiązkowe. Po śmierci Stalina nasilała się krytyka kolektywizacji.

Na II Zjeździe PZPR w marcu 1954 r. zadecydowano o zmianach w polityce rolnej, które przyczyniły się do pewnej poprawy w rolnictwie w ostatnich 2 latach planu 6-letniego. Postanowiono wówczas zwiększyć nakłady na rolnictwo i przemysł produkujący na jego potrzeby. Zelżał nacisk na kolektywizację.

W rezultacie wzrosły nieco inwestycje i zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji. Nie poprawiła się jednak (w sposób istotny) sytuacja ekonomiczna gospodarstw chłopskich na tyle by wyzwolić znaczniejszą aktywność w sektorze prywatnym.

O odejściu od polityki przymusowej kolektywizacji zdecydowało w 1956 r. nowe kierownictwo PZPR z W. Gomułką na czele. Zezwolono na rozwiązywanie się istniejących spółdzielni. W efekcie spółdzielnie zajmujące do końca 1955 r. 9,2% powierzchni użytków rolnych w kraju w roku 1957 zajmowały już tylko 1,2%. Państwo miało i zachowało jednak decydujący wpływ na działalność rolników indywidualnych. Gospodarstwa chłopskie otoczone były zetatyzowaną siecią spółdzielczości zaopatrzenia i zbytu, nie wspominając o innych instrumentach umożliwiających realizacje polityki państwa. Na początku 1957 r. ogłoszono tzw. nową politykę rolną rozwijającą m.in. kontraktację.

Proces kolektywizacji był najbardziej zaawansowany w województwach zachodnich i północnych, najsłabiej w starych wsiach województw: kieleckiego, warszawskiego, łódzkiego i lubelskiego.

Skutki:

i

23

Polityka rolna planu 6-letniego, której zasadniczym elementem była kolektywizacja, nie spowodowała zasadniczych zmian strukturalnych. Wskutek oporu chłopskiego uspołecznienie rolnictwa nie przybrało nigdy większych rozmiarów. O globalnej produkcji rolnej decydował sektor chłopski, który w 1955 r. skupiał 77,3% użytków rolnych, a dostarczał 80,7% produktów, podczas gdy gospodarstwa spółdzielcze na 9,2% użytków wytwarzały 8,2% globalnej produkcji rolnej (co świadczy o ich efektywności).

Polityka kolektywizacyjna wpłynęła na obniżenie inwestycji chłopów, przez to na zmniejszenie, a przejściowo załamanie produkcji rolnej i jej efektywności. Zwiększyła też odpływ ludności, zwłaszcza młodej (ze względu na "brak perspektyw") ze wsi.

Negatywną konsekwencją, może nie tyle samej kolektywizacji, co polityki jej towarzyszącej i mającej ją przyspieszyć, jak choćby wypieranie bogatszych chłopów, było dalsze pogorszenie struktury agrarnej gospodarstw indywidualnych.

Doszło do rozdrobnienia części gospodarstw i przekształcenia w gospodarstwa chłopsko - robotnicze części małorolnych. Zdecydowanie spadła liczba gospodarstw największych. Niewiele więc było gospodarstw choćby potencjalnie zdolnych do prowadzenia intensywnej produkcji.

W latach realizacji planu 6-letniego produkcja rolna wzrosła znacznie mniej niż zakładano, bo zaledwie o 5%. Pogłębiła się dysproporcja między rozwojem przemysłu a rolnictwa.

Do czołowych zagadnień urósł problem zaopatrzenia w mięso, a właściwie problem paszowy związany z niedostateczną produkcją roślinną.

Przyczyny niepowodzenia kolektywizacji:

Opór chłopstwa miał bogate podłoże: duża część historii Polski była dziejami walki o ziemię. Doświadczenia radzieckich sowchozów raczej odstraszały. Zrozumiałe też były obawy, że niektórzy członkowie spółdzielni będą unikać pracy i żyć kosztem innych. Rodzime przykłady również nie zachęcały.

Przy tym spółdzielnie produkcyjne były niedostatecznie zasilane kredytami i środkami rzeczowymi (gosp. chłopskie - jeszcze gorzej) co nie pozwoliło na podniesienie intensywności produkcji i uzależniało ją głównie od nakładów pracy żywej z czym spółdzielnie miały największe trudności.

Charakterystyczne jest, że do trwałego wstrzymania procesu kolektywizacji rolnictwa i rozwiązania większości spółdzielni produkcyjnych doszło jedynie w Polsce. W pozostałych krajach obozu (radzieckiego, początkowo z wyjątkiem Węgier), po 1955 r. kolektywizacja została przyspieszona, by na początku lat60-tych gospodarstwa kolektywne w stosunku do ogólnej powierzchni upraw stanowiły 80% - 90%. Czemu tak się stało należy się zastanowić. Czy był to wynik mniejszych nacisków na kolektywizację, czy sekwencji władz, czy silniejszego oporu społeczeństwa, czy też niechęci władz do kierowania większych środków na rolnictwo w związku z niezbędną poprawą zaopatrzenia gospodarstw zespołowych w środki produkcji i podniesienia dochodów rolników?

29. Nacjonalizacja przemysłu w Polsce LudowejW pierwszych miesiącach po wyzwoleniu podstawowe działy przemysłu w Polsce oraz wszystkie większe przedsiębiorstwa jak również i spora liczba mniejszych znalazła się pod zarządem państwowym. Przemysł prywatny odgrywał rolę podrzędną. W stosunku do dużej części przedsiębiorstw zarząd państwowy służył jako rozwiązanie tymczasowe: właściciele byli nieobecni, a fabryki należało jak najszybciej uruchomić, Gdy

24

w lecie 1945 nastąpiła stabilizacja stosunków politycznych. W Polsce niektórzy dawni właściciele podjęli starania by odebrać swoje przedsiębiorstwa. Przed Polską staną problem dalszej drogi rozwojowej. Co prawda podstawowe założenia w zakresie stosunków własnościowych zostały określone w Manifeście PKWN z 22.07.1944.. Zapowiadano w nim konfiskatę majątku niemieckiego i przejęcie pod zarząd państwowy zakładów bez właścicieli oraz- w miarę regulowania stosunków gospodarczych- zwrot własności zagrabionej przez Niemców instytucjom, kościołowi oraz średnim i drobnym przemysłowcom. Nowa władza, dążąc do szerokiego uznania społecznego, nie wysunęła hasła nacjonalizacji przemysłu ze względów taktycznych.

Dawni właściciele zgłaszający się po swe mienie nie zawsze mogli je odzyskać wobec różnych oporów władz administracyjnych.

3.01.1946r została uchwalona przez KRN ustawa o przyjęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.

Ustawa zapowiadała przejęcie bez odszkodowań wszystkich przedsiębiorstw Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska i ich obywateli ( z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanych ), niemieckich i gdańskich osób prywatnych, spółek kontrolowanych przez obywateli niemieckich lub gdańskich albo przez administrację niemiecką lub gdańską oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela.

ustawa również wymieniała 17 kluczowych gałęzi przemysłu o doniosłym znaczeniu dla całe gospodarki narodowej, które przechodziły na własność państwa za odszkodowaniem ze względu na wielkość zakładu. Ponadto nacjonalizacji podlegały wszystkie inne przedsiębiorstwa przemysłowe, z wyjątkiem budowlanych i instalacyjnych, które zdolne były zatrudnić przy produkcji na jedną więcej niż 50 pracowników. Dopuszczone w ustawie maksimum zatrudnienia w prywatnym przemyśle nie dotyczyły przedsiębiorstw nowo otwartych. Upaństwowieniu nie podlegało też mienie należące do związków samorządowych , komunalnych , spółdzielni i ich związków.

Ustawa przewidywała odszkodowanie dla byłych właścicieli , jeżeli nie byli wrogami narodu polskiego lub z nimi nie współpracowali, w zasadzie tylko w papierach wartościowych, dopuszczano też wypłaty w gotówce. Uregulowano problem odszkodowań z ówczesnymi państwami socjalistycznymi (polegało to na wzajemnej rezygnacji z roszczeń ) Natomiast nie wypłacano odszkodowań za znacjonalizowane mienie obywatelom polskim.

Proces nacjonalizacji przemysłu zakończono prawnie w 1958r.

Nacjonalizacja przemysłu miała zapewnić warunki do możliwie szybkiej odbudowy i rozbudowy gospodarki polskiej, a także wyzwolenie gospodarki polskiej z zależności od kapitału zagranicznego. Jednocześnie likwidowała wszelką burżuazję w Polsce i służyła za punkt wyjścia do socjalistycznej przebudowy naszego kraju.

Postulaty o nacjonalizacji przemysłu były wysuwane już w okresie konspiracji wojennej przez demokratów i lewicę. Ograniczony program zawierał również Manifest PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego). Po ucieczce okupanta niektóre zakłady przemysłowe pozostały bez właścicieli.

25

W wielu przedsiębiorstwach załogi, które ratowały je przed zniszczeniem objęły nad nimi samorzutnie dalszą opiekę np.: w większości kopalń utworzono komitety fabryczne. Na ziemiach odzyskanych zakłady przemysłowe stały się własnością państwa z mocy prawa. Ustawa z 1946 roku mówiła, że przedsiębiorstwa stanowiące własność niemiecką zostaną przejęte przez państwo bez żadnego odszkodowania. Za odszkodowanie będą upaństwowione jedynie te zakłady, które zatrudniają więcej niż 50 osób na jednej zmianie. Niektóre dziedziny o znaczeniu kluczowym upaństwowione bez względu na liczbę zatrudnionych. W wysokości odszkodowania zadecydować miało osobne rozporządzenie ówczesnej Rady Ministrów.

Podstawowe założenia polityki w zakresie stosunków własnościowych zostały określone w manifeście PKWN z 22 VII 1944r. Zakładano:

- konfiskatę majątku niemieckiego i przejęcie pod zarząd państwowy zakładów bez właścicieli

- zwrot własności zagrabionej przez Niemców instytucjom, Kościołowi oraz średnim i drobnym przemysłowcom.

Po zakończeniu wojny dawni właściciele podjęli starania w celu odebrania swoich przedsiębiorstw. Klasę robotniczą reprezentowały 2 partie: Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Partie robotnicze w 1945r. sformułowały postulat nacjonalizacji wielkiego i średniego przemysłu, a także zwrócenia dawnym właścicielom opuszczonych przez nich podczas wojny mniejszych zakładów pracy, które nie miały tak kluczowej roli w gospodarce. W Londynie urzędował rząd uznawany przez U.K. i USA na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem, który po powrocie w 1945r. utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, które stanęło w opozycji do postulatów wysuwanych przez PPR i PPS - nacjonalizacji. PSL forsowało politykę restytucji systemu kapitalistycznego, politykę stworzenia dużych, bogatych gospodarstw chłopskich. Tymczasem aktywnie działa PPR i PPS, które dla realizacji swych zamierzeń podpierają się aktami prawnymi. 02.03.1945r. dekret określający zasady zwrotu przedsiębiorstw opuszczonych. Państwo nie stało się właścicielem opuszczonych zakładów, lecz jedynie tymczasowym administratorem.

Partie robotnicze nadal aktywnie działają, aktywizują doprowadzając do ustawowego usankcjonowania nacjonalizacji przemysłu. 3 I 1946r. została uchwalona przez Krajową Radę Narodową Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.

Zarządzała między innymi:

- przejęcie na własność państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw, które należały do Niemców lub ich spółek oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela.

- za pewnym odszkodowaniem przechodziły na własność państwa wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa w 17 działach produkcji (górnictwo, energetyka, lekki).

- nie przejmowano zakładów przemysłu budowlanego zatrudniających poniżej 50 osób.

- nie podlegały ustawie przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe.

- wysokość odszkodowań ustala specjalna komisja.

- przedsiębiorstwa nie podlegające ustawie winny być zwrócone osobom uprawnionym.

Celem nacjonalizacji było:

- zapewnienie odbudowy i rozwoju gospodarki polskiej

- wyzwolenie spod zależności od kapitału zagranicznego, która spowodowała zastój gospodarczy przed wojną.

26

- likwidacja burżuazji w Polsce i możliwość "socjalistycznej przebudowy naszego kraju".

Sprzeciwiło się takiemu biegowi rzeczy PSL postulując przejmowanie zakładów zatrudniających co najmniej 100 osób. To jednak zbytnio zasiliłoby sektor prywatny i oddało spod kontroli państwa cały niemal przemysł elektrotechniczny, papierniczy. Warto zauważyć, że jednocześnie przyjęto ustawę o popieraniu inicjatywy prywatnej. W późniejszym okresie państwo uzyskało pełne prawo dysponowania zakładami, będącymi w jego rękach. Zakłady, które przejęto za pewnym odszkodowaniem, starano się utożsamić i tłumaczyć, że w istocie poprzednio stanowiły własność kapitału niemieckiego, co państwo zwalniało z odszkodowań. Utrwalenie się stosunków własności pozwoliło na opracowywanie pewnych planów i koncepcji gospodarczych.

Głównie przy pomocy Głównej Komisji do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw oraz komisji wojewódzkich do 1 X 1948r. upaństwowiono 35215 przedsiębiorstw. Proces nacjonalizacji przemysłu prawnie zakończono w 1958r. Nie ulega wątpliwości, że ustawa o upaństwowieniu przemysłu miała charakter ideowo - doktrynalny. Za jednym posunięciem pozbawiała swoich głównych wrogów politycznych zaplecza (finanse) oraz sama zdobywała silną pozycję.

Drugą podstawową reformą była nacjonalizacja przemysłu, transportu, banków itp.. Robotnicy w czasie działań wojennych zabezpieczali swe zakłady pracy od zniszczeń, a po wyzwoleniu podejmowali natychmiast pracę nad ich odbudową oraz uruchomieniem produkcji. W fabrykach - na wezwanie partii - organizowano komitety i rady zakładowe. Przedsiębiorstwa opuszczone przez właścicieli zostały na żądanie robotników przejęte pod zarząd państwowy. W 1944-45 r. większość dużych i średnich zakładów przemysłowych była zarządzana przez państwo przy współudziale załóg robotniczych. Z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej Krajowa Rada Narodowa uchwaliła 3 stycznia 1946 r. ustawę o przejęciu na własność narodu podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. W jego imieniu państwo przejęło wszystkie zakłady przemysłowe: kopalnie, huty, fabryki, przedsiębiorstwa transportowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, banki. Nacjonalizacji podlegały przedsiębiorstwa, które ze względu na charakter produkcji miały szczególne znaczenie dla państwa bądź zatrudniały więcej niż 50 robotników na jednej zmianie, oraz przedsiębiorstwa poniemieckie. Nacjonalizacja była aktem rewolucyjnym. Wielki i średni przemysł stał się własnością państwa, własnością ogólnonarodową. Pozwoliło to państwu ludowemu zwiększyć środki na odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych. Umożliwiło również wprowadzenie gospodarki opartej na planowaniu. W 1947-49 r. został pomyślnie zrealizowany pierwszy Trzyletni Plan Odbudowy i Rozwoju Gospodarczego Kraju. W 1950 r. uchwalono ustawę o planie rozwoju gospodarczego Polski na lata 1950-55. Głównym celem planu sześcioletniego było zbudowanie przemysłu ciężkiego - podstawy uprzemysłowienia kraju.

30. „Bitwa o handel”W 1946r. na 170 tys. zakładów handlowych rolnictwa aż 150 tys. było w rękach prywatnych. Sektor

prywatny dominował zarówno w handlu detalicznym jak i hurtowym, co nie pozwalało państwu kontrolować obrotu towarowego. Władze domyślały się jak nieczyste interesy muszą prowadzić niektóre z przedsiębiorstw, jak spekulowano i przechwycano blisko 10% dochodu narodowego. Dodatkowo w 1947r. (klęska urodzaju) wzrastają ceny na płody rolne, co ograniczyło znacznie siłę nabywczą konsumentów. Powstały Społeczne Komitety Kontroli Cen, które czuwały nad cenami w sektorze prywatnym oraz Komisja Specjalna do Walki ze Spekulacją i Nadużyciami. Dodatkowym problemem były szybko powstające spółdzielnie, które nie były jednak przystosowane do nowych warunków i w zasadzie sprowadzały się do ochrony elementów kapitalistycznych. W rzeczywistości były to więc "spółdzielnie rodzinne" korzystające z szeregu przywilejów a będące naprawdę prywatnymi przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, chroniącymi się pod spółdzielczym szyldem.

Przedstawiona sytuacja wywołała w państwie szereg dyskusji, które rozpoczęły tzw. bitwę o handel. Zwyciężyła koncepcja Polskiej Partii Robotniczej (PPR), zgodnie z którą pozycję dominującą w handlu ma państwo, które winno również wpływać na spółdzielnie i adaptować je do centralnego systemu planowania.

27

Zaczęto działać już latem 1947r., rozbudowując placówki Państwowej Centrali Handlowej, powstawały domy towarowe, rozwija się spółdzielcza sieć handlowa. W kraju powstają gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" a w 1948r. Centrala Rolnicza Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" - nadrzędna organizacja spółdzielczości rolniczej. W maju 1947r. powstało Biuro Cen - ustalające dopuszczalne marże i ceny maksymalne artykułów przemysłowych. Komisje cenowe różnego szczebla określały ceny maksymalne artykułów spożywczych. Przedsiębiorstwa prywatne obciążono zwiększonymi podatkami. To w pewnym stopniu ograniczyło zyski sektora prywatnego i zmniejszyło jego liczebność.

Od czerwca 1947r. wprowadzono koncesjonowanie na działalność w handlu prywatnym. Zezwolenie wydawały stosowane władze wojewódzkie.

Równocześnie następuje rozwój handlu uspołecznionego, a udział sektora prywatnego maleje. Prywatna działalność handlowa była dyskryminowana na różnych płaszczyznach:

- możność funkcjonowania tylko w mniejszych miastach, zaś w dużych w bocznych ulicach, bądź na peryferiach

- nacisk fiskalny (obciążenie podatkowe)- akcje policyjne i inspekcje (wysokie kary pieniężne)- odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostępu do atrakcyjnych

towarów- uniemożliwiano zajmowanie się określonymi branżami.- od 1948r. przestał funkcjonować, rozwiązany przez władze, samorząd kupiecki.

Bitwa o handel, z jej ideą uznania własności państwowej, jako najbardziej adekwatnej dla państwa i ustroju, ze swoimi reperkusjami w latach 50-tych owocuje zmniejszeniem liczby placówek handlu prywatnego z 184 000 do 14 000 ( w latach 1947 - 55). Państwo i spółdzielczość uzyskały pozycję monopolistyczną na rynku. Cele zaś bitwy o handel - dostosowanie handlu do gospodarki nakazowo rozdzielczej – zrealizowano

Spustoszenie wojenne w handlu i to przede wszystkim, oprócz zniszczeń materialnych, wielkie straty w ludziach i upadek etyki kupieckiej. Straty osobowe wiązały się przede wszystkim z eksterminacją Żydów, którzy w okresie międzywojennym zajmowała czołową pozycję w obrocie towarowym. Znaczne ofiary poniosło także kupiectwo polskie wskutek wyniszczającej polityki okupantów. Jednocześnie szeroko rozwiną się “czarny rynek”.

Początkowo jak w Drugiej Rzeczpospolitej, decydującą rolę na rynku odgrywało odradzające się kupiectwo prywatne. Jednak stopniowo rosła konkurencja w postaci prężnie rozwijającej się działalności spółdzielni handlowych, skupionych w “Społem” Związku Gospodarczym Spółdzielni Rzeczpospolitej Polskiej ( ZGS RP ) oraz Związku Samopomocy Chłopskiej ( ZSCh ). W 1946 spółdzielnie realizowały już 47% obrotów hurtowych i 21% detalicznych w kraju. Na rynku pojawiły się także centrale zbytu znacjonalizowanych przedsiębiorstw, a następnie państwowe organizacje hurtowe i detaliczne. Jednak mieszany system własnościowy w handlu, z przewagą kupiectwa indywidualnego, nie mógł na dłuższą metę odpowiadać władzom kraju, zdecydowanym na wprowadzenie systemu komunistycznego. Dlatego w połowie 1947r z inicjatywy PPR i czołowego ekonomisty partii Hilarego Minca rozpoczęto tzw. bitwę o handel. jej idea wypływała z odrzucenia systemu trójsektorowego i uznania własności państwowej za najbardziej odpowiednią dla tworzonego w Polsce systemu.

“Bitwa o handel” zapoczątkowała likwidację kupiectwa prywatnego na drodze ograniczeń administracyjnych, nacisku fiskalnego i akcji policyjnych. Przeprowadzono koncesjonowanie

28

przedsiębiorstw, uzależniając działalność firm i wykonywanie zawodu od wniesienia wysokiej opłaty. Podniesiono podatki i czynsze, surowo egzekwowano przepisy porządkowe.

Atmosfera niepewności i zastraszenia oraz pogarszająca się ekonomiczna przedsiębiorstw powodowały szybką likwidację firm kupieckich. W ciągu 1,5 roku od rozpoczęcia bitwy o handel liczba sklepów prywatnych zmalała o połowę.

Odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostępu do atrakcyjnych towarów. Uniemożliwi ono zajmowanie się poszczególnymi branżami i grupami towarowymi. Zgodnie z polityką władz, sklepy prywatne mogły funkcjonować tylko w małych miastach, zaś w większych tylko na peryferiach lub bocznych ulicach.

Od 1949 przestał funkcjonować, rozwiązany przez władze, samorząd kupiecki, reprezentujący interesy tej grupy zawodowej. Posiadające bogate tradycje związki kupieckie zostały zastąpione przymusowymi zrzeszeniami , ułatwiającymi kontrolę handlu prywatnego przez administrację państwową.

Realizacja założeń “bitwy o handel” w spółdzielczości polegała na stworzeniu wysoce scentralizowanej struktury jej władz. W wyniku zróżnicowanego stanowiska władz wobec spółdzielczości działającej na wsi i w mieście, spółdzielczość wiejska rozwijała się znacznie szybciej niż spółdzielczość miejska.

w zakresie handlu państwowego realizacja “bitwy o handel” przejawiała się przede wszystkim szybkim rozwojem jego sieci detalicznej. Początkowo skoncentrowano się na uruchomieniu w większych miastach powszechnych domów towarowych , które niewiele różniły się od zwykłych sklepów.

Do 1955 państwo i spółdzielczość uzyskały pozycję monopolistyczną na rynku wyrażającą się 97%

udziałem w sprzedaży detalicznej. W ten sposób osiągnięto cele założone przy podejmowaniu “bitwy o handel”. Nie tylko stworzono silny układ własności państwowej w handlu, ale także ściśle podporządkowano władzom gospodarczym spółdzielczości, która - pozbawiona samodzielności i silnie zbiurokratyzowana-praktycznie nie różniła się od przedsiębiorstw państwowych. Struktura handlu wewnętrznego , o wysokim stopniu centralizacji decyzji, dostosowana została do systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej.

Bitwa o handel – wydarzenia w Polsce w latach 1946-1949, mające na celu ograniczenie i wyeliminowanie sektora prywatnego, którego istnienie miało grozić odrodzeniem się kapitalizmu. Wywołane one były z inicjatywy między innymi Hilarego Minca na kwietniowym plenum KC PPR 13 i 14 kwietnia 1947.W tym celu 2 czerwca 1947 uchwalono trzy podstawy prawne:

w sprawie zwalczania drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym, o obywatelskich komisjach podatkowych i lustratorach społecznych, o zezwoleniach na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i budowlanych.

Oprócz tego zapowiedziano zastąpienie sklepów prywatnych siecią Państwowych Domów Towarowych. Właścicielom sklepów, którzy zawyżali ceny, groziło do 5 lat więzienia. Narzędziem władz w walce z przedsiębiorcami były m.in. koncesja, domiar oraz utrudnienia np. przy zakupie towarów w hurtowniach.W trakcie "bitwy o handel" liczba prywatnych sklepów spadła z ponad 134 tys. w 1947 do około 78 tys. w 1949. Spowodowało to ogromne trudności w zaopatrywaniu ludności w towary codziennego użytku, gdyż przez cały czas likwidowano o wiele więcej prywatnych placówek niż powstawało nowych uspółdzielnionych.Niedostatek artykułów pierwszej potrzeby powodował trudności rynkowe. Naturalne prawa rynku wywoływały wzrost cen, który podsycała spekulacja. Granica między działalnością handlową i spekulacją stawała się bardzo

29

płynna. Władze komunistyczne skorzystały z okazji, by przeprowadzić nacjonalizację handlu. Rzucono hasło tzw. „bitwy o handel”, dowodząc przewrotnie, iż przyczyną wzrostu cen jest naturalna skłonność przedsiębiorców prywatnych do spekulacji. Walkę z handlem prywatnym przeprowadzono przez ustalanie cen maksymalnych i narzucanie wysokich podatków, a Komisja Nadzwyczajna do Walki z Nadużyciami zaostrzyła represje. W czerwcu 1947 r. wprowadzono ustawę o koncesjonowaniu. Zezwolenia na prowadzenie działalności handlowej wydawano po wyegzekwowaniu wszystkich podatków i opłat. W 1947 r. komuniści przejęli też kontrolę nad handlem spółdzielczym. W wyniku bitwy o handel praktycznie upaństwowiono handel w Polsce. Jednocześnie zmalała sieć handlowa, co oznaczało wydłużenie kolejek, biurokratyzacje handlu i pogorszenie obsługi. Jednak czarny rynek utrzymywał się mimo drastycznych kar.

31. Kolektywizacja w Polsce na tle porównawczymWe IX 1949 partia pod silnym naciskiem ZSRR podjęła decyzję rozpoczęcia kolektywizacji rolnictwa. Centralne władze PZPR w wysokiej kulturze rolnej oraz dobre wyniki produkcyjne. Powołano Państwowe Ośrodki Maszynowe mechanizacyjne dla wsi. W pierwszym roku realizacji programu powstały 243 zmuszano chłopów do tworzenia spółdzielni. Po władze podjęły próbę łączenia z zahamowaniem spadku poziomu produkcji w gospodarstwach indywidualnych. Nastąpiło obniżenie tempa uspółdzielczenia. Społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzenia kolektywizacji tkwiły w fakcie jej narzucenia przez władze komunistyczne. Trudności przeżywały powołane w 1949 Państwowe Gospodarstwa Rolne , które miały za zadanie stworzenie bazy zaopatrzeniowej w żywność dla rosnącej liczby ludności miast. Rozmieszczenie PRG-ów było nierównomierne i słabe wyniki gospodarcze. Od 1949 trwał proces ograniczenia i eliminacji własności indywidualnej w rolnictwie. 50-Polityka rolna w latach 50-55 której podstawowym elementem była kolektywizacja nie spowodowała zasadniczych zmian w strukturze własnościowej gruntów. Negatywna konsekwencją polityki kolektywizacji i wypierania bogatych chłopów było dalsze pogorszenie struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych.

32. Przyczyny załamania się gospodarek państw komunistycznych\

33. Transformacja gospodarcza w Polsce po 1989 r. na tle innych państwW Polsce przebiegała pod hasłem likwidacji zakładów pracy. Było to nieuczciwe w stosunku do zatrudnionych w tych zakładach, bo w zamian im nie zaproponowano nowych miejsc pracy. Głównie polegała na likwidacji PGR-ów i dużych zakładów np. w Warszawie – Zakłady Maszyn Budowlanych – L. Waryńskiego, Zakłady Radiowe - Kasprzak, fabryka żarówek - Róża Luksemburg itd.Transformacja zakładała że w miejsce zakładów molochów powstaną małe prywatne firmy, co spowoduje rozwój przemysłu prywatnego. Jest dyskusyjne czy należało likwidować duże nierentowne zakłady, czy nie lepiej było dopłacać do nich przez jakiś czas aż do momentu kiedy nie stanęłyby na nogi a potem sprzedać ludziom, pracownikom. Należy unikać rozwiązań skrajnych. Nie może być wszystko prywatne ani wszystko państwowe. Najlepiej trochę prywatnego i państwowego. Poza tym obcemu kapitałowi zależy na przejęciu fabryk, bo to on będzie miał zyski w przyszłości. Przykład Banku Handlowego pokazuje że Amerykanie kupili BH za 2 mld dol. A po dwóch latach działalności już odrobili to co zapłacili i od trzeciego roku mają zyski. Poza tym obce firmy chcą przejmować inne firmy, gdyż one stanowią dla nich konkurencję. Po okresach ochronnych zlikwiduje je i będą na własnym rynku produkować a my będziemy musieli kupować obce towary.

34. Społeczne koszty transformacjiRestrykcyjna polityka pieniężna niosła zjawiska negatywne przyczyniając się do załamania rentowności przedsiębiorstw i kryzysu finansów publicznych. Problemy finansowe przedsiębiorstw powodowały powstawanie zatorów płatniczych negatywnie wpływając na całą gospodarkę. Pogłębiało to zadłużenie wobec budżetu państwa i ZUS .Gwałtownie rosnącej w 1990 inflacji towarzyszyło obniżenie się wszystkich wskaźników makroekonomicznych. PKB zmniejszył się o 8% w wyniku recesji przemysłowej. .

30

Powodem było załamanie się popytu na skutek administracyjnego ograniczania wzrostu płac, wysokiego kursu walutowego zmniejszeniu dotacji i podniesieniu stopy %. Regres wystąpił też w inwestycjach i transporcie. Transformacja ustrojowa stworzyła w Polsce rynek pracy który ujawnił typowe dla gospodarki centralnie sterowanej nadmierne zatrudnienie. Jego racjonalizacja pod wpływem prywatyzacji nałożyła się na załamanie koniunktury gospodarczej oraz przejście na renty i emerytury .Dla gospodarstw domowych dotkliwy był ciągły wzrost bezrobocia i cen ( żywności , czynszów, energii). Bezrobociu towarzyszył długotrwały spadek dochodów z pracy , rent i emerytur. Dotyczyło to także rolników. Zniesienie dotacji i uwolnienie cen spowodowało pogorszenie relacji cen produktów sprzedanych do nabywanych przez rolników. Ich konsekwencją był spadek dochodów rolników o 40%.Relatywnie najbardziej chroniona była realna wartość pieniężnych świadczeń socjalnych. W 1993 ok.50% gospodarstw znalazło się poniżej granicy minimum socjalnego. Spadło spożycie mięsa i jego przetworów, pogorszyła się sytuacja mieszkaniowa 9spadek liczby oddawanych mieszkań). Transformacja sprawiła ,że w miejsce molochów powstawały mniejsze jednostki prywatnego przemysłu.Wysokie stopy inflacji i bezrobocia, ujemne saldo bilansu handlowego, niski poziom przewozów i płac,dochodów i świadczeń socjalnych ,zadłużenie zagraniczne i rosnący dług krajowy.Denominacja złotego : 1 zł nowy za 10 000zł starych.

35. Przejawy procesu globalizacji w XX wieku

Globalizacja polega na integracji gospodarczej i społecznej świata. W sensie gospodarczym to swobodny przepływ dóbr i usług. Jest równocześnie szansą i zagrożeniem dla poszczególnych państw świata. Główny cel – ożywienie międzynarodowej wymiany towarowej poprzez stopniowe obniżanie ceł i znoszenie innych barier rozwoju światowego handlu. Oczekuje się ,że intensywniejsza wymiana towarowa pozwoli na zwiększenie inwestycji, rozwiąże problem bezrobocia oraz polepszy sytuację ekonomiczną.Pozytywne skutki globalizacji: wzrost produkcji, dobrobytu, możliwości wprowadzania nowoczesnych rozwiązań ułatwiających kontakty między ludzkie, poprawa organizacji pracy, warunków bytu.Negatywne skutki globalizacji to podział na 2 światy :

Gospodarka kapitalistyczna wymaga coraz większych środków pieniężnych, stąd obserwujemy zjawisko koncentracji. Istnieją małe przedsiębiorstwa, ale tylko w niektórych branżach, np. włókiennictwo, ale rynek samochodowy już nie. Rozwija się zjawisko globalizacji. Gospodarka staje się coraz bardziej ponadnarodowa.

Globalizacja – dążenie do gospodarki w skali światowej, z drugiej strony każdy kraj stara się ratować jak najwięcej dla siebie.

Produkuje się tam gdzie jest najtaniej, pojawia się problem walki gdzie produkować.

Centra – Europa kraje morza Śródziemnego upadek, Portugalia, Hiszpania – centrum gospodarki światowej upada, Anglia do I wojny światowej, później takim centrum stają się Stany Zjednoczone. Ta pozycja zaczyna się chwiać. Kiedyś zagrażała im Japonia, teraz Chiny i Indie – rozwijają się bardzo szybko.

Brazylia – ogromne zasoby ropy naftowej, przeznacza na coraz większe inwestycje i też się dobrze rozwija.

Lider gospodarki kapitalistycznej co pewien czas się zmienia.

Dopóki kraj jest biedny i chce się wybić to jego obywatele są skłonni pracować nawet za niewielkie wynagrodzenie, w efekcie koszty produkcji są znacznie niższe w krajach wysokorozwiniętych - urlopy, ubezpieczenia, krótszy czas pracy to wszystko kosztuje i tego nie ma w krajach rozwijających się.

Kraje zacofane doganiają czołówkę i zaczynają wprowadzać to samo co w krajach rozwiniętych. Prawdopodobnie stąd zjawisko zmiany lidera.

31

Kraj, który ma rozbudowany system ubezpieczeń (w Polsce około 50%) nie może mieć niskich kosztów wytwarzania, to w gospodarce światowej przegrywa.

Pojemność, chłonność rynku musi być coraz większa.

36. Tendencje do tworzenia bloków gospodarczych w XX wiekuIstotne znaczenie dla integracji Europy Zachodniej miał amerykański plan Marshalla; wiązała się z nim konieczność powołania jednej, ogólnoeuropejskiej instytucji, która by zajęła się jego koordynacją i realizacją; uczestniczące w planie Marshalla państwa Europy Zachodniej powołały więc do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. W tych inicjatywach nie uczestniczyły już kraje, które pod dominującym wpływem ZSRR realizowały inny (i, jak się z czasem okazało, nieefektywny) model integracji politycznej i gospodarczej, Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), oparty na centralnym planowaniu i znacjonalizowaniu niemal wszystkich środków produkcji. W III 1948 Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg oraz Wielka Brytania podpisały w Brukseli traktat o współpracy politycznej, wojskowej i gospodarczej, w IV 1949 powołano do życia Organizację Paktu Północnoatlatyckiego (NATO), a w V 1949 Radę Europy. Z perspektywy historycznej najważniejszą rolę w nadawaniu Europie Zachodniej znacznej spoistości odegrały przedsięwzięcia w dziedzinie integracji ekonomicznej, stanowiącej do chwili obecnej fundament jedności europejskiej. Podstawę tego procesu stanowił plan Marshalla oraz inicjatywy regionalne, które zaowocowały utworzeniem unii celnej obejmującej kraje Beneluksu. Ważną rolę w procesie integracji końca lat 40. i początku 50. odegrała Francja. Jej głównym motywem działań była obawa przed odbudową potęgi gospodarczej i wojskowej Niemiec. Celem Francji były więc ściślejsze powiązania z Niemcami w ramach ugrupowania o otwartej formule, obejmującego także inne państwa Europy Zachodniej; znalazło to wyraz w paryskim traktacie, zawartym 18 IV 1951 w Paryżu przez: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy, na mocy którego powołano Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). Poszerzeniem formuły integracji na sferę polityczną oraz militarną było powołanie 1954 do życia Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE). Dalsze propozycje integracyjne zostały zawarte w rzymskich traktatach, podpisanych 1957 przez 6 państw członkowskich EWWiS; powołały one do życia 2 nowe organizacje o charakterze ponadnarodowym: Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), które — łącznie z EWWiS — nazwano Wspólnotami Europejskimi. W 1957–86 nastąpiła instytucjonalna konsolidacja Wspólnot, rozwinął się wspólny rynek, jak również poczyniono znaczne postępy w procesie zbliżenia politycznego; rozszerzył się także zasięg terytorialny Wspólnoty: o Danię, Wielką Brytanię i Irlandię (przyjęte 1973), Grecję (1981) oraz Hiszpanię i Portugalię (1986). Wytworzono przy tym ważne rozwiązania instytucjonalne, niezbędne do przyjmowania dalszych członków; szczególnie ważna była reforma z 1965, w której wyniku nastąpiła fuzja organów 3 Wspólnot Europejskich, polegająca przede wszystkim na ustanowieniu jednej Rady Europejskiej oraz Komisji Europejskiej (umowa dotycząca tej kwestii, zwana traktatem fuzyjnym, weszła w życie 1967). W latach 70. nastąpiła także jeszcze jedna, bardzo istotna zmiana natury instytucjonalnej dotycząca Rady: 1974 postanowiono o nadaniu spotkaniom szefów państw i rządów krajów członkowskich (które odbywały się już od 1961, na zasadzie ad hoc) bardziej sformalizowanego charakteru. Dokonano także ważnej zmiany dotyczącej Parlamentu Europejskiego: od 1979 pochodził on z wyborów powszechnych, przez co zmienił swój charakter — z forum współpracy międzyparlamentarnej przekształcił się w instytucję ponadnarodową. Jednocześnie postępowało zacieśnianie współdziałania politycznego, które 1970 przybrało ostatecznie formę Europejskiej Współpracy Politycznej. W latach 70. zapoczątkowano również współpracę w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych; w tym zakresie ważną inicjatywą było utworzenie grupy TREVI, w której skład wchodzą ministrowie spraw wewnętrznych, celem wymiany informacji na temat zagrożeń terroryzmem, działaniami ugrupowań skrajnych oraz przemocą o charakterze międzynarodowym; 1985 państwa Beneluksu, Francja oraz RFN zawarły układ w Schengen, który przewidywał m.in. zniesienie kontroli granicznych w ruchu osobowym (ale nie towarowym) pomiędzy tymi państwami i ustanowienie ścisłej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa (zwłaszcza w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej) oraz polityki imigracyjnej (wizowej i azylowej). W zakresie rozwoju wspólnego rynku już pod koniec lat 60. EWG odniosła bardzo spektakularne sukcesy. Wyrażało się to w szczególności zakończeniem tworzenia unii celnej z jednolitą taryfą, jak również ujednoliconymi zasadami postępowania celnego, zniesieniem ograniczeń ilościowych w handlu wyrobami przemysłowymi oraz produktami rolnymi pomiędzy państwami członkowskimi, a także 1968 osiągnięciem samowystarczalności żywnościowej. W tym

32

okresie Wspólnota przyjęła także wiele aktów prawnych, których zadaniem było rozwijanie 4 swobód: przepływu osób, usług, towarów i kapitału. Dalsze ważne zmiany instytucjonalne w zakresie integracji europejskiej dokonały się 1986–92, powodując przyspieszenie procesu integracji gospodarczej oraz poszerzenie zakresu współpracy w innych dziedzinach. W tym względzie szczególnie ważnym okazał się Jednolity akt europejski (JAE) z 1986, zwiększający uprawnienia Wspólnot i kompetencje Parlamentu Europejskiego istotne dla tworzenia i rozwijania wspólnych polityk. Znacznie poszerzył się również zakres polityki zewnętrznej Wspólnot, czego przykładem było 1992 zawarcie z państwami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) umowy o ustanowieniu wspólnej przestrzeni gospodarczej, tzw. Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

37. Kolejne zmiany na pozycji państwa-przywódcy gospodarki światowejCentra – Europa kraje morza Śródziemnego upadek, Portugalia, Hiszpania – centrum gospodarki światowej upada, Anglia do I wojny światowej, później takim centrum stają się Stany Zjednoczone. Ta pozycja zaczyna się chwiać. Kiedyś zagrażała im Japonia, teraz Chiny i Indie – rozwijają się bardzo szybko.

Brazylia – ogromne zasoby ropy naftowej, przeznacza na coraz większe inwestycje i też się dobrze rozwija.

Lider gospodarki kapitalistycznej co pewien czas się zmienia.

Dopóki kraj jest biedny i chce się wybić to jego obywatele są skłonni pracować nawet za niewielkie wynagrodzenie, w efekcie koszty produkcji są znacznie niższe w krajach wysokorozwiniętych - urlopy, ubezpieczenia, krótszy czas pracy to wszystko kosztuje i tego nie ma w krajach rozwijających się.

Kraje zacofane doganiają czołówkę i zaczynają wprowadzać to samo co w krajach rozwiniętych. Prawdopodobnie stąd zjawisko zmiany lidera.

Kraj, który ma rozbudowany system ubezpieczeń (w Polsce około 50%) nie może mieć niskich kosztów wytwarzania, to w gospodarce światowej przegrywa.

38. Zadłużanie się państw i jego konsekwencje gospodarczeDług publiczny powstaje w momencie, gdy wydatki publiczne przekraczają możliwość sfinansowania ich dochodami publicznymi. Polska odziedziczyła po okresie gospodarki centralnie planowanej dług publiczny przekraczający 80% PKB. To dług zagraniczny zaciągnięty za czasów Gierka, wzrastający z powodu niespłaconych odsetek. Wszelkie zadłużenia muszą być kiedyś spłacone wraz z odsetkami. Odczuwalność tego przez społeczeństwo zależy od sposobu wykorzystania pożyczek. Jeżeli służą one rozbudowaniu mocy wytwórczych gospodarki i rozwojowi eksportu – staja się czynnikiem unowocześnienia gospodarki, wzrostu dochodu narodowego, umożliwiając zatem spłatę kredytów zagranicznych. Wykorzystane dla nieefektywnych przedsięwzięć inwestycyjnych i bieżącej konsumpcji w perspektywie staja się ciężarem dla społeczeństwa i hamulcem rozwoju gospodarczego.

39. Państwo dobrobytu, państwo korporacyjne i państwo dyktatury proletariatu

40. Główne trendy rozwoju gospodarki Rosji po 1917 r.

33