Góra z piekła rodem…

…na Ziemi pojawiła się 30 mln lat temu ok. 300 km na zachód od kontynentu afrykańskiego

jako podwodny wulkan – efekt obecności pod litosferą plamy gorąca – czyli strefy w górnym

płaszczu Ziemi o anomalnie wysokiej temperaturze (tzw. pióropusz płaszcza, Cerdeña i in.

2011). Były to czasy, gdy Afryka i Ameryka leżały znacznie bliżej siebie; biorąc pod uwagę,

iż średnie tempo spreadingu wzdłuż ryftu środkowoatlantyckiego wynosi ok. 5 cm/rok można

ocenić, iż odległość kontynentów była mniejsza o ok. 1500 km. Wtedy właśnie, w obrębie

stoku kontynentalnego Afryki rozpoczęła się erupcja: z dna zaczęła wydobywać się lawa

tworząc wzniesienie, którego wysokość rosła wraz z narastaniem kolejnych warstw. Tak

zaczął rodzić się Teide – trzeci pod względem wysokości wulkan na Ziemi, biorąc pod uwagę

podstawę zlokalizowaną w głębinach dna oceanicznego (Carracedo i in. 1998). Procesy, jakie

wówczas zachodziły przypominają współczesne tworzenie się w archipelagu Hawajów wyspy

Loihi, której szczyt leży ok. 969 m poniżej poziomu oceanu, a podstawa na głębokości 4 755

m (Malahoff 1987). Podwodny wulkan rośnie także w zachodniej części Wysp Kanaryjskich

w pobliżu El Hierro, gdzie m.in. w listopadzie 2011 r. zanotowano podwodną erupcję lawy

poprzedzoną rojem trzęsień ziemi (http://tenerifepomoc.jimdo.com). Plamy gorąca występują

w wielu miejscach na Ziemi, m.in. w Yellowstone, Kamerunie, na Galapagos, Azorach,

Wyspach Zielonego Przylądka, Réunion.

Inne teorie łączą powstanie Teide z wielkoprzestrzenną dyslokacją tektoniczną o

przebiegu WSW-ENE, będącą przedłużeniem strefy granicznej pomiędzy prekambryjską

platforma saharyjską a górami utworzoną w czasie orogenez kaledońskiej oraz hercyńskiej i

uaktywnionej podczas fałdowania alpejskiego. Funkcjonuje też teoria zakładająca kolizję

oceanicznej płyty atlantyckiej z blokiem kontynentu afrykańskiego (Furon 1963, Stupnicka 1978, Morales i in. 2000).

Wynurzenie góry

Do ożywienia aktywności wulkanicznej doszło ok. 7 mln lat temu w miocenie i

następnie pliocenie. Pokłady lawy były już tak grube, że ponad powierzchnią Atlantyku

pojawiły się trzy stożki wulkanów tarczowych: Teno, Anaga i Adeje (Huertas i in. 1994, ryc.

1a). Wulkany tarczowe mają przekrój szerokiego i spłaszczonego stożka o kącie nachylenia

nie większym niż 8°; z ich wnętrza wydobywa się rzadka i bardzo gorąca lawa zasadowa i

odznaczają się brakiem gwałtownych erupcji. Nad ocean zdążyły się wynurzyć Lanzarotta, Fuertaventura, Gran Vanaria i Gomera. Tenryfa była zatem najmłodszą z nich.

Ryc. 1. Etapy rozwoju kaldery Las Cañadas i wulkanu Teide

a – pierwsze wulkany tarczowe; b – powstanie wulkanu Las Cañadas

Ponad trzy miliony lat temu aktywność wulkaniczna zaczęła się koncentrować w

dwóch miejscach: nowym wulkanie Las Cañadas i masywie Anaga. Połączone stożki

stanowiły już jeden ląd – praTeneryfę, masyw, na zboczach którego gromadziła się znaczna

ilość lawy. Wycieki law – głównie bazaltowych, miały charakter szczelinowy (ryc. 1b). W

miocenie wulkan Las Cañadas osiągnął średnicę 40 km i wysokość około 4500 m (Carracedo

i in. 2002). W czwartorzędzie dochodziło kilkakrotnie do powstania gigantycznych spływów

zdeponowanego materiału wulkanicznego (ryc. 2), co wraz z innymi procesami

denudacyjnymi doprowadziło w obrębie kaldery Las Cañadas do powstania rozległego obniżenia (Carracedo i in. 2007).

Ryc. 2. Gigantyczne spływy i osuwiska materiału wulkanicznego na Teneryfie (Carracedo i in. 1998)

Z czasem, w obrębie północnej części zerodowanej kaldery Las Cañadas zaczął

uaktywniać się młody stratowulkan – dzisiejszy Teide (Paris i in. 2005, ryc. 3). Obok niego

pojawił się bliźniaczy lecz nieco niższy Pico Viejo (3134 m n.p.m.; Fúster i in. 1968).

Stratowulkany (stratum – łac. warstwa) – w odróżnieniu do wulkanów tarczowych – nie

rozpościerają się szeroko, lawa z dużą zawartością krzemionki zastyga stosunkowo szybko,

toteż jego zbocza charakteryzują się dużym kątem nachylenia. Ze stratowulkanów wydobywa

się naprzemiennie magma oraz materiał piroklastyczny, czyli głazy, kamienie, bomby

wulkaniczne, lapille, pumeks, scoria, popioły i pyły wulkaniczne, stąd mają one charakterystyczną warstwową budowę.

Ryc. 3. Pojawienie się stożka wulkanicznego Teide w obrębie kaldery Las Cañadas

Dziś, Pico del Teide wznosi się na wysokość 3718 m n.p.m. górując nad Teneryfą i

jest najwyższym szczytem Hiszpanii oraz wysp Oceanu Atlantyckiego (fot. 1). Licząc od dna

morskiego ma on a ok. 7,5 km wysokości. W tej kategorii wyprzedzają go wulkany

znajdujące się na Hawajach, tj. Mauna Kea (10,2 km powyżej dna oceanicznego) oraz Manu

Loa (ponad 9 km powyżej dna oceanicznego). Wiek najstarszych wychodni skał

wulkanicznych określony przy wykorzystaniu analizy izotopów K – Ar wynosi ok. 8,5 – 3,3

mln lat i odnosi się do tzw. starszej serii bazaltowej, w skład której wchodzą głównie lawy

bazaltowe i utwory piroklastyczne. Serie te występują w trzech izolowanych masywach:

Teno, Anaga i El Roque del Conde (Anaga). Młodsze skały wulkaniczne, datowane na około

1,89 – 0,13 mln lat, obejmują pozostałe serie skał i są reprezentowane głównie przez bazalty,

a także przez trachybazalty, trachity i fonolity (Stanieda, Wasilczyk 2011).

Fot. 1. Teide z drogi TF-21 biegnącej z Puerto de la Cruz (fot. J. Pociask-Karteczka)

Przewiduje się, że w podczas przyszłych erupcji, które będą mieć charakter bardzo

gwałtowny, Teide będzie wyrzucać duże ilości materiału piroklastycznego, podobnie, jak było

w przypadku Mount Pelee, Soufrière Hills i Etny (Godoy 2007). Obecnie, za najbardziej

niestabilną uważa się część północną masywu, z której – być może – powstanie kiedyś

potężny spływ (landslide), tak, jak miało to już miejsce w historii wyspy.

Teide i człowiek

Nazwa wulkanu Teide (Echeyde) pochodzi z języka Guanchów – pierwszych

mieszkańców Wysp Kanaryjskich i oznacza Piekielna Góra. Wierzyli oni, że Teide sięga do

nieba i jest zamieszkiwana przez siły zła, przede wszystkim przez demona Guayota. Na

zboczach góry odnaleziono liczne „skrytki” z pozostałościami archeologicznymi

instrumentów litycznych i ceramicznych, interpretowanych jako rytualne schowki, mające na

celu przeciwdziałanie wpływom zgubnych duchów. Podobne praktyki stosowano także w

Kabylii (północno-zachodnia Algeria). Legenda mówi, że demon Guayota porwał boga

światła i słońca Mageca i uwięził go pod wulkanem pogrążając świat w ciemności.

Guanczowie błagali najwyższego boga Achamána o pomoc. Ten pokonał Guayotę, zatkał nim

wylot krateru i uwolnił Mageca. Od tego czasu, gdy Guayota próbował wydostać się z

krateru, Guanczowie palili wielkie ogniska, aby go przestraszyć i powstrzymać przed erupcją

wulkanu (Berthelot 1849). Guanczowie byli ludem pochodzenia berberyjskiego, choć niegdyś

dopatrywano się pochodzenia celtyckiego lub powiązań z Wikingami. Z przekazów wiadomo,

że Guanczowie mieli jasną cerę i włosy oraz niebieskie oczy. Wyspa podzielona była na 10

okręgów administracyjnych – królestw, które jednak po przybyciu Hiszpanów (1402 r.)

zostały przez nich zdobyte a Guanczowie prawie całkowicie wytępieni lub zasymilowani;

część została wywieziona do Europy jako niewolnicy .

W wiekach XV-XVII panowała w Europie opinia, że Teide, którą marynarze i

podróżnicy mogli dostrzec z morza już z odległości 40 lig morskich była najwyższą górą na

świecie (1 liga równała się ok. 5555 m). Dopiero wiek XVIII przyniósł pewne nowości

kartograficzne: we Francji zorganizowano kilka ekspedycji naukowych, które zaowocowały

określeniem wysokości Teide i stworzeniem pierwszej dokładnej mapy Wysp Kanaryjskich.

W 1724 r. podczas jednej z podróży, Louis Éconches Feuillée – zakonnik będący

jednocześnie botanikiem, geografem i astronomem zmierzył Teide metodą trójkąta i otrzymał

wysokość 4313 m n.p.m. – jak się później okazało mylną, prawdopodobnie z powodu m.in.

złego wypoziomowania podstawy trójkąta. Prawie pół wieku później, na Teneryfę udał się

Jean Charles de Bord – francuski fizyk i matematyk, członek Francuskiej Akademii Nauk. Po

nieudanej próbie w roku 1771, przeprowadził w 1776 r. pierwszą dokładną i wiarygodną

triangulację Teide i otrzymał wynik 3 713 m n.p.m. Pomiar okazał się wiarygodny dzięki

precyzyjnym urządzeniom, na podstawie których otrzymano wymiary kątów, jak i dzięki

mierzeniu podstawy przy pomocy łańcuchów przez dwie niezależne ekipy. Zarówno pomiary

Feuillée, jak i de Borda, zostały skomentowane w 1799 r. przez Alexandra Humboldta w

trzecim rozdziale “Podróży na Wyspy Kanaryjskie”. Podróżując do Ameryki Południowej

zatrzymał się na kilka dni Teneryfie w celu m.in. poczynienia obserwacji stref roślinnych.

Szczyt Teide zdobył 21 czerwca 1799 r. W drodze powrotnej spędził krótki czas w jaskini badając utwory wulkaniczne.

Pomiary przeprowadzone pod koniec XX w. pokazały, że Teide urósł o kilka metrów.

W latach 70. szacowano wysokość wulkanu na 3 715 m n.p.m., jednak według danych

ujawnionych w ostatnich czasach przez hiszpański Narodowy Instytut Geograficzny, Teide

jest o 3 m wyższy (http://pl.wikipedia.org).

Można stwierdzić, że wysokość Teide jest sprawą otwartą, bowiem jest to wulkan

czynny i każda erupcja może wpłynąć na zmianę parametrów. W czasach historycznych

odnotowano kilka znacznych erupcji Teide, m.in. w latach 1492 r., 1704 – 1706, 1798. O

pierwszej z nich wspomina Krzysztof Kolumb odbywający w tym czasie swoją pierwszą

wielką wyprawę w poszukiwaniu drogi do Indii, Zanotował wówczas, iż zobaczył „wielki

ogień nad Orotava”. W rzeczywistości była to erupcja w rejonie Boca Cangrejo (Carracedo i

in. 2007). Ostatnia, bardzo silna erupcja wystąpiła 18 listopada 1909 r. i miała miejsce w

części masywu zwanej Chinyero (fot. 2). Z przekazów stacji telegraficznych wiadomo, iż:

powstał duży krater zionący ogniem, z którego z ogromną prędkością wydobywają się głazy i

popiół, a temu wszystkiemu towarzyszą ogromne grzmoty wiatr. Lawa spływa dwoma

ramionami: jedno porusza się z dużą prędkością w kierunku Valle Santiago, drugie –

wolniejsze – spływa do Erjos. Widać, jak góra zwiększyła swoje rozmiary

(http://cologanvalois.blogspot.com). Stulecie erupcji obchodzono uroczyście w różnych

częściach Teneryfy w listopadzie 2009 r. wypuszczając m.in. w niebo gołębie na znak

przypomnienia ich ważnej roli, jaką odegrały w przesyłaniu wiadomości o przebudzeniu wulkanu.

Fot. 2. Erupcja Teide w 1909 r. (http://www.webtenerife.co.uk)

Park narodowy

Stożek wulkanu wznoszący się nad kalderą Las Cañadas wraz z otaczającą go równiną

objęty jest od 22 stycznia 1954 r. ochroną w ramach parku narodowego (Parque Nacional del

Teide). Park zajmuje 189 km2 powierzchni i jest piątym pod względem powierzchni parkiem

narodowym w Hiszpanii. Od 2007 r. wpisany jest na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Jest to park , cieszący się wielką popularnością; rocznie odwiedza go ponad 2 mln turystów,

w 2008 r. liczba turystów wynosiła 3,2 mln. W 2013 r. był on dziewiątym najczęściej

odwiedzanym parkiem narodowym na świecie. O tym, jak ważna jest Teide dla Teneryfy

niech świadczy flaga wyspy: dwa białe krzyżujące się pasy na niebieskim tle symbolizujące ośnieżony szczyt wulkanu wyróżniający się zimą na niebieskiej powierzchni oceanu.

Do Parku Narodowego Teide można dojechać asfaltową drogą publiczną z północy i

południa. Drogi znad wąskich równin nadmorskich w kierunku parku pną się w górę do

wysokości ok. 2 tys., na której wznosi się równinny obszar wnętrza kaldery Las Cañadas (fot.

3). Jej rozciągłość ze wschodu na zachód wynosi 16 km, zaś z północy na południe – 9 km.

Wysokość ścian kaldery przekracza 2 tys. m n.p.m. Teren ten pokrywają bazaltowe,

pumeksowe i obsydianowe formacje skalne, między którymi występują lokalnie piaszczyste

formy akumulacji eolicznej (fot. 4). Przypomina to na wskroś krajobraz Marsa, toteż obszar

ten NASA wykorzystuje do testowania instrumentów badawczych – robotów i pojazdów –

przeznaczonych do misji kosmicznych poszukujących życia na tej planecie, m.in. misji ESA-NASA ExoMars 2016-2018 (http://en.wikipedia.org).

Fot. 3. Wnętrze kaldery Las Cañadas (fot. J. Pociask-Karteczka)

Fot. 4. Osady wulkaniczne i eoliczne w Las Cañadas (fot. J. Pociask-Karteczka)

Niezwykła sceneria równiny Las Cañadas powoduje, że nakręcono to sporo filmów, m.in.

One Million Years B.C. (1966), Intacto (2002), Clash of the Titans (2010) i Wrath of the

Titans (2012), a wysokogórski klimat oraz odpowiedni teren stanowią sprzyjające warunki dla

intensywnych treningów kolarzy zawodowych. Wulkaniczny pejzaż sprzyja także twórczości

artystycznej, np. Brian May napisał tutaj w 971 r. piosenkę dla zespołu Queen "Tie Your

Mother Down". Nieco humorystyczny wydźwięk miała akcja wszczęta 24 czerwca 1989 r.

przez jedną z rozgłośni radiowych Radiocadena Española pod hasłem UFO Alert, która

miała na celu nawiązanie kontaktu z istotami pozaziemskimi. Wskutek apelu, w Parku zjawiło

się 40 tys. osób z nadzieją na spotkanie ufoludków. Nadzieje okazały się płonne, lecz akcja

pokazała, jak wielką moc posiadają media (http://en.wikipedia.org).

Ale miały tu także miejsce wydarzenia, które w skutkach mogły być straszne.

Mianowicie 8 stycznia 1998 r. przybyło tutaj 33 członków sekty prowadzonej przez Niemkę

Heide Fittkau-Garthe, która przepowiedziała koniec świata na początek 1998 r. W tym celu

grupa ta zamierzała popełnić zbiorowe samobójstwo na Teide, skąd ich dusze miało zabrać

UFO. Do tragedii jednak nie doszło na skutek interwencji policji (www.miesiecznik.znak.com.pl).

Kaldera Las Cañadas pocięta jest siecią szlaków i dróg. Dość łatwo można dotrzeć do

dolnej stacji kolejki linowej (Teleférico del Teide) kursującej na zboczach Teide znajdującej

się na wysokości 2358 m n.p.m. Stacja górna leży prawie 1200 m wyżej (La Rambleta). Tą

różnicę wysokości kolejka pokonuje wciągu ok. 8 min. Wagoniki kursują co około 10 min.;

często jednak, ze względu na znaczną liczbę turystów tworzą się spore kolejki, podobnie, jak

podczas niekorzystnych warunków meteorologicznych, zwłaszcza silnych wiatrów. Pozostałą

różnicę wysokości między stacją górną a szczytem krateru (163 m) należy przebyć pieszo

dość stromą ścieżką (wyposażenie turystów w odpowiednie obuwie pozostawia wiele do

życzenia – podobnie jak w Tatrach, fot. 5). Jest to dystans 615 m, który ze względu na

wysokogórskie warunki klimatyczne nie jest polecany osobom z nadciśnieniem, chorobami

serca i płuc oraz dróg oddechowych. Aby jednak dotrzeć do szczytu należy posiadać

pozwolenie, które można otrzymać bezpłatnie wypełniając wniosek on-line na stronie

internetowej Parque Nacional del Teide (www.reservasparquesnacionales.es). Ponieważ

liczba wydawanych zezwoleń jest ograniczona, warto uzyskać wniosek znacznie wcześniej,

zwłaszcza w okresie wakacji, karnawału i ferii zimowych. Pozwolenie, które okazuje się

strażnikowi parku przy wejściu na szlak, wydawane jest na określony dzień i przedział

czasowy. Na Teide można także wejść jednym z dwóch pieszych szlaków. Jeden z nich

położony ok. 1 km od dolnej stacji kolejki linowej okrąża szczyt Montaña Blanca, zaś drugi

prowadzi przez Pico Viejo i wówczas nie jest wymagane pozwolenie.

Fot. 5. Turyści oczekujący na Teleférico del Teide (fot. J. Pociask-Karteczka)

W drodze do krateru

Idąc ścieżką ku szczytowi można obserwować różnorodne pokrywy będące efektem

działalność wulkanu tworzące bazaltowe, fonolitowe, pumeksowe i obsydianowe formacje

skalne (fot. 6). Bazalty Teide są ciemnoszare lub czarne, mają strukturę afanitową, miejscami

porfirową i zbitą, bezładną teksturę. Można w nich zaobserwować enklawy zielonkawego

oliwinu. Wśród law występują miejscami maficzne skały plutoniczne o barwie czarnej i

zbitej, drobnokrystalicznej strukturze oraz bezładnej teksturze. W składzie mineralnym tych

skał dominują drobne kryształy piroksenów, minerałów rudnych (prawdopodobnie magnetyt i

chromit) oraz tabliczki plagioklazów zasadowych. Liczne ostańce skalne zbudowane są

zwykle ze skał fonolitowych o zróżnicowanym zabarwieniu ciasta skalnego – od

żółtawobeżowego do brunatnego, w zależności od zawartości związków żelaza (Stanieda,

Wasilczyk 2011).

Fot. 6. Ścieżka biegnie ku szczytowi Teide wśród różnorodnych wulkanicznych formacji skalnych(fot. J.

Pociask-Karteczka)

Pokrywy lawowe stanowią bardzo żyzne podłoże dla gleb, toteż nic dziwnego, że

skład gatunkowy roślin w Parku Narodowym Teide bardzo bogaty. Składa się on z 168

gatunków flory roślin naczyniowych, z których 33 należy do endemicznych (Dupont i in.

2003). Na terenie parku występuje dobrze wykształcony piętrowy układ roślinności. Piętro

leśne z sosną kanaryjską (Pinus canariensis) występuje do 2100 m n.p.m. Górna granica lasu

biegnie tutaj1000 m niżej w porównaniu z górami leżącymi na podobnej szerokości

geograficznej na kontynencie. Warunki w kalderze Las Cañadas sprzyjają występowaniu

m.in. cedra (Juniperus Cedrus, Fernandez-Palacios 1992). Powyżej górnej granicy lasu

występują zbiorowiska trawiaste i roślinność wysokogórska. Spotyka się tu wiele endemitów,

spośród których najokazalszym jest kwitnący na czerwono żmijowiec (Echium wildpretii).

Osiąga on wysokość 2-3 m i zakwita w maju, pokrywając się mnóstwem drobnych,

purpurowych kwiatków (fot. 7). Dość powszechnym jest podobny do żarnowca endemiczny

krzew Spartocytisus supranubius kwitnący na biało i różowo. Gdzieniegdzie żółci się

kępkami endemiczna Descurainia bourgaeana. W najwyższych partiach Teide położonych

powyżej 3500 m, oprócz porostów można spotkać fiołka (Viola cheiranthifolia) oraz Argyranthemum teneriffae przypominającą białe margaretki.

Fot. 7. Żmijowiec (Echium wildpretii) – endemit , roślina dwuletnia, zakwita w maju i kwitnie przez dwa

miesiące (http://commons.wikimedia.org)

Na szczycie

Wstęp do wnętrza krateru jest zabroniony. Można go jednak zobaczyć z góry ze

ścieżki biegnącej ostrą grzędą skalną okalającą kalderę. W kraterze można dojrzeć skupienia

krystalicznej siarki o diamentowym połysku, jasnożółtej barwie i igiełkowym pokroju

kryształów. Lawa ma barwę brunatną lub czarną, zaś strukturę porfirową i miejscami

afanitową, natomiast teksturę porowatą. W cieście skalnym widoczne są kryształy

piroksenów, a miejscami można też zaobserwować skaleniowce (Stanieda, Wasilczyk 2011).

Wszędzie wyraźnie czuje się tutaj zapach siarki, której wytrącenia obserwuje się na głazach wewnątrz krateru (fot. 8).

Fot. 8. Wnętrze krateru wulkanu Teide (fot. J. Pociask-Karteczka)

Z daleka można dojrzeć w kraterze sprzęt z czujnikami rejestrującymi stężenie gazów

wulkanicznych. Zwiększenie stężenia dwutlenku siarki, siarkowodoru może sygnalizować

nadchodzące trzęsienie ziemi lub zwiastować przebudzenie wulkanu. Trzęsienia ziemi nie są

niczym niezwykłym na Teneryfie. Rocznie notuje się ich dziesiątki i mają one różną siłę – w

zależności m.in. od głębokości i odległości epicentrum. Np. 17 lutego 2014 r. na północny

zachód od Puerto de la Cruz zanotowano trzęsienie ziemi z epicentrum na głębokości 28,1

km. Ze szczytu przy ładnej pogodzie rozciąga się niezwykła panorama i można dostrzec

fragmenty linii brzegowej Teneryfy oraz pozostałe wyspy archipelagu. Tylko zapach

dwutlenku siarki unoszący się w powietrzu przypomina o pochodzeniu góry i napawa obawą,

czy aby demon Guayota nie ma ochoty na wydostanie się z krateru…

Joanna Pociask-Karteczka

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

30-387 Kraków

ul. Gronostajowa 7

joanna.pociask-karteczka@uj.edu.pl