Gogacz, O Koniecznosci Studiowania Awicenny

8/3/2019 Gogacz, O Koniecznosci Studiowania Awicenny

1/43

Mieczysaw Gogacz

O KONIECZNOCI STUDIOWANIA METAFIZYKI AWICENNY

Spis treci

1. Kim by Awicenna? ________________________________________________________2

1.1. Waniejsze dane biograficzne _____________________________________________________ 2

1.2. Imi Awicenny_________________________________________________________________ 4

2. Cztery wersje tekstu "Metafizyki" Awicenny___________________________________5

2.1. "Ksiga uzdrowienia"____________________________________________________________ 5

2.2. "Ksiga wybawienia_____________________________________________________________ 6

2.5. "Ksiga wyjanie i uwag"________________________________________________________ 7

2.4. "Ksiga wiedzy"________________________________________________________________ 8

5. Uwagi na temat tekstw "Metafizyki" Awicenny studiowanych w Europie _________11

4. Koncepcje wpywu Awicenny na redniowiecze ________________________________12

4.l. G.C.Anawati __________________________________________________________________ 13

4.2. L.Gardet _____________________________________________________________________ 14

4.3. A.M.Goichon _________________________________________________________________ 15

5. Powizania Awicenny z Arystotelesem i Tomaszem z Akwinu ____________________17

5.1. Problem arystotelizmu Awicenny _________________________________________________ 17

5.2. Awicenna i Tomasz z Akwinu ____________________________________________________ 19

6. Gwne tezy aktualnie wykadanej metafizyki Awicenny ________________________22

6.1. Wersja A.M.Goichon streszczajca metafizyk "Szifa","Nadat" i "Iszarat wa t-tanbihat" _____ 22

6.2. Powszechnie znana wersja E.Gilsona ______________________________________________ 28

7. Problem awiceniaskich elementw w tomizmie egzystencjalnym_________________30

8. Zagadnienie bibliografii Awicermy __________________________________________39

8.1. Problem listy dzie Awicenny ____________________________________________________ 39

8.2. Informacja o dostpnych bibliografiach prac dotyczcych Awicenny______________________ 40

9. Wykaz prac cytowanych ___________________________________________________41


2/43

2

1. Kim byAwicenna?

1.1. Waniejsze dane biograficzne

Awicenna urodzi si w r. 980 w miejscowoci Afszana koo Buchary, znajdujcej si

dzisiaj w Uzbeckistanie. By Persem, synem Iraczyka z miasta Balch w dzisiejszym

Afganistanie. Jego jzykiem ojczystym by jzyk perski, lecz prawie wszystkie swoje dziea

naukowe, oprcz "Ksigi wiedzy", maego traktatu z zakresu medycyny i kilku poematw,

napisa po arabsku. W tym wanie jzyku zdoby cae swoje bardzo staranne wyksztacenie.

Wiemy, na podstawie jego krtkiej, lecz autentycznej autobiografii, e w Bucharze uczy si

najpierw Koranu, literatury arabskiej, pniej geometrii, prawa, filozofii greckiej i gwnie

logiki. Dystansujc swoich nauczycieli wkrtce sam opracowa teologi, fizyk, matematyk, a

przede wszystkim medycyn. Majc szesnacie lat by ju sawnym lekarzem, o czym

wiadczy fakt, e pod jego kierunkiem pracowali inni lekarze. Przez ptora roku zajmowa si

wycznie filozofi, a komentarz Alfarabiego wprowadzi go w tre "Metafizyki"

Arystotelesa. T "Metafizyk", jak pisze, czyta przedtem w przekadzie czterdzieci razy. Nie

mg jej jednak zrozumie. Uatwi mu to tekst Alfarabiego. W osiemnastym roku ycia

opanowa ju wszystkie znane nauki.Wezwany przez sutana Buchary Nuh Ibn Mansura wyleczy go z cikiej choroby.

Stao si to okazj do pog bienia wiedzy, poniewa sutan pozwoli, mu korzysta ze swej

znakomitej biblioteki. Stao si to take okazj do wejcia w nowe ycie, gdy wkrtce

sutanowie zasigali jego rady przed podjciem swych decyzji politycznych. Awicenna mia

wtedy dopiero dwadziecia dwa lata. Rok wczeniej zacz ju pisa.

Prowadzi teraz ycie niezwykle pracowite i czynne bdc jednoczenie lekarzem,

ministrem i filozofem. Jako wezyr emira Hamadanu w dzisiejszym Iranie cay dzie powica

sprawom pastwowym, noc pisa. Gdy towarzyszy ksiciu w podrach, pisa na koniu.

Wrogowie spowodowali uwizienie go w twierdzy Fardidan. Pracowa tam wreszcie

spokojnie. Tropiony jednak zazdroci wrogw po powrocie do Hamadanu, musia w

przebraniu ucieka do Ispahanu. Tam powici si cakowicie pracy naukowej. Wrci

wreszcie do Hamadanu, lecz. podczas tej podry, zwizanej z wyprawwojenn, zmar w r.

1057.

Przedstawione to waniejsze dane biograficzne Awicenny s - poszerzonym tylko o

dane geograficznie - powtrzeniem i w duym stopniu wolnym przekadem lub parafraz

ujcia, ktre stanowi cz wykadu o Awicennie, wygoszonego przez paniA.M.Goichon 4


3/43

3

marca 1940 r. na Uniwersytecie Londyskim1. Elegancja tego ujcia i nazwisko pani Goichon,

ktra wrd uczonych europejskich jest najwybitniejszym znawc filozofii Awicenny,

spowodoway, e spord wielu biografii Awicenny jej wersja zostaa wybrana dla

zaprezentowania waniejszych wydarze z ycia Awicenny.

Jego ycie jest do dobrze znane, poniewa zachowaa si autobiografia Awicenny,

podyktowana przez niego jego wiernemu uczniowi Duzadanienu. Abu Ubajd al Duzadani,

ktry zwiza si z Awicennokoo r. 1012 i pozosta przy nim a do jego mierci jako wanie

ucze, sekretarz i opiekun dzie, z niezwyk trosk zabezpiecza rkopisy Awicenny.

Awicenna bowiem rozdawa, swoje teksty, gdy kto o nie prosi. Duzadani zabiega o kopie.

Zachca take Awicenn do pisania. Duzadaniemu, wic zawdziczamy uzyskanie i

zabezpieczenie dzie Awicenny, a niekiedy take zgodne z mylAwicenny wykoczenie po

jego mierci niektrych tekstw, jak np. traktatw matematycznych w zbiorze pt. "Ksiga

wiedzy". Zawdziczamy mu take pen biografi Awicenny. Duzadani bowiem do

podyktowanej mu przez Awicenn autobiografii doczy wasny tekst, stanowicy drugcz

dzieka biograficznego. Awicenna omwi tylko to, co dotyczy jego rodziny, modoci i

studiw. Duzadani opisa dziaalno polityczn Awicenny od r.1012, jego podre,

przeladowania i dziea. Dodajmy, e dziki tej biografii Duzadani ju w redniowieczu

zyskawiatowsaw. aciscy tumacz nazywali Duzadaniego Sorsanus.

Awicenna koczy swoj autobiografi informacj, e gdy z Dagestanu wrci do

Dordan, zaj si nim Abu Ubajd al Duzadani2. O.Chahine w ksice ''Ontologie et

theologie chez Avicenne" wymienia3 wrd najbliszych uczniw Awicenny oprcz

Duzadaniego jeszcze trzy nazwiska: Abu Abdallah Masumi, Ibn Zyla, Bahmanyar. Byli oni

pierwszymi czytelnikami i pierwszymi dyskutantami napisanych przez Awicenn tekstw.

Kadego bowiem wieczoru, poniewa dzie zabieray sprawy pastwowe, odczytywano i

omawiano to, co Awicenna napisa nocpo dyskusji z uczniami. Duzadani czyta fragment

ze zbioru "Szifa", Masumi, Ibn Zyla i Bahmanyar czytali kolejne teksty pisanego wtedy przez

Awicenn "Kanonu medycyny". W tym wanie zespole utalentowanych uczniw,

mobilizowany ich dociekliwymi pytaniami Awicenna precyzowa swoje wielkie przemylenia.

O bezporednich kontynuatorach filozofii Awicenny poza jego uczniami wiemy mao.

Wymaga to bada. Mwi si duo dopiero o Algazelu, ktrego pani Goichon nazywa

1

A.M.Goichon, La philosophie d'Avicenne et son influence en Europe medievale, Paris 1951. wyd.II, Nazwymiejscowoci i informacje geograficzne podaj na podstawie artykuu: A.Zajczkowski, Awicenna i jego epoka,W: Awicenna, praca zbiorowa pod redakcja A.Zajczkowskiego, Warszawa 1955, s. 52-54.2 Por. Biografia Awicenny, tum. J.Bielawski, "Myl Filozoficzna" 5/5 (1952) 57-66. Por. Biografia Awicenny,tum. J. Bielawski, W: Awicena, s. 208-228.3 O.Chahin, Ontologie et theologie chez Avicenne, Paris 1962


4/43

4

rzekomym uczniem Awicenny4. Mwi si rwnie o Awerroesie, przeciwniku Awicenny.

Sytuacja jest jednak taka, e pisma Awicenny ju za jego ycia s powszechnie przyjtymi

"podrcznikami" filozofii, i e powszechnie w redniowieczu, zresztdo dzisiaj, Awicenna jest

uwaany za mistrza w dziedzinie filozofii bytu.

1.2. Imi Awicenny

O powszechnym uznaniu intelektualnej wielkoci Awicenny wiadcz - midzy

innymi - take tytuy, ktre mu przyznano. Ju wspczeni mu odbiorcy jego myli nazywali

go "Sawa krlestwa", "Dowd prawdy", "Szejch-ksie". Po arabsku brzmiao to nastpujco:

"Szaraf al-Mulk", "Huddat al-Hakk", "asz-Szajch ar-Rais".

Naley najpierw zauway, e w caej ksice przytaczajc imiona, tytuy dzie

Awicenny, lub nazwy miejscowoci, posuguj si transkrypcj i ewentualnie

spolonizowanymi wersjami, przyjtymi w wymienionej ju pracy zbiorowej pt. "Awicenna",

wydanej pod redakcjA.Zajczkowskiego w r. 1955 w Warszawie. Stwierdzenie to jest wane

dla sprawy brzmienia sw arabskich. Dla.przykadu podajmy, e imi Duzadani wedug

transkrypcji, przyjtej w jzyku francuskim, zapisane wic "Djouzdjani" we wstpie do "Livre

de science"5 lub "Juzjani" w cytowanej tu ksice O.Chahina, brzmiaoby Duzdani.

Podobnie tytu zbioru tekstw, nazywanych "Ksig wiedzy", polscy orientalici zapisuj

nastpujco: "Danisz-nama-i Ala-i", co wanie oznacza "Ksiga wiedzy dla Ala (ad-Daula)".

Francuzi uywaj zapisu: "Danesh-name". Gwne dzieo filozoficzne Awicenny "Kitab asz-

Szifa" lub krtko w transkrypcji polskiej "Szifa", np. pani A.M.Goichon zapisuje "asz-Szifa",

M.Achena i H.Mass stosujzapis "Ghefa" (Szefa), a O.Chahin - "Shifa".

Wyjanienia te wprowadzaj w problem prawidowego przekazania brzmienia

penego imienia Awicenny. J.Bielawski w pracy zbiorowej pt. "Awicenna", a ksika tazawiera prace wygoszone na XI Zjedzie Orientalistw Polskich w Warszawie w dniu 51 maja

1952 r., podaje imi Awicenny nastpujco: Abu Ali al-Hussajn Ibn Abdallah Ibn al-Hasan Ibn

Ali Ibn Sina6. Pani A.M.Goichon stosuje krtszwersj tego imienia, mianowicie: Abu Ali al-

Hussayn Ibn Abd Allah Ibn Sina. Natomiast M.Achena i H.Mass, autorzy przekadu na jzyk

francuski "Metafizyki" Awicenny ze zbioru "Ksiga wiedzy", zapisujimi Awicenny jeszcze

inaczej: Abu-Ali Szaraf-ol-Molk Hosain ibn Abdallah Ibn Sina, (w transkrypcji francuskiej:

Abou-Ali-Charaf-ol-Molk Hosain ibn Abdallah Ibn Sina).

4 A.M.Goichon, La philosophie d'Avicenne, s. 132.5 Avicenne, La Livre de science, traduit par M.Achena et H. Masse, Paris 1955, np. s. 5


5/43

5

Nie trudno zauway, e w wersji imienia, podanej przez M.Achena i H.Masse,

znalaz si tytu Awicenny, przyznany mu przez Arabw, a mianowicie "Szaraf al-Muk"

(zapisany przez Francuzw "Charaf ol-Molk"), "Sawa krlestwa".

A.Zajczkowski w swym wykadzie na XI Zjedzie Orientalistw Polskich ciekawie

wykazuje, e uywajc skrconej wersji arabskiego imienia Awicenny naley zawsze mwi

Abu Ali Ibn Sina. Tylko w tej wersji imi to brzmi sensownie i zgodnie z jzykiem arabskim7.

Nie wystarczy skrt Ibn Sina. Przyjmujemy wic w tej pracy wersj; Abu Ali Ibn Sina, oraz

wersj: Awicenna.

W jzyku polskim i w caej Europie Zachodniej Abu Ali Ibn Sina jest znany pod

imieniem Awicenna. Jest to zlatinizowana w redniowieczu hebrajska wersja arabskiego

imienia Awicenny, mianowicie wersja Awen Sina. Abu Ali Ibn Sina pozostanie wic dla nas

Awicenn.

2. Cztery wersje tekstu "Metafizyki" Awicenny

2.1. "Ksiga uzdrowienia"

Najobszerniejszym: dzieem filozoficznym Awicenny, napisanym w jzyku, arabskim,

jest zbir tekstw, pt. "Kitab asz-Szifa" - "Ksiga uzdrowienia". "Ksiga" ta, krtko nazywana

"Szifa", zawiera wykad, logiki, fizyki, matematyki i wanie metafizyki. Kady wykad., a

wic kada, cz tej wielkiej encyklopedii, jest podzielona na ksigi, rozdziay i paragrafy.

Wedug powszechnej opinii wykad jest jasny, argumentacja wyczerpujca. Jeeli wemie si

pod uwag, e "Ksig" t napisa jeden czowiek, tak bardzo zajty praktyk lekarsk i

dziaalnoci polityczn, to trzeba podziwia gbi uj i form dziaa. Awicenna pisa t

"Ksig" w okresie redagowania "Kanonu medycyny", a wic midzy czterdziestym a

pidziesitym rokiem ycia.

M.Achena i H.Mass twierdz, e Awicenna wyznaczy tym dzieem dla jzyka

arabskiego klasyczn form stylu filozoficznego8. Awicenna, jak wiemy, by Persem. Jego

"macierzystym jzykiem... by jzyk iraski dari, wczeniejsze stadium wsplne dla jzykw

tadyckiego i nowoperskiego. Jednak dziea swoje pisa... w jzyku arabskim, ktry by

6 J.Bielawski, ycie i dziea Awicenny, W: Awicenna, s. 757 A.Zajczkowski, Awicenna i jego epoka. W: Awicenna, s. 8-9.8 Awicenne, Le Livre de science, s. 16.


6/43

6

jzykiem nauki i filozofii W wczesnym wiecie muzumaskim"9. Dodajmy wic,

e,Awicenna nie tylko pisa po arabska, lecz e take swoimi tekstami ksztatowa ten jzyk

choby na odcinku uj filozoficznych.

Podkrelmy take, e wedug pani A.M.Goichon, Awicenna przede wszystkim

wyznaczy i uksztatowa filozofi arabsk. Jest bowiem pierwszym filozofem arabskim, ktry

wypracowa zwarty i peny system filozoficzny10. System ten wyraa si gwnie w jego

"Metafizyce" ze zbioru "Szifa".

2.2. "Ksiga wybawienia

Awicenna wci akceptujc swoje ujcia w "Szifa", ktr przewidzia dla

specjalistw, napisa take po arabsku skrt tych uj w celach, jak by si dzi powiedziao,

raczej dydaktycznych. Skrt ten nazwa "Kitab asz Nadat"- "Ksiga wybawienia". M.Achena i

H.Mass podaj, e Awicenna pisa "Nadat" w okresie pracy nad "Szifa". A.M.Goichon

uwaa, e Awicenna dokona tego skrtu o wiele pniej.

"Ksig wybawienia" dugo uwaano za streszczenie zbioru "Szifa". A.M.Goichon

wykazaa w ksice "La distinction de l'essence et de lèxistence dàpres Ibn Sina", e

"Nadat" nie jest dosownie streszczeniem, lecz zespoem wypisw z "Szifa". Wypisy te s

jednak zestawione w innej kolejnoci ni materia stanowicy teksty "Szifa" i podaj

podstawowe problemy oraz ujcia filozoficzne. Tylko cz tekstu "Nadat" jest dosownie

streszczeniem "Szifa"11 .

Piszc "Nadat" Awicenna, jak podkrela A.M.Goichon, powtrzy poprzez wypisy

pogldy, wyraone w "Szifa". Redagujc je jednak inaczej i tworzc w ten sposb ksik

bardziej podrczn i atwiej ujt, Awicenna da wic now wersj "Metafizyki". Ujcia w

jakim stopniu skrtowe rysujprzecie inny obraz zagadnie i rozwiza. Gdy wic mwimyo drugiej wersji "Metafizyki", mamy na myli nie tyle zmian pogldw Awicenny, ile raczej

inaczej podane ujcia.

9 J.Bielawski, ycie i dziea Awicenny, W; Awicenna, s. 9810 A.M.Goichon, La philosophie d'Avicenne, s. 1511 A.M.Goichon, La distinction de 1'essence et de l'existence dàpres Ibn Sina, Paris 1957, s. XII. Por. tame, s.501-505. Por. te A.M.Goichon, La philosopbie dÀvicenne, s. 16.


7/43

7

2.3. "Ksiga wyjanie i uwag"

Take w jzyku arabskim Awicenna napisa dzieo, ktre zatytuowa "Kitab al-iszarat

wa t-tanbihat". A.M.Goichon przekadowi tego tekstu,na jzyk francuski nadaa tytu "Livre

des directives et remargues". Dosownie tumaczc francuskwersj tytuu trzeba by mwi o

wskazaniach i uwagach. Termin wskazania" w jzyku polskim kojarzy jednak obszar

problemw moe raczej z zakresu etyki, dydaktyki, pedagogiki. Czytajc tekst "Iszarat wa t-

tanbibat", ktry swoj budow przypomina "Myli" Pascala, nabywa si przekonania, e

Awicenna po prostu wyjania problemy filozoficzne, o ktre - by moe - zosta zapytany, lub

ktre wyday mu si trudniejsze. Jest to przy okazji pogbienie ujcia, opatrzenie 50 uwagami

uzupeniajcymi, w sumie inna. wersja prawie caoci problemw metafizyki. Aby wywoa

skojarzenie i obraz takiej budowy dziea oraz jego problemowej zawartoci, posuyem si w

polskim tytule "Iszarat wa t-tanbihat" wyraeniem "wyjanienia i uwagi".

M.Achena i M.Mass zwracajuwag12, e "Ksiga wyjanie i uwag" jest ostatnim

wielkim dzieem Awicenny. Awicenna napisa je pod koniec ycia. Podobnie, jak tekst "Szifa",

podzieli "Ksig wyjanie i uwag" na cztery czci. Znajdujemy tu logik, fizyk,

metafizyk, lecz zamiast matematyki, ktra wystpowaa w "Szifa", Awicenna wprowadza

mistyk. Wskazuje to, moe nie tyle na jak ewolucj duchow Awicenny, jak sugeruj

M.Achena i H.Mass, ile moe raczej na poszerzenie przez Awicenn problematyki. Gwne

bowiem rozwizania problemw filozoficznych w "Ksidze wyjanie i uwag" wedug pani

A.M.Goichon nie odbiegajod uj w "Szifa". Stylko pogbione i bardziej dojrzae. Z tego

wzgldu "Ksig wyjanie i uwag" uwaa si za filozoficzny testament Awicenny. Jest to

suszne, poniewa wskazuje, e tak wanie, jak podaje "Ksiga wyjanie i uwag", Awicenna

ostatecznie rozwizywa problemy filozoficzne i metafizyczn teori bytu. Dodajmy, ewedug O.Chahina ju Duzadani uwaa "Ksig wyjanie i uwag" za najlepsze dzieo

Awicenny.

Ze wzgldu wanie na to pog bienie problemw i bardziej dojrzae Ich

rozwizywanie "Ksig wyjanie i uwag" dosownie musimy uzna za innwersj nie tylko

tekstu "Metafizyki", lecz take samej problematyki metafizycznej.

12 Avicenne, Le Livre de science, s. 16.


8/43

8

2.4. "Ksiga wiedzy"

Swojautobiografi, jak wiemy, Awicenna zakoczy wzruszajcym i rozbrajajcym

wyznaniem, e gdy zachorowa w Dorda zaj si nim Abu Ubajd al Duzadani.Wydarzenie to jest rzeczywicie wane, poniewa Duzadani sta si wiernym uczniem

Awicenny i troskliwym opiekunem jego rkopisw. Dodajmy, e w Dordan w bardzo uroczy

sposb zaj si Awicenn take Muhammad asz Szirazi, ktry wyraajc swj podziw dla

wiedzy Awicenny po prostu podarowa mu dom. W tym domu Awicenna napisa cz swoich

dzie udzielajc asz Sziraziemu lekcji astronomii i logiki.

Awicenn wezwa jednak chory emir Hamadanu Szams ad-Daula. Awicenna wyleczy

go i zosta na jego dworze przyjmujc z czasem stanowisko wezyra. Zaprotestowao przeciwtemu wojsko domagajc si uwizienia Awicenny i jego mierci. Emir odwoa Awicenn ze

stanowiska, lecz go chroni. Awicenna ukry si i po czterdziestu dniach zosta wezwany do

emira, ktry znowu zachorowa. Wyleczywszy emira przyj powtrnie zaproponowana

stanowisko wezyra. Wtedy wanie, zajty w dzie prac polityczn, spdzajc wieczory na

odczytywaniu, z uczniami swych tekstw, napisa nocami pierwsz ksig "Kanonu

medycyny" i "Fizyk" ze zbioru "Szifa". Gdy zmar Szams ad-Daula, Awicenna nie chcia

pozosta na dworze jego syna. Kryje si w domu Ghaliba al-Attara i pisze tam "Metafizyk" do

zbioru "Szifa". Zostaje jednak uwiziony w twierdzy Fardidan. Zdobycie w tym czasie

Hamadanu przez Ala ad-Daula i jego wycofanie si powoduje uwolnienie Awicenny, ktry po

jakim czasie potajemnie opuszcza Hamadan i razem z Duzadanim, ze swoim bratem i dwo-

ma sucymi, udaje si do Ispahanu. Tu gocinnie przyjmuje go na swoim dworze emir

Ispahanu Ala ad-Daula. Przydziela mu wspaniay paac, mianuje swoim pierwszym ministrem,

a dla uczczenia Awicenny take przewodniczy czstym, urzdzanym zwykle w kady pitek,

posiedzeniom i dysputom naukowym. Awicenna pozostaje na dworze Ala ad-Daula a do swej

mierci, ktra nastpia podczas wyprawy Ala ad-Daula przeciw Hamadan. Awicenna bierze

udzia w tej wyprawie. Choruje pod murami Hamadanu i wreszcie przeniesiony do paacu

emira umiera. Jego ostatnie sowa: "Wadca, ktry jest w mym ciele, nie jest w stanie duej

nim rzdzi. Teraz ju lekarstwa szbdne"13.

Z osobwanie Ala ad-Daula jest zwizana sprawa "Ksigi wiadzy". Wedug bowiem

M.Achena i H.Mass w rkopisie pt. "Nozhat-name-ye Alai", ktrego autorem jest.uczony

arabski Szahmardan ibn Abi 1-Hrayr, znajdujemy anegdot, lub moe informacj, o rozmowie

Awicenny z emirem Ala ad-Daula'em. Emir zauway, e wtedy zrozumiaby nauki, goszone

13 Por. O.Ohabin, Ontologie et theologie chez Avicenne, s.50-52. Inn wersj tych. sw por. w przekadzie


9/43

9

przez Awicenn, gdyby byy wyoone w jzyku perskim. Speniajc yczenie emira Awicenna

napisa po persk"Ksig wiedzy". Przekaza jemirowi, ktry mimo wszystko nic z niej nie

zrozumia.

W licie dedykacyjnym do Ala ad-Daula, ktremu Awicenna zawdzicza moliwo

pisania swych, dzie i ktrego M.Achena oraz H.Mass nazywaj ksiciem inteligentnym,

Awicenna napisa, e wykonujc rozkaz zredagowa "w jzyku perskim ksig, zawierajcw

bardzo skrtowym ujciu zasady i szczegy piciu nauk, ktre stanowicz mdroci".

Powstaa w ten sposb czwarta wersja "Metafizyki", napisana tym razem po persku.

Jest to jednoczenie pierwszy i wybitny tekst filozoficzny w tym jzyku, w ojczystym jzyku

Awicenny. M.Achena i H.Mass zwracaj uwag, e Awicenna, ktry pisa gwnie po

arabska, w "Ksidze wiedzy" nie zawsze unikn skadni arabskiej. Zapocztkowa jednak,

mimo wszystko, take w jzyku perskim i wprost wyznaczy styl tekstw filozoficznych.. Ten

styl i terminologia byy kontynuowane przez wielu filozofw Iranu.

Uwaa si powszechnie, e "Ksiga wiedzy" jest po "Szifa" najpeniejszym i

najbardziej zwartym dzieem Awicenny. Jest ujciem bardzo pog bionym, logicznie

zbudowanym, oryginalnym. Jest najbardziej charakterystycznym dla Awicenny wykadem jego

gwnych myli filozoficznych. Informuje te, do jakiego stopnia Awicenna by skupiony i

skoncentrowany w swej medytacji filozoficznej mimo, zaj, wynikajcych ze stanowiska

ministra, mimo spenianych obowizkw wci zyskujcego saw lekarza14.

"Ksig wiedzy" Awicenna napisa w latach 1021-1057, w okresie po napisaniu

"Kitab an-Nadat", a przed napisaniem "Kitab al-iszarat wa t-tanbibat".

Dzieo to jest swoistym streszczeniem zbioru "Szifa" nie odbiega od uj w "Ksidze

wybawienia" oraz w "Ksidze wyjanie i uwag". Jest jednak inaczej skomponowane ni

poprzednie teksty, to znaczy "Szifa" i "Nadat". Inna jest te kolejno wykadanych nauk. W

"Szifa" nauki suoone w porzdku wstpujcym; logika, fizyka, matematyka, metafizyka. W

"Ksidze wiedzy" znajdujemy najpierw logik, potem metafizyk, dalej fizyk i matematyk

wraz z muzyk. Awicenna wyjania w licie dedykacyjnym, e po logice, ktra uzasadnia

nauki, wykada najpierw metafizyk, jako nauk najwysz, i stopniowo przechodzi do nauk

niszych., dotyczcych ruchu i zmiany, jak fizyka i matematyka z muzyk. Jest to wic ujcie

zstpujce. Dodajmy, e logik, metafizyk i fizyk w "Ksidze wiedzy" napisa sam

Awicenna. Matematyk i muzyk zredagowa Duzadani po mierci Awicenny na podstawie

jego notatek i odpowiednich fragmentw "Szifa".

Duzadani take we "Wst pie" do "Matematyki" uy nazwy caego zbioru,

J.Bielawskiego. Biografia Awicenny, "Myl Filozoficzna" 5/5 (1952) 66 oraz w ksice "Awicenna", s. 228.14 Avicenne, Le Livre de science, s.18-19


10/43

10

mianowicie ''Ksiga wiedzy". Ten tytu powtarza si take we wspomnianym ju rkopisie pt.

"Nozhat-name-ye Alai", napisanym przez Szahmadrana ibn Abi l-Hrayr. Naley o tym

wspomnie, poniewa inne rkopisy "Ksigi wiedzy" majodmienne tytuy.

Duzadani wic nazwa "Ksig wiedzy" "Danisz-nama- i Ala-i". podaj ten tytu w

transkrypcji, przyjtej w polskiej pracy zbiorowej pt. "Awicenna". J.Bielawski informujc o

tym dziele pisze, e Awicenna "przygotowa specjaln ma encyklopedi filozoficzn w

jzyku perskim dla ksicia Ala ad-Daula i zatytuowa j Ksiga mdroci dla Ala.

J.Bielawski wic tumaczy "Danisz-name" przez "Ksiga mdroci". M.Achena i H. Mass,

tumacze tego dziea z jzyka perskiego na francuski, przyjli tytu "Le livre de science", co

wanie jest podstaw przyjtej w tej ksice nazwy "Ksiga wiedzy". W transkrypcji

francuskiej tytu arabski "Ksigi wiedzy" brzmi: "Danesh-name-ye Ala-i", w skrcie "Danesh-

name". Przyjmujc transkrypcj J.Bielawskiego bdziemy nazywali "Ksig wiedzy" krtko

"Danisz-name". Dodajmy, e A.Zajczkowski "Danisz-name" tumaczy take przez "Ksiga

wiedzy"15.

Wedug M.Achena i H.Mass "Metafizyka" w zbiorze "Ksiga wiedzy" jest

najbardziej oryginalnym dzieem Awicenny. Jest bowiem doskonaym skrtem, w formie nie

wypisw, lecz na nowo zredagowanego ujcia, tych problemw, ktre Awicenna rozwija w

"Bzifa" Jest skrtem take wzbogaconym np. o dyskusj z mottekalamini, ktrych Awicenna

nazywa tu sofistami i dialek-,tykami. "Metafizyka" wic ze zbioru "Ksiga wiedzy", nie jest

obszernym ujciem, charakteryzujcym "Szifa". Nie jest sum ekscerptw, jak "Nadat". Nie

jest pogbiajcym wyjanieniem trudnych problemw metafizycznych, co stanowi specyfik

"Iszarat wa t-tanbihat". Jest inn, czwart wersj wykadu metafizyki, ujciem wnoszcym

nowe akcenty, dzieem oryginalnym w swej budowie i skondensowanym w treci.

M.Achena i H.Mass we Wst pie do francuskiego przekadu "Ksigi wiedzy" tak

charakteryzuj kolejno, problemw w "Metafizyce". Awicenna ustala najpierw przedmiot

metafizyki, ktrym jest byt jako byt. Omawia potem stany bytu rozwaanego w sobie.

Nast pnie zajmuje si substancj i przypadociami konkretnego bytu oraz bytu jako bytu. Z

kolei definiuje Byt konieczny i charakteryzuje jego przymioty. Koczy metafizyk analiz

problemu za ukazujc jednak przewag dobra.

15 A.Zajczkowski, Awicenna i jego epoka. W: Awicenna, s. 48.A.Zajczkowski, Awicenna i jego epoka. W: Awicenna, s. 48.


11/43

11

5. Uwagi na temat tekstw "Metafizyki" Awicenny studiowanych w Europie

A.Zajczkowski podaje, e "dziea Awicenny trafiy na Zachd z dalekiej Buchary i

Iranu do wczenie, bo jeszcze na przeomie XI i XII wieku, a wic szczliwie przed

najazdem Mongow, ktrzy zniszczy ksigozbiory orientalne". Dotyczy to w ogle tekstw

Awicenny i ich znalezienia si w Europie. Wiemy, e wrd tych tekstw bya take "Ksiga

uzdrowienia", a wic filozoficzne dzieo Awicenny, skoro zostao ono przetumaczone na

acin przez Dominika Gundisalwi i Awendautha. Przekadu na acin dokonano wic w XII

wieku (przed r. 1187).

"Metafizyk" ze zbior "Ksiga uzdrowienia" czytali, by moe, uczeni arabscy ju

pod koniec XI wieku. Zachd aciski studiowa ten tekst raczej dopiero po ukazaniu si

przekadu, czyli w drugiej poowie XII wieku. E.Gilson w ksice "Historia filozofii

chrzecijaskiej w wiekach rednich" pisze, e 'Ksiga uzdrowienia' jest tym dzieem

Awieenny, ktre zna Zachd".

Uczeni redniowieczni znali wic "Metafizyk" Awicenny ze zbioru "Szifa". E.Gilson

nie wymienia "Metafizyki" charakteryzujc zawarto przekadu. Podaje, e w przekadzie

"Szifa" "pominito... cz matematyczn, z logiki zachowaa si niewielka cz oryginau,

skrcono powanie cz dotyczcfizyki. 'De coelo' natomiast nie jest - jak si zdaje - auten-

tyczne. Naley zwrci uwag, ze traktat o duszy, poniewa by szsty z kolei w penym

dziele, scholastycy czsto nazywali 'Liber sextus naturalium' (szsta ksiga filozofii

naturalnej). A.M.Goichon zdecydowanie jednak pisze, e owszem, z logiki przetumaczono

tylko dwanacie stronic ze stu szedziesiciu dziewiciu, lecz e "Metafizyk" i traktat o

duszy przeoono w caoci. Dodaje te, e redniowiecze widziao w Awicennie przede

wszystkim filozofa bytu. Znaczyoby to, e studiowano w Europie "Metafizyk" ze zbioru

"Szifa" i e ta wersja bya podstaw opinii o pogldach filozoficznych Awicenny z zakresu

metafizyki. Wersja metafizyki ze zbioru "Szifa" do dzisiaj zreszt jest gwn formu

filozoficznych pogldw Awicenny.

Wynika to z faktu, e jak pisze E.Gilson w swej "Historii filozofii chrzecijaskiej w

wiekach rednich", scholastycy nie znali zbioru "Nadat". A.M. Goichon podaje w cytowanej

ksice "La philosophie d`Avicenne et son influence en Europe medievale", e "Nadat" bya

pniej tumaczona. E. Gilson wymieniajc jednak dziea Awicenny, ktre nie byy znane red-

niowieczu, i nazywajc je pniejszymi przekadami podkrela, e "Metafizyk" ze zbioru

"Kadat" przetumaczy N.Carame dopiero w 1926 r., a "Ksig wyjanie i uwag" pod


12/43

12

tytuem "Le Livre des thormes et des avertissements" przeoy J. Forget w 1892 r. i e

przekadu tej "Ksigi" dokonaa te A.M. Goichon pt. "Livre des directives et des remarques"

w r. 1951.

Wyakcentujmy jednak powszechnie znany fakt, e "Metafizyk" ze zbioru "Ksiga

wybawienia" oraz tekst "Ksigi wyjanie i uwag", czytano w Europie i ewentualnie

studiowano dziki przekadom na acin i jzyk francuski dopiero.w naszych czasach.

Dodajmy, e "Metafizyka" ze zbioru "Ksiga wiedzy" zostaa przetumaczona z jzyka

perskiego na jzyk europejski po raz pierwszy w 1955 r. Dla dziejw filozofii, gwnie

redniowiecznej, i dla wszystkich jej kontynuacji, a take dla wspczesnych kierunkw

filozoficznych, wychodzcych z systemw redniowiecza, np. dla dzi uprawianego tomizmu,

wana jest ta wersja uj metafizycznych, ktre Awicenna nazwa "Ksiguzdrowienia". Dla

poznania jednak pogldw samego Awicenny historyk filozofii siga take do innych ni

"Szifa" wersji jego "Metafizyki".

4. Koncepcje wpywu Awicenny na redniowiecze

Studiowana w Europie "Metafizyka" Awicenny ze zbioru "Szifa" ksztatowaa

pogldy filozoficzne ju od poowy XII wieku. Wskazuje na to w wielu tekstach powoywanie

si na Awicenn. Wskazuje te na to, gdy nie ma cytatw, formua problemu i jego

rozwizanie. Dla przykadu podajmy, e Tomasz z Akwinu, ktry ju w "De ente et essentia"

bardzo czsto powouje si na Awicenn16, wedug C.Giacona zaley od Awicenny take w

koncepcji Boga jako bytu koniecznego. Wedug wic C.Giacona filozoficzne rozwizanie

przez Tomasza z Akwinu problemu Boga jest awiceniaskie17. E.Gilson dodaje, e take

problem rnicy, midzy istot i istnieniem Tomasz zaczerpn z uj Awicenny. Niezalenie

od trafnoci tego spostrzeenia pozostaje faktem, e metafizyka Tomasza z Akwinu jestwyznaczona ujciami Arystotelesa i Awicenny18. Jeeli tak jest, to elementy awiceniaskie

znajduj si w dzi uprawianym tomizmie egzystencjalnym, Take wic Awicennie

zawdziczamy sposb uprawiania w naszych czasach analizy filozoficznej, a by moe wci

jeszcze take rozwizanie centralnych problemw metafizyki. Wynika z tego pytanie o

16 Por. M.D.Roland-Gosselin, Le "De ente et essentia" de s. Thomas d'Aquin, Paris 1948.17

C.Giacon, In t.ema di dipendenze di S.Tonmiasso da^Avicenna, W: L'homme et son destin, Actes du PremierCongres International de- Philosophie Medievale, Louyain-Paris 1960, s. 541-542.18 Por. na temat genezy u Tomasza z Akwinu problemu realnej rnicy midzy istot i istnieniem zagadnieniezalenoci tego problemu od "Liber de causis". Pogldy M.D. Roland--Gosselina, M.A.Kr pca, C.Eabro,A.JForesta referuje rozprawa: M.Gogacz, Stan bada nad Ksig o przyczynach i waniejsze w niej problemyfilozoficzne. W: Ksiga o przyczynach, Warszawa 1970, s. 107-117.


13/43

13

elementy awiceniaskie w filozofii bytu i o rodzaj wpywu Awicenny wanie na

redniowiecze, w ktrym uksztatowane problemy i analizy filozoficzne stanowimodel opisu

bytu w dzi uprawianej metafizyce np. tomistycznej.

Elementw awiceniaskich w tomizmie egzystencjalnym poszukamy na innym

miejscu19. Tu rozwamy kilka opinii o wpywie Awicenny na redniowiecze.

4.l. G.C.Anawati

Najszerzej zagadnienia wpywu Awicenny w ogle na filozofi, a take na kultur

wiatow, sformuowa G.C.Anawati20. Zwrci uwag, e naley odrni Awicenn znanego

Europie aciskiej i Awicenn znanego kulturze arabskiej.

Awicenna znany Europie aciskiej jest dla filozofw autorem przede wszystkim

"Metafizyki" ze zbioru "Szifa" oraz traktatu "De anima", a dla przyrodnikw jest autorem

"Kanonu medycyny".

Awicenna znany kulturze arabskiej jest autorem okoo dwustu prac na tematy z

zakresu bardzo rnych dziedzin. Prace te jednak mona podzieli na trzy grupy,

charakteryzujce si odr bnymi sposobami rozwizywania problemw i innymi zespoami

erudycji. Awicenna arabski w zwizku z takim podziaem jego uj jest wic egzoteryczny,

ezoteryczny i zoroastryzujcy.

Awicenna arabski egzoteryczny jest w swych rozwizaniach zgodny z ortodoksj

muzumask.

Awicenna arabski ezoteryczny, jest czytelny dla osb, jak mwi G.G.Anawati, cile

wtajemniczonych.

Awicenna arabski zoroastryzujcy, to zesp tekstw, w ktrych odnajdujemy stare

teorie zoroastryzmu, przekazywane przez Awicenn w formie legend i przenoni.Dodajmy, e interesuje nas w tym podziale rodzajw wpywu Awicenny na kultur

jego oddziaywanie na filozofi. Pierwszym etapem tego oddziaywania byo wanie

redniowiecze.

19 Por. w tej ksice rozdzia pt. Problem awieeniaskich elementw w tomizmie egzystencjalnym.20 G.C.Anawati, La destinee de 1'homme dans la philosophie d'Avicenne, W: L'homme et son destin, s. 257-2$8.Informacj o tym pogldzie G.C.Anawatiego podaje S.Swieawski, Awicenny filozoficzna teoria czowieka. W;Rozprawy logiczne, Ksiga ku czci profesora Kazimierza Ajdukiewicza, Warszawa 19&^ s. 205,. przypis 1.


14/43

14

4.2. L.Gardet

L.Gardet podkrela g boki wpyw Awicenny zarwno na chrzecijastwo jak i na

islam. Zajmuje si jednak bliej wpywem Awicenny na filozofi Zachodu. Wyrnia czteryrodzaje tego wpywu21.

1. Nawizujc do publikacji R. De Vaux, np. do wydanej w 1954 r. jego ksiki pt.

"Notes et textes sur l'avicennisme latin", L.Gardet mwi o czystym nurcie awiceniaskim w

redniowieczu sprzed wpyww awerroistycznych. Uwaa, e nurt ten nie jest dostatecznie

zbadany.

2. Wpyw mniej wyrany, lecz o szerokim zasigu, polegajcy na wczeniu

elementw awieeniaskich w augustynizm redniowieczny. Za E.Gilsonem L.Gardet nienazywa tego nurtu w redniowiecznej myli chrzecijaskiej awicenizmem, lecz raczej ujciem

awicenizujcym, lub wprost augustynizmem awicenizujcym. Wymieniajc tu dwie prace

E.Gilsona, mianowicie "Pourguoi saint Tbomas a critigue saint Augustin" i "Les sources greco-

arabes d-e 1'augustinisme avicennisant" opowiada si po stronie uj Gilsona. Przeciwstawia

si tym samym stanowisku F. van Steenberghena, ktry - kontynuujc pogld. M. de Wulfa - w

pracy "Siger de Brabant d.' apres ses oeuvres inedites" i we fragmentach ksiki "Aristote en

Occident" uwaa, e augustynizm redniowieczny jest rozwijaniem czystego . augustynizmu i

tradycji patrystycznych. L.Gardet zwraca uwag, e, owszem, augustynici awicenizujcy

czsto wyst powali przeciw tezom Awicenny, lecz wanie take je przejmowali gwnie w

teorii poznania. Ich uj zreszt, np. pogldw Wilhelma z Owerni, nie da si zrozumie bez

znajomoci filozofii Awicenny.

3. Trzecim rodzajem wpywu jest dzieo Tomasza z Akwinu, ktry wci w swych

tekstach odwouje si do Awicenny, dyskutuje z jego ujciami, lecz tymi ujciami take

przeciwstawia si Awerroesowi. Tomasz wic akceptuje myl Awicenny i walczy z ni,

niekiedy poprawiajc j wanie stanowiskiem Awerroesa. L.Gardet uwaa, e Tomasz z

Akwinu musia kierowa si zarwno wiernoci tekstom jak i zupen swobod w ich

tumaczeniu, aby w ogle mg zdystansowa niezrwnany czas spekulacji tak Awerroesa jak i

Awicenny.

4. Zupenie inaczej i g biej Awicenna oddziaa na Dunsa Szkota. L.Gardet za

E.Gilsonem przyjmuje, e myl Awicenny stanowia po prostu punkt wyjcia filozofii Dunsa

Szkota. Wedug L.Gardeta jest to wyrane szczeglnie w zagadnieniu zwizku midzy tym, co

zmysowe, i tym, co umysowe, oraz w zagadnieniu pojcia bytu.

21 L.Gardet, La pensee religieuse d'Avicenne, Paris 1951, s. 17-"18. Wszystkie informacje o pogldach L.Gardeta


15/43

15

L.Gardet uwaa zreszt, e peny i wielonurtowy wpyw Awicenny na redniowiecze

oraz jego rola w rozwizywaniu problemw filozoficznych przez uczonych redniowiecza nie

swystarczajco zbadane. Uwaa take, e wpyw Awicenny jest o wiele gbszy, ni wpyw

Awerroesa, ktry oddziaywa caoci pogldw. Awicenna wanie by przywoywany w

analizach szczegowych. Dostarcza poj, rozrnie, czsto rozwiza. Powodowa nie

tylko skrzywienia filozofii, wypracowywanej na podstawie tradycji hellenistycznych, lecz

take inspirowa teologi i mistyk.

Wedug L.Gardeta wpyw Awicenny na metafizykredniowiecznw jej teorii bytu i

wpyw w ogle na filozofi jest wic ogromnie g boki i czsto tak subtelny, e n^wet nie

widzi si obecnoci uj Awicenny w samym rozwizywaniu problemw metafizycznych.

Awicenna wobec tego - dodajmy - nie tylko budzi refleksj filozoficzn, lecz take

ksztatowa filozoficzne mylenie redniowiecza.

Przy okazji zauwamy, e L.Gardet w swej ksice "La pensee religieuse d'Avicenne"

informuje o rnicy midzy pojciami "falsafa" i "hikma". Dowiadujemy si, a tych

wiadomoci z zakresu filozoficznej terminologii arabskiej polscy filozofowie, zajmujcy si

metafizyk Awicenny, w wikszym stopniu raczej nie opanowali, e termin "falsafa" jest

arabsk transkrypcj greckiego sowa "filozofia" i oznacza zarwno filozofi jak i szko

filozoficzn, nawizujcdo tradycji hellenistycznych. Termin "faylasuf" (w liczbie mnogiej

"falasifa") oznacza zwolennika tej szkoy, a wic filozofa. Tomici wic, uprawiajcy wyros

z arystotelizmu i uj Tomasza z Akwinu metafizyk, s"falasifa". Natomiast termin "hikma"

oznacza w ogle filozofi, rozumian jako mdro. Dodajmy take, e G.C.Anawati

informujc o "Metafizyce" ze zbioru "Szifa" uy terminu "al-Ilahiyyat". Metafizyka wic

Awicenny, to jego "al-Ilahiyyat".

4.3. A.M.Goichon

Porwnujc wpyw Awerroesa i Awicenny na redniowiecze pani A.M.Goichon,

ktrej stanowisko prawdopodobnie powtarza L.Gardet22, najpierw stwierdza, e wpyw

Awicenny na filozofiredniowieczn jest g bszy ni wpyw Awerroesa, poniewa bardziej

dyskretny. Awicenna oddziaywa na redniowiecze wanie agodnie, uwaany zreszt za

swzite ze s. 17-18 jego przytoczonej ksiki.22 Zbieno stanowiska L.Gardeta i A.M.Goichon moe ewentualnie wynika z tego, e L.Gardet w swychujciach po prostu powtarza pogld A.M.Goichon. Jej ksika, ktr posuguj si referujc jej pogld, jestdrugim wydaniem z r. 1951. Pierwsze wydanie ukazao si w r. 1944, a ksika L.Gardeta w r. 1951. L.Gardet nieodnosi jednak czytelnika do ksiki A.M.Goichon. W wykazie literatury tylko wymienia t pozycj na s. 228.


16/43

16

kontynuatora mao jeszcze znanej filozofii Arystotelesa i z racji swego neoplatonizmu bardzo

podobny w wielu ujciach do w. Augustyna. Gdy dostrzeono niebezpieczestwa jego

filozofii, ju byo za pno. Ufano mu sto lat. I nawet przeciwnicy Awicenny byli przepojeni

jego myl. Dotyczy to take Tomasza z Akwinu i Dunsa Szkota. Dotyczy to take nas, dzi

uprawiajcych filozofi klasyczn. Cho by bowiem np. poprzez tomizm mylimy ujciami

Awicenny23 .

Wpyw Awicenny na redniowiecze, a wic to g bokie oddziaywanie jego uj,

poniewa ksztatujce filozoficzne mylenie, dokonao si poprzez "Szifa" i streszczenie

pogldw Awicenny, opracowane przez Algazela. Algazel streci doktryn Awicenny, aby j

odrzuci. Ten cel sformuowa we Wst pie swego dziea, redniowieczni tumacze pominli

Wst p, a wietne streszczenie Algazela uatwio zrozumienie metafizyki Awicenny i byo

powodem uznania Algazela za wiernego ucznia Awicenny. Zarwno w "Szifa" jak i w

streszczeniu Algazela Awicenna jawi si redniowiecznym uczonym jako filozof, a przede

wszystkim jako metafizyk.

Ten wpyw metafizyki Awicenny, wedug A.M.Goichon, by moliwy i tak znaczny w

redniowieczu z wielu powodw, a gwnie dziki temu, e "Metafizyk" Awicenny ze zbioru

"Szifa" redniowiecze poznao p wieku wczeniej ni "Metafizyk" Arystotelesa. Zreszt

ostatnie dwie ksigi "Metafizyki" Arystotelesa poznano dopiero w sto lat po dokonaniu na

acin przekadu "al-Ilahiyyat" z "Szifa". Ujcia Awicenny byy wic dosownie jedyn

propozycjmetafizyki. Byy te pierwszw redniowieczu caociproblematyki filozoficznej.

"Szifa" przecie wnosia oprcz metafizyki take wykad logiki, wykad. nauk

"przyrodniczych", traktat o niebie, o zwierztach, o duszy. Z tekstw Arystotelesa znano tylko

"Analityki drugie", "Topiki", "De sophisticis elenchis". Awicenna poszerza wic horyzonty

mylowe, wzbogaca zasb poj, ukazywa warto rozpoznania prawdy24.

A.M.Goichon widzi trzy fazy wpywu Awicenny na metafizykredniowieczn.

1. Okres okoo stu lat od pierwszych przekadw tekstw Awicenny a do wystpienia

Wilhelma z Owemii okoo r. 1250, okres wanie agodnego wpywu Awicenny, w niektrych

tezach trwajcy do dzisiaj.

2. Okres od dekretu papieskiego w r. 1251, pozwalajcego studiowa Arystotelesa i

jego komentatorw, a do prac nad tekstami Arystotelesa, dokonanych przez Alberta

Wielkiego okoo r. 1260.

5. Okres od r. 1250, ktry jest utrwaleniem si uj Awicenny w dzieach Tomasza z

Akwinu. T dat A.M.Goicbon wie z napisaniem przez Tomasza "De ente et essentia" w r.

23 A.M.Goichon, La philosophie d'Avicenne, s. 15-14. Por. tame, s. 89.24 Por. A.M.Goichon, La philosopbie d'Avicenne, s.90-9"!. ^ Tame, s. 92.


17/43

17

mniej wicej 1255. A.M.Goichon wyranie stwierdza, e dziki Tomaszowi z Akwinu

filozoficzna myl Awicenny trwa do dzisiaj.

Koncepcja wpywu Awicenny na redniowiecze w ujciu A.M.Goichon, po ustaleniu

przez G.C.Anawatiego w ogle rodzajw wpywu Awicenny na kultur wiatow i po

scharakteryzowaniu przez L.Gardeta rodzajw wpywu Awicenny na redniowiecznfilozofi

Zachodu, prowadzi nas do bardziej szczegowego zagadnienia zalenoci metafizyki

redniowiecznej, a nawet uj Tomasza z Akwinu, od metafizyki Awicenny.

5. Powizania Awicenny z Arystotelesem i Tomaszem z Akwinu

5.1. Problem arystotelizmu Awicenny

A.M.Goichon, jak wiemy, wyranie akcentuje, e powodem powodzenia metafizyki

Awicenny w redniowieczu byo pojawienie si - przed odzyskaniem tekstw Arystotelesa -

wspaniaej teorii bytu, dystansujcej neoplatonizujcy augustynizm, a jednoczenie z nim

zgodnej. Dodajmy, e t wspaniao nadawao metafizyce Awicenny przestudiowanie przez

niego wci jeszcze mao znanych, na Zachodzie tekstw Arystotelesa.

E.Gilson wprost powie w "Historii filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich", e

"wpyw Awicenny na redniowieczne systemy filozoficzne i teologiczne stanowi tylko jeden z

wielu aspektw wszechogarniajcego wpywu Arystotelesa"25. E.Gilson w zagadnieniu

wpywu Awicenny na redniowiecze zwraca wic uwag nie tyle, jak A.M.Goichon, na fakt

proponowanej przez Awicenn metafizyki, ile raczej na jej arystotelizm. Zainteresowanie

Arystotelesem byo wobec tego, wedug E.Gilsona, powodem powodzenia Awicenny. E.Gilson

dodaje, e awiceniaska wersja arystotelizmu "nosi na sobie pitno... osobowoci" Awicenny, i

e wobec tego mona j uzna za "rdo odr bnego nurtu doktrynalnego". Tym, co wmetafizyce arystotelesowskiej, przekazanej przez Awicenn, pochodzi, od samego Awicenny,

jest uwieczenie naturalnego i filozoficznego wyjanienia wiata take naturalni filozoficzn

doktryn zbawienia. Religijny nastrj metafizyki Awicenny i jego mistyczne tendencje

odpowiaday chrzecijaskim teologom redniowiecza do czasu, gdy uwiadomili sobie

konieczno przezwycienia sugerowanej przez Awicenn "koncepcji wszechwiata, zarwno

uprzyczynowanego, jak i rzdzonego wedug praw intelektualnie poznawalnej koniecznoci".

Wedug E.Gilsona Awicenna oddziauje wic na redniowiecze zarwno arystotelizmem, jak iswoimi teologicznymi ujciami.


18/43

18

Dodajmy, e mona si zastanawia, czy te teologiczne ujcia Awicenny rnisi od

neoplatoskich elementw, z ktrymi Awicenna powiza swj wykad myli Arystotelesa.

Sam Gilson zreszt w ksice "Duch filozofii redniowiecznej" podaje, e Awicenna

zsyntetyzowa arystotelizm z platonizmem. Wedug E. Gilsona "Awicenna... by... przekonany,

e neoplatoska kompilacja, znana pod nazw "Teologii Arystotelesa jest rzeczywicie

dzieem Arystotelesa. Ga swoj filozofi nastawi na dokonanie syntezy tego apokryfu z

nauk zawartw autentycznych dzieach Arystotelesa, co sprowadzao si do; prby syntezy

Arystotelesa z Platonem"26.

Wyjanijmy wic, e Awicenna starannie studiowa "Metafizyk" Arystotelesa, jego

"Organon", "Izagog" Porfiriusza, stanowickomentarz do "Organonu" i e studiowa take

tak zwan"Teologi Arystotelesa", ktra, jak dzi wiemy, jest komentujcym streszczenieu. IV

- VI Enneady Plotyna oraz fragmentu z Porfiriusza. T "Teologi" Awicenna wanie uwaa

za tekst Arystotelesa. Nic wic dziwnego, e, jak pisze F. van Steenberghen, filozofia

Awicenny jest "poczeniem arystotelizmu z neoplatonizmem"". F. van Steenbergnen doda, e

"Awicenna przekaza Zachodowi chrzecijaskiemu dzieo encyklopedyczne, ktre jest

swobodnparafrazpism Arystotelesa, uwieczonneoplatoskinterpretacjprzyczynowoci

stwrczej"27. Awicenna wic nie tylko uzupenia arystotelizm neoplatonizmem, lecz take,

wedug F; van Sfceenberghena, parafrazuje arystotelizm.

Zauwamy przy okazji, e L.Gardet widzi a trzy rda filozofii Awicenny.

Wymienia mianowicie Platona, Arystotelesa i neoplatonizm. Ujcia neoplatoskie Awicenna

czerpa z "Teologii Arystotelesa", a take, jak sdzi L.Gardet28 , z "Liber de causis", ktra jest

komentujcym streszczeniem tez Proklosa.

WSprawie "Liber de causis" L.Gardet przyjmuje dyskusyjne stanowisko arabistw,

wedug ktrych "Liber de causis" zostaa napisana w IX/X wieku. Jeeli tak byo, to Awicerma

mg ten tekst czyta. Dodajmy, e historycy filozofii nie s jednak zgodni, co do daty

powstania "Liber de causis". Przyjmuje si take, e tekst "Liber de causis" powsta dopiero w

XII wieku42. W takim wypadku rdem neoplatonizmu bya dla Awicenny gwnie "Teologia

Arystotelesa".

W sprawie arystotelizmu Awicenny wypowiada si take pani A.M.Goichon29,

najwybitniejszy dzi, jak wiemy, znawca filozofii Awicenny. Przypomnijmy, e wedug

E.Gilsona Awicenna jest odbierany w redniowieczu jako arystotelik, i e wedug F. van

25 E.Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, s. 187.26 E.Gilson, Duch filozofii redniowiecznej, tum. J.Rybat, Warszawa 1958, s. 185.27 F. van Steenberghen, Aristote en Occident, Louvain 1946, s. 16.28 L.Gardet, Le pansee religieuse d'Avicenne, s. 25-24.29 A.M.Goichon, La philosophie d'Avicenne, s. 1?. Por. tame, s. 19.


19/43

19

Steenbergbena Awicenna prezentuje parafraz arystotelizmu. A.M.Goichon twierdzi, e

"Szifa", znana redniowieczu, owszem, zawiera wiele uj greckich, lecz nie jest wykadem

arystotelizmu. Awicenna wykada, wasne pogldy, ktre przemyla, czerpic oczywicie,

take z pomysw Arystotelesa, czsto precyzowanego i uzupenianego. Nie jest to jednak w

jego wykadzie arystotelizm Arystotelesa. Dodajmy, e nie jest to take parafraza Arystotelesa.

A.M.Goichon bowiem widzc w dziele Awicenny wtki greckie podkrela, e s one

znakomicie pog bione i wbudowane w cao przez Awicenn sformuowanej, jego wasnej

metafizyki bytu.

Mona, oczywicie, z kolei zastanowi si, co oznacza tu ta "wasna" metafizyka

Awicenny. Wydaje si, e A.M.Goichon ma na myli przemylenia, ktrych rdem jest po

prostu geniusz Awicenny. Dodajmy, e geniusz take jednak czerpie materia swej

filozoficznej refleksji z zastanej kultury. Jeeli taka teza jest suszna, to ciekawa staje si

uwaga O.Chahine'a, e "filozofia Awicenny jest w swym pochodzeniu arabska, jakkolwiek

wywoana tendencjami, oczywicie, arystotelesowskimi, neoplatoskimi i islamem"30 .

Zauwamy wobec tego, e moe Awicenna jest po prostu Awicenn.

5.2. Awicenna i Tomasz z Akwinu

W swoim znakomitym wykadzie pt. "L`influence de la philosopbie avicennienne

dans l'Europ medievale" A.M.Goichon31 omawia filozofw redniowiecznych i te ich

pogldy, ktre s .powtrzeniem uj Awicenny lub ktre zalew swych rozwizaniach od

jego metafizyki. A.M.Goichon rozwaa wic elementy awiceniaskie w filozofii Dominika

Gundisalwi, Piotra Hiszpana, w anonimowym tekcie pt. "De intelligentis", w ujciach

Wilhelma z Owerni, Roberta Grosseteste, Aleksandra z Hales, Jana z La Rochelle,

Bonawentury, Alberta Wielkiego, Alberta z Bollstadt, Jana Peckhama, Henryka z Gandawy,

Witala du Four, Rogera Bacona, Rogera Marstona, Jana Dunsa Szkota, nawet mistrza

Eckhardta, Kajetana, Marsilio Ficino, Jana od w. Tomasza. Jest to lista nazwisk od r. 1151,

czyli od przypuszczalnej daty mierci Dominika Gundisalwi a do wystpie w XVII wieku

Jana od w. Tomasza, ktry naucza w Alcala i w Madrycie w latach 1630-1643. A.M.Goichon

zwraca uwag, e podrcznik Jana od w. Tomasza pt. "Cursus philosophicus thomisticus" by

wydany take w XIX wieku i w r. 1950. Dodajmy wic, e wpyw metafizyki Awicenny na

filozoficzne ujcia Zachodu trwa nieprzerwanie do naszych czasw.

30 O.Chahin, Ontologie et theologie chez Avicenne, s. 11.31 Jest to trzeci rozdzia cytowanej ksiki.


20/43

20

Temu wpywowi podlega take Tomasz z Akwinu. Wedug C. Giacona - jak wiemy -

awicenianizm filozofii Tomasza przejawia si w jego koncepcji Boga jako bytu koniecznego.

Inspirowanie si przez Tomasza ujciami Awicenny podkrela L.Gardet. Powizanie myli

Tomasza z filozofiAwicenny do szeroko rozwaa A.Forest w swej ksice pt. "La structure

mefcaphysigue du concret selon saint Thomas d'Aquin". A.Forest poda tam, na co zwraca

uwag take A.M.Goichon, e Tomasz z Akwinu ju w swym pierwszym traktacie

filozoficznym, w "De ente et essentia", zacytowa Awicenn dziewitnacie razy. We

wszystkich pracach, powoa si na Awicenn przynajmniej 251 razy argumentujc tym

autorytetem swoje stanowisko. Wci jednak pozostaje do zbadania rodzaj zalenoci Tomasza

od Awicenny. Owszem, wiemy, e Tomasz cytowa Awicenn, e dyskutowa jego pogldy, e

zgadza si czsto z jego stanowiskiem. Wane jednak byoby dokadne ustalenie tego, co z

uj Awicenny Tomasz organicznie wbudowa w swojteori bytu i co uzna za swojwasn

myl.

Przygotowujc si do takich, ewentualnych bada rozwany stanowisko w te j sprawie

A.M.Goichon .

Wedug pani A.M.Goichon Tomasz z Akwinu przyjmuje za Awicenn, e pojcia

powszechne maj fundament w rzeczy. Znaczy to dla niego, e intelekt czynny ujmuje w

rzeczach ich formy i ukazuje je intelektowi monociowemu, ktry po biernym ich odebraniu

wyraa swoje poznawcze doznanie w pojciu powszechnym.

Tomaszowe okrelenie prawdy, jako "adaequatio rei et intellectus" ("zgodno rzeczy

z nasz o niej wiedz"), jest przeksztaceniem ujcia Awicenny, ktry przyjmuje, e "przez

prawd... rozumiemy stan sowa i jego znaczenia, odnoszcych si do stanu rzeczy zewntrznej

w tym, e sz sobzgodne". T myl Awicenny, jak informuje P.Wilpert, Izaac Izraeli wyraa

nastpujco: "adaequatio orationis et rerum" ("zgodno z rzecz tego, co o niej mwimy").

A.M.Goichon z tych wzgldw widzi w ujciach Awicenny genez przyjtej przez Tomasza

definicji prawdy. Dodaje, e Tomasz wic prawd z.rzecz, a nie wycznie z intelektem,

przytacza w "Contra gentiies" i w "Summie Teologii" okrelenie Awicenny, i "prawdrzeczy

jest wymagany dla niej byt".

A.M.Goichon zwraca uwag, e studiowano najpierw Awicenn jako teoretyka

poznania, pniej - jako filozofa bytu. Teoria poznania naprowadzia Awicenn i zalenych od

niego filozofw na zagadnienie realnej rnicy midzy istnieniem i istot. Drogdo wykrycia

tej rnicy byo dostrzeenie przez Awicenn tego, e w pojciu istoty nie mieci si pojcie

istnienia. Rnica midzy istnieniem i istotprowadzia z kolei do zagadnienia analogii bytu.Dzieje teorii rnicy midzy istnieniem i istotznacztakie nazwiska, jak Wilhelm z

Owerni, Robert Grosseteste, Albert Wielki, ktrzy akceptuj t teori, i Aleksander z Hales,


21/43

21

Jan z La Rochelle, Bonawentura, ktrzy jej.nie podejmujczerpic z Awicenny wiele innych

uj.

Dopiero Tomasz z Akwinu z niezwyk jasnocisformuowa teori rnicy midzy

istnieniem i istot.

Tomasz podejmuje najpierw tradycj terminologiczn, zapocztkowan przez

Boecjusza. Boecjusz odrni "id quod est", co oznacza byt konkretny, i "id quo est", czyli

"esse", ktre oznacza istot. U Boecjusza zreszt czsto "esse" oznacza zarwno istot jak i

istnienie. Awicenna odrnia "ens", czyli. "byt, ktry jest" oraz "esse", czyli "istnienie".

Wilhelm z Owerhi przez "esse" rozumia, istnienie, przez "id quod est" rozumia istot.

Terminologii Wilhelma z Owemi uywa take Bobert Grosseteste. Tomasz w swym

"Komentarzu" do I Ksigi "Sentencji" Piotra Lombarda terminem "Id quod est" okreli

podmiot bytu, czyli istot, jako podoe istnienia. "Id quo est" oznacza u Tomasza form

bytw, zoonych gwnie z formy i materii. W bytach bowiem czysto duchowych forma

rwna si "quod est", czyli istocie. "Esse" oznacza dla Tomasza samo istnienie. W terminologii

filozoficznej Tomasza naczelne stajsi wic dwa pojcia: "esse" i "essentia", nazywana take

"quidditas". Termin "quidditas", uywany przez Tomasza w "De ente et essentia", wskazuje na

genez awiceniansk.

Dla wykazania rnicy midzy istot i istnieniem Tomasz z kolei posuguje si,

waciwAwicennie, analizpojcia istoty, ktra jest czym tylko moliwym. Tomasz jednak

pogbia ujcia Awicenny wic zagadnienie konstytuowania si bytu przygodnego z istnienia

i istoty z zagadnieniem aktu i monoci. Ukazuje rnic midzy monoci, ktrjest istota, i

monoci, ktrjest materia. Istota, jako mono, jest aktualizowana przez istnienie, materi

aktualizuje forma. Tomasz ukazuje te, e istnienie nie jest przypadoci istoty, ktra

otrzymuje istnienie, co ustali Awicenna, lecz e jest aktem, ktry urealnia istot jako sw

mono, aktem stworzonym dla danego bytu przez Boga. Tomasz wic przenosi rnic mi-

dzy istnieniem i istotz porzdku poj w porzdek rzeczywistoci.

Zagadnienie Boga, jako pierwszej przyczyny, a wic stwrcy istnienia, Tomasz

wedug A.M.Goichon podejmuje take na sposb Awicenny. Wyprowadza bowiem

zagadnienie Boga z problemu bytu, ktrym zajmuje si metafizyka. Zagadnienie Boga, po-

dobnie jak dla Awicenny, jest wic dla Tomasza problemem metafizycznym. Stanowi to

wyrane przeciwstawienie si Awerroesowi i tradycji awerroistycznej. Awerroes wiza

dowodzenie istnienia Boga, jako pierwszego motoru, przede wszystkim z fizyk. Awicenna

dowodzc istnienia Boga jako bytu koniecznego i pierwszej przyczyny posugiwa si waniemetafizyk. Wynikao to z przekonania, e problem bytu jest terenem zagadnienia istnienia

Boga. Chodzio jednak take o to, jak poj byt. Czy np. pojcie bytu odnosi si jednoznacznie


22/43

22

do Boga i do stworze, czy te niejednoznacznie? Duns Szkot szed w kierunku

jednoznacznoci, Awicenna i Tomasz wprowadzili tu teori analogii.

Dodajmy ju tylko, e wedug A.M.Goichon Awicenna pierwszy podj trudny

problem zasady jednostkowienia, ktr jest materia, gdy wie si z ni forma cielesnoci.

Tomasz by bliski temu ujciu goszc, e zasad jednostkowienia jest "materia quantitate

signata".

Wiemy wic, ktre - wedug A.M.Goichon - problemy filozoficzne spord

waniejszych, sugerowanych przez Awicenn, wprowadzi do swej metafizyki Tomasz z

Akwinu. Wiemy te, jak je rozwizywa. Czsto byo to ujcie wanie kontynuujce tendencj

filozoficzn Awicenny. Wiemy wobec tego, w jakim stopniu Tomasz podlega wpywowi

Awicenny. A.M.Goichon nie zachca jednak do spokojnego optymizmu. Zwraca uwag, e

mimo wszystko nie atwo okreli wpyw Awicenny na Tomasza. Filozoficzna genialno

Tomasza powodowaa bowiem, e Tomasz rozwizywa pomysy Awicenny zupenie inaczej,

e je pogbia i tak formuowa aby nie wynikay z nich konsekwencje, prowadzce do

filozoficznego bdu.

Fakt jest jednak taki, e nie ma w redniowieczu metafizyka, ktry nie zawdziczaby

czego Awicennie. W tym sensie Tomasz z Akwinu take podlega wpywowi Awicenny.

6. Gwne tezy aktualnie wykadanej metafizyki Awicenny

6.1. Wersja A.M.Goichon streszczajca metafizyk "Szifa","Nadat" i "Iszarat wa

t-tanbihat"

Metafizyka zajmuje si bytem jako bytem. Pojcie bytu jawi si nam jako co

pierwszego, gdy dowiadczamy zmysowo poznawalnych rzeczy. Intelekt ludzki jest tak

zbudowany, e podczas naszego zmysowego dowiadczenia rzeczy - to pojcie wanie

ujmuje. Jest ono wic, jako przedmiot waciwy naszego intelektu, wynikiem absolutnie

pierwszej intuicji.

Gdy intelekt ludzki podczas dowiadczenia zmysowego intuicyjnie ujmuje jawice

si pojcie bytu, w tym samym czasie wypracowuje te pojcie koniecznoci. Interpretujc

dowiadzenie zmysowe intelekt wykrywa, e wszystkie poznawane byty skonieczne, lecz e

nie s same z siebie, poniewa zaczy bytowa. Przedtem wic nie bytoway, lecz byymoliwe. Byty moliwe maj rne istoty (np. czowiek, ko, kamie), lecz nie s same z

siebie, czyli ich istoty nie zawieraj w sobie .istnienia. Ich zaistnienie wymagao wic


23/43

23

interwencji z zewntrz. Byty te swic uprzyczynowane. Inaczej mwic, byty moliwe stay

si konieczne dziki dziaaniu bytu, ktry jest ich przyczyn.

Przyczyny nie mogstanowi cigu w nieskoczono. acuch przyczyny musi mie

pocztek w bycie nieuprzyczynowanym, ktry wic nie ma pocztku i.ktry jest konieczny

sam z siebie, a nie dziki innemu bytowi. Od. tego bytu, ktry jest konieczny sam z siebie,

zaley istnienie wszystkich innych bytw. Byt, ktry nie ma pocztku, ktry jest konieczny

sam z siebie, nie otrzymuje istnienia. Chciaoby si powiedzie, e to istnienie jest w jego

istocie, stanowi jej cz. Istnienie jednak wyprzedza wszelkie zoenie i wszelki byt. Byt sam

z siebie konieczny jest wic bytem, ktrego istnienie jest jego istot.

Byty moliwe otrzymuj od niego istnienie na miar swych istot, istnienie obce,

zewntrzne.

Byt nie jest wic rodzajem, ktry obejmowa by byty konieczne same z siebie i byty

konieczne dziki innemu bytowi, jako dwa rne gatunki.

Pojcie bytu wobec tego odnosi si w peni tylko do bytu koniecznego samego z

siebie. Do innych bytw odnosi si analogicznie .

To pojcie bytu uzyskujemy dziki dowiadczeniu bytw, z ktrymi si kontaktujemy,

lub dziki intuicji wasnego istnienia. Uzyskujemy je w tym dowiadczeniu i intuicji, lecz

dochodzimy do wniosku, e odnosi si ono w peni tylko do bytu koniecznego, gdy w bytach

moliwych nie uzasadnia ich istnienia. Nie istniej one przecie dziki swemu bytowi.

Tymczasem byt konieczny jest dziki swemu bytowi, w ktrym istnienie jest istot.

Byt konieczny sam z siebie jest pierwszy. Nie otrzyma niczego od adnego bytu. Nie

ma w nim adnego zoenia.

Jego przeciwiestwem jest materia pierwsza, ktra jest czyst monoci, nie

zawierajcadnego aktu. Jest wic absolutnmonoci, ktra z racji podobiestwa do braku

determinacji w materii, jest nazywana wanie materipierwsz.

T czystmono Awicenna w "Szifa" i w "Nadat" nazywa moliwoci bytu. A

wic logiczna moliwo istoty i realna mono bytu (czemu zreszt dziwi si

A.M.Groichon), wedug Awicenny s tym samym. Z tego wzgldu z odrnieniem bytu ko-

niecznego i bytu moliwego czy si u Awicenny odrnienie aktu i monoci. Mono wic

moe by absolutna, oraz moe by bierna, gdy znajduje si w bycie doznajcym, i moe by

czynna, gdy znajduje si w bycie dziaajcym. Od monoci czystej poprzez mono

zwizan z aktem (biern i czynn) dochodzimy do bytu koniecznego, ktry jednak nie jest

czystym aktem32

. Jest bytem koniecznym samym z siebie.

32 Wedug A.M.Goicbon Awicenna nigdy nie uy terminu "Akt czysty". Termin ten znajduje si w "TeologiiArystotelesa". W tekstach Awicenny funkcjonuje tylko rozumienie aktu czystego, nazywanego Bytem


24/43

24

W metafizyce Awicenny a do tych stwierdze jest atmosfera arystotelesowska.

Dodatkiem Awicenny, cho w terminach arystotelesowskich, jest utosamienie moliwoci z

monoci. Dodatkiem take, a raczej now problematyk, jest przeciwstawianie istnienia i

istoty.

Czym innym jest to, e czowiek jest, i czym innym .to, e istnieje. Awicenna

wyjaniajc t rnic sdzi, e powtarza Arystotelesa (Anal. Post. II, 7, 92 b 10) i Plotyna (VI

Enn. II, 6). Tymczasem wiza teori rnicy midzy istnieniem i istotz zagadnieniem bytu

substancji i bytu przypadoci. Rozwija to zagadnienie na przykadzie przymiotw Boga

ustalajc, e Bg jest prawd, mioci i yciem. Swoje ustalenia uzasadnia wersetami z

Koranu.

Bytem pierwszym jest ten byt, ktrego istot jest bytowanie. Jeeli wic jego istota

jest bytem, to zawiera istnienie konieczne. To istnienie naley do tego bytu tak, jak istota

czego moliwego naley do innych bytw. Jest to wic byt istniejcy sam z siebie. Jest

jedynym Bogiem. W jego istocie nie ma miejsc pustych, niewypenionych, w ktre mogoby

wej istnienie z zewntrz. Istota boska jest doskona peni. Jest czym specyficznie

jednostkowym na mocy wyjtkowoci swego bytu.

Prawda o rzeczy jest waciwocibytu, uzyskanego przez t rzecz. Bg jest samym

bytem. Jest wobec tego samprawd. Prawda o rzeczy jest zgodnociwiedzy i poznawanego

przedmiotu. Byt sam w sobie, a wic byt jako byt, ze swej istoty jest wiedz, poznajcym i

przedmiotem poznania.

Byt konieczny bdc czystprawd jest take czystym dobrem. Nie zawiera bowiem

brakw, jest zawsze w akcie, jest peni. Z tego wzgldu, e jest, jest dobrem.

Poniewa Bg poznaje siebie, take wic kocha dobro, ktrym jest. Jest kochajcy i

jednoczenie jest przedmiotem mioci. Poniewa przymioty boskie nie rni si istotowo,

wobec tego w istocie Boga mio jest prawdziwie istot i bytem czystego dobra. Istotwic

czystego dobra jest mio.

Dokonujc intelektualnego poznania i dziaa, ktre scharakterystycznymi cechami

ycia, Bg jest take yciem.

Bytem w peni jest wic byt konieczny. Wszystkie inne byty s istotami moliwymi,

ktre otrzymujdar istnienia od przyczyny pierwszej.

To, co zmienne lub rne w bytach, nie stanowi ich istoty. Istot wic stanowi to, co

niezmienne i jednakowe. Sfer istot wyrniamy przy pomocy tego, co nie znajduje si w

adnym bycie, a mianowicie przy pomocy rodzaju i rnicy gatunkowej. Okrelany wic istotformuujc jej definicj wanie przez odniesienie do rodzaju i rnicy gatunkowej. Pojcia

koniecznym samym z siebie. Por. tame, s. 26.


25/43

25

powszechne tak uzyskane, ktre odnosimy do kadej jednostki danego gatunku, pojcia

wskazujce na istot, uzyskujemy w kontakcie z tymi jednostkami. Istoty, okrelone przy

pomocy definicji, sw jednostkach.

Istota, ktra nie przebywa w jednostkach, istota sama w sobie, nie jest czym

nierzeczywistym lub oglnym. Jej istnienie jest szczegowe dziki temu, e stanowi ona byt

boski.

Istota, ktra przebywa w intelekcie, jest ujciem, uzyskanym na drodze abstrakcji. S

cztery stopnie abstrakcji:

1. Ujcie zmysowe, w ktrym nie oddziela si cakowicie formy od materii. Materia

jest tu potrzebna do okrelenia rzeczy.

2. ujcie wyobraeniowe, ktre oddziela form od materii, lecz uwzgldnia jej

powizanie z uwarunkowaniami zmysowymi, takimi jak miara, jako, pooenie. Nie jest to

wic forma odnoszca si do wszystkich jednostek gatunku.

5. Ujcie przez wadz konkretnego osdu (vis aestimativa), pozwalajce uzyska sd,

zawierajcy pojcie niematerialne. Np. owca, ktra w wilku odczytuje swego wroga. To ujcie

przez wadz konkretnego osdu w czowieku nazywa si "vis cogitativa".

4. Intelektualne ujcie powszechne, waciwe tylko czowiekowi.

Nie rzeczy powoduj, e je poznajemy. S one przecie tylko moliwe. A nasz

intelekt jest bierny. Poznanie rzeczy jest wic spowodowane przez byt w akcie, czyli przez

intelekt czynny, ktry wanie jest bytem, bytem oddzielonym od czowieka. Jest on

jednoczenie inteligencj, kierujc wiatem podksiycowym. Intelekt ludzki nie abstrahuje

wic swych poj powszechnych. Otrzymuje je od intelektu czynnego.

Swic trzy rodzaje istot:

l) istoty same w sobia, majce byt boski,

2) istoty w rzeczach,

3) istoty w intelekcie, jako wniesione przez intelekt czynny poznane formy rzeczy.

Intelekt czynny, gdy udziela form intelektowi monociowemu w czowieku,

powoduje wtedy poznanie. Gdy udziela form rzeczom, wtedy je realizuje. Przedmiotem

waciwym naszego intelektu jest byt33. Byt jest tym, co poznawalne. To wic, co poznawalne i

byt, stym samym. Teoria stwarzania na wanie uzasadni t tosamo.

Byt konieczny jest intelektem, ktry poznaje siebie i jest przedmiotem tego poznania.

Poznaje swoj istot i swoje przymioty. Poznaje wic siebie jako pierwsz przyczyn, ktra

wobec tego, e jest czym koniecznym, w sposb konieczny sprawia i skutki, jako.promieniowanie dobra, ktrym jest. Stwarzanie wic jest wieczne i konieczne, poniewa


26/43

26

przyczyna pierwsza jest bytem koniecznym. Stwarzanie jest przymiotem natury boskiej.

Intelekt boski poznaje t swoj natur, wola boska j akceptuje i Stwrca wyznacza miar

moliwoci rzeczy. Pochodz one od niego jako istoty pomylane na miar koniecznoci,

znanej tylko intelektowi boskiemu i zaakceptowanej przez wol bosk.

Konieczno istoty boskiej, ktra myli istoty, jest aktem ich stwarzania. Ale,, jak

zauwaya A.M.Goichon, Awicenna dokona tylko przejcia z porzdku mylenia boskiego w

porzdek boskiej realnoci. Jak przej do porzdku rzeczy?

Stwrca zna to, co czyni jego istot czym koniecznym. Zna siebie jako czysty

intelekt. Dziaa wic w porzdku intelektualnym. Stwarzanie wobec tego jest wypywem

intelektualnym. Jest ono:

1) jego wiedz, gdy byt konieczny, bdc intelektem, ocenia stworzenie jako zalen

od siebie doskonao,

2) jest utworzeniem najpierw czystej inteligencji,

3) jest oderwaniem si od niej form umysowych. Stwarzanie jest wic

promieniowaniem i przekazaniem bytu.

Byt konieczny jest powizany ze wszystkimi rzeczami jako poznawalnymi, a nie jako

istniejcymi34. Poznawalno wic jest bytem rzeczy, a ich istnienie polega na tym, e s

aktem boskiego poznawania. Sposobem istnienia istot samych w sobie jest wobec tego byt

boski. Bg poznaje rzeczy o tyle, o ile s one czym powszechnym35. Bg bowiem take

poznaje przy pomocy dedukcji i indukcji poprzez przyczyny drugie. Poznaje wic i stwarza

rzeczy porednio poprzez wanie przyczyny drugie.

A.M.Goichon zwraca tu uwag, e Awicenna, wedug powszechnej opinii, wykry

rnic midzy istnieniem i istot, oraz e wykry analogi bytu. Jeeli jednak Awicenna

wyjania stwarzanie emanacyjnie i wobec tego monistycznie, to, wedug A.M. Goichon, neguje

realnrnic midzy istnieniem i istot.

Bg jako absolutna konieczno, jest dla Awicenny jedniw sensie uj Plotyna. Bg

jednak poznaje siebie. A akt poznawania jest udzielaniem bytu. Bg wic pozna j siebie

stwarza czyst inteligencj, ktra jest pierwsz przyczyn. W niej ma pocztek

zwielokrotnienie, poniewa pierwsza przyczyna poznaje siebie jako byt moliwy i poznaje

Stwrc jako byt konieczny, Poznajc siebie wyania byt, ktry jest czyst inteligencj.

Inteligencja z kolei poznajc pierwsz przyczyn tworzy byt duszy. Powstaj w ten sposb

dalsze sfery niebieskie a do ostatniej, dziesitej czystej inteligencji, ktrjest intelekt czynny.

33 A.M.Goichon zwraca tu uwag, e w tej teorii Awicenna daleko ju odszed od Arystotelesa. Tame, s.33.34 T tez A.M.Goichon dokumentuje powoaniem si na "Szifa"II, 595. Por. tame, s. 56.35 Tu A.M. Goichon powouje si na "Nadat" 404. Por. tame. s. 57.


27/43

27

Stwarza on wiat ziemski i zniszczalnmateri. Stwarza te formy, ktre czsi z materi. I

pani A.M.Goichon akcentuje tu, e rdem bytu stworze jest poznawanie36.

Identyfikujc byt i poznawalno Awicenna uzasadnia stwarzanie jako porednie

poznawanie wiata przez byt konieczny. Stwarzanie wic jest jednoczenie darowaniem bytu i

promieniowaniem intelektu. Inaczej mwic, stwarzanie jest realizowaniem si poznawania. I

w tym. sensie byt jest wiatem. I z tego wzgldu stwarzanie jest promieniowaniem. Byty,

ktre s dalej od bytu koniecznego, maj wic mniej tego, co intelekteualne. Otrzymujc

istnienie otrzymuj take stopie swej poznawalnoci. Znaczy to, e byt stworzony przyjmuje

istnienie do wewntrz swej istoty, utworzonej przez poznawanie przyczyny. W tym sensie

Awicenna utrzyma rnic midzy istnieniem i istot. Natomiast relacj poznawania uczyni

relacjstwarzania.

Inteligencje czyste rni si od siebie odlegoci od bytu koniecznego i

narastajcym w nich zwielokrotnieniem. Od bytu koniecznego rnisi tym, e czym innym

jest w nich istota i istnienie, oraz tym, e stanowi je forma. Byt konieczny jest ukonstytuowany

z bytu. Jako bytowi przysuguje istnienie konieczne. Istota jego bytu jest wic istnieniem.

W wiecie podksiycowym rzeczy, ktrych istota gatunkowa jest ta sama, rnisi

posiadaniem materii, stanowicej zasad jednostkowienia.

Materia, w ktrej znajdujemy cztery elementy, podlega wpywowi sfer. Sfery te

rnicujmateri. Gdy dokona si to zrnicowanie, intelekt czynny udziela materii waciwej

jej formy substancjalnej. Te formy sdo siebie podobne lub cakiem rne zalenie od tego,

jak zostaa zrnicowana materia, ktrej proporcjonalna forma zostaa udzielona. Materia tylko

swoicie zasuguje, aby otrzyma form. Materia wic otrzymuje swojform substancjalnod

przyczyny.

Materia jest wobec tego czym wsplnym rzeczom. Forma substancjalna take jest

gatunkowo ta sama. Na czym wic polegajednostkowienie ze strony materii? Jednostkowienie

polega na tym, e materia okrelona ilociowo przez wpyw przyczyn niebieskich i ziemskich

wnosi swoje zrnicowanie w przydzielonjej form substancjaln.

Materia sama w sobie zda do niebytu. Aby by czym, otrzymuje form cielesnoci,

ktra daje jej zdolno posiadania wymiarw. Taka materia podlega dopiero wpywom sfer i z

kolei staje si przygotowana do przyjcia formy substancjalnej, udzielanej jej przez intelekt

czynny.

Z materi wie si take dusza ludzka, jako forma substancjalna. Dusza ludzka

pozostaje jednak od tej materii oddzielona. mier czowieka nie niszczy jej istnienia. Duszaludzka jest niematerialna i niemiertelna. Jej szczcie wieczne polega na poznaniu, na ktre

36 Tame, s. 41. Dodajmy, e t teori Awicenna rozwija w "Nadat".


28/43

28

zasuguje dobrze uywajc swego intelektu na ziemi.

6.2. Powszechnie znana wersja E.Gilsona

Zauwamy najpierw, e w swoim wykadzie37 filozofii Awicenny E.Gilson wyranie

oddziela logik, fizyk, astronomi, psychologi, metafizyk i teologi. Sam ukad tych

dyscyplin wskazywaby, e E.Gilson w duym stopniu nawizuje do tekstw Awicenny. Ujcie

problemw kae jednak przypuszcza, e wykad E.Gilsona jest oparty raczej na tradycyjnym,

podrcznikowym rozumieniu filozofii Awicenny. Jest to wic przekaz myli nie zawsze

ukazywanej w tym, co stanowi podstawowe zespoy rozumowa Awicenny, dla niego wany

zesp zagadnie rnych od interpretacyjnych naleciaoci w cigu wiekw. Mwic inaczej,

filozofia Awicenny take domaga si tych zabiegw badawczych, ktre E.Gilson takwietnie

zastosowa wobec tomizmu, czyli uwolnienia od twierdze obcych. Doprowadzi to z kolei do

odrnienia w metafizyce Awicenny artystotelizmu, neoplatonizmu, wtkw

teologicznoreligijnych i twierdze filozoficznych samego Awicenny. W tomizmie po

dokonaniu tych "porzdkw" ujawni si nurt egzystencjalny. Jest wobec tego naukowo

ciekawe i potrzebne odczytanie na nowo take filozofii Awicenny i przede wszystkim jego

filozofii, ktra, jak to ukazujwspczesne badania naukowe, wyznaczaa europejskie mylenie

filozoficzne w stopniu nie mniejszym niw. Augustyn, Pseudo-Dionizy Areo-pagita, "Liber

de causis" i Arystoteles. To wanie, midzy innymi, jest wanym powodem koniecznoci

studiowania dzi metafizyki Awicenny.

Przez metafizyk Awicenna rozumie nauk o bycie jako bycie. W informacji

E.Gilsona Awicenna wyznacza metafizyce zadanie badania ostatecznej przyczyny przyczyn i

skutkw, poniewa inne nauki zajmujsi skutkami czterech przyczyn. Twierdzenia tych nauk

s tak dugo prawdopodobne, jak dugo nie ustali si uzasadniajcej ich przedmiot pierwszejprzyczyny, czyli przyczyny tych przyczyn, ktre srozwaane w poszczeglnych naukach. Ta

pierwsza przyczyna przyczyn jest Bogiem i z tej racji metafizyka jest mdroci, a take

teologi.

Metafizyka najpierw rozwaa najoglniejsze pojcie bytu, uzyskane abstrakcyjnie i

niewydedukowane z innych poj. Nie jest to jednak rozwaanie waciwe logice, poniewa

pojcie bytu nie jest wzite z terenu rozumu, lecz z rzeczywistoci rozpatrywanej od strony

istoty bytw i niezalenie od materii. Bezporednio ujmujemy trzy aspekty rzeczywistoci lubtrzy pojcia, ktre uzyskuje dusza podczas wraeniowego kontaktu poznawczego: byt, rzecz,


29/43

29

konieczno.

Byt jest tym, e co jest. Rzecz jest tym, e co jest czym, czyli e nie jest czym

innym. T specyfik rzeczy stanowi jej "quidditas", czyli prawdziwo, ktr o tej rzeczy

mona orzeka, gdy si jpozna. Konieczno jest wanie posiadaniem "quidditas", byciem

danrzecz, a nie innrzeczi jest nam dana cznie z ujtprzez nas poznawalnooirzeczy.

Opisujemy t konieczno przeciwstawiajc jmoliwoci.

Konieczne jest to, co nie wymaga przyczyny. Gdy co ma przyczyn swego istnienia,

jest tylko moliwe. To, co moliwe, nie moe istnie dziki tylko moliwoci. Domaga si

przyczyny koniecznego dla siebie istnienia. Byt uprzyczynowany jest wic moliwy sam w

sobie i konieczny dziki przyczynie.

Konieczny sam w sobie jest tylko jeden byt. Wielo bytw koniecznych z siebie jest

sprzeczna. Gdyby byty konieczne miay t samistot, to rniyby si tylko przypadociami,

ktre s zewntrzne. Gdyby rnio je to, co jest zewntrzne, nie byyby konieczne same z

siebie, lecz dziki przyczynie zewntrznej. W ogle wic nie byyby konieczne. Gdyby byty

konieczne miay z kolei rne istoty, nie mogyby by zarazem rne i konieczne. Rnica

bowiem polega na posiadaniu lub nie posiadaniu czego. Gdyby byt konieczny nie posiada

jakiej swej czci, nie by by konieczny. Nie ma wielu bytw koniecznych, poniewa dla

utrzymania rnicy z innymi, musiayby czego nie posiada. Nie byyby wtedy konieczne. Byt

konieczny moe wic by tylko jeden.

Byt konieczny jest w peni prawd, poniewa prawda jest tym, czym rzecz jest. Byty

moliwe same w sobie nie sprawdziwe, gdy same z siebie stylko moliwe. Poniewa staj

si konieczne dziki przyczynie, take dziki przyczynie sprawdziwe.

Byt jest bytem dziki swej istocie i wtedy stanowi substancj. Gdy jest bytem nie z

powodu swej istoty, jest przypadoci.

Substancja cielesna zawiera materi i form substancjaln. Materia w substancji jest

ju zwizana z formcielesnoci, dziki ktrej materia posiada wymiary. Materia posiadajca

wymiary podlegaa jeszcze poza substancjoddziaywaniu przyczyn, ktre jprzystosowyway

do otrzymania formy substancjalnej. Po zwizaniu si z danformsubstancjalnmateria jest

"czci" substancji, czyli materi w akcie substancjalnym. Prze-dtem bya materi w akcie

dziki formie cielesnoci, gdy bez jakiejkolwiek formy jest czyst monoci. Substancje

cielesne sz kolei modyfikowane przez swe przypadoci.

Kady byt ma oglne waciwoci, takie jak uprzednio i nastpczo, mono i akt,

niedoskonao i doskonao.Kady take byt posiada sobie waciw "quidditas", ktra nie jest ani oglna, ani

37 E.Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, s. 187-214.


30/43

30

jednostkowa. Stanowi ona natur danego bytu. Oglno lub jednostkowo s pojciami,

ktre orzekamy o "quidditas", np. pojcie czowiek lub pojcie ten oto czowiek majcy imi

Platon. Intelekt wic uoglnia natur, a przypado jjednostkuje wnoszc w niilo, jako

i inne szczegowe determinacje.

E.Gilson dodaje tu, e ta analiza jest metafizyczn interpretacj teorii definiowania

przez rodzaj i rnic gatunkow. Wspomina te, e Awicenna rozwija nast pnie teori

czterech przyczyn (materialna, formalna, sprawcza, celowa) i e przyczyn celowuwaa za

przyczyn najdoskonalsz.

7. Problem awiceniaskich elementw w tomizmie egzystencjalnym

Jeeli metafizyka w klasycznym rozumieniu, tak jak j okreli Arystoteles i co

powtrzy Awicenna, jest nauk o bycie jako bycie38, to kady filozof, take dzisiaj

uprawiajcy t nauk, z koniecznoci musi najpierw ustali, zrozumie i wyodrbni przedmiot

swoich bada, nazywany bytem jako bytem. Historyk filozofii wie, e znaczenie wyraenia

"byt jako byt" nie byo i do dzisiaj nie jest jednoznaczne, i e czsto odnoszono je do takich

czynnikw ontycznych, ktre - jak si okazao przy badaniu konsekwencji uj - nie

tumaczyy w sposb ostateczny konstytuowania si bytu jako rzeczywistego. Metafizyka wic

nie dawaa odpowiedzi na wyznaczajce j pytanie, dziki czemu rzeczywisto jest

rzeczywistoci.

Okrelajc tu metafizyk jako nauk, ktra bada rzeczywisto od strony tego, co w

nie samej, a wic wewntrznie czyni j rzeczywistoci, decydujemy jednoczenie, e przez

byt jako byt naley rozumie to, co jest rzeczywiste dziki wanie aktowi istnienia.

E.Gilson, w swej znakomitej ksice pt. "Byt i istota"39ledzc dzieje pojcia bytu,

ukazuje, e wykrycie przez filozofw istnienia, jako tego czynnika ontycznego, ktry urealnia,ktry wanie rzeczywisto czyni rzeczywistoci, nie byo atwe. Dodajmy zaraz, e akt

istnienia zawsze by obecny w bytach., jeeli byy one rzeczywiste, e podstawow trudno

sprawiao wic takie opisanie bytu, aby w tym opisie funkcjonowao ujcie zarwno istnienia,

jak i urealnionych tym istnieniem treci ontycznych, razem z istnieniem stanowicych dany

byt, bezporednio przez nas poznawany.

Zauwamy take, e naley odrni sam rzeczywisto i takie jej intelektualne

ujcie, ktre stanowi metafizyk. Metafizyka wobec tego, jako zesp twierdze o

38 "Tu ontos estin he on".Arystoteles, Metafizyka 1005 a 24.Por. "Episteme tu ontos he on". Tame -1060 b 31.


31/43

31

rzeczywistoci, stanowi dziedzin wytworw ludzkiego intelektu i naley do kultury, jako jej

cz, informujca o rzeczywistych czynnikach konstytuujcych rzeczywisto jako wanie

istniejc. Podkrelmy wyranie, e jej przedmiotem bada jest to, co realnie istnieje

ujmowane od strony tych czynnikw, ktre t realno wyznaczaj. Nieporozumieniem byoby

wic, a taki pogld przyjmowano, e metafizyka zajmuje si najoglniejszymi pojciami, czyli

wanie ujciami rzeczywistoci, a nie realnym bytem. Nieporozumieniem byoby take

przekonanie, e metafizyka jest analiz jzyka, ktry w poszczeglnych terminach utrwala

pojcia, jako znaczenie wyrazw. Nieporozumie tych mona unikn. Nie jest to jednak

atwe. Faktyczn trudno, o czym wie si z historii filozofii, zawsze stanowio rozpoznanie,

zrozumienie i wyodrbnienie tego czynnika ontycznego, ktry czyni byt czym rzeczywistym.

Nie sprawdzio si, przy badaniu konsekwencji danej metafizyki, e czym konstytuujcym

rzeczywisto jako rzeczywisto jest np. trwanie, zmienno, jedno, forma, atom, obdarzona

rozumnoci materia, duch, bosko, myl, ycie. Nie sprawdzia si wic od strony swych

konsekwencji metafizyka Parmenidesa, Heraklita, Platona, Arystotelesa, Demokryta, stoikw,

Descartesa, Spinozy, Hegla, Bergsona, ktrzy wymienione czynniki ontyczne uwaali za

konstytutywne dla bytu jako bytu.

E.Gilson i J.Maritain oczyszczajc tomizm z uj komentatorw udostpnili

pracujcemu dzi filozofowi metafizyk, ktra posugujc si egzystencjalnym opisem bytu

pozwala, jako sposb ujcia rzeczywistoci, t rzeczywisto wanie odczytywa w

konstytuujcych j i uzasadniajcych czynnikach ontycznych, adekwatnie - na miar

uksztatowanego w historii, waciwego filozofii dowiadczenia - tumaczcych byt jako

rzeczywisty. Dodajmy tu sformuowanie S.Swieawskiego, e chodzi "nie o to, aby by

tomisfc, czy kim nowoczesnym, lecz aby by filozofem i przebywa w prawdzie"40.

Troszczc si o to, aby metafizyka tomizmu egzystencjalnego, pozwalajca nie mija

si z rzeczywistocidziki takiemu opisowi bytu, w ktrym to opisie adekwatnie do rzeczy-

wistoci wyraa si stanowice byt czynniki konstytutywne, czyli istnienie i istot, i troszczc

si z kolei, aby ta metafizyka stawaa si coraz bardziej uytecznym, eliminujcym moliwo

bdu, sposobem naszej analizy rzeczywistoci, naszego coraz g bszego i prawdziwego jej

ujcia, jej rozumienia i opisywania, winnimy poddawa refleksji to wszystko, co ewentualnie

w tej metafizyce jest rdem niedokadnoci opisu bytu, czy uzasadnienia susznoci

twierdze.

Tomizm egzystencjalny w wersji E.Gilsona i J.Maritaina, jako propozycja metafizyki,

pomylanej oczywicie przez Tomasza z Akwinu, lecz niezalenie od epoki stanowicej

39 E.Gilson, Byt i istota, tum. P.Lubicz i J.Nowak, Warszawa 1965.40 J.Kalinowski i S.Swieawski, La philosophie a 1'heure du Concile, Paris 1965, s. 151.


32/43

32

dost pny wszystkim filozofom sposb opisu bytu, jako wanie istniejcego, moe jednak

niepokoi jak iloci niedokadnoci. Naley je wic uwyrani zakwestionowa i

ewentualnie usun.

1. Wydaje si najpierw, e E.Gilson, ktrego zasug w dziedzinie rozwoju tomizmu

nic nie pomniejszy, zaproponowa wersj jednak opart na neopozytywistycznym modelu

nauki. W ksice "Jedno dowiadczenia filozoficznego" zwrci uwag, e filozofujemy

zawsze w danych czasach i dla danych czasw41.

Znaczy to wic, dodajmy, e filozofujc jestemy zaleni od. poziomu refleksji

metodologicznej danego okresu historycznego, od. uznanych koncepcji naukowoci bada, od

rozumienia zada i celw filozofii. Znaczy to take, e formuujemy ujcia filozoficzne

proporcjonalnie do pyta, trudnoci i zespow zagadnie, niepokojcych, ludzi danych

czasw. Nie wynika, oczywicie z tego, e E.Gilson dystansujc w tomimie ujcia esencja-

listyczne i ukazujc trafno analizy egzystencjalnej budowa metafizyk wiadomie wedug

neopozytywistycznego modelu nauki.. Nigdzie tego nie owiadczy. Twierdzi natomiast, e

metafizyka wyprzedza wszelkie modele nauki, poniewa rozpoczyna od ujcia istnienia, ktre

jest pierwotnym stanem ontycznym42. Studiujc jednak gilsonowskwersj metafizyki odnosi

si wraenie, e stosowa w jakim stopniu neopozytywistyczny sposb weryfikacji twierdze

metafizyki. Nawizanie wic do neopozytywistycznego modelu nauki byoby u E.Giisona nie

tylko zewntrzne. Stanowi podstawowo metodologicznej struktury metafizyki .

Neopozytywistyczny model nauki - najkrcej mwic - sprowadza si do

wyakcentowania zda spostrzeeniowych, przyznania im w systemie roli punktu wyjcia i roli

kryterium prawdziwoci wszystkich zda systemu..

Podobnie E.Gilson przyjmujc zdania egzystencjalne przyznaje im w metafizyce rol

punktu wyjcia i zadanie weryfikacji wszystkich twierdze metafizyki.

Niedokadno tego ujcia polega na przekonaniu, e jest nam bezporednio dostpne

dowiadczenie bytu jako bytu, czyli bytu jako istniejcego w swych szczegowych treciach,

urealnionych im waciwym istnieniem, co wyraamy wanie w pojciach oglnych i

41 "Kada filozofia da si uzasadni czasem jej powstania, miejscem, w ktrym si narodzia, oraz temhistorycznym. Istnieje co, co by mona nazwa duchem czasu, a w tworzeniu go biorudzia wszystkie elementydanej kultury w okrelonym momencie jej historii. 'Duch czasu' tumaczy jednak przypadkowe i przejcioweelementy doktryn filozoficznych nie za to, co w nich jest spowodowane nieprzemijajc koniecznoci".E.Gilson, Jedno dowiadczenia filozoficznego, tum. Z.Wrzeszcz, Warszawa 1968, s. 209. "Aczkolwiek ideefilozoficzne nie istniej nigdy niezalenie od filozofw i ich filozofii, s one do pewnego stopnia niezalenezarwno od filozofw, jak i od ich filozofii. Tame, s. 208.42

"Skoro tylko intelekt ludzki styka si z dowiadczeniem zmysowym, objawia bezporedni intuicj bytu... Wwietle bezporedniej oczywistoci intelekt dostrzega, e co jest, czyli istnieje... Podwjny charakterintelektualnej intuicji bytu polegajcy na tym, e obecna jest ona w kadym dowiadczeniu zmysowym, azarazem nie wykracza poza wszelkie doznania szczegowe - stanowi... rdo metafizyki". Tame, s. 216-217."Metafizyka jest... ugruntowana... na istnieniu, jako na najbardziej powszechnym przedmiocie intelektu". Tame,s. 220.


33/43

33

jednoczenie w zdaniach egzystencjalnych.

Wydaje si, e raczej jest nam dostpne oglnoludzkie dowiadczenie konkretw jako

konkretw, i e dopiero w rozumowaniu stosujc odpowiednie sposoby analizy zawartoci

dowiadczenia i odpowiednie sposoby weryfikacji twierdze, interpretujcych to

dowiadczenie, wykrywamy konieczne czynniki strukturalne bytu, uzasadniajce dany byt jako

istniejcy i wyznaczajcy zawarto naszego poznawczego dowiadczenia. Dodajmy, e samo

filozoficzne opisanie zawartoci dowiadczenia konkretw jest wyznaczone modelami

pierwotnego ujcia wiata, ksztatowanymi przez tradycj rozumie, waciwych danemu

krgowi kulturalnemu. Nie ulega wtpliwoci, e dowiadczamy rzeczywistoci jako

istniejcych konkretw, ale uwiadomienie sobie tego i naukowe uzasadnienie nie jest punktem

wyjcia metafizyki, lecz punktem jej dojcia po eliminacji uj, ktre w strukturze bytu ustaliy

czynniki nie likwidujce bytu po ich zaprzecze-alu. Krtko mwic, byt stanowi takie

czynniki ontyczne, ktrych zaprzeczenie pociga negacj bytu.

2. Podstaw prawomocnoci zda egzystencjalnych, skoro s one stwierdzeniem i

wyraeniem intelektualnego poznania istnienia, musi by wobec tego u E.Giisona zaoenie

intuicji bytu jako istniejcego, czyli zaoenie bezporedniego przez "intelekt dowiadczenia

tego istnienia. W kadym razie prace M.A.Kr pca, kontunujce i pogbiajce stanowisko

E.Giisona, ukazujce mechanizm zetknicia si intelektu monociowego z istnieniem -

konkretw na terenie rozumu szczegowego, id w kierunku uzasadnienia bezporedniego

poznawania istnienia przez intelekt monociowy. M.A.Kr piec, jak zreszt wszyscy

wspczeni tomici, korzysta take z przemyle J.Maritaina.

W tomimie egzystencjalnym najmocniej i cakiem wyranie J.Maritain postawi

zagadnienie intuicji bytu..W swoim "Court traite de l'existence et de l'existant" J.Maritain

twierdzi43, e do ujcia bytu dochodzi si na drodze wanie intelektualnej intuicji. Intuicyjnie

poza tym poznajemy take pierwsze zasady bytu, a przede wszystkim zasad tosamoci.

Trudno stanowi to, e jeeli intuicyjnie ujmujemy byt, a wic jego istnienie i jego

istot, to metafizyka, jako uwyranienie tej intuicji, nie powinna budzi sprzeciww. Nie po-

winno te byo zjawi si w historii tak wiele odmiennych teorii bytu, ukazujcych, e czyni

Gogacz, O Koniecznosci Studiowania Awicenny

Documents

Transcript of Gogacz, O Koniecznosci Studiowania Awicenny