KULTURA I WARTOCINR 1 (2012)ARTYKUY

s. 5770

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA

Gwne stanowiska w psychologii religii wprowadzenie

Trzeba sobie wyranie powiedzie, e psy-chologia jest zupenie bezradna wobec osta-tecznych problemw filozofii i teologii.

G.W. Allport

PRZEDMIOT PSYCHOLOGII RELIGII

Psychologia religii jest subdyscyplin psychologii oglnej, zajmujc si analiz indywidualnej religijnoci, podmiotow stron przeywania sacrum.1 Bywa traktowana jako dzia psychologii stosowanej, bd religioznawstwa. W pierwszym przypadku stwierdza J. Szymoon przedmiotem bada s osobo-wociowe uwarunkowania religijnoci, procesy odchodzenia od religii i religijne-go nawrcenia oraz wpyw doktryny, kultu i organizacji religijnej na sposb po-znawczego, emocjonalnego i dziaaniowego funkcjonowania czowieka. Obszar zainteresowa religioznawcy koncentruje si na funkcji religii, motywacji religij-nej, zwizkach religijnoci ze zdrowiem psychicznym oraz procesach psychofi-zjologicznych, towarzyszcych takim stanom wiadomoci, jak ekstaza, trans czy przeycie mistyczne. Obejmuje take wyjanianie genezy religijnoci, ktre przedstawia si w ramach teorii antyredukcjonistycznych i redukcjonistycznych. Podejcie antyredukcjonistyczne uznaje religijno za zjawisko autonomiczne, niewyprowadzalne z bardziej pierwotnych rde podmiotowych i bdce konse-kwencj praobjawienia, czy stanowice wrcz pierwotn intencjonalno. W teo-riach redukcjonistycznych religijno jest traktowana jako zjawisko wtrne, bd-

1 J. Szymoon, Psychologia religii, [w:] Leksykon socjologii religii, red. M. Libi-szowska-tkowska, J. Mariaski, Verbinum, Warszawa 2004, s. 327.

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...ce wytworem ycia spoecznego, szeroko rozumianej potrzeby zachowania gatun-ku, czy stanowice konkretyzacj niereligijnych procesw indywidualnych albo grupowych2. Fenomen religijnoci eksplikowany jest przez teorie genetyczne (psychologia rozwojowa i ewolucyjna, czyli ujcie ontogenetyczne i filogene-tyczne) i funkcjonalne (rola religii w yciu jednostki). Wrd funkcji religii w y-ciu jednostki najczciej wymienia si nadanie gbszego sensu egzystencji, wzmocnienie poczucia bezpieczestwa, agodzenie lkw, tworzenie wizi wsplnotowych.

Nie jest moim zamiarem systematyczne przedstawienie teoretycznych i empirycznych dokona psychologii religii (w aspekcie historycznym). Zrobi to gruntownie i ciekawie Jan Szmyd w ksice Religijno i transcendencja. Wpro-wadzenie do psychologii religii i duchowoci3. Autor prezentuje najwaniejsze postaci wiatowej i polskiej psychologii religii, omawia zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, gwne kierunki i orientacje badawcze. Z perspektywy psycho-logicznej analizuje wybrane zagadnienia z pogranicza dyscypliny i innych nauk spoecznych (m.in. problem sekt, psychologi cudu, religijne sanktuaria). Precy-zuje take wybrane kategorie psychologii religii, takie jak religijno, dowiad-czenie religijne, postawy wobec religii, konwersje, etc. Wan pozycj z tej dzie-dziny jest te ksika H. Grzymay-Moszczyskiej Religia a kultura. Wybrane zagadnienia z kulturowej psychologii religii4. Oprcz syntetycznej prezentacji dziejw wiatowej i polskiej psychologii religii, autorka zarysowuje akulturacyj-ne modele religii, gwne koncepcje teoretyczne i metody bada.

Umown dat narodzin psychologii religii jest rok 1899 ukazaa si wtedy ksika E. D. Starbucka: Psychology of Religion: An Empirical Study of the Growth of Religious Consciousness. Jako jeden z pierwszych naukowcw, za-stosowa on metod kwestionariuszow do badania problemu religijnej konwersji. Inn znaczc pozycj jest rozprawa W. Jamesa, The Varietes of Religious Experience (1902)5, bdca analiz spektakularnych dowiadcze mistycznych znanych wizjonerw, objawienia religijnego, problemu nawrcenia. Reprezentuje ona introspekcyjno-redukcjonistyczne ujcie religii. Za pierwszy podrcznik psy-chologii religii uznano The Religious Consciousness: A Psychological Study (1920) J. Pratta6. Znaczca jest te ksika G. W. Allporta The individual and His Religion. A Psychological Interpretation (1950)7 Jest to kompendium wie-

2 Tame, s. 327. 3 J. Szmyd, Religijno i transcendencja. Wprowadzenie do psychologii religii i

duchowoci, Oficyna Wydawnicza BRANTA, BydgoszczKrakw 2002.4 H. Grzymaa-Moszczyska, Religia a kultura. Wybrane zagadnienia z kulturo-

wej psychologii religii, Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2004.5 Wyd. polskie: W. James, Dowiadczenia religijne, Ksika i Wiedza, Warsza-

wa 1958.6 J. B. Pratt, The Religious Consciousness: A Psychological Study, The Macmillan

Co, New York 1920. 7 G. W. Allport, The individual and His Religion. A Psychological Interpretation,

The Macmillan Co, New York 1950; wyd. polskie: G.W. Allport, Osobowo i religia, tum. H. Bartoszewicz, A. Bartkowicz, I. Wyrzykowska, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988.

58

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...dzy o psychologicznej strukturze i rozwoju religijnoci zdrowego psychicznie czowieka.8 Autor dokonuje tu wnikliwego opisu religijnoci jednostki, poczw-szy od wczesnego dziecistwa a do pnej staroci. Wan kwesti w jego pracy jest ustalenie kryteriw zdrowej, rozwinitej, dojrzaej religijnoci i anomicznej, infantylnej. W jego innych, pniejszych pracach (midzy innymi w The Nature of Prejudice z 19549 roku oraz Religion and Prejudice z roku 195910) pojawia si pierwsza mona rzec klasyczna ju typologia religijnoci zewntrznej i wewntrznej. W orientacji zewntrznej religia nie jest wartoci gboko zin-ternalizowan, jest uznawana ze wzgldu na presj spoeczn lub z innych przy-czyn pozareligijnych. Religijno wewntrzna wyklucza jedynie instrumentalne podejcie do wiary religia jest tu wartoci autoteliczn, celem samym w sobie.

Inne znane postaci amerykaskiej psychologii religii to W. Clark (wpro-wadzi m.in. typologi postaw religijnych: postawa kapana, intelektualisty i proroka; zaj si problemem religijnej ekstazy i zagadnieniem wpywu rod-kw psychodelicznych na dowiadczenia mistyczne), A. Maslow (w jego ujciu religijno moe prowadzi do uaktywnienia sfery niewiadomej, do szczytowe-go dowiadczenia peni swojego istnienia)11. Wspczesna psychologia religii w Stanach Zjednoczonych reprezentowana jest gwnie przez C. Batsona, W. Ventisa, B. Spilk, D. Wulffa, R. Hooda12.

W Europie wrd licznych psychologw, zajmujcych si problematyk religii, wymieni wypada K. Girgensohna i W. Gruehna, przedstawicieli intro-spekcyjnoempirycznego kierunku bada. Interesowali si oni dowiadczeniem religijnym (m.in. struktur przeycia religijnego, rol emocjonalnego, poznaw-czego i wolicjonalnego czynnika w jego przebiegu). W latach 60-tych i 70-tych austriacki psychiatra, neurolog i psychiatra V. Frankl podkrela terapeutyczne funkcje religii, ktra jak twierdzi pozwala nada yciu gbszy sens, daje po-czucie bezpieczestwa13.

8 S. Gaz, Zarys historii psychologii religii [w:] Podstawowe zagadnienia psy-chologii religii, red. S. Gaz, WAM, Krakw 2006, s. 24.

9 G. W. Allport, The Nature of Prejudice, MA Perseus Books, Cambridge 1954.10 Tene, Religion and Prejudice, The Crane Review 1959, nr 2, s.110. 11 S. Gaz, Zarys historii psychologii oglnej, wyd. cyt., s. 25; Por. te. A.

Maslow, Religions, values, and peak- experiences, Ohio State University Press, Colum-bus 1964.

12 Najwaniejsze prace amerykaskich psychologw: C. D. Batson, W.L. Ventis, The religiosus experience: A social-psychological perspective, Oxford Univ. Pres, New York 1982; C. D. Batson, P. Schoenrade, W. L. Ventis, Religion and the individual. A social-psychological perspective, Oxford Univ. Press, New York 1993; B. Spilka, R. W. Hood, B. Hunsberger, R. Gorsuch, The psychology of religion. An empirical approach, Guilford Press, New York 2003; D. M. Wulff, Psychologia religii: klasyczna i wspcze-sna, tum. P. Jaboski, M. Sacha-Pieko, P. Socha, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicz-ne, Warszawa 1999.

13 S. Gaz, Zarys historii psychologii oglnej, wyd. cyt., s. 32. Frankl, wizie czterech hitlerowskich obozw koncentracyjnych, m.in. Owicimia i Dachau, pisa, i denie do sensu jest potrzeb i rdem dynamizmu czowieka. Na podstawie wa-snych obozowych obserwacji twierdzi, e ludzie, ktrzy odnaleli sens w religii, zacho-wywali si naprawd godnie dzielili si ostatnim ksem, wspierali innych, gotowi

59

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...Polscy psychologowie religii skupieni s przede wszystkim wok kato-

lickich uczelni, ze wieckich orodkw dominujc instytucj jest Instytut Reli-gioznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego. Podejmuj oni zagadnienia teore-tyczno-metodologiczne i szereg szczegowych problemw (midzy innymi ta-kie, jak: psychologia dowiadczenia religijnego, postaw religijnych; religia a oso-bowo, religia a zdrowie psychiczne; religijno dzieci i modziey oraz osb starszych; psychologia ateizmu, niewiary religijnej i kryzysu; psychologiczne uj-cie rnych fenomenw ycia religijnego, np. modlitwy, ascezy, medytacji, do-wiadczenia grzechu, pojednania, nawrcenia; religijno a choroba i cierpienie, znaczenie religii w yciu jednostki). Wrd polskich psychologw religii wymie-ni naley przynajmniej kilkanacie osb: Z. Chlewiskiego, W. Pryn, S. Ga-za, J. Szymoona, H. GrzymaMoszczysk, R. Jaworskiego, Cz. Wales, S. Kuczkowskiego, J. Krla, A. Nowaka.

W psychologii religii wykorzystuje si zarwno metody ilociowe (no-motetyczne), jak i jakociowe (idiograficzne)14. Najczciej stosowany jest ekspe-ryment psychologiczny, obserwacja psychologiczna, test psychologiczny (np. Skala Dogmatyzmu, Dojrzaej Wiary, Fundamentalizmu, Skala Indywidualnej Religijnoci), a take analiza osobistych dokumentw, kwestionariusz (np. Kwe-stionariusz Mistycyzmu, Orientacji Religijnej, ycia Religijnego), wywiad.

GWNE KONCEPCJE PSYCHOLOGII RELIGII

Z. Chlewiski wyrni w psychologii religii pi podstawowych koncep-cji: psychoanalityczn, behawiorystyczn, humanistyczn, historycznopsycholo-giczn i kognitywistyczn15. Przedstawmy zatem charakterystyk kadej z nich.

Koncepcja psychoanalityczna

Sigmund Freud (18561939) i inni przedstawiciele tej koncepcji, majcej duy wpyw na rozwj nauk psychologicznych, wnikliwie analizowali problem religii. Podstawowym zaoeniem psychoanalizy jest przekonanie, e yciem psy-chicznym czowieka kieruj nieuwiadomione instynkty, popdy, denia. Pro-blem religii rwnie jest wyjaniany przez pryzmat psychicznych przey jed-nostki, szczeglnie wana jest tu relacja midzy ojcem a synem. We wczesnym okresie ycia dziecka ojciec jest najwyszym autorytetem, dajcym mio i za-pewniajcym poczucie bezpieczestwa. Z czasem okazuje si, e nie jest on do-skonay, tote czowiek tworzy ide Boga Ojca potnego, omnipotentnego, wiecznego. Freud konstatuje, e Bg jest projekcj ludzkich ycze, kompensat

byli do najwikszych powice, by pomc sabszym w znoszeniu ekstremalnych warun-kw w traumatycznej obozowej rzeczywistoci. atwiej byo przey tym, ktrzy myleli o celach, jakie zrealizuj w przyszoci i wierzyli mimo wszystko w jak ide (V. E. Frankl, Psycholog w obozie koncentracyjnym, tum. S. Zagrska, PAX, Warszawa 1962).

14 J. Krl, Metody bada psychologii religii [w:] Podstawowe zagadnienia psy-chologii religii, wyd. cyt., s. 50.

15 Por. Z. Chlewiski, Psychologia religii [w:] Religie. Encyklopedia, red. T. Ga-dacz, B. Milerski, PWN, Warszawa 2003.

60

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...niespenionych pragnie, niesprawdzalnym zudzeniem, wypywajcym z tskno-ty i bezradnoci czowieka. Wiara jest psychopatologi, powrotem do okresu dziecistwa, zagraajcym autonomii czowieka. Aby przezwyciy infantylizm i bierno relacji religijnej, trzeba zatem odrzuci ide Boga16. Szeroko znane jest Freudowskie okrelenie religii jako powszechnej obsesyjnej neurozy ludzkoci. Austriacki psychiatra antropomorfizuje Boga i postuluje jego negacj. Jego zda-niem, religia narzuca restrykcyjn moralno prowadzc do frustracji i nerwic ogranicza wolno, utrudnia realizacj popdw (szczeglnie dotyczy to popdu seksualnego). Obok ujcia ontogenetycznego, w psychoanalizie wane jest te podejcie filogenetyczne, wyjaniajce pocztki religii we wczesnej fazie rozwo-ju ludzkoci. Freud odwouje si mitu o zabiciu praojca w hordzie pierwotnej (-czy si z tym faktem poczucie winy) i zarazem do kompleksu Edypa, z ktrego wyprowadza dwa podstawowe religijne zakazy (zakaz morderstwa i kazirodztwa). Ludzko potrzebowaa religii, aby zyska si w walce z nieujarz-mionymi siami natury, aby radzi sobie z trudnociami ycia. Byoby naprawd mio, gdyby istnia Bg, ktry byby zarwno stwrc wiata, jak i dobroczynn opatrznoci17 pisa Freud, jednak nie wierzy, aby ta hipoteza bya prawdziwa.

Carl Gustav Jung (18751961), wsppracownik Freuda, wprowadzi do psychologii pojcie archetypw, symboli stanowicych tre niewiadomoci zbiorowej, bdcych wytworem najwczeniejszych dowiadcze ludzkoci. Ar-chetypy pierwowzory ludzkich wierze, uniwersalne wzory mylenia i dziaa-nia, pokady odwiecznej wiedzy, maj swoje odzwierciedlenie w snach, mitach, religiach, w sztuce18. Bg w tym ujciu jest archetypem, staym elementem, za-wartym zarwno w wiadomej, jak i niewiadomej sferze ludzkiej psychiki. Ob-raz Boga wystpuje w rnych religiach, jest powszechnym wytworem kadej kultury. Religia peni wan rol w procesie dojrzewania jednostki, integruje jej ycie psychiczne. Jung by znawc religii Wschodu, prowadzi badania nad kul-tem religijnym rnych obszarw kulturowych, interesowa si okultyzmem, al-chemi, astrologi, wiedz tajemn, obecnie jego nieco enigmatyczne pisma, znajduj gorcych zwolennikw wrd apologetw ruchu Nowej Ery19.

Erich Fromm (19001980) uznaje czowieka za istot religijn, jednak re-ligi ujmuje szeroko, jako kady system myli i dziaa, podzielany przez pewn grup, ktra dostarcza jednostce ukadu orientacji i przedmiotu czci20. Jego zda-niem, kady posiada potrzeb ideau, przedmiotu adoracji. Przedmiotem czci nie-

16 Por. Z. Freud, Czowiek, religia, kultura, tum. J. Prokopiuk, Ksizka i Wie-dza, Warszawa 1967, s. 173.

17 Tame, s. 176.18 Por. C. G. Jung, Wspomnienia, sny, myli, tum. R. Reszke i L. Kolankiewicz,

WROTA, Warszawa 1997, s. 359360; tene, Psychologia a religia, tum. J. Prokopiuk, Ksika i Wiedza, Warszawa 1970; tene, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, tum. J. Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1976, s. 160225.

19 Por. Z. Golan, Pojcie religijnoci [w:] Podstawowe zagadnienia psychologii religii, wyd. cyt., s. 73; S. Tokarski, Zarys poszukiwa genezy religii, [w:] Podstawowe zagadnienia psychologii religii, wyd. cyt., s. 89.

20 M. Stepulak, Psychoanalityczna koncepcja religii, [w:] Leksykon socjologii re-ligii, wyd. cyt., s. 326.

61

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...koniecznie musi by osobowy Absolut, mog nim by cele wieckie. Nie ma czowieka bez potrzeby religijnej, potrzeby posiadania ukadu orientacji i przed-miotu czci; ale to stwierdzenie nie mwi nam nic o specyficznym kontekcie, w jakim przejawia si potrzeba religijna. Czowiek moe czci zwierzta, drzewa, boki ze zota lub kamienia, niewidzialnego Boga, witobliwego czowieka czy diabolicznych przywdcw. Moe on czci swych przodkw, swj nard, sw klas czy parti, pienidze lub sukces21. Fromm powtarza za Freudem, e mono-teistyczna religia wynika z tsknoty za doskonaym ojcem: Cigle, jak dziecko, domagam si ojca, ktry mnie ocali, ktry bdzie nade mn czuwa, bdzie mnie kara, ojca, ktry mnie lubi, gdy jestem posuszny, ktremu schlebia moje posu-szestwo i ktrego gniewa moja krnbrno. Nie ulega wtpliwoci, e wikszo ludzi nie wysza jeszcze w swoim rozwoju poza ten stan niemowlctwa, i std wiara w Boga jest dla wikszoci ludzi wiar w pieszcego z pomoc ojca, dzie-cinnym zudzeniem. Mimo e tego rodzaju pojcie religii zostao przezwycione przez niektrych wielkich nauczycieli ludzkoci oraz przez mniejszo ludzi, wci jeszcze stanowi ono dominujc form wierze22.

Wanym punktem religijnej teorii Fromma jest podzia na religi autory-tarn i humanistyczn. Ideaem jest ta druga forma religijnoci jej celem jest rozwj osobowy jednostki, realizacja ludzkiej wolnoci, tendencji twrczych. Przykadem religii humanistycznej jest, zdaniem Fromma, judaizm, buddyzm, chrzecijastwo (szczeglnie mistyka). Inaczej jest w religii autorytarnej wy-muszajcej bezwzgldne posuszestwo i poddacz zaleno od bstwa. W tym przypadku mona mwi o alienacji niemoliwe jest urzeczywistnienie tego, co stanowi o istocie czowieka, tj. uniwersalnych wartoci: sprawiedliwoci, mioci, dobra i pikna23. (wieck religi autorytarn by np. faszyzm, a przedmiotem bezkrytycznej adoracji Hitler). Religia moe peni funkcje terapeutyczne, sprzyja tendencjom progresywnym, biofilii, umiowaniu ycia, prowadzi do jednoci i braterstwa z innymi ludmi, bd przeciwnie w swej niszej formie moe wyzwala tendencje regresywne, niszczycielskie, nekrofilijne24.

Fromm, zafascynowany religiami Wschodu, odszed od koncepcji osobo-wego Boga i jak sam powiedzia odway si mwi o Bogu jedynie w po-etyckim, symbolicznym sensie25. Wedug niego, dojrzaa religijno sprzyja doj-rzaej osobowoci czowiek rozwija swe zdolnoci, jest aktywny, potrafi i pod prd, jest wolny, niezaleny, aktywny i twrczy. Waciwie rozumiana mi-o Boga przekada si na mio ycia i yczliwo w stosunku do blinich, na poczucie jednoci z innymi, ze wiatem26. W Bdziesz jak Bg twrca psychoana-

21 E. Fromm, Szkice z psychologii religii, tum. J. Prokopiuk, Ksika i Wiedza, Warszawa 1966, s. 137.

22 Tene, O sztuce mioci, tum. A. Bogdaski, Wydawnictwo Sagittarius, War-szawa 1992, s. 65.

23 Por. tene, Szkice z psychologii religii, wyd. cyt., s.144.24 Por. tene, Serce czowieka. Jego niezwyka zdolno do dobra i za, tum. R.

Saciuk, PWN, Warszawa 2000 , s. 3156.25 Tene, O sztuce mioci, wyd. cyt., s. 72.26 Por. tene, Rewolucja nadziei, tum. H. Adamska, Dom wydawniczy Rebis,

Pozna 2000, s. 168175; tene, Mie czy by, tum. J. Karowski, Dom wydawniczy Re-

62

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...lizy humanistycznej przekonuje, e dowiadczenie transcendencji jest wyszym dowiadczeniem wasnego Ja, wasnego istnienia. W teistycznych religiach Bg jest symbolem tego, czym czowiek powinien si sta, Bg wyznacza kierunek jego rozwoju. Kady moe y ciekawie, twrczo, a tym samym szczliwie, wy-maga to jednak pewnego wysiku i dyscypliny. Sam Fromm preferowa medyta-cj, interpretacj wasnych snw, wiczenia oddechowe. I podobnie jak mnisi buddyjscy uwaa, e czowiek czy si z sacrum poprzez mistyczn, pozainte-lektualn kontemplacj27.

Przedstawicielem psychoanalitycznej koncepcji religii by te Eric H. Erikson (19021994). Wedug niego, religia moe sprzyja rozwojowi jednostki i jest to jej pozytywny aspekt. Wiara pozwala na rozwizywanie kryzysw rozwo-jowych, pojawiajcych si w yciu kadego czowieka (wyodrbni osiem faz kryzysu od wczesnego dziecistwa do pnej staroci)28. Czasem jednak religia moe przybiera patologiczne formy, sprzyja nietolerancji i wrogim postawom wobec mylcych inaczej. Erikson zastosowa metod psychobiograficzn w ba-daniu synnych osobowoci religijnych (Gandhi, Luter, Kierkegaard).

Koncepcja behawiorystyczna

Istot koncepcji behawiorystycznej jest potraktowanie religijnoci jako jednego z wielu spoecznych zachowa czowieka, ksztatowanych w procesie so-cjalizacji i wychowania. Behawioryci stosuj empiryczne metody pomiaru ze-wntrznych postaw religijnych, nie interesuj ich zjawiska wymykajce si narz-dziom psychometrycznym (procesy psychiczne, ycie wewntrzne, cechy osobo-woci). Podmiot zachowa religijnych w tym ujciu jest biernym obiektem oddziaywa rodowiska29. Przykadem takiego ujcia moe by koncepcja Bur-rhusa Frederica Skinnera, dla ktrego religia jest zwerbalizowanym przesdem, przekazywanym z pokolenia na pokolenie i moe by efektem przypadkowego wzmocnienia sprawczego. W tej koncepcji zarysowuje si mechanistyczny obraz czowieka, ktry reaguje na system nagrd i kar, inni ludzie steruj jego zacho-waniem.

Koncepcja humanistyczna

Zgodnie z jej zaoeniami, czowiek jest istot nakierowan na wszech-stronny rozwj, na aktualizacj wrodzonych dyspozycji. W odpowiednich warun-

bis, Warszawa 1989; tene, Zerwa okowy iluzji, tum. J. Karowski, Dom wydawniczy Rebis, Pozna 2000, s. 238243.

27 Tene, Bdziesz jak Bg, tum. J. Miziski, Colloquia Communia 1990, nr 16 (4853), s. 187195.

28 Por. E. H. Erikson, Rozwj i kryzysy zdrowej osobowoci, [w:] Tosamo a cykl ycia, tum. M. ywicki, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2004, s. 4696; tene, Dziecistwo i spoeczestwo, tum. P. Hejma, Dom wydawniczy Rebis, Pozna 1997.

29 Por. J. Szymoon, Przedmiot psychologii religii [w:] Podstawowe zagadnienia psychologii religii, wyd. cyt., s. 44

63

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kryzys_to%C5%BCsamo%C5%9Bci&action=edit&redlink=1http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kryzys_to%C5%BCsamo%C5%9Bci&action=edit&redlink=1

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...kach moe zrealizowa siebie, osign harmoni wewntrzn i jedno z innymi ludmi. Koncepcja ta nie jest wewntrznie spjna i mieci si w niej szereg od-miennych uj religii i rozumienia religijnej dojrzaoci. Ich wspln cech jest jednak koncentracja na subiektywnym aspekcie odniesienia czowieka do Boga30. Zdaniem niektrych teoretykw, najwaniejsza w procesie rozwoju jest realizacja wartoci wyszego rzdu, poczucie autonomii i odpowiedzialnoci (etyka jest podstaw religii). Przykadem moe by midzy innymi teoria Allpor-ta, Maslowa, Frankla, Fromma (myl teoretyczna Fromma, cho mieci si w nur-cie koncepcji psychoanalitycznych, w swej podstawowej wymowie reprezentuje jednak ujcie humanistyczne).

Koncepcja historyczno-psychologiczna

Jej baz empiryczn s materiay etnograficzno-historyczne, dotyczce przede wszystkim religii ludw pierwotnych. Badacze staraj si pokaza proces ewolucji ronych form religijnoci, akcentujc psychologiczne problemy czo-wieka archaicznego i wspczesnego. Przykadem mog by etnopsychologiczne analizy niemieckiego psychologa i filozofa W. Wundta.

Koncepcja kognitywistyczna

Naukowcy reprezentujcy kognitywizm sdz, e mona adekwatnie wyja-ni genez i istot przey religijnych na drodze analizy struktury poznawczej ludzkiego umysu. Kognitywistyka rozwija si na gruncie wielu dyscyplin, jej gwni przedstawiciele to Pascal Boyer, Thomas Lawson, Robert McCauley, Ju-stin Barret. Przedmiotem jej zainteresowania s poznawcze, racjonalne aspekty religijnoci. Zgodnie z t teori, poznanie religijne nie jest bezporednie, lecz jest wynikiem procesu mylenia indukcyjnego o charakterze probabilistycznym31. Kognitywizm koncentruje uwag na funkcjonowaniu umy-su, mechanizmach psychicznych, procesach, ktre prowadz ludzi do akceptacji wierze religijnych. Oto podstawowe pytania, jakie pojawiaj si w tym paradyg-macie: 1) Jak ludzkie umysy reprezentuj idee religijne?; 2) Jak ludzkie umysy przyswajaj sobie idee religijne?; 3) Do jakich form dziaania idee takie prowa-dz?32. Podkrelajc naturalne podoe religii, powszechno wystpowania idei religijnych, zwolennicy religioznawstwa kognitywnego opowiadaj si przeciwko postrzeganiu religii jako rzeczywistoci sui generis, uniwersalne idee religijne s wedug nich efektem adaptacji czowieka do rodowiska33. Charakterystyczna dla

30 Tene, Koncepcje psychologii religii [w:] Podstawowe zagadnienia psycholo-gii religii, wyd. cyt., s. 36.

31 Tame, s. 40.32 E. T. Lawson, Towards a Cognitive Science of Religion, Numen 2000, nr 47,

s. 344 (cytuj za: S. Sztajer, Religia w wietle nauk kognitywnych, Przegld Religio-znawczy 2007, nr 1 (223), s. 26.

33 Por. S. Sztajer, Religia w wietle nauk kognitywnych, wyd. cyt., s. 27.; P. Boy-er, I czowiek stworzy bogw Jak powstaa religia, tum. K. Szeyska-Makowiak,

64

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...tego nurtu jest negacja istnienia ponadnaturalnoci, redukcjonistyczne ujmowa-nie fenomenw religijnych (religia jako produkt uboczny naturalnych funkcji po-znawczych i przystosowawczych)34. Kognitywici formuuj szereg spostrzee, dotyczcych procesw poznawczych, oto niektre z nich: transmisja i przyswaja-nie idei religijnych wi si z zasad minimalnej kontrintuicyjnoci, czyli zgodnoci z intuicyjn ontologi; ludzie religijni s w deklaracjach wierni okre-lonemu systemowi religijnemu (zasada poprawnoci teologicznej), jednak na wasny uytek wykazuj tendencje do mylenia nieortodoksyjnego; religijne re-prezentacje mentalne wi si z antropomorfizmem, z naturaln skonnoci do przypisywania ludzkich cech zjawiskom pozawiatowym35.. Podkreli wypada empiryczny charakter nowego nurtu, odnotowa prby eksperymentalnego sprawdzania hipotez przez specjalistw reprezentujcych rne dziedziny. De facto wielu hipotez nie sposb potwierdzi, a wszystkie one maj uzasadni zao-enie o adaptacyjnym, epifenomenalnym charakterze religii, speniajcej okrelo-ne funkcje psychologiczne i spoeczne. Zatem jest to przywoywanie w nowej szacie terminologicznej starych teorii, nowy jest tylko sposb uzasadniania twierdze.

Koncepcje C. G. Junga czy G. Allporta take mona wczy w nurt ko-gnitywizmu, ale rozumianego odmiennie ni w nowym paradygmacie, w tzw. trzeciej drodze. Ich zdaniem, czowiek jest istot nastawion na rozumienie wykorzystuje zdobyt wiedz, przetwarza informacje, dy do spjnoci logicz-nej osobistych przekona. Potrzeba poznawcza nigdy nie zostanie zaspokojona do koca. Religia formuuje odpowiedzi na pytania dotyczce tajemnic wszech-wiata, dostarcza moliwego do zaakceptowania wyjanienia najtrudniejszych dowiadcze czowieka, zaspokaja denie do odkrycia sensu ycia.

Inne koncepcje kognitywistyczne prowadz do analiz biologistyczno-po-znawczych36. Badacze reprezentujcy socjobiologi lub neuropsychologi, stara-j si poszukiwa naturalnych, wrodzonych rde religijnoci. Badania M. Per-singera i V. S. Ramachandrana dowodz istnienia w ludzkim mzgu punktu

Prszyski i S-ka, Warszawa 2001; D. Motak, Religia w perspektywie antropologii ko-gnitywnej, [w:] Religioznawstwo polskie XXI wieku, red. Z. Stachowski, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Spoeczno-Gospodarczej w Tyczynie, Tyczyn 2005, s. 839845.

34 O prbie odmitologizowania zjawisk religijnych poprzez rezygnacj z wymiaru transcendentnego pisze m. in. M. Buchowska. Por. Sacrum i profanum, [w:] Encyklopedia Socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005.

35 Por. S. Sztajer, Religia w wietle nauk kognitywnych, wyd. cyt., s. 2538.36 M. A. Persinger, Neuropsychological bases of God beliefs, Praeger, New York

1987; J. Kluger, Is God in Our Genes?,Time, 29 listopada 2004, vol.164, nr. 21, s. 5060; M. Nazaruk, Szukanie Boga w mzgu, Charaktery, wrzesie 2006, nr 17, s. 46-49; Czy przeycia religijne s tylko efektem ubocznym chemii mzgu?, Washington Post, 18 czerwca 2001, podaj za: Cyber Sangha, www.buddyzm.edu.pl, [stan z 16 stycznia 2009]; E. J. Larson, L. Witham, Naukowcy a religia w USA, wiat Nauki, listopad 1999, nr 11(99), s.72-78strony; M. Agnosiewicz, Biologia przekona, http://www.racjonalista.pl/ 16 stycznia 2009; S. Begley, Religia a mzg, Newsweek Polska, 25 listopada 2001, nr 13; D. H. Hamer, The God Gene. How Faith is Hardwired into our Gene, Doubleday, New York 2004, B. Kastory, Genetyk poszukuje Boga, NewsweekPolska, nr 7/2005, s. 6267.

65

http://www.racjonalista.pl/http://www.buddyzm.edu.pl/

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...Boga, orodka pooonego w patach skroniowych, odpowiedzialnego za do-wiadczenia religijne i duchowe. D. H. Hamer wyodrbni kod wiary w naszym DNA37. Sprowadzi wiar w Boga do najmniejszego wsplnego mianownika, po-jedynczego genu, co wyranie symplifikuje problem rde religijnoci. Wan rol speniaj te czynniki rodowiskowe, socjalizacja pierwotna i wtrna, osobi-ste przeycia. B. Grom pisze: Neuroteolodzy musz przecie wzi pod uwag to, i zaobserwowane przez nich przeycia utraty orientacji lub odczuwanej obec-noci staj si dowiadczeniami religijnymi dopiero poprzez zinterpretowanie ich przez osoby, ktre takich stanw dowiadczaj. Poznawcze i emocjonalne treci oraz procesy nie pozwalaj si zrekonstruowa z wynikw bada przeprowadzo-nych za pomoc tomografw mzgu lub z zapisu elektroencefalografu. Std te psychologia religii powinna bada przede wszystkim komponent kognitywny, emocjonalny oraz komponent zachowania religijnego, nie ograniczajc si w ad-nym razie do aspektu neuronalnego38.

Wedug behawioryzmu jednostka stanowi bierny obiekt oddziaywa ro-dowiska zewntrznego, w wedug koncepcji psychoanalitycznej czowiekiem kie-ruj wewntrzne siy dynamiczne, jest on determinowany poprzez popdy, cza-sem denia sprzeczne. Mona tu mwi o klinicznym portrecie jednostki. Koncepcja kognitywistyczna przyznaje wicej autonomii jednostce, ktra w spo-sb twrczy przetwarza informacje, zdobywa wiedz, samodzielnie dochodzi do pewnych wnioskw. W wersji ateistycznej religijno tumaczy naturalnymi pro-cesami umysowymi, bez odniesie wertykalnych. Koncepcja humanistyczna uwzgldnia denie czowieka do samorozwoju, zakada istnienie progresywnych tendencji w zakresie rozwoju duchowego, emocjonalnego, fizycznego i umyso-wego.

Trzeba zaznaczy, e ujcia psychologiczne nie rozstrzygaj problemw ontologicznych, ich autorzy powinni unika pyta o realne istnienie przedmiotu relacji religijnej. W centrum ich zainteresowania powinien pozosta czowiek, jego psychiczne potrzeby i przeycia. W ich wietle rozpatrywany jest problem religijnoci jednostki. Jednake w praktyce wielu teoretykw-psychologw wkra-czao na teren metafizyki, wydajc nieuprawnione sdy dotyczce istnienia bd nieistnienia Boga.

37 Oto jak Hamer eksplikuje mechanizm dziaania genu Boga: Medytacja i mo-dlitwa powoduj wyczenie orodka w tylnej czci mzgu odpowiedzialnego za orienta-cj w czasie i przestrzeni oraz za poczucie fizycznych granic wasnego ciaa. Intensywniej natomiast dziaa tak zwana wiadomo wysza, zlokalizowana w patach czoowych kory mzgowej, wczajca nas w obraz Wszechwiata, waciwa tylko ludziom. Te zmiany, ktre mona ledzi na tomograficznych obrazach mzgu, sprawiaj, e zaczyna-my si czu czci wielkiej kosmicznej caoci. O aktywnoci mzgu decyduj neuro-przekaniki dopamina, serotonina i noradrenalina paczkowane i transportowane przez gen VMAT2. Ludzie wyposaeni w duchowy wariant tego genu, czyli jego odmian zawierajc cytozyn (a nie adenin), maj uatwione osiganie nirwany czy przeywanie mistycznych wizji, bo ich mzg efektywniej korzysta z wytwarzanych substancji che-micznych. B. Kastory, Genetyk poszukuje Boga, wyd. cyt., s. 65).

38 B. Grom, Psychologia religii. Ujcie systematyczne, WAM, Krakw 2009, s. 34.

66

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...

RDA WIARY HOMO RELIGIOSUS

Psychologowie podejmujcy temat rde religijnoci zwracaj uwag na rnorodne motywy wiary czowieka. Za S. Tokarskim39 wymieni czasem kom-plementarne, czasem sprzeczne ujcia.

1. Genetyczne rda religijnoci, instynkt religijny. O jego istnieniu zdaje si wiadczy powszechno zjawiska religijnoci od czasw najdawniej-szych do wspczesnoci (koncepcje fenomenologiczne, teoria Junga, Frankla). Coraz wicej wspczesnych badaczy poszukuje genetycznych rde religijno-ci, niektre z tych bada empirycznych zdaj si potwierdza hipotez o zasad-niczej roli biologicznego uposaenia czowieka40..

2. Dowiadczenie wasnej ograniczonoci. Zdaniem niektrych teorety-kw, o religijnoci czowieka moe decydowa wiadomo egzystencjalnej nie-wystarczalnoci (jak pisze Z. Zdybicka, przygodny i potencjalny status ontyczny osoby ludzkiej41), bezsilno wobec wielu fundamentalnych problemw egzy-stencjalnych. Zakorzenienie w tym, co transcendentne i doskonae pozwala zaak-ceptowa wasn ograniczono, wyzwala nadziej, daje si do ycia.

3. Rne ludzkie niepokoje i lk wobec mierci. Jest to jedna z najcz-ciej przywoywanych hipotez, porednio czca si z poprzedni rdem re-ligijnoci mog by sytuacyjne, powszednie i gbsze, egzystencjalne lki czo-wieka. Szczeglnie dotkliwym jest lk przed mierci. Jak pisa B. Pascal, czo-wiek jest trzcin na wietrze, istot, w ktrej drzemie trwoga. Religia zdaje si minimalizowa w niepokj, udziela dla wielu satysfakcjonujcych odpowiedzi na pytania o sens cierpienia czy o moliwo dalszego istnienia w innej rzeczywi-stoci, w wiecie pozazmysowym. Niektrzy teoretycy uwaaj, e codzienne sytuacje trudne, frustrujce zdarzenia, mog uaktywnia religijno, powodowa jej intensyfikacj (jednym sowem: stanowi mechanizm obronny), natomiast wtpliwe jest, czy generuj one wiar. Religia, w ktrej Bg przebacza, daje te moliwo redukcji poczucia winy stanowi form autoterapii. Z drugiej strony przywoa trzeba badania nad nerwic eklezjogenn, ktre dowodz, e w nie-ktrych przypadkach restrykcyjno norm moralnych moe powodowa zwik-szone poczucie grzechu i by powodem zaburze psychicznych na tle religij-nym42. S. Tokarski stwierdza, e lk przed mierci jest si dynamizujc ludz-kie denia duchowe, ale na pewno nie jest czynnikiem sprawczym religijnoci. Badania psychologiczne dowodz, e poziom lku przed mierci nie rni si u osb wierzcych i niewierzcych 43.

39 Por. S. Tokarski, Psychologiczne rda religijnoci [w:] Podstawowe zagad-nienia psychologii religii, wyd. cyt., s. 98.

40 Tame, s. 105.41 Z. J. Zdybicka, Czowiek i religia, Zarys filozofii religii, Redakcja Wydaw-

nictw KUL, Lublin 1984, s. 282. 42 Por. A. Molenda, Nerwice na tle religijnym, [w:] Podstawowe zagadnienia

psychologii religii, wyd. cyt., s. 501511.43 Por. S. Tokarski, Psychologiczne rda religijnoci, [w:] Podstawowe zagad-

nienia psychologii religii, wyd. cyt., s. 98.

67

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...4. Projekcja wasnego ojca i kompleks Edypa. Hipotez Freuda potwier-

dzaby fakt, e ludzie najczciej wyobraaj sobie Boga jako ojca i jak dowodz badania, ich stosunek do Boga w duej mierze zaley od relacji z rodzicami. Jed-nak tumaczenie religijnoci poprzez mechanizmy projekcji i kompensacji nie jest do koca uzasadnione. Socjalizacja odbywa si zazwyczaj w krgu rodzinnym. Rodzice w wychowaniu religijnym dziecka posuguj si czsto obrazami i poj-ciami zaczerpnitymi z relacji rodzinnej. Naturalne jest wic, e dziecko na wcze-snym etapie rozwoju, niezdolne do analitycznego mylenia, przenosi wyobrae-nia o ojcu i matce na wyobraenia o Bogu44.

5. Tworzenie si wasnej tosamoci i motywy hubrystyczne. Kozielecki uwaa, e czowiek posiada naturalne zdolnoci transgresyjne potrafi przekra-cza ograniczenia biologiczne, spoeczne, kulturowe, transcendowa docze-sno45. Motywacja hubrystyczna wie si z tendencj do potwierdzania i po-wikszania swojej wartoci. Wedug tej hipotezy, religijno moe by czynni-kiem sprzyjajcym dobrej samoocenie, moe podnosi subiektywne poczucie by-cia wanym, kochanym przez Boga46. Trudno zakada jednak, e motywacja hu-brystyczna moe by dominujcym czynnikiem, ktry wywouje wiar.

6. Motywy poznawcze, potrzeba sensu ycia. Wedug psychologicznej teorii atrybucji (reprezentowanej przez Heidera, Jonesa, Davisa, Bema), jednost-ka pragnie wszystkiemu, co si zdarza, nada sens, osign stabilno poznaw-cz (nastawienie realistyczne). Stara si wiadomie ksztatowa rzeczywisto (nastawienie regulacyjne). Take klasycy, tacy jak Allport i Frankl, pisali o po-trzebie sensu w yciu czowieka. Ujcie psychologw pokrywa si z przekonania-mi H. G. Gadamera, E. Cassirera i wielu innych filozofw ich zdaniem istot czowieka jest denie do zrozumienia siebie, innych ludzi, otaczajcego wiata. Homo symbolicus poznaje rzeczywisto dziki stworzonym przez siebie for-mom symbolicznym, a jedn z tych form jest religia. Religia zdaje si dawa od-powiedzi na najtrudniejsze pytania, tumaczy tajemnice bytu, wyjania niezrozu-miale zjawiska (cudowne uzdrowienia, przeycia mistyczne), pozwala zracjonali-zowa sens cierpienia, mierci. Szeroka religijna perspektywa poznawcza pozwa-la na integraln, spjn interpretacj istotnych dowiadcze czowieka. Proces poznawania nie jest skoczony. Motywacja poznawcza jest z reguy nienasyco-na, nigdy nie zostanie zaspokojona.47 Odkrywane prawdy powinny by pog-biane, konfrontowane z innymi pogldami, intelektualnie weryfikowane. Homo religiosus stawia pytania, ale i wykazuje postaw zaufania: nawet dramatyczne

44 Tame, s. 100.45 J. Kozielecki, Transgresja i kultura, Wydawnictwo Akademickie ak, War-

szawa 1997; tene Z Bogiem albo bez Boga. Psychologia religii: nowe spojrzenie, PWN, Warszawa 1991, s. 161164.

46 B. Grom, na podstawie analizy wynikw licznych bada empirycznych (m.in. Bensona i Spilki) twierdzi, e relacja midzy religijnoci i poczuciem wasnej wartoci jest pozytywna jedynie u tych osb, ktre wierz w Boga kochajcego, akceptujcego i troszczcego si, podczas gdy wyobraeniu Boga nieobecnego, karzcego i pamitliwego towarzyszy sabsze poczucie wasnej wartoci. B. Grom, Psychologia religii, wyd. cyt., s. 125.

47 S. Tokarski, Psychologiczne rda religijnoci, wyd. cyt., s. 101.

68

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...zjawiska spoeczne, krzywe linie historii jak pisa Paul Claudel postrzega jako przewidziane przez Opatrzno wydarzenia, z ktrych ostatecznie moe wy-nika obiektywne dobro48. W tym kontekcie mona powiedzie, e religia z cha-osu zdarze czyni kosmos, a czowiek religijny w wiecie fenomenw odkrywa gbszy porzdek. Zaoenie o istnieniu transcendentnego bytu, bdcego r-dem norm etycznych, trwaych wartoci, ponadczasowych idei, zdaniem wielu, w najbardziej satysfakcjonujcy sposb uzasadnia uniwersalny charakter podsta-wowych zasad, np. dotyczcych wartoci ludzkiego ycia.

7. Religijna socjalizacja. Religijno jednostki znajduje si w obszarze oddziaywania wpyww spoecznych49. Teoria spoecznych procesw uczenia si A. Bandury uwzgldnia uczenie si przez modelowanie (przez obserwacj), przez instruowanie, przez wzmocnienie i potwierdzenie spoeczne50. Czynnik spoeczny (socjalizacja i wychowanie religijne) ma podstawowe znaczenie w pro-cesie transmisji religijnoci, jednak daniem wielu teoretykw nie stanowi zado-walajcego wytumaczenia przyczyn wiary i dynamicznego charakteru ycia reli-gijnego.

Religijno ma wiele rde w tym syntetycznym zestawieniu wymienio-no tylko niektre z nich. S. Tokarski tak oto podsumowuje problem czynnikw generujcych postawy religijne: Zoone zachowania religijne nie daj si wyja-ni za pomoc jednej wszechogarniajcej motywacji, potrzeby czy pragnienia. W rzeczywistoci aktywno ta jest polimotywacyjna. Sens ycia, motywy po-znawcze, pragnienia hubrystyczne, czy te lk przed mierci wpywaj na dyna-mik i bogactwo ycia duchowego, aden jednak z tych motyww nie jest wy-starczajc przyczyn jej powstawania51.

Sdz wic, e racj mia G. W. Allport, gdy pisa, e psychologia religii nie jest w stanie w peni wyjani zoonego fenomenu religijnoci jednostki. Do-piero uwzgldnienie filozoficznej i teologicznej perspektywy daje szans na spoj-rzenie szersze, nieredukcyjne.

SUMMARY

Main Positions in the Psychology of Religion: an Introduction

This article aims to provide a synthetic interpretation of the problems of the psy-chology of religion (the tradition and the present). The author discusses three is-sues: the academic status of the psychology of religion (as a subdiscipline of gen-eral psychology), the main concepts of the psychology of religion (psychoanalyt -

48 P. Claudel, The satin slipper, New York, Sheed & Ward, New York 1945; tene Moje nawrcenie, Nasza Rodzina 78 (454455) 1982, s. 810.

49 B. Grom, Psychologia religii, wyd. cyt., s. 9.50 Tame, s. 291292; A. Bandura, Teoria spoecznego uczenia si, tum. J. Ko-

walewska, J. Radzicki, PWN, Warszawa 2007. 51 S. Tokarski, Psychologiczne rda religijnoci, wyd. cyt., s. 104. Podobne sta-

nowisko reprezentuje J. Kozielecki. Por. jego prac: Z Bogiem albo bez Boga. Psycholo-gia religii: nowe spojrzenie, PWN, Warszawa 1991, s. 162.

69

EMILIA ZIMNICA-KUZIOA GWNE STANOWISKA W PSYCHOLOGII RELIGII...ic, behaviouristic, humanistic, historical and cognitive) and sources of religious faith from a psychological viewpoint. The psychology of religion is a subdiscip-line of general psychology, which deals with the analysis of individual religiosity. The individual is the subject who experiences the sacred. The phenomenon of re-ligiousness is explicated by genetic theories (developmental psychology and evol-utionary psychology, i.e., ontogenetic and phylogenetic approaches) and by func-tional theories (the role of religion in individual life). Religion can perform the following functions in the life of an individual: it can give deeper meaning to hu-man existence, strengthen one's sense of security, ease fears, create community bonds. Bahaviourism is based on the proposition that the human being is a pass-ive respondent to environmental influences. According to psychoanalytic theory, the human being is affected by internal dynamic forces, such as instinctual drives or contradictory aspirations. The cognitive theory grants more autonomy to the human being who processes information creatively, acquires knowledge and reaches existential conclusions by him/herself. The atheist approach explains reli-giosity in terms of mental processes, without vertical references. The humanistic theory focuses on the aspiration of the human being to self-development, assumes the existence of progressive tendencies in spiritual, emotional, physical and intel-lectual development. It should be stressed that psychological perspectives do not settle ontological problems. Their authors ought to avoid questions concerning the real existence of the subject of religious relation and focus their attention on the human being and his/her psychological needs and experiences. These factors should be considered when the issue of individual religiousness is examined. In practice, numerous theoretical psychologists have entered the field of metaphys-ics, forming unauthorized judgements about the existence or non-existence of God. G. W. Allport claims that the psychology of religion cannot fully explain the complex phenomenon of individual religiosity. Taking into account philo-sophical and theological perspectives provides a chance to gain a complete and unreduced picture.

70