Encyklopedyczny słownik rehabilitacji

Autorzy

Prof. dr hab. Jan Dziedzic (J. D.) Prof. dr hab. Tadeusz Gałkowski (T.

G.) Mgr inż. Henryk Grabski (H. G.) Dr med. Janusz Jagodziński (7. J.)

Prof. dr hab. med. Aleksander Kabsch - przy współpracy mgra Wojciecha

Błaszaka (A. K.) Prof. dr hab. med. Jerzy Kiwerski (J. K.) Dr med.

Zuzanna Konieczyńska (Z. K.) Dr med. Włodzimierz Kuran {W. K.) Dr med.

Jan Łazowski (J. Ł.) Dr Tadeusz Majewski (T. M.) Dr Jerzy Mikulski (J.

M.) Dr med. Tadeusz My�liborski (T. M.) Doc. dr hab. med, Zbigniew

Nadolski (Z. N.) Mgr inż. Róża Serafin (R. S.) Prof. dr hab. med. Andrzej

Seyfried (A. S.) Prof. dr hab. Zofia Sękowska (Z. S.) Dr med. Teresa

Stańczak (T. S.) Dr med. Joanna Staręga (J. S.) Prof. dr hab. med. Halina

Szwarc (H. Sz.) Doc. dr hab. med. Leszek Warszylewicz (1. W.) Dr wf

Andrzej Zembaty (A. Z.) Dr med. Stefania Zielińska-Charszewska (S. Z.-

Ch.)

ENCYKLOPEDYCZNY

SŁOWNIK REHABILITACJI

PRACA ZBIOROWA POD REDAKCJĽ:

PROF. TADEUSZA GAŁKOWSKIEGO l PROF. JERZEGO KIWERSKIEGO

WARSZAWA 1986 PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH

Recenzenci wykazu haseł

prof. Aleksander Hulek, doc. Janina Tomaszewska

Recenzent tekstu prof. Kazimiera Milanowska

Redaktorzy mgr Irena Brzeska i mgr Krystyna SzymaAska

Redaktor techniczny Anna Ciszewska

Korektor mgr Maria Nowik

Opracowanie graficzne Michał Maryniak

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1986

Wydanie 1. Nakład 15000+225 egz. Objęto�ć 35.7 ark. i*yd.; 27 ark. druk.

Papier biblijny kl III, 50 g. 82x104. Oddano do. składania w sierpniu

1984 r. Podpisano do druku w listopadzie 1985 r-Druk ukończono w marcu

1986 r. Żarn. 436/84/M N-61

Przedmowa

Polska jest tym krajem, w którym rehabilitacja ofiar drugiej wojny

�wiatowej i 5-letniej okupacji zaczęła się rozwijać niemalże od zarania

istnienia PRL. Rzšd Polski czynił ogromne starania, aby rehabilitację

ustawić od poczštku na poziomie odpowiadajšcym ostatnim �wiatowym

do�wiadczeniom w tej dziedzinie.

Na pro�bę Rzšdu Polskiego Narody Zjednoczone udzieliły swej pomocy,

tworzšc w Warszawie swój Departament Spraw Społecznych. Za po�rednictwem

tego departamentu przybywali do kraju eksperci oraz nadchodził obfity

materiał informacyjny i naukowy. Zaczęły się też pojawiać coraz

liczniejsze polskie publikacje na temat różnych aspektów rehabilitacji.

Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej zajęło się rehabilitacjš zawodowš.

Ministerstwo Zdrowia zaczęło wdrażać zasady rehabilitacji do lecznictwa

inwalidów i osób niepełnosprawnych.

Było to dla Ministerstwa Zdrowia całkiem nowe zadanie. W kraju nie było

o�rodków rehabilitacyjnych ani wykwalifikowanego personelu

rehabilitacyjnego. W siatce płac służby zdrowia nie uwzględniano etatów

dla pracowników potrzebnych w rehabilitacji, takich jak:

kinezyterapeuta, psycholog, pracownik socjalny itp.

Należy jednak podkre�lić, że Ministerstwo Zdrowia zajmowało się w owym

okresie dwoma zagadnieniami o doniosłym społecznym znaczeniu, a

mianowicie: opanowaniem chorób zaka�nych w kraju i obniżeniem

�miertelno�ci niemowlšt. W tej sytuacji rehabilitacja w oczach

administratorów nie stanowiła tak pilnej potrzeby jak dwa wspomniane

zagadnienia. Dlatego też rehabilitacja w służbie zdrowia zaczęła rozwijać

się bez nakazów odgórnych (choć za aprobatš władz) w klinikach i

oddziałach ortopedycznych, gdzie potrzeba rehabilitacji ofiar wojny

okazała się najbardziej palšcš. Rozwijała się z dobrej woli ordynatorów,

lekarzy i personelu.

Największš trudno�ciš było zorganizowanie pełnego zespołu

rehabilitacyjnego, który trzeba było przyuczyć przy łóżku chorego.

Najłatwiej było pozyskać i przygotować magistrów wychowania fizycznego.

Toteż bardzo wiele placówek ortopedycznych uważało w owym okresie, że

rozwišzało zagadnienie rehabilitacji swych chorych, je�li urzšdziło salę

gimnastycznš i zatrudniło mgra wf.

Ta sytuacja przyczyniła się do pewnego wypaczenia tre�ci słowa

rehabilitacja. Zaczęto bowiem utożsamiać ćwiczenia ruchowe, a więc

funkcjonalnš rehabilitację, z rehabilitacjš wła�ciwš, która przecież w

cięższych przypadkach musiała być pracš całego zespołu (kompleksowš), o

czym łatwo zapominano.

Drugim nieporozumieniem terminologicznym, które powstało w o-wym okresie

i do dzi� jeszcze ujawnia się gdzieniegdzie, jest utożsamianie

rehabilitacji z ortopediš. Wynika to stšd, że w pierwszym okresie

rzeczywi�cie w tej specjalno�ci rehabilitacja rozpowszechniła się

najżywiej i najszerzej i dała najbardziej przekonywajšce wyniki. Toteż

wszystkie specjalno�ci medyczne, które miały do czynienia z chorobami

upo�ledzajšcymi sprawno�ć swych chorych, wprowadziły bardzo wcze�nie

rehabilitację do swego lecznictwa. Uczyniły to również bez nakazów, z

własnej dobrej woli. W�ród nich wymienić należy: reumatologię,

neurologię, neurochirurgię, kardiologię, pulmonologię, psychiatrię,

foniatrię i in.

Epidemia choroby Hemego-Medina {poliomyelitis), która nawiedziła nasz

kraj w 1951 r. i w latach następnych, wykazała, że rehabilitacja medyczna

może dać najlepsze wyniki tylko wtedy, gdy jest zespolona (kompleksowa),

to znaczy �ci�le zwišzana z rehabilitacjš pedagogicznš, społecznš i

zawodowš i powinna być kontynuowana aż do uzyskania optymalnego wyniku.

Z czasem wyłonił się w naszej służbie zdrowia pewien okre�lony model

rehabilitacji, który okazał się przydatny. Model ten uznała w 1970 r.

�wiatowa Organizacja Zdrowia za godny polecenia. Rehabilitacja,

dotychczas dowolnie stosowana, stała się wkrótce w kraju obowišzkowš

czę�ciš leczenia, po dokonanej przez Ministerstwo Zdrowia reorganizacji

lecznictwa w 1973 r. (wprowadzenie zespolonej opieki zdrowotnej).

Rehabilitacja, jako proces społeczno-medyczny, rozwinęła się w naszym

kraju i bardzo szybko wyszła poza zasięg lekarski. Zainteresowały się niš

liczne instytucje państwowe i społeczne, dla których problemy osób

niepełnosprawnych były bliskie. Wyrazem tego stał się rozwój

pi�miennictwa, którego autorami byli: lekarze różnych specjalno�ci,

fizjopatolodzy, socjolodzy, kinezyterapeuci, psycholodzy, pedagodzy,

ekonomi�ci, prawnicy, architekci i urbani�ci, pracownicy administracyjni

i in. Tymczasem słowo "rehabilitacja" wydawało się dla wielu okre�leniem

enigmatycznym, nie sprecyzowanym. Wywołało to liczne dyskusje, a nawet

dochodziło do nieporozumień. Zaistniała więc potrzeba opracowania

encyklopedycznego słownika rehabilitacji.

Słowo rehabilitacja pojawiło się u Anglosasów po pierwszej wojnie

�wiatowej; było ono wtedy trafnym okre�leniem. Łacińskie habilitas

oznacza zręczno�ć, sprawno�ć, a przedrostek re zwrotno�ć. Rehabilitacjš

nazwano w owym czasie przywracanie wojskowym inwalidom wojennym

sprawno�ci utraconych w następstwie doznanych okaleczeń. Rozwijała się

więc przede wszystkim rehabilitacja zawodowa - rola lekarza była

drugorzędnš. Rehabilitacja odbywała się w specjalnych o�rodkach, dokšd

kierowano inwalidów po zakończeniu leczenia.

Po zakończeniu II wojny �wiatowej sytuacja ofiar wojny była, szczególnie

w Polsce, całkowicie inna niż po I wojnie �wiatowej. Oprócz inwalidów

wojskowych, mieli�my dużš liczbę inwalidów cywilnych-mężczyzn, kobiet,

dzieci i starców. Brak w kraju o�rodków rehabilitacyjnych spowodował, że

musieli�my rozpoczšć rehabilitację w klinice czy szpitalu już w trakcie

leczenia, co miało dużo zalet i przyczyniło się do powstania tzw.

polskiego modelu rehabilitacji. Po pewnym czasie rehabilitacja z trzeciej

fazy przeszła w drugš fazę leczenia. Rola lekarza wysunęła się teraz na

pierwszy plan, on odpowiadał za leczenie i za równoczesnš rehabilitację.

Słowo rehabilitacja nie bardzo było w Polsce popularne w pierwszych

latach powojennych. Gdy jeden z ekspertów zagranicznych zapowiedział w

Poznaniu popularny wykład na temat rehabilitacji inwalidów, inwalidzi

zbojkotowali wykład sšdzšc, że mowa będzie o rehabilitacji inwa-lidów-

volksdeutschów. Nawet zwišzki zawodowe odnosiły się poczštkowo nieufnie

do akcji wprowadzenia rehabilitacji. Rozeszła się w�ród nich pogłoska, że

rehabilitacja polega na obniżeniu rent i na zmuszaniu inwalidów do pracy.

Nam lekarzom słowo rehabilitacja wydawało się również niezupełnie

wła�ciwe. Coraz bardziej traciło swe pierwotne znaczenie. Cele

rehabilitacji zmieniały się i poszerzały. Słowo to nie oddawało tego

wszystkiego, co powinno obejmować.

U osób starszych celem rehabilitacji nie mogło być przywracanie zdolno�ci

do pracy, raczej staranie o zapewnienie niezależno�ci od osób drugich i

stworzenie warunków do godziwego życia w społeczeństwie. Dotyczyło to

także tych wielu młodszych osób, których kalectwo było ciężkie i

nieodwracalne

Nie można było również mówić o przywracaniu sprawno�ci dzieciom, które

urodziły się z różnymi wadami, np. z brakiem kończyn, gdyż ich nie miały.

Odpowiedniejszym słowem byłoby tutaj raczej słowo habilitacja, to znaczy

wyrabianie nieukształtowanych sprawno�ci. Termin habilitacja jest jednak

niezręczny, kojarzy się bowiem zbytnio z postępowaniem habilitacyjnym w

celu uzyskania tytułu docenta.

W języku polskim najbardziej odpowiednim okre�leniem jest, słowo

usprawnianie. Można go łšczyć dowolnie z przymiotnikiem, np. usprawnianie

medyczne, społeczne, zawodowe, psychologiczne, pedagogiczne. usprawnianie

mowy itd.

W 1969 r. skonsultowałem się z prof. drem Witoldem Doroszewskim i

otrzymałem następujšcš odpowied�: "W wieku XIX wysiłek tworzenia polskiej

terminologii lekarskiej polegał w rozległym zakresie na polonizowaniu

terminów obcych, to znaczy na zastępowaniu nazw typu malaria, dyfteryt,

takimi nazwami jak zimnica, błotnica itp. Objaw ten tłumaczył się

ówczesnymi warunkami politycznymi, był odruchem samoobrony narodowej, �le

zresztš skierowanym, bo włšczanie się do międzynarodowej terminologii

naukowej, uczestniczenie w międzynarodowym ruchu naukowym jest

pomnażaniem sił własnego �rodowiska, a nie jego osłabianiem".

Prof, dr W. Doroszewski był przeciwnikiem stosowania słowa rehabilitacja

w innym niż pierwotnym (prawnym) znaczeniu, tj. przywracania praw i czci

osobom niesłusznie oskarżonym i ukaranym. Prof. W. Doroszewski proponował

zamiast słowa rehabilitacja termin rewalidacja, a w poszczególnych

przypadkach: reedukacja, readaptacja, resocjalizacja.

Rewalidacja (validus - fizycznie sprawny) oznaczałaby jednak przywracanie

fizycznych sprawno�ci, nie mogłaby więc odnosić się do umysłowych

sprawno�ci, ani też do wspomnianych wyżej dzieci z wrodzonymi brakami

funkcjonalnymi. Terminy - reedukacja, readaptacja, resocjalizacja sš

używane, lecz oznaczajš tylko czę�ć procesu rehabilitacji, a nie jego

całokształt.

Okazuje się więc, że nie można znale�ć lepszego okre�lenia niż słowo

rehabilitacja i trzeba przyjšć, że jest to termin umowny, wyrażajšcy

międzynarodowo uzgodnionš tre�ć. Takie stanowisko zajęły międzynarodowe i

�wiatowe organizacje rehabilitacyjne. Do takiego stanowiska przyłšczył

się Polski Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka, powołany przez

Polskš Akademię Nauk i kierowany przez prof. drš Jana Szczepańskiego,

jako prezesa.

Gdy komitet ten przystšpił do opracowania "Ekspertyzy o sytuacji ludzi

niepełnosprawnych i o stanie rehabilitacji w PRL" (Warszawa, pa�dziernik

1978 r.), rozpoczęły się dyskusje na temat terminologii rehabilitacyjnej.

Dużo czasu zabrało uzgodnienie poglšdów i ustalenie definicji.

Obecnie nie tylko zwiększyło się fachowe pi�miennictwo na tematy

rehabilitacyjne, ale wzrosło wymownie zainteresowanie samego

społeczeństwa zagadnieniem osób niepełnosprawnych. Wyrazem tego jest

choćby niedawne powołanie przy Radzie Ministrów Rady ds. Ludzi Starszych,

Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych.

Ukazanie się Encyklopedycznego słownika rehabilitacji jest niejako

odpowiedziš na jego społeczne zapotrzebowanie. Inicjatywę wydania

słownika zawdzięczamy Radzie Naukowej Państwowego Zakładu Wydawnictw

Lekarskich. Jest to szczę�liwa inicjatywa.

Podziwiam odwagę autorów, którzy podjęli się pionierskiego opracowania i

zebrania odpowiednich haseł.

Łatwo można wyobrazić sobie, ile trudu kosztowało autorów uzgadnianie

zestawu haseł i ich sformułowania, aby uniknšć powtórzeń. Ostatecznš

ocenę haseł Encyklopedycznego słownika rehabilitacji redakcja powierzyła

prof. dr Kazimierze Milanowskiej, kierownikowi I Kliniki Rehabilitacji

Akademii Medycznej w Poznaniu. Prof. Milanowska podjęła się tego

ogromnego zadania przy współpracy specjalistów z AM w Poznaniu: dr med.

Jadwigi Dembińskiej, dr med. Krystyny Mikulskiej, mgr psychologii Marii

Stachowskiej, dr med. Grażyny Wasilewskiej (z Kliniki Rehabilitacji), dr

med. Lisieckiej (z Kliniki Psychiatrycznej), doc. dr hab. med. Bożeny

Galas-Zgorzalewicz (z Kliniki Neurologii).

Z jakškolwiek opiniš spotka się pierwsze wydanie Encyklopedycznego

słownika rehabilitacji, nie będzie to miało tak wielkiego znaczenia, jak

sam fakt ukazania się tej publikacji, która działać będzie jak

przysłowiowy kij w mrowisku. Pojawiš się krytyki, korekty i uzupełnienia.

Oby było ich jak najwięcej!

Wszyscy autorzy zdajš sobie sprawę, że dopiero zebranie cało�ci haseł w

jednš ksišżkę może ujawnić luki i niedocišgnięcia i dać podstawę do

opracowania drugiego, wła�ciwego wydania dzieła.

Jest to pierwszy tego rodzaju słownik terminologiczny w Polsce. Nie wiem,

czy istnieje podobny w jakimkolwiek innym języku. Należy podziękować

goršco zarówno wszystkim autorom za ich ogromny wkład w tworzenie tego

dzieła, jak i jego inicjatorom za podjęcie tej ważnej decyzji oraz

Państwowemu Zakładowi Wydawnictw Lekarskich za jej zrealizowanie.

Ukazanie się tego wydawnictwa będzie miało duże znaczenie z różnych

punktów widzenia. Zapoczštkuje uporzšdkowanie terminologii w tak

dynamicznie rozwijajšcej się dziedzinie, jakš jest rehabilitacja osób

starszych, inwalidów i osób niepełnosprawnych. Ułatwi pracę tym

wszystkim, którzy, z urzędu czy ze względów naukowych lub zawodowych,

zajmujš się tym zagadnieniem i przyczyni się do dalszego rozwoju wiedzy z

zakresu rehabilitacji.

Prof. dr Wiktor Dega Przewodniczšcy Krajowego Zespołu Specjalistycznego

ds. Rehabilitacji oraz

Przewodniczšcy Komisji Rehabilitacji w Komitecie Terapii Do�wiadczalnej

Polskiej Akademii Nauk Poznań, dnia 11 IV 1984 roku

Wprowadzenie

'' " Przystępujšc do pracy nad Encyklopedycznym słownikiem rehabilitacji

mieli�my wiele wštpliwo�ci dotyczšcych wła�ciwego wywišzania się z

trudnych i złożonych zadań, jakie zawsze powstajš podczas przygotowania

nowych inicjatyw wydawniczych, w których uczestniczy większa liczba

współautorów. Dodatkowo sytuację naszš komplikował fakt,

i że nie mieli�my wzorca w postaci już opracowanego w polskiej

literaturze fachowej słownika z dziedziny, która w ostatnich latach

rozwinęła się znacznie, wykorzystujšc postępy poszczególnych dyscyplin

medycznych. Zdawali�my sobie sprawę z tego, że skoordynowanie wysiłków

kilkudziesięciu autorów reprezentujšcych nauki medyczne, przyrodnicze i

społeczne może przysporzyć sporo nie dajšcych się przewidzieć trudno�ci.

Z drugiej za� strony, pracujšc w dziedzinie rehabilitacji byli�my

przekonani, że istnieje wielkie zapotrzebowanie społeczne na takš

publikację, o czym �wiadczyły sygnały pochodzšce od osób zatrudnionych w

placówkach rehabilitacyjnych oraz przygotowujšcych kadry dla potrzeb tych

placówek.

Jak wiadomo, każda dyscyplina ma specyficzne dla siebie słownictwo,

własne metody i techniki badawcze. To, co jednemu specjali�cie

| wydaje się proste i jasne w obrębie dziedziny stanowišcej przedmiot

5 jego zainteresowań, może okazać się mało dostępne przeciętnemu " �

czytelnikowi nie zorientowanemu szerzej w danej dziedzinie. Stšd w naszej

pracy wynikały często takie sytuacje, że musieli�my przeko-nywać autorów

o konieczno�ci dodatkowego wyja�niania niektórych okre�leń i sformułowań.

Niekiedy zdarzało się, że dostarczone do Redakcji hasła - mimo

wcze�niejszej selekcji i wspólnych uzgodnień - powtarzały się i trzeba

było długo zastanawiać się, które z nich .a wybrać. W naszych decyzjach

kierowali�my się przede wszystkim własnym osšdem popartym dodatkowymi

konsultacjami ze specjalistami spoza zespołu autorskiego.

Zdajemy sobie sprawę, że wszelkie niedoskonało�ci i braki pod tym

względem mogš nas obcišżać. Je�li dotrš do nas głosy wyrażajšce swój

stosunek do niektórych niedocišgnięć z tym zwišzanych, postaramy się je

uwzględnić przy ewentualnym następnym wydaniu Słownika.

Z pewno�ciš Czytelnikom będzie się wydawać, .że pewne hasła zostały

omówione w sposób nieproporcjonalny - jedne sš zbyt rozwlekłe, inne zbyt

skrótowe; Pod tym względem starali�my się zostawiać autorom możliwie

szeroki margines swobody, ingerujšc tylko w przypadku rażšcych

dysproporcji. Niektóre hasła mogš budzić wštpliwo�ci, że nie wišżš się

bezpo�rednio tematycznie z problematykš rehabilitacji, że należš raczej

do kategorii różnych działów terapii lub diagnozy. Warto jednak wzišć pod

uwagę fakt, że wszystkie hasła zostały dobrane na podstawie często�ci

występowania w teorii i praktyce rehabilitacyjnej, która coraz bardziej

staje się - podobnie jak profilaktyka - jednym z ważnych etapów w

poszczególnych specjalno�ciach medycznych. Zostawiali�my decyzję o

włšczeniu tych haseł autorom, uznajšc, że będšc reprezentantami różnych

specjalno�ci medycznych najlepiej orientujš się, czy dane hasło warto

szerzej omawiać, czy też je tylko zasygnalizować uważajšc, że Czytelnik

posiada możliwo�ć rozszerzenia swej orientacji w tym zakresie, sięgajšc

do innych �ródeł.

Starali�my się w zasadzie nie przedstawiać biografii osób, posiadajšcych

zasługi w dziedzinie rehabilitacji. Zrobili�my jednak kilka wyjštków od

tej zasady, kierujšc się my�lš, że Czytelnik chciałby rozszerzyć swš

wiedzę, sięgajšc do publikacji tych osób, które na trwałe weszły do nauki

w interesujšcej nas'dziedzinie. Zrezygnowali�my również - ze względu na

brak miejsca - z podawania �ródeł bibliograficznych, choć rozumiemy, że w

wielu przypadkach byłoby to celowe i pożyteczne.

Bardziej znane okre�lenia zaczerpnięte z leksykonu nozologicznego zostały

podane w języku łacińskim, ponieważ wydawało się nam, że może to ułatwić

identyfikowanie niektórych pojęć zwišzanych z jednostkami chorobowymi,

majšcymi zastosowanie w postępowaniu rehabilitacyjnym. Z pewno�ciš

przydałyby się także synonimy poszczególnych haseł w języku angielskim

lub innych językach kongresowych, co miałoby swe głębokie uzasadnienie.

Przypuszczamy, że w jednym z następnych wydań uda nam się zrealizować

plan, by wszystkie hasła wzbogaciły się przynajmniej o jeden synonim w

języku angielskim.

Redakcja rozważała celowo�ć dołšczenia materiału ilustracyjnego,

umożliwiajšcego lepiej zrozumieć tre�ć niektórych haseł. Ze względów

technicznych oraz wskutek naglšcych terminów zmuszeni byli�my zrezygnować

z rycin. Sšdzimy, że w następnym wydaniu będzie to możliwe.

Mimo najlepszych starań, jakie towarzyszyły przygotowaniu Słownika, nie

udało się uniknšć niedocišgnięć zarówno w kompozycji, jak i tre�ci

oddanego do ršk Czytelnika dzieła. Chcieli�my zawrzeć

w nim podstawowy zasób informacji zgodny z aktualnš wiedzš dotyczšcš

szerokiego wachlarza zagadnień rehabilitacji. Z pewno�ciš zabrakło w tym

opracowaniu niektórych haseł, a z kolei zamieszczone mogš się wydawać

mniej potrzebne. Jak zwykle w przypadku pierwszych prób w tego typu

publikacji dopiero głosy Czytelników i ich ocena pozwalajš zorientować

się lepiej, jakie modyfikacje powinny być dokonane. Będziemy wdzięczni za

nadsyłanie na adres Redakcji uwag, które pozwolš nam wprowadzić konieczne

uzupełnienia i wzbogacenia w następnym wydaniu Słownika. Je�li mimo

wszystko Slownik ten okaże się pomocny specjalistom, praktykom, osobom

zajmujšcym się działalno�ciš rehabilitacyjnš i dydaktycznš - cel, jaki

sobie postawili wydawcy, redaktorzy i autorzy, będzie osišgnięty.

Tadeusz Gałkowski, Jerzy Kiwerski

abazja; niemożno�ć chodzenia lub zaburzenia chodu z tendencjš do padania

w tył, często z -> astazjš. Może występować jako konwersyjny objaw w

nerwicy histerycznej, a także w chorobach móżdżku i płatów czołowych. (Z.

K., T. S.)

aberracje chromosomów; nieprawidłowe przemieszczenie się (translokacja),

zmiany w budowie (delecja), posiadanie niewła�ciwej liczby ch. (poli-

ploidia). Niekiedy z a. ch. łšczy się obecno�ć pewnych

charakterystycznych cech dermatoglifów (linii papilarnych dłoni). A. ch.

często wišżš się z upo�ledzeniem umysłowym (7'. G.)

ahsence -ť napad padaczkowy maty

abulia; upo�ledzenie zdolno�ci do podejmowania decyzji i działania.

Występuje w tzw. zespole apatyczno-abu-licznym, w -ť depresjach. -*

zespo-. łach psychoorganicznych, szczególnie przy uszkodzeniu płatów

czołowych mózgu. (Z. K., T. S.)

adaptacja; przystosowanie; w znaczeniu ogólnym: 1. adekwatna zmiana

zachowania w zależno�ci od okre�lonej sytuacji i warunków życiowych,

pozwalajšca na optymalne funkcjonowanie; 2) reakcja przystosowawcza do

okre�lonej sytuacji bod�cowej. Pojęcie a. występuje w różnych naukach:

biologii, psychologii i socjologii. W rehabilitacji osób

niepełnosprawnych szczególne znaczenie ma: -> a. psychiczna i -> a.

społeczna. (T. M.)

adaptacja psychiczna; w odniesieniu do osób niepełnosprawnych (inwalidów)

- proces wewnętrznych przemian (psychicznych), który zapewnia im

funkcjonowanie w warunkach niepełnosprawno�ci (inwalidztwa). Przebiega

on; 1. w sferze intelektualnej - polega na modyfikacji wyobrażeń, pojęć i

sšdów o samym sobie i otaczajšcym �wiecie (ukształtowanie lub

zmodyfikowanie obrazu samego siebie), a w zwišzku z tym przy-

A

jecie nowego (zmienionego) systemu warto�ci, ocen, nastawień i oczekiwań

od ludzi i �wiata zewnętrznego; 2) w sferze emocjonalnej - polega na

przywróceniu normalnej struktury emocjonalnej, a więc adekwatnych reakcji

emocjonalnych, wytworzeniu odporno�ci (tolerancji) na sytuacje trudne,

wykorzystaniu emocji jako motywów działania prowadzšcego do defrustracji

i pokonywania trudno�ci; 3) w sferze be.hawioralnej - polega na zmianie

zachowania i dostosowaniu się do wymogów i ograniczeń wynikajšcych z

niepełnosprawno�ci (inwalidztwa). A. p. łšczy się z -ť adaptacjš

społecznš. (F. M.)

adaptacja społeczna osób niepełnosprawnych; przystosowanie do warunków

życiowych zmienionych wskutek kalectwa i przez to wymagajšcych

zmodyfikowania własnych postaw osoby niepełnosprawnej; także odpowiednie

zmiany stosunku, jaki przejawia najbliższe otoczenie. Mimo zakończonego

procesu rehabilitacji leczniczej inwalida może nie uzyskiwać wszystkich

korzy�ci z tym zwišzanych, je�li nie zostały stworzone warunki niezbędne

dla przystosowania społecznego. Bariery społeczne, takie jak: niewła�ciwe

postawy, krzywdzšce uprzedzenia, nieznajomo�ć lub niedocenianie potrzeb

osoby niepełnosprawnej mogš stanowić poważnš przeszkodę w procesie

adaptacji społecznej. Zob. też postawy wobec inwalidów. (T. G.)

adaptacja stanowiska pracy

adaptacja stanowiska pracy -> przystosowanie stanowiska pracy

adaptacja starego człowieka; nabywanie przez ustrój zdolno�ci do życia w

okre�lonym �rodowisku. Jednym z kryteriów medycznych i psychologicznych

staro�ci jest przebieg procesu adaptacji. Wraz ze starzeniem się czas

adaptacji sukcesywnie wydłuża się. Adaptacja psychiczna człowieka

starego, jej czas i skuteczno�ć zależš: od stopnia aprobaty nowej

sytuacji, jej odmienno�ci, satysfakcji, nagrody, która czeka po

zaadaptowaniu się, realno�ci celu i pomocy �rodowiska. Wydaje się, że

problem adaptacji jest jednym z kluczowych zagadnień geron-tologii. W

odniesieniu do procesów społecznych można używać pojęcia przystosowanie

społeczne na okre�lenie celowego dšżenia człowieka starego do lepszego

wzajemnego przystosowania się do �rodowiska społecznego. Należy

podkre�lić, że starzenie się i adaptacja sš to procesy przeciwstawne.

Starzenie to petryfikacja, adaptacja za� jest wyrazem gotowo�ci do

akceptacji częstych zmian. (J. S.-P.)

adaptacja zawodowa inwalidów; ważny element rehabilitacji zawodowej

polegajšcy na przystosowaniu się inwalidów do wymagań pracy i �rodowiska

pracy. Odnosi się ona w szczególno�ci do młodych inwalidów,

przystępujšcych po raz pierwszy do pracy lub inwalidów zmieniajšcych

pracę. A. z. przejawia się w efektywnym wykonywaniu zadań zawodowych i

wła�ciwym zachowaniu się w sytuacjach pracy, jak też w satysfakcji z

pracy. O a. z. inwalidów decydujš takie czynniki. jak: 1. przygotowanie

inwalidy lo pracy; 2) dobór rodzaju i warunków pracy uwzględniajšcych

obniżonš zdolno�ć do pracy, a także zainteresowania i aspiracje zawodowe

inwalidy;

3) przygotowanie �rodowiska pracy do współdziałania (współpracy) z

inwalidš. Szczególne znaczenie dla a. z. inwalidów ma wła�ciwa opieka

rehabi-litacyjno-socjalna nad inwalidami, zwłaszcza w poczštkowym okresie

zatrudnienia. Obowišzek ten spoczywa na zakładowych 'służbach do spraw

zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów w zakładach pracy (zakładowym

instruktorze inwalidzkim, wewnštrzzakładowej komisji do spraw

zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów, przemysłowej służbie zdrowia)

oraz zespo-łach rehabilitacyjnych w spółdzielniach inwalidów. (T. M.)

adiadochokincza; niemożno�ć wykonania lub - czę�ciej - spowolnienie

ruchów naprzemiennych. (J. K.)

aerosoloterapia; stosowanie w celach leczniczych do inhalacji leków i

innych substancji (sole) rozpuszczonych w wodzie. Roztwór jest rozpylany

w taki sposób, aby otrzymać czšsteczki o �rednicy ok. l mikrometra

(aeroso1.. (J. J.)

afazja; zaburzenie mowy wynikajšce z uszkodzenia mózgu. W klasycznym

podziale rozróżnia się a. moto-rycznš i sensorycznš. Pierwsza dotyczy

ograniczenia lub zniesienia zdolno�ci wypowiadania się; zwana jest też a.

ruchowš. Została opisana po raz pierwszy w 1861 r. przez francuskiego

neurologa P. Broca, który przedstawił objawy występujšce u pacjenta z

uszkodzeniem majšcym miejsce w trzecim zakręcie płata czołowego lewej

(dominujšcej) półkuli mózgu. W 1874 r. C. Wernicke, niemiecki lekarz,

przedstawił spostrzeżenia dotyczšce lokalizacji uszkodzenia mózgu, które

wywołujš a. sensorycznš, polegajšcš na niezdolno�ci rozumienia tego, co

pacjent słyszy. Uszkodzenia te obejmowały tylnš czę�ć wyższego zwoju w

płacie skroniowym. Okolica mózgu odpowiedzialna za zaburzenia mowy typu

a. motorycznej nosi odtšd nazwę o�rodka Broca,

a zaburzenia o charakterze a. senso-rycznej (czuciowej) wišzane sš z

okolicš Wernickego. Postępy wiedzy w zakresie neuropsychologii,

neurolingwi-styki oraz neurochirurgii przyczyniły się do wyróżnienia

wielu składników istotnych dla rozpoznania i szczegółowego analizowania

różnych postaci a. Wiele warto�ciowych danych na temat natury i rodzaju

występujšcych objawów można uzyskać podczas obserwowania dynamiki zmian w

trakcie rehabilitacji. Istniejš rozbudowane programy postępowania

rehabilitacyjnego, w których istotnš rolę odgrywajš elementy równoległego

oddziaływania na funkcje my�lenia i tworzenia symboli słownych. (T. G.)

afazja amnestyczna; a. nominalna;

anomia: zaburzenie pamięci nazw i pojęć przy zachowanej zdolno�ci

różnicowania znaczenia słów i łatwej aktualizacji nazwy po podpowiedzeniu

pierwszej sylaby. (5'. Z.-Ch.)

afazja całkowita; a. totalna; zniesienie wszystkich funkcji mowy z

niemożno�ciš porozumiewania się, także za pomocš mimiki i gestów

(amimia). (S. Z.-Ch.)

afazja czołowa -ť afazja ruchowa

afazja czuciowa; a. sensorycznš;

a. skroniowa; a, recepcyjna; wybiórcze zaburzenie rozumienia mowy przy

zachowanym słuchu i możno�ci mówienia. Percepcja wypowiedzi słownej-może

byćcałkowicie zniesiona (głuchota słowna - całkowita niemożno�ć

identyfikacji d�więków mowy) lub w różnym stopniu zaburzona. Może to być

zaburzenie identyfikacji słów z przedmiotem albo czynno�ciš, niemożno�ć

różnicowania przedmiotów o podobnym brzmieniu, bšd� też niemożno�ć

rozumienia jedynie rozwiniętych wypowiedzi o złożonych konstrukcjach

fleksyjnych przy prawidłowym rozumieniu poszczególnych słów i krótkich

zdań. Utrata kontroli nad

afonia

zwišzkiem znaczeniowym słowa z przedmiotem wypowiedzi może wtórnie

zaburzać ekspresję słownš (tworzenie wypowiedzi składajšcych się z

niepowišzanych znaczeniowo, lecz poprawnych artykulacyjnie słów lub

oderwanych czę�ci zdań, bšd� też tworzenie neologizmów składajšcych się

ze szczštków różnych wyrazów - tzw. a. żargonowa). {S. Z.-Ch.)

afazja dynamiczna; zaburzenie mowy spontaniczne i niemożno�ć tworzenia

rozwiniętych wypowiedzi na żšdany temat, przy zachowanej zdolno�ci

powtarzania słów i lakonicznych odpowiedzi na pytania (jedna z form -ť

afazji ruchowej). (S. Z.-Ch.)

afazja motoryczna -> afazja ruchowa

afazja nominalna -ť afazja amnestyczna

afazja recepcyjna -> afazja czuciowa

afazja rozwojowa -> alalia

afazja ruchowa; a. motoryczna; a. czołowa; wybiórcze zaburzenie czynno�ci

mowy, zdolno�ci wyrażania my�li słowami. Ekspresja słowna może być

całkowicie zniesiona (a. totalna) bšd� w różny m stopniu zaburzona;

zaburzenie artykulacji głosek, niemożno�ć płynnego łšczenia ich w sylaby

i słowa, niemożno�ć tworzenia rozwiniętych wypowiedzi. (S. Z.-Ch.)

afazja sensorycznš -ť afazja czuciowa

afazja skroniowa -ť afazja czuciowa

afazja totalna -ť afazja całkowita

afiliacja; potrzeba nawišzywania bliskich kontaktów społecznych i

przynależno�ci do kogo� lub do jakiej� grupy. A. łšczy się z poczuciem

niepewno�ci co do własnych przedsięwzięć i potrzebš wzmocnienia poczucia

swej tożsamo�ci. Potrzeba a. charakteryzuje osoby ze słabszym "ja". (T.

G.)

afonia; brak głosu; występuje w wyniku takich przyczyn, jak: operacyjne

usunięcie strun głosowych, pod wpły-

agnozja

wem przecišżenia narzšdu głosu, wskutek przewlekłego zapalenia krtani i z

innych powodów. A. może też być następstwem silnych przeżyć

emocjonalnych, pod wpływem których występuje zwiotczenie i niedowład

czynno�ciowy mię�ni krtani. Zob. też krtań, wycięcie.(F. G.)

agnozja; niezdolno�ć rozpoznawania przedmiotów spowodowana zmianami

organiczr mi w mózgu. Łšczyć się może z apraksjš i afazjš. Wyróżnia się

a. słuchowš, czyli niezdolno�ć rozpoznawania słów i d�więków, a.

wzrokowš, a. dotykowš. Istniejš metody służšce specjalnie do oceny

różnego rodzaju a., stosowane w przypadku dzieci i dorosłych, u których

podejrzewa się mniej lub bardziej nasilone uszkodzenia centralnego układu

nerwowego. A. jest zaburzeniem ograniczajšcym znacznie rozwój funkcji

porozumiewania się i rozwój umysłowy dziecka. Wraz z ustępowaniem a.

obserwuje się poprawę w zakresie zdolno�ci językowych. (T. G.)

agnozja dotykowa; astereognozja;

niemożno�ć rozpoznawania przedmiotu za pomocš dotyku, przy nieza-burzonym

czuciu powierzchownym i głębokim. (S. Z.-Ch.)

agnozja słuchowa; niemożno�ć rozpoznawania d�więków, bezpo�rednia

przyczyna afazji czuciowej. (S. Z.-Ch.)

agnozja topograficzna; autotopagno-zja; brak orientacji w zakresie

własnego ciała. (S. Z.-Ch.)

agonista: protagonista; w układzie ruchu - mięsień wykonujšcy wła�ciwy

skurcz dla uzyskania zamierzonego ruchu. (J. K.)

agrafia; zaburzenie zdolno�ci pisania przy prawidłowym intelekcie i

zachowanej sprawno�ci ršk. (S. Z.-Ch.)

agramatyzm; zaburzenia w zakresie poprawnego - pod względem gramatycznym

- formułowania wypowiedzi słownych. A. występuje w niektórych

zaburzeniach mowy pochodzenia o�rodkowego (mózgowego). Chory może my�leć

poprawnie i wyrażać ogólny sens wypowiedzi w sposób zrozumiały, lecz nie

potrafi zbudować zdania całkowicie poprawnego gramatycznie. (T. G.)

agrawacja; wyolbrzymianie (�wiadome lub pod�wiadome) przez chorego

przeżywanych dolegliwo�ci i zaburzeń. Może występować w chorobach

somatycznych, w -> nerwicach, w -ť depresji, w -ť psychozach reaktywnych

i innych zaburzeniach psychicznych. Wystšpieniu i utrwalaniu a. sprzyja

sytuacja, w której głęboko�ć zmian chorobowych może przynie�ć choremu

korzy�ci (np. odszkodowanie, renta). (Z. K., T. S.)

agresja; wrogie zachowanie fizyczne lub słowne skierowane wobec otoczenia

lub wobec siebie (autoagresja), wywołane psychicznymi stanami

emocjonalnymi, takimi jak: gniew, strach, lęk, napięcie, rozdrażnienie.

A. może być skierowana na osobę lub przedmiot wywołujšcy te emocje lub na

obiekt zastępczy. W zaburzeniach psychicznych a. występuje najczę�ciej:

w -> zespole paranoidalnym np. jako próba obrony przed domniemanym

prze�ladowcš, w -> depresji, najczę�ciej jako próba samobójcza, w ->

manii, gdy otoczenie usiłuje ograniczyć patologicznš aktywno�ć chorego, w

-ť zespole psychoorganicznym. na skutek wybuchowo�ci, drażliwo�ci,

dysforii, oraz w -> zaburzeniach osobowo�ci. (Z. K.. T. S.)

akalkulia; utrata zdolno�ci liczenia i rachowania. (5'. Z.-Ch.)

akceleracja rozwoju; zjawisko przyspieszania procesów rozwojowych,

obserwowane w różnych społeczeństwach lub grupach społecznych, zachodzšce

pod wpływem urbanizacji, zmian w sposobie żywienia, uprzemysłowienia. A.

r. nie zawsze jest

aktywno�ć fizyczna niedostateczna

zjawiskiem korzystnym i nie ma charakteru liniowego. Stanowi przedmiot

zainteresowań antropologów i fizjologów, je�li chodzi o rozwój fizyczny

dzieci i młodzieży. A. r. umysłowego i emocjonalnego jest obserwowana w

ostatnich latach przez psychologów i poddawana długofalowym badaniom w

zespołach wielospecjalistycznych.

(F. G.)

akceptacja inwalidztwa; jest postawš zapewniajšcš pozytywny stosunek do

rehabilitacji oraz zmian, jakie wišżš się z potrzebami przystosowania się

do nowych warunków życia. Wiele osób, zwłaszcza dotkniętych kalectwem

wskutek wypadku lub zabiegu chirurgicznego, nie może się pogodzić z nagle

zaistniałš sytuacjš, w jakiej się znale�li. Doniosłš rolę w

zaakceptowaniu przez osobę niepełnosprawnš zaistniałej sytuacji i

wszystkich konsekwencji łšczšcych się z kalectwem odgrywa oddziaływanie

psychoterapeutyczne prowadzone od samego poczštku oraz łšczone z

rehabilitacjš leczniczš. {T. G.)

akcja nieprzetartego szlaku; wykorzystanie zajęć prowadzonych w ramach

organizacji harcerskiej do oddziaływań wychowawczych na dzieci i młodzież

niepełnosprawnš. Drużyny harcerskie organizowane sš np. przy placówkach

szkolnictwa specjalnego, przy szpitalach i sanatoriach, w których

przebywajš na leczeniu i rehabilitacji dzieci i młodzież niepełnosprawna.

(T". G.)

akroccfalia; skrócenie czaszki w wymiarze przednio-tylnym, zwišzane z

przedwczesnym zro�nięciem szwu wieńcowego; towarzyszy mu nieraz

zniekształcenie ko�ci twarzy. A. łšczy się z upo�ledzeniem umysłowym.

Zob. też anomalie somatyczne. (T. G.)

akton; mięsień lub czę�ć (np. głowa) mię�nia, którego włókna majš

jednakowy lub zbliżony kierunek przebiegu

względem osi obrotu w stawach, ponad którymi przebiega. A. składa się z

setek lub tysięcy ->jednostek motorycz-nych. Liczba pobudzonych jednostek

motorycznych decyduje o warto�ci siłowej a. A. sš np. wszystkie głowy

mię�nia czworogłowego uda, czę�ć przednia, �rodkowa i tylna mię�nia

naramiennego. Zob. też: funkcjonalno�ć mię�nia; funkcja mię�nia; klasa

mię�nia. (A. K.)

aktywizacja zawodowa inwalidów -ť zatrudnienie inwalidów

aktywno�ć bioelektryczna mię�nia;

wytwarzanie potencjałów elektrycznych w czasie czynno�ci włókien

mię�niowych -> jednostki motorycznej mię�nia. Sš to pršdy o

częstotliwo�ci od kilku Hz do kilku kHz. o napięciu od kilku (JI.V do

kilku mV. Rejestracja tych pršdów nazywa się -> elektromiografiš. {A. K.)

aktywno�ć fizyczna niedostateczna;

hipokineza; powoduje zmiany czynno�ci fizjologicznych, głównie przemiany

materii i kršżenia, ułatwiajšce powstawanie niektórych chorób, w tym

miażdżycy i zwišzanych z niš chorób układu kršżenia. Najszybsze

narastanie niekorzystnych zmian występuje przy zupełnym ->

unieruchomieniu. Głęboko�ć i trwało�ć tych zmian zależy od stopnia i

czasu trwania hipokinezji i od tego, czy występowała ona w okresie

rozwojowym czy pó�niej. Wykazano, że zagrożenie chorobš wieńcowš i nagłym

zgonem w przebiegu tej choroby jest odwrotnie proporcjonalne do wysiłku

fizycznego w pracy zawodowej. I tak zagrożenie nagłym zgonem u ludzi

pracujšcych z najmniejszym wysiłkiem fizycznym jest 3.5 razy większe niż

u pracujšcych w stanie maksymalnego wysiłku. U ludzi wytrenowanych,

przystosowanych do dużego wysiłku, przemiana materii jest nastawiona

anabo-licznie i występuje parasympatykoto-

aktywno�ć zawodowa starych ludzi

niš. U tych ludzi zaprzestanie wysiłków wiedzie do otyło�ci. A. f.

niedostateczna jest zaliczana do czynników zagrożenia (ryzyka) chorób u-

kładu kršżenia i często łšczy się z innymi czynnikami zagrożenia, takimi

jak: otyło�ć, hipercholesterolemia, gli-kozuria i in., ponieważ wysiłek

fizyczny, jako najważniejsza pozycja rozchodu w bilansie energetycznym,

przyczynia się do regulacji poziomu tłuszczów, cholesterolu i cukru we

krwi. Jako wystarczajšcy dla utrzymania zdrowia przyjmuje się wysiłek

przyspieszajšcy akcję serca u mężczyzn do 120 uderzeń na minutę (2Hz)

przez 20 minut codziennie, za� u kobiet o 15 do 20% mniejszy. (J. Ł.)

aktywno�ć zawodowa starych ludzi;

kontynuowanie bšd� podejmowanie pracy zawodowej przez osoby, które

osišgnęły wiek emerytalny. Obowišzujšce w Polsce ogólne zasady granicy

wieku produkcyjnego wynoszš: dla kobiet - 60 lat, a dla mężczyzn -65 lat.

Istniejš jednak pewne odstępstwa dla poszczególnych grup zawodowych bšd�

to ze względu na szczególnie trudne warunki pracy (np. górnicy), bšd� też

specjalne predyspozycje i sprawno�ci niezbędne do wykonywania danej pracy

(np. piloci). Problem a. z. starych ludzi rozpatrywany jest najczę�ciej w

dwóch aspektach: ekonomicznym -jako kwestia proporcji między liczbš

ludno�ci w wieku produkcyjnym a liczbš osób w wieku poprodukcyjnym, i

psychospołecznym - wišżšcym się z potrzebš aktywnego działania człowieka

oraz poczucia przydatno�ci społecznej. Wska�nik aktywno�ci zawodowej

ludzi starych na wsi kształtuje się od lat na poziomie �rednio 85%, w

mie�cie natomiast podlega silnym wahaniom w zależno�ci od sytuacji na

rynku pracy. [J. S.-P.)

akumetria -> audiometria słowna

akupunktura; metoda leczenia (zapożyczona z medycyny chińskiej) za pomocš

wkłuwania, w �ci�le okre�lone miejsca skóry, cienkich srebrnych lub

złotych igieł; a. stosowana w Polsce głównie w leczeniu zespołów

bólowych. (S. Z.-Ch.)

alalia; afazja rozwojowa; występuje u dzieci przed zakończonym rozwojem

mowy. Charakteryzuje się trudno�ciami w rozumieniu przez dziecko mowy, w

powtarzaniu usłyszanych przez nie wypowiedzi i ograniczeniami zdolno�ci

gło�nego wypowiadania się. U dzieci z a. nie występujš cechy pierwotnego

upo�ledzenia umysłowego, choć zdarza się, że sš one uważane za

upo�ledzone. Istnieje wiele uwarunkowań tego typu odchyleń od normy, a

ustalenie przyczyn powstawania a. udaje się nieraz dopiero w trakcie

postępowania usprawniajšcego. (T. G.)

aleksja; utrata zdolno�ci czytania przy prawidłowym intelekcie i

zachowanej ostro�ci wzroku (wariant agnozji wzrokowej). [S. Z.-Ch.)

alfabet palcowy; system znaków oparty na ruchach i układach palców, w

którym poszczególnym głoskom odpowiadajš osobne ułożenia lub ruchy

palców. A. p. oddaje usługi w przekazywaniu informacji i kształceniu osób

głuchych. Znany jest także pod nazwš daktylografii (daktylologii) i

często stanowi �rodek uzupełniajšcy dla -* mowy migowej, gdy chodzi o

przekazanie takich danych, które nie dadzš się okre�lić gestami, jak:

nazwiska, liczby, daty itp. (T. G.)

alkoholizacja; podawanie alkoholu drogš pozajelitowš w celach

leczniczych. W rehabilitacji a. stosowana niekiedy w leczeniu

spastyczno�ci, jak również zespołów bólowych. (S. Z.-Ch.)

alkoholizacja mięsni; wstrzykiwanie 30-procentowego alkoholu w punkty

motoryczne mię�ni. (S. Z.-Ch.)

alkoholizacja nerwów i zwojów; na-

strzvkiwanie odcinka nerwu lub zwoju nerwowego 80-procentowym roztworem

alkoholu w celu okresowego wyłšczenia jego czynno�ci. (S. Z.-Ch.)

alkoholizm; uzależnienie od alkoholu polegajšce m. in. na: utracie

kontroli nad piciem, przeżywaniu objawów głodu alkoholowego,

skoncentrowanie my�li na piciu alkoholu i używaniu go w sposób

przekraczajšcy kulturowe wzorce przyjęte w �rodowisku pijšcego oraz

utracie zdolno�ci reagowania na sankcje społeczne (na zagrożenie utratš

pracy, rozwodem itp.), występowaniu po wytrze�wieniu zespołu

abstynencyjnego (tj. pocenia się, nudno�ci, wymiotów, drżenia, lęków,

rozdrażnienia). Czasem w zespole abstynencyjnym występujš elementy lub

pełen obraz -> majaczenia alkoholowego lub napady drgawkowe. W przebiegu

a. tolerancja na alkohol zmienia się (zwiększa lub zmniejsza). W

nadużywaniu alkoholu wyróżnia się fazy: wstępnš i ostrzegawczš, w których

występuje epizodyczne, pó�niej nawykowe picie nadmierne, i fazę nałogu

alkoholowego, w której w pełni ujawnia się zespół uzależnienia od

alkoholu. A. w Polsce jest zjawiskiem powszechnym, co wišże się m. in. z

tradycyjnym kodeksem obyczajowym i społecznym przymusem picia. Zmiana

norm obyczajowych - usunięcie alkoholu z uroczysto�ci rodzinnych,

towarzyskich, z zakładów pracy - jest podstawowym czynnikiem profilaktyki

a. Przeciętnie co dziesišta osoba "zwyczajowo" nadużywajšca alkoholu

przechodzi w fazę uzależnienia. W przebiegu alkoholizmu wystšpić mogš

psychozy alkoholowe, takie, jak: -> majaczenie, halu-cynoza alkoholowa

(utrzymujšce się omamy słuchowe), psychoza Korsa-kowa (trwała utrata

zdolno�ci zapamiętywania z wypełnieniem luk pa-

ambitendencja

mięciowych -�� konfabulacjami, której towarzyszy zwykle zapalenie

wieloner-wowe), otępienie. A. przejawia się też zmianami somatycznymi

(marsko�ć wštroby, nieżyty żołšdka, nieżyt krtani), wskutek których

długo�ć życia alkoholików jest o 10-22 lat krótsza od oczekiwanego. Do

skrócenia życia przyczynia się też kilkakrotnie zwiększona wypadkowo�ć w

tej grupie osób i często�ć samobójstw, 3-9 razy wyższa niż w ogólnej

populacji. Leczenie polega na wielostronnym oddziaływaniu

psychospołecznym (szczególnie w przypadkach z objawami psychodegradacji)

i medycznym, a także psychoprofilaktycznym wobec rodziny. (Z. K., T. S.)

alloplastyka sprężynowa; metoda operacyjna leczenia urazowych uszkodzeń

kręgosłupa (wprowadzona do praktyki klinicznej przez Weissa), polegajšca

na zastšpieniu rozerwanych więzadeł kręgosłupa - parš sprężyn połšczonych

z haczykami zaczepionymi na łukach kręgów (zwykle dwa kręgi powyżej i dwa

poniżej miejsca uszkodzenia). A. s. jest szczególnie przydatna w leczeniu

zwichnięć oraz złamań kręgów fleksyjnych bšd� kom-presyjno-fleksyjnych,

przebiegajšcych z zachowaniem cało�ci wyrostków stawowych i tylnej czę�ci

złamanego trzonu. Metoda ta, przywracajšc elastycznš stabilno�ć

kręgosłupa, pozwala na podjęcie wczesnej pionizacji biernej (łóżka

żywieckie, stoły pionizacyjne) oraz czynnej (zwykle w 3 -4 tygodnie od

urazu). Umożliwia ona znaczne skrócenie czasu hospitalizacji po

osišgnięciu możliwie pełnej sprawno�ci funkcjonalnej chorego (zależnej od

wysoko�ci i stopnia uszkodzenia u-kładu nerwowego). (J. K.)

ambitendencja; dšżenie do jednoczesnej realizacji sprzecznych ze sobš

celów. Może się łšczyć z -> ambiwa-lencjš; a. występuje w schizofrenii,

ainbiwaJencja

nerwicach, zaburzeniach osobowo�ci. (Z. K., T. S.)

ambiwalencja; jednoczesne przeżywanie sprzecznych stanów emocjonalnych,

np. miło�ci i nienawi�ci. W stanach patologii występuje w schizofrenii,

nerwicach, zaburzeniach osobowo�ci, często łšcznie z -> ambitenden-cjš.

(Z. K., T. S.)

ambiwalflicja uczuć; zmieniajšce się bez logicznego uzasadnienia reakcje

uczuciowe, stanowiš jeden z charakterystycznych objawów schorzenia

psychicznego. A.u. może powodować poważniejsze trudno�ci w kontrolowaniu

interakcji społecznych i ogranicza zdolno�ć przystosowania się do

otoczenia. (T. G.)

amcncja -> splštanie

Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Upo�ledzenia Umysłowego;

organizacja majšca duży wkład w rozwój badań zwišzanych z różnymi

aspektami diagnozy, wychowania, leczenia i rehabilitacji osób

upo�ledzonych umysłowo. Z inicjatywy tego towarzystwa opracowane zostały

rozmaite metody oceny (m. in. Skala zachowania przystosowawczego dzieci i

młodzieży). Również na jego zlecenie ustalono zasady i stworzono nowš 5-

stopniowš klasyfikację upo�ledzenia umysłowego, na której wzorowana jest

klasyfikacja 4-stopniowa, zalecana w krajach europejskich przez �wiatowš

Organizację Zdrowia. (T. G.)

anmc/ja: objaw z kręgu zaburzeń -* pamięci, niemożno�ć przypomnienia

sobie minionych zdarzeń, może być całkowita lub czę�ciowa. Dotyczy zwykle

okresu, w którym występowały zaburzenia �wiadomo�ci (np. po urazach

mózgu, zatruciach, w padaczce). Może obejmować pewien okres przed chorobš

- wtedy jest to a. wsteczna. (Z. K., T. S.)

amplituda d�więku; cecha akustyczna odpowiadajšca natężeniu bod�ca.

Jest to maksymalne odchylenie drgajšcych czšsteczek od stanu

spoczynkowego. ilustrowane na wykresie sinusoidalnym pionowymi

wychyleniami w stosunku do linii poziomej. Od wielko�ci a. zależy siła

słyszanych d�więków. (F. G.)

amputacja; amputat io', odcięcie; operacyjne usunięciejakiego� organu,

kończyny lub jej czę�ci. Rozróżniamy: a. otwartš - odjęcie kończyny z

pozostawieniem rany pooperacyjnej, zamknięcie rany następuje w

pó�niejszym terminie, lub też rana goi się przez ziarninowanie, oraz a.

zamkniętš - odjęcie kończyny z zeszyciem rany operacyjnej (powięzi,

skóry) w czasie pierwszej operacji, uformowanie kikuta. A. w zakresie

kończyn górnych i dolnych sš przeprowadzone na różnych wysoko�ciach.

Szczególnym przypadkiem sš a. palców ręki dłoni i stóp. (Z. N.)

amputacja mioplastyczna; amputatio mioplastica: polega na uzyskaniu

dobrze ukrwionego i bezbolesnego kikuta, o ustalonych i zrównoważonych

przyczepach obwodowych mię�ni. przez zeszycie antagonistycznych grup

mię�niowych z sobš i z obwodowym odcinkiem ko�ci. Kikut uformowany

mioplastycznie jest warunkiem korzystania z protezy pełnokontaktowej. (Z.

N.)

analiza akustyczna; rozłożenie na podstawowe parametry (częstotliwo�ci i

natężenia) zarejestrowanego na ta�mie magnetofonowej zapisu d�więkowego.

Powstaje wówczas widmo akustyczne (spectrum) d�więku. A. a. jest metodš

pomocniczš w diagnostyce niektórych zaburzeń mowy i głosu; stosowana jest

do�ć często w rehabilitacji foniatrycznej. [T. G.)

analiza czynnikowa; metoda ilo�ciowego opracowywania wyników badań

psychologicznych, wykorzystujšca podej�cie korelacyjne i szukajšca

czynników warunkujšcych zaistniałe współzależno�ci między wynikami badań.

Przy poszukiwaniu wspomnianych czynników a. c. posługuje się także

zasadami i metodami analizy trygonometrycznej. Od czasów swych

prekursorów, G. H. Thomsona (1939) i 1. 1. Thurstone'a (1947), a. c.

wzbogaciła swš metodykę i stale doskonali swe metody. (T. G.)

analiza mikroruchów; ma zastosowanie w operacjach bardzo krótkich,

wielokrotnie się powtarzajšcych. Metoda ta rejestruje czynno�ci wykonane

w ułamkach sekund. Frank B. Gilberth rozdzielił ruchy na elementy

(atomy), które nazwał "therblingami" (od nazwiska Gilberth czytanego

wspak). Sš one następujšce: transport bez ładunku; chwycenie; trzymanie;

puszczenie; nastawianie; złšczenie; rozłšczenie; ustawienie; szukanie;

wybranie; planowanie; kontrola; wykonywanie; postój nieunikniony; postój

do uniknięcia; odpoczynek. Stosowanie tak precyzyjnego podziału pozwala

na bardzo dokładnš segregację, a następnie na opracowanie najlepszych

wzorców ruchów, pozwalajšcych robotnikowi na wykonanie powtarzajšcych się

czynno�ci z minimalnym wysiłkiem i zmęczeniem. Jest to jednak metoda

bardzo pracochłonna i wymagajšca dużego do�wiadczenia. Powinna być

stosowana, gdy występuje upo�ledzenie sprawno�ci palców ręki i chodzi

dosłownie o ułamki sekund. [Z. N.)

analiza pracy; badanie procesu pracy pod względem wymagań (fizycznych,

psychicznych i społecznych) stawianych pracownikowi, warunków pracy, jej

organizacji, przebiegu i niezbędnego wyposażenia (surowców, narzędzi

itd.). A. p. dokonuje się dla różnych celów, np. doboru pracowników,

szkolenia zawodowego, wydajno�ci pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy. W

ujęciu

anamneza

szczegółowym a.p. odnosi się do konkretnego stanowiska pracy czy zawodu.

Ma ona duże znaczenie dla celów rehabilitacji zawodowej, a więc

możliwo�ci pracy na danym stanowisku lub w danym zawodzie. Zob. też

analiza stanowiska pracy. (7'. M.) analiza stanowiska pracy (zawodu);

badanie majšce na celu zebranie i usystematyzowanie informacji o

wykonywanej pracy na danym stanowisku lub w zawodzie. Szczególne

znaczenie ma ona w rehabilitacji zawodowej, gdy chodzi o ustalenie, czy

na danym stanowisku pracy (zawodzie) może pracować inwalida lub inna

osoba o obniżonej zdolno�ci do pracy. A. s. pracy obejmuje takie

czynniki, jak:

1. rodzaj występujšcych czynno�ci i operacji oraz używanych narzędzi i

maszyn; 2) warunki pracy; 3) wymagane sprawno�ci fizyczne i psychiczne;

4) obcišżenie fizyczne i psychiczne;

5) kwalifikacje zawodowe; 6) możliwo�ci -> przystosowania stanowiska

pracy dla potrzeb różnych kategorii inwalidów. Wynikiem a. s. pracy jest

tzw. charakterystyka stanowiska pracy zawierajšca wszystkie niezbędne

informacje o pracy na tym stanowisku. Zgodnie z instrukcjš Ministra

Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12. VII. 1966 r. (Dz. Urz. MZiOS nr

17, póz. 72) zakłady pracy zobowišzane sš do sporzšdzania charakterystyk

stanowisk pracy. Służš one m. in. do typowania stanowisk pracy dla

inwalidów. Zob. też: analiza pracy; system zatrudniania inwalidów;

zatrudnienie inwalidów. (T. M.)

anamneza; zbiór informacji na temat indywidualnych dotychczasowych losów

badanej osoby, zebranych za pomocš dokładnego wywiadu, rozmowy,

kwestionariusza. Dane te porównuje się z wynikami aktualnie

przeprowadzanych badań, aby uzyskać możliwie pełny obraz prognozy. {T.

G.)

�4

anartria

aiiartria: całkowita niemożno�ć tworzenia artykułowanych d�więków mowy,

spowodowana uszkodzeniem aparatu artykulacyjnego; mię�ni warg, języka,

krtani; dlatego nigdy nie występuje jako izolowany objaw, a jako element

-> zespołu opuszkowego i pseudoopuszkowego. Rozumienie mowy, pismo,

czytanie, "mowa wewnętrzna" - pozostajš nie zaburzone. (S. Z.-Ch.)

anenccfalia; bezmózgowie; brak mózgu u noworodka jako wynik wczesnego

zadziałania, w pierwszych tygodniach cišży, ' uszkadzajšcych czynników na

tworzšce się zawišzki o�rodkowego układu nerwowego. Dla a. przyjmuje się

granice wieku zarodka od 24 do 26 dni. Czynniki działajšce do 16 tygodnia

cišży mogš powodować uszkodzenia zarodka zwane embriopatiami. Powyżej

tego okresu mamy do czynienia z uszkodzeniami płodu (fetopatiami). (T.

G.)

ankyloglossia -ťjęzyk przyro�nięty

Anochin Piotr (ur. 1898 r.); radziecki neurofizjolog, specjalista z

zakresu kompensacji. (A. Z.)

anoksja: niedobór tlenu w tkance mózgu, który jest bardzo czuły na to

ograniczenie. Nasilona a. doprowadza do utraty przytomno�ci, natomiast

trwajšca 3-5 min może spowodować nieodwracalne zmiany patologiczne w

mózgu. A. występuje także w wyniku zatrzymania oddechu, czyli ->

asfiksji. Dwutlenek węgla, zalegajšcy wskutek tego we krwi, podnosi się

do gro�nego poziomu przekraczajšcego 74 hPa i zatruwa o�rodki mózgowe. A.

łšczy się u noworodków z zamartwicš sinš lub bladš, które sš

niebezpieczne dla życia i dalszego prawidłowego rozwoju dziecka. Te

incydenty okołoporodowe ze względu na swš szkodliwo�ć sš ważnymi

informacjami, o które pyta się podczas

zbierania danych anamnestycznych od rodziców dziecka. (T. G.)

anomalie somatyczne; nieprawidłowo�ci w budowie ciała. Występujš czę�ciej

u dzieci upo�ledzonych umysłowo, autystycznych oraz przejawiajšcych

nadmiernš pobudliwo�ć. Z poważniejszych a. s. wymienić należy

zniekształcenia w budowie czaszki i twarzy typowe dla zespołu Crouzona.

Towarzyszš im: wytrzeszcz gałek ocznych, wzmożone ci�nienie �ródczasz-

kowe i czasami uszkodzenie wzroku. Nierzadko zdarza się w tym zespole

uszkodzenie układu nerwowego i upo�ledzenie umysłowe. W�ród innych

anomalii, wyróżniajšcych się charakterystycznym kształtem czaszki oraz

zro�nięciem palców dłoni i stóp, jest zespół Aperta, w którym także

występuje upo�ledzenie umysłowe. Innym typem a. s. jest charakterystyczne

zniekształcenie całego ko�ćca zwane achondroplazjš, wyróżniajšce się

niskim wzrostem, krótkimi kończynami, dużš głowš z wypukłym czołem. Duże

zniekształcenia ko�ćca występujš z powodu wrodzonych wad zwišzanych z

nieprawidłowym kostnieniem oraz łamliwo�ciš ko�ci. Nieraz towarzyszš tej

a. s. upo�ledzenie umysłowe i zaburzenia słuchu. Istnieje wiele

nieznacznych odchyleń od normy w zakresie budowy ciała: zbyt

wysklepionepodniebienie, przyro�nięte płatki uszne, czę�ciowo zro�nięte

palce stóp, skrzywiony do �rodka mały palec ręki, szerokie rozstawienie

oczu i inne a. s. (T. G.)

anomia -> afazja amnestyczna anoreksja; anore.\'ia neryosa, brak

łaknienia na tle psychogennym, opisany po raz pierwszy przez angielskiego

lekarza W. Gulla (1874). A. jest uwarunkowana, podobnie jak i inne

zaburzenia psychosomatyczne, przeżywanymi konfliktami. Do a. mogš

25

dołšczyć się zakłócenia funkcji wegetatywnych (wewnętrznego wydzielania).

W przypadku a. prowadzi się leczenie psychoterapeutyczne i odpowiednie

oddziaływanie na �rodowisko rodzinne. (7-. G.)

antagonista; w narzšdzie ruchu mięsień działajšcy w kierunku przeciwnym

do mię�nia wykonujšcego ruch, zwanego protagonistš. A. w każdym ruchu

czynnym zapewnia płynno�ć i koordynację. (A. Z.)

antropometria funkcjonalna -> an-tropotechnika

antropometria klasyczna; polega na pomiarach ciała opartych na dobrze

zdefiniowanych punktach antropometrycznych: pomiary sš wykonywane na

osobie stojšcej lub siedzšcej, wyprostowanej, która trzyma głowę w

pozycji "frankfurckiej". Przestrzennš orientację opisu ciała ułatwia

układ prostopadłych płaszczyzn, zwišzany z osiš symetrii ciała.

Płaszczyzna strzałkowa dzieli ciało na czę�ć lewš i prawš, za�

płaszczyzna czołowa dzieli je na czę�ć tylnš i przedniš. Z płaszczyzn

poziomych szczególnš rolę odgrywa płaszczyzna służšca do ustalenia

pozycji głowy, zwanš frankfurckš, wyznaczona przez trzy punkty: lewy i

prawy tragion oraz najniższy punkt lewego oczodołu. Klasyczne pomiary

antropometryczne sš wykonywane bezpo�rednio za pomocš antropometru,

cyrkli kabłškowych i prostych, suwaka oraz ta�my. A. k. jest dostosowana

do statycznego opisu ciała, za� dla scharakteryzowania człowieka

czynnego, np. wykonujšcego pracę, potrzebne sš inne metody, które sš

tworzone w ramach antropometrii funkcjonalnej, okre�lanej także jako ->

antropotechnika. (Z. N.)

antropotechnika; w krajach anglosaskich okre�lana także jako inżynieria

ludzka albo zhumanizowana technika.

aparat słuchowy

Domenš jej zainteresowania sš: 1. zasięgi ruchów kończyn przy dowolnej

postawie; 2) postawa ciała determinowana przez wykonywanš czynno�ć;

3) ruchy ciała, głównie kończyn. Metody pomiarowe stosowane w czasie

badań antropotechnicznych sš wykorzystywane w projektowaniu inżynierskim

i służš dostosowywaniu stanowisk pracy w sensie zapewnienia prawidłowych

stosunków przestrzennych dla operatorów tych stanowisk. (Z. N.)

aparat słuchowy; w potocznym rozumieniu urzšdzenie wzmacniajšce słuch,

inaczej proteza słuchowa. Rozróżnia się a. s. indywidualne, noszone przez

osoby z uszkodzonym słuchem, oraz stołowe, inaczej stacyjne, instalowane

w pomieszczeniach (najczę�ciej w klasach szkolnych). Ten drugi rodzaj a.

s. posiada lepszš zdolno�ć wzmacniania, najczę�ciej a. s. stacyjne

łšczone sš z mikrofonem i pulpitem dyspozycyjnym osoby prowadzšcej

zajęcia szkolne. Dzięki postępowi elektroniki akustycznej z każdym rokiem

doskonali się charakterystyka a. s., które odznaczajš się obecnie dużš

wierno�ciš przenoszenia d�więku i znacznš siłš wzmacniania. Aby móc

dobrze dobrać a. s., należy przeprowadzić specjalne badania

audiometryczne okre�lajšce tzw. zysk akustyczny. Istotnym wska�nikiem

przesšdzajšcym o korzy�ci jakš dać może a. s., jest stosunkowo obszerne

tzw. pole dynamiczne mowy, okre�lajšce w badaniu audiometrycz-nym przy

użyciu a. s. obszar mieszczšcy się pomiędzy krzywš progowš słuchu a

krzywš bólu. Produkowane w ostatnich latach a. s. odznaczajš się

miniaturyzacjš, sš funkcjonalne i mało widoczne. Dziedzina zajmujšca się

zagadnieniami wykorzystywania a. s. przez osoby głuche - audiopro-tetyka,

rozwinęła się ostatnio znacznie.

appoggio

Istniejš naukowe towarzystwa audio-protetyków, organizuje się

międzynarodowe konferencje na ten temat, publikuje się liczne wydawnictwa

z tego zakresu. Duże zasługi w dziedzinie rozwijania badań naukowych nad

wykorzystaniem a. s. ma Międzynarodowe Biuro Audiofonologii. Zob. też:

audiologia, audiometr. (T. G)

appoggio -> podparcie oddechowe

apraksja; niezdolno�ć wykonywania ruchów celowych występujšca przy

prawidłowym intelekcie i zachowanej sprawno�ci ršk, wynikajšca z innych

przyczyn niż porażenie, brak koordynacji ruchowej, niedowłady. A. ide-

acyjna polega na zaburzeniu w tworzeniu pojęcia danego ruchu. Objawy a.

występujš przy ogniskowych uszkodzeniach mózgu i towarzyszš często ->

afazji i -* agnozji. (T. G" S. Z.-Ch.)

aquavibron: uniwersalny aparat do masażu wibracyjnego. Drgania membrany w

tym aparacie wywołane strumieniem wody z sieci wodocišgowej przenoszone

sš na żšdanš okolicę ciała. A. wykorzystywany jest do masażu w stanach

pourazowych, w chorobach go�ćcowych i niektórych schorzeniach obwodowego

układu nerwowego oraz skóry (A. Z.)

arsonwalizacja; zabieg wykorzystujšcy pršdy elektryczne wysokiej

częstotliwo�ci w celu wytworzenia ciepła w chorych tkankach, głównie w

naczyniach włosowatych i zakończeniach nerwowych w skórze. Pozwala

uzyskać niewielkš ilo�ć ciepła. Miejscowo stosowana w nerwobólach i

zaburzeniach w obwodowym kršżeniu krwi. Ogólnie - w bezsenno�ci, nerwicy

wegetatywnej, dolegliwo�ciach okresu przekwitania. (A. Z.)

arterioscierosisobliterans, (A.O.); -> stwardnienie tętnic zarostowe

asekuracja; czynno�ci fizjoterapeuty, zapewniajšce bezpieczeństwo

pacjentom podczas wykonywania ćwiczeń.

26

Istnieje asekuracja bierna i czynna. Przy a. biernej asekurujšcy nie ma

bezpo�redniego kontaktu fizycznego z asekurowanym. Przy a. czynnej

fizjoterapeuta cały czas podtrzymuje ćwiczšcego. A. ma istotne znaczenie

w ćwiczeniach o dużym stopniu ryzyka, np. podczas nauki chodzenia,

wchodzenia i schodzenia po schodach, ćwiczeń w wodzie. Prawidłowa a.

dzięki zapewnieniu choremu poczucia be/pieczeństwa przyspiesza opanowanie

potrzebnych umiejętno�ci. (A. Z.)

astiksja; zatrzymanie oddechu u noworodka, które może spowodować

zagrożenie życia lub prawidłowego rozwoju wskutek ewentualnego zatrucia

mózgu. (T. G.}

astazja; niemożno�ć utrzymania pozycji stojšcej, występuje zwykle wraz z

-> abazjš. Może stano wić objaw kon-wersyjny w nerwicy histerycznej,

występuje także w chorobach móżdżku, płatów czołowych, błędnika. (Z. K.,

T. S.)

astenia; osłabienie odporno�ci nerwowej. Jedna z postaci nerwicy

charakteryzujšca się zwiększonš podatno�ciš na frustrację, niezdolno�ciš

przeciwstawiania się przeszkodom życiowym, poddawaniem się losowi. A.

według typologii Kretschmera wišże się z podatno�ciš na zaburzenia

psychiczne. (T. G.)

astenia mózgowa; konsekwencja chorób zapalnych mózgu lub opon, a także

innych schorzeń (ciężkich zatruć, niedożywienia, urazów mechanicznych),

polegajšca na osłabieniu aktywno�ci intelektualnej dziecka. Dzieci z a.

m. uczš się wolniej i z większym trudem, przejawiajš większš od zdrowych

rówie�ników męczli-wo�ć i pobudliwo�ć nerwowš, wyróżniajš się

dysharmonijnym rozwojem. (T. G.)

astereognozja -ť agnozja dotykowa

27

audiometr

astma oskrzelowa -> dychawica oskrzelowa

atetoza; zespół ruchów mimowolnych najczę�ciej występujšcych w

przeciwstawnych czę�ciach ciała. Charakteryzuje się powolno�ciš przebiegu

i doprowadza do niezwykłych ułożeń kończyn (w nadmiernym powolnym

wypro�cie, zgięciu lub skręcie) lub groteskowych powolnych gestów głowy i

grymasów twarzy. (S. Z.-Ch.)

aiidiofonologia; dziedzina wiedzy łšczšca w sobie elementy audiologii i

fonologii, starajšca się badać zjawiska percepcji i ekspresji mowy w

powišzaniu z danymi dotyczšcymi wła�ciwo�ci narzšdu słuchu. A. rozwinęła

się w wielu krajach europejskich jako dyscyplina zajmujšca się różnymi

aspektami głuchoty i jej konsekwencji dla porozumiewania się,

funkcjonowania społecznego i przystosowania. Międzynarodowe Biuro

Audiofonologii, którego Polska jest członkiem, wniosło znaczšcy wkład w

ujednolicenie terminologii, klasyfikacji i protezo-wania oraz diagnostyki

audiologicz-nej. (T. G.)

audiologia; nauka zajmujšca się diagnozš, różnicowaniem oraz

rehabilitacjš osób z uszkodzeniami słuchu, Tradycyjnie a. stanowi

specjalno�ć medycznš zwišzanš najbardziej z laryngologiš, lecz w

ostatnich latach doniosły wkład w tę dziedzinę był dziełem fizyków,

psychologów, techników. A. czerpie bogato z dorobku akustyki

fizjologicznej, elektroniki, teorii informacji. Można wyróżnić a.

klinicznš, zajmujšcš się potrzebami praktyki w zakresie diagnozy, prote-

zowania i rehabilitacji, oraz a. do�wiadczalnš, której zainteresowania

skupiajš się wokół problematyki badawczej. Dzięki rozbudowanej technice

badań audiometrycznych a. ustanowiła kilka systemów klasyfikacji stopnia

ubytków słuchu w zależno�ci

od celów, jakim służš. W�ród obiektywnych metod a. należy wymienić

rejestrowanie reakcji za pomocš odruchu psychogalwanicznego,

wykorzystywanie reakcji mię�ni na przepływ pršdu elektrycznego

(chronaksymetr-ia) oraz -> audiometria reakcji wywołanych (ERA). Technika

badań audiologicznych opiera się na rejestrowaniu i wykre�laniu tzw.

krzywych progowych słyszalno�ci dla każdego ucha osobno. Okre�la się w

ten sposób przewodnictwo powietrzne i kostne, wykorzystujšc słuchawki

oraz wibratory. Ponadto ważnym elementem oceny jest okre�lenie tzw. pola

dynamicznego słuchu. stanowišcego obszar rozcišgajšcy się między progiem

słuchu a krzywš dla bólu wywołanego wzmacnianymi d�więkami. Zbyt małe

pole dynamiczne uniemożliwia zastosowanie protezy słuchowej, ponieważ

wzmocnienia mogš nie być tolerowane przez osobę badanš. Obszernym działem

audiologii sš aparaty stacyjne wzmacniajšce słuch instalowane w

placówkach szkolnych, z których korzystajš dzieci i młodzież z ubytkami

słuchu. oraz aparaty indywidualne stosowane u poszczególnych osób.

Ostatnio aparaty te, dzięki postępowi technicznemu. uległy znacznej

miniaturyzacji i odznaczajš się dużymi walorami akustycznymi. A.

do�wiadczalna wzbogaciła swš wiedzę dzięki badaniom na zwierzętach, u

których do�wiadczalnie bada się wpływ zniszczenia niektórych struktur

anatomicznych dla percepcji d�więku. Koordynacjš oraz wymianš do�wiadczeń

naukowych w skali �wiatowej zajmuje się Międzynarodowe Towarzystwo

Audiologii, organizujšce okresowo kongresy i wydajšce własne pismo "Au-

diology". (T. G.)

audiometr; aparat służšcy do szczegółowej oceny stopnia i jako�ci ubyt-

audiometria reakcji wywołanych

ków słuchu. W ocenie audiometrycz-nej bierze się pod uwagę częstotliwo�ć

słyszanych tonów oraz ich natężenie. Na podstawie badania sporzšdza się

wykres (audiogram) oparty na tych dwóch parametrach. W standardowych

badaniach audiometrycznych stosuje się tzw. tony czyste, majšce

charakterystykę sinusoidalnš. Niekiedy, zwłaszcza dla potrzeb oceny

przydatno�ci protezy słuchowej, w badaniu audiometrycznym zamiast tonów

stosuje się bod�ce słowne, okre�lajšc procent słyszanych słów o

odpowiednim natężeniu, które w a. mierzone jest w decybelach. Dzięki

postępowi techniki elektroakustycznej aparatura audiometryczna jest stale

doskonalona. (T. G.)

audiometria reakcji wywołanych; metoda obiektywnego badania słuchu

zbliżona do zapisu elektroencefalo-graficznego, w której dokonuje się

rejestracji tzw. potencjałów bioelektrycznych za pomocš elektrod

umieszczonych na szczycie czaszki (rerte.\~ potentialis A. r. wywołanych,

znana pod skrótem ERA, opiera się na u�rednionych przez komputer zapisach

reakcji mózgowych w postaci krzywych na ekranie oscyloskopu. W zapisach

tych można analizować charakterystyczne cechy tych reakcji, jak:

amplitudę, czas trwania i czas laten-cji, okre�lajšc istotne różnice

indywidualne oraz wynikajšce ze stwierdzanych wcze�niej u badanej osoby

zaburzeń w procesach integracji lub przekształcania bod�ców w o�rodkowym

układzie nerwowym. A. r. wywołanych stosowana jest w naszym kraju w

kilkunastu o�rodkach do celów badawczych i klinicznych. (T. G.)

audiometria słowna; metoda audiolo-giczna służšca do oceny stopnia

rozumienia wypowiedzi słownych przez osobę posiadajšcš ubytki słuchu. A.

s., zwana inaczej akumetriš, posługuje się

28

listami słów (zrównoważonych fone-tycznie), na podstawie których okre�la

się procent prawidłowo słyszanych słów na odpowiednim poziomie natężenia

(w decybelach). W a. s. występujš dwa parametry -procent słów i

natężenie, za pomocš których sporzšdza się wykres zbliżony do krzywej

progowej słyszalno�ci. Osobie badanej metodš a. s. poleca się powtarzać

usłyszane słowa. (T. G.)

audiometria tonalna; metoda audio-logiczna posługujšca się dla

wykre�lenia krzywej progowej słuchu dwoma parametrami, tj.

częstotliwo�ciš tonu (liczbš drgań na sekundę okre�lanš w hercach - Hz)

oraz natężeniem mierzonym w decybelach (dB). Bod�cami stosowanymi w a. t.

sš tony proste, majšce charakterystykę sinusoidalnš. Zob. też audiologia.

(T. G.)

aiidioniiititas -* słuchoniemota

automatyzm; odruchowe wykonywanie czynno�ci bez udziału �wiadomo�ci,

zdolno�ć do samoczynnego funkcjonowania. (S. Z.-Ch.)

automatyzm pęcherza -> pęcherz ' moczowy automatyczny

automatyzm rdzenia; obronny, bezwarunkowy odruch skrócenia kończyny

dolnej z potrójnym zgięciem w 3 stawach, niekiedy z towarzyszšcym mu

opróżnieniem pęcherza i odbytnicy (odruch masowy), występujšcy w

odpowiedzi na obwodowe działajšcy bodziec czuciowy w przypadku przerwania

połšczeń nerwowych rdzenia kręgowego z położonymi wyżej odcinkami

o�rodkowego układu nerwowego. (S. Z.-Ch.)

automatyzm ruchowy; złożona reakcja odruchowa leżšca u podstaw czynno�ci

ruchowej człowieka i zwierzšt. Do najważniejszych a. r. należš:

a. rdzenia i a. statokinetyczny. A. r. podlegajš kontroli �wiadomo�ci w

toku rozwoju filo- i ontogenetycznego. Zaburzenie kontroli �wiadomo�ci

nad

29

autyzm dziecięcy

a. r. może nastšpić w wyniku ogniskowych, zwłaszcza wczesnych uszkodzeń

mózgu (np. w porażeniu mózgowym dziecięcym) oraz w przypadkach

przyćmienia �wiadomo�ci (np. w przypadkach -> padaczki). (S. Z.-Ch.)

automatyzm ruchowy padaczkowy;

mimowolne powtarzajšce się czynno�ci ruchowe, bardziej lub mniej

skoordynowane, niekiedy przypominajšce zwykłe czynno�ci życia

codziennego. występujšce w stanie -> zamroczenia. w czasie lub po ->

napadzie padaczkowym. Najczę�ciej a. r. padaczkowy jest czę�ciš składowš

napadów czę�ciowych złożonych (psychoruchowych). {W. K.)

automatyzm statokinetyczny; oparty na odruchach równowagi zapewnia

kontrolę nad �rodkiem ciężko�ci ciała (przeciwstawienie się sile

bezwładno�ci i przycišgania ziemi), pozwalajšc uzyskać i utrzymać pozycję

pionowš, także w czasie złożonych aktów ruchowych (chodzenia, tańca,

biegu). Do tej grupy należy automatyczna regulacja długo�ci i rytmu

kroków; prawidłowe współdziałanie różnych odcinków ciała (synergia) i

harmonijna współpraca różnych grup mię�niowych w czasie wykonywania

ruchów złożonych (koordynacja). (S. Z.-Ch.)

automatyzm statyczny oparty na odruchach postawy zapewnia prawidłowš

pozycję (ułożenie) ciała przy złożonych aktach ruchowych (podczas pracy,

walki itp.). (5. Z.-Ch.)

autoropagnozja -ť agnozja topograficzna

autotrening; samodzielne, systematyczne ćwiczenia fizyczne i ćwiczenia

woli majšce na celu uzyskanie maksymalnej sprawno�ci lub optymalnej

adaptacji. (S. Z.-Ch.)

autyzm; odsunięcie się od �wiata

realnego lub całkowite zerwanie kontaktów z rzeczywisto�ciš i zamknięcie

się we własnym �wiecie przeżyć. A. stanowi jeden z podstawowych objawów -

> schizofrenii. (Z. K., T. S.)

autyzm dziecięcy; zespół zaburzeń odznaczajšcy się trudno�ciami w

nawišzywaniu przez dziecko kontaktu afektywnego z otoczeniem, charaktery-

. żujšcy się poważnym nieprzystosowaniem społecznym i wymagajšcy

wczesnej, systematycznie prowadzonej interwencji wychowawczej. Opisany

został po raz pierwszy w 1943 r. przez amerykańskiego psychiatrę L.

Kanne-ra. Statystyki europejskie podajš wska�nik rozpowszechnienia tego

zespołu wynoszšcy 1:2000. Występuje 4 razy czę�ciej u chłopców niż u

dziewczynek i uznawany jest za wadę wrodzonš. Większo�ć badaczy

zajmujšcych się etiologiš tych zaburzeń jest zdania, że majš one tło

organiczne, zwišzane prawdopodobnie z patologicznym metabolizmem.

Zachowanie dzieci autystycznych charakteryzujš: dziwaczno�ć, skłonno�ć do

perseweracji, ruchy stereotypowe (autostymulacyjne). W ich mowie

obserwuje się echolalię, zmienione tempo wypowiedzi, czasami całkowity

brak możliwo�ci porozumiewania się. Większo�ć z nich przejawia obniżony

poziom intelektualny, co sprawia, że bywajš utożsamiane z dziećmi

upo�ledzonymi umysłowo. Niektóre spo�ród tych dzieci odznaczajš się

wybiórczymi zdolno�ciami, którymi zaskakujš otoczenie. Wymagajš w

postępowaniu rehabilitacyjnym indywidualnego podej�cia i wykorzystywania

szerokiego zestawu �rodków. Podstawowš zasadš realizowanš z dodatnimi

wynikami jest zapewnienie udziału rodziców w programie usprawniania. (T.

G.)

badania dynamometryczne i ergo-metryczne; obiektywna metoda oceny siły

mię�ni wykonujšcych dany ruch. Pomiary dynamometryczne wykonuje się za

pomocš różnego typu dyna-� mometrów: sprężynowych lub specjal-' nie

skonstruowanych w oparciu o technikę tensometrii elektrooporowej

przyrzšdów pomiarowych. Najprostszym urzšdzeniem używanym do pomiarów

dynamometrycznych jest zestaw bloczkowo-ciężarkowy. Pomiary

dynamometryczne pozwalajš na kontrolę przyrostu siły mię�niowej oraz na

dobór wła�ciwego obcišżenia w czasie ćwiczeń i pracy bez wywoływania

szkodliwych następstw wynikajšcych z przecišżenia. B. e. majš na celu

ustalenie, jakš pracę jest w stanie wykonać okre�lona grupa mię�ni. Do

tego celu używa się ergometr ręczny lub rowerowy. W b. e. należy najpierw

oznaczyć za pomocš dynamometru opór maksymalny dla badanej grupy mię�ni,

a następnie wykonywać o-kre�lony ruch z oporem równym połowie oporu

maksymalnego, aż do wystšpienia zmęczenia. Znajšc wielko�ć obcišżenia

podczas pracy oraz drogę, która została wykonana, oblicza się w

kilogramometrach wielko�ć wykonanej pracy. B. e. pozwalajš na ustalenie -

przed rozpoczęciem pracy zawodowej przez inwalidę - jego możliwo�ci

fizycznych do jej wykonywania. (Z. N.)

badania longitudinalne; badania podłużne: odnoszšce się do prac

prowadzonych przez dłuższy czas, gdy można uchwycić dynamikę zmian

występujšcych u badanych osób. Sš to badania podejmowane często w zespole

wielospecjalistycznym, wymagajšce poważniejszych nakładów finansowych i

majšce dużš warto�ć poznawczš. (T. G.)

badania podłużne -> badania longitudinalne

badanie elektroencefalograficzne;

metoda badania czynno�ci bioelektrycznej mózgu polegajšca na odbieraniu

za pomocš systemu elektrod przymocowanych do skóry głowy pacjenta,

wzmacnianiu, zapisywaniu i analizie potencjałów mózgowych. B. e. jest

jednš z podstawowych metod badawczych w diagnostyce chorób układu

nerwowego, m. in. padaczki. (W. K.)

badanie pracy; przeprowadza się dla potrzeb rehabilitacji zawodowej

(przemysłowej): jest to badanie czynno�ci wykonywanych przez człowieka w

zwišzku z realizacjš celów produkcyjnych. Metody b. p. opierajš się w

większo�ci przypadków na: l) bezpo�rednich obserwacjach funkcjonowania

układu człowiek-maszyna lub układu człowiek-praca oraz jego otoczenia: 2)

pomiarach natężenia działania czynników materialnego �rodowiska pracy i

ocenie tego działania;

3) pomiarach czasu potrzebnego do wykonania operacji lub czynno�ci: 4)

pomiarach stanowiska pracy (tzn. zasięgu kończyn, odległo�ci i wysoko�ci

pola pracy, wymiarach krzesła itp.), tzw. wymiarowanie stanowiska

roboczego; 5) wywiadach z operatorami maszyn (lub osobami pracujšcymi na

badanym stanowisku), a także z personelem kierowniczym; 6) analizie

wydarzeń krytycznych (wypadków, awarii) oraz błędów popełnianych przez

ludzi: 7) badaniach (psychologicznych, nzjoloaicznych. lekarskich)

pracowni-

31

bariery architektoniczne i urbanistyczne

ków; 8) ocenie wysiłku fizycznego i psychicznego za pomocš metod

przybliżonych; 9) analizie stanowisk roboczych i pomieszczeń pracy; 10)

analizach modelowych, podczas których w różnej skali wykonuje się badania

podobne do podanych w poprzednich punktach. Rzadko udaje się zastosować

pełny zestaw wskazanych metod badań, co umożliwiłoby wielostronnš

kontrolę ich wyników. Najbardziej wskazane sš badania zespołowe. (Z. N.}

balizm; zespól ruchów mimowolnych obejmujšcych mię�nie tułowia i kończyn

o charakterze ruchów obrotowych. Najczę�ciej występuje jednostronnie

(hemibalizm). Zob. też hiper-kineza. (S. Z.-Ch.)

balkonik wysoki z podparciem pachowym; typ balkonika do nauki chodzenia,

służšcy pacjentom z niedowładami znacznego stopnia, gdy funkcja kończyn

górnych jest na tyle upo�ledzona, że nie zabezpiecza pacjenta przed

upadkiem (np. sclerosis multiple.\, dystrophia musculorum pro-gressiva);

pacjent musi być dodatkowo podtrzymany pod pachami. Wysoko�ć podparcia

pod pachami jest dowolnie regulowana. Balkonik ten ma cztery punkty

podparcia, zakończone kółkami ułatwiajšcymi przesuwanie się. (/?. 5.)

balkoniki z podparciami dłoniowymi;

służš do nauki chodzenia po przebytych chorobach upo�ledzajšcych funkcję

kończyn dolnych. Produkowane sš następujšce rodzaje balkoników: z

czterema punktami podparcia: dwa przednie zakończone kółkami, dwa tylne

zabezpieczone nakładkami gumowymi (najczę�ciej stosowany); z trzema

punktami podparcia na kółkach i z hamulcami ręcznymi w dwóch tylnych

kółkach. Używany przez pacjentów z prawidłowym chwytem dłoni, mniejszy i

łatwiejszy w obsłudze od poprzednio wymienionego; z czterema punktami

podparcia zakończonymi kółkami oraz ze stolikiem umieszczonym w przedniej

czę�ci (do przewożenia drobnych przedmiotów lub naczyń); z czterema

punktami podparcia zabezpieczonymi nakładkami gumowymi do chodzenia po

schodach. "Nogi" balkonika sš ustawione nierównolegle, za� poręcz jest na

krawędziach pochylona ku dołowi tak, że na stopniach schodów pochylona

czę�ć poręczy jest położona poziomo, co zapewnia pewne podparcie. (R. S.)

balneoterapia; metoda leczenia fizykalnego za pomocš naturalnych �rodków

leczniczych, do których zalicza się: kšpiele, wody mineralne, słońce i

powietrze. B. stosowana jest zwykle jako �rodek leczniczy w uzdrowiskach.

(A. Z.)

barierki; długie poręcze wolnostojšce, trwale przymocowane do podłoża,

stosowane do nauki chodzenia w przypadkach znacznych niedowładów lub

porażeń kończyn dolnych, niedowładów połowiczych lub zaburzeń równowagi.

[S. Z.-Ch.)

bariery architektoniczne i urbanistyczne; niedostosowanie �rodowiska

(otoczenia) osoby niepełnosprawnej do jej możliwo�ci, utrudniajšce,

zwłaszcza w przypadkach uszkodzonego narzšdu ruchu lub obniżonej

wydolno�ci wysiłkowej (ludzie w wieku starszym), normalne w nim

funkcjonowanie, to jest wykonywanie podstawowych czynno�ci życia

codziennego przy ograniczonych sprawno�ciach manipulacyjnych i

lokomocyjnych. Rozróżnia się: l) bariery architektoniczne występujšce w

miejscu zamieszkania osoby niepełnosprawnej (w mieszkaniu i budynku), np.

brak różnych poręczy i uchwytów w łazience umożliwiajšcych swobodne

korzystanie z wanny czy sedesu, niedostateczne

bariery psychologiczne w rehabilitacji

32

parametry otworów wej�ciowych wind, pomieszczeń sanitarnych; 2) bariery

urbanistyczne w miejscowo�ci, w której mieszka osoba niepełnosprawna (np.

zbyt wysokie schody bez specjalnych podjazdów i zjazdów dla wózków

inwalidzkich, szczególnie ważne przy przej�ciach podziemnych, wej�ciach

do sklepów itp.). Zniesienie b. a. i urbanistycznych stanowi ważny

element w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, warunkujšcy w znacznym

stopniu ich usamodzielnienie i społecznš integrację. {T. M.)

bariery psychologiczne w rehabilitacji; przeszkody, jakie w rehabilitacji

stwarzajš niewła�ciwe postawy społeczne, brak zrozumienia realnych

potrzeb, praw i sytuacji osób niepełnosprawnych. Niedocenianie tych

potrzeb i lekceważenie obowišzków, jakie ma do spełnienia wobec osób

niepełnosprawnych społeczeństwo, prowadzi do zaniedbań w zakresie

organizowania usług, pomocy specjalistycznej oraz udogodnień

przeznaczonych dla inwalidów dorosłych i dzieci niepełnosprawnych. Wokół

nich panujš wcišż uprzedzenia i niczym nie uzasadnione przekonania o

całkowitej nieporadno�ci, mimo że większo�ć inwalidów może stać się

samowystarczalna pod względem ekonomicznym. Wskutek tego typu sytuacji,

panujšcej w większo�ci krajów, osoby niepełnosprawne pozostajš często w

izolacji, sš ze strony najbliższych także traktowane jak niepotrzebne

jednostki, oczekujšce pomocy, a nic w zamian z siebie nie dajšce

społeczeństwu. W krajach, gdzie istnieje wysoki poziom zrozumienia zadań,

jakie stojš przed społeczeństwem w stosunku do osób niepełnosprawnych,

ich sytuacja jest pomy�lniejsza i programy rehabilitacji można realizować

bez większych przeszkód. (T. G.)

bezmózgowie -> anencefalia

bezpieczeństwo w sporcie inwalidów;

. opiera się na podstawowym założeniu, że sport nie może wpływać ujemnie

na stan fizyczny i psychiczny inwalidy, pogłębiać jego inwalidztwa lub

powo-wać nowe urazy czy kalectwa. B. w sporcie inwalidów uzależnione jest

od szeregu czynników. Sš to: wła�ciwy dobór konkurencji dla okre�lonego

kalectwa, dobry stan ogólny zawodnika i odpowiednie przygotowanie do

zawodów, dogłębna znajomo�ć przez instruktora psychofizycznych możliwo�ci

inwalidy. Czynniki techniczne i organizacyjne to: wysokiej jako�ci sprzęt

sportowy i zaopatrzenie ortopedyczne, odpowiednie przygotowanie boiska

(sali) i usunięcie barier architektonicznych oraz przeszkód, poznanie

przez zawodnika terenu odbywanej imprezy, sprawna organizacja imprezy z

udziałem przeszkolonej kadry i sędziów. Do przedstawionych czynników b.w

sporcie inwalidów zaliczyć należy: samopoczucie zawodnika oparte na

dobrym wypoczynku, �wiadomo�ć uczestniczenia w konkurencji dobrze

opanowanej, brak ze strony organizatorów wymagań zwycięstwa za wszelkš

cenę, zaufanie do trenera, życzliwa atmosfera otoczenia itp. (,/. D.)

bezwład połowiczy; hemiplegia; porażenie kończyn po stronie przeciwnej do

uszkodzenia dróg piramidowych - najczę�ciej w obrębie torebki

wewnętrznej. Najczęstszš przyczynš torebkowego bezwładu połowiczego jest

krwotok z jednej z gałšzek tętnicy �rodkowej. (S. Z.-Ch., J. K.)

biblioterapia; jedna z metod ->� psychoterapii wykorzystujšca różne formy

twórczo�ci literackiej (poezję, twórczo�ć beletrystycznš, materiały

informacyjne - np. prasę, sztuki teatralne, film itp.) do celów

terapeutycznych. Stosowana jest zarówno w psychoterapii indywidualnej,

jak i grupo-

33

wej. Wyróżnia się b. biernš i czynnš. Terapeutyczna rola literatury nie

ogranicza się do typowych form psychoterapii. Dla czytelnika, szukajšcego

rozwišzania swych problemów, odpowiedni utwór literacki dostosowany nie

tylko do rodzaju trudno�ci, ale przede wszystkim do zainteresowań,

upodobań literackich i nawyków kulturowych, może skutecznie spełniać rolę

bezosobowego terapeuty. (Z. K., T. S.)

bilans energetyczny organizmu ludzkiego; uzależniony jest od mechanizmów,

które z jednej strony zabezpieczajš jako�ć i ilo�ć doprowadzanego

pożywienia, a z drugiej regulujš wielko�ć przemian energetycznych

zachodzšcych u człowieka. �ródłem energii dla organizmu człowieka jest

utlenianie - za pomocš tlenu atmosferycznego - wodoru zawartego w

substancjach pokarmowych. Utlenianie wodoru jest reakcjš silnie egzo-

ergicznš, która w ustroju zachodzi etapami, izotermicznie, przy czym

wyzwalana energia chemiczna jest magazynowana w tzw. zwišzkach

wysokoenergetycznych, jak : ATP, ADP, fosfo-kreatyna i in. Wspomniane

zwišzki przekazujš energię chemicznš komórkom, w których przechodzi ona

bezpo�rednio w inne postacie energii, głównie w cieplnš i w mechanicznš.

Warto�ć kaloryczna pokarmów zależy od ilo�ci zawartych w nich

węglowodanów, białek i tłuszczów. Ustrój nawet w stanie zupełnego spokoju

zużywa pewnš ilo�ć energii na podtrzymanie niezbędnych dla życia

procesów. Wielko�ć tej energii odpowiada tzw. podstawowej przemianie

materii. Poziom jej zależy od wieku, płci, wzrostu i masy ciała. U osób

dorosłych warto�ć podstawowej przemiany materii wynosi od 6280 doJ�ftf kJ

na dobę. Na mię�nie w^sty^S^,

spoczynku przypada około if/^fod^.

t~T -': '

bioenergia

stawowej przemiany materii. Zależnie od intensywno�ci wykonywanej pracy

poziom przemian energetycznych w ustroju może gwałtownie wzrastać,

wielokrotnie przekraczajšc warto�ci notowane w spoczynku. W tych

warunkach na mię�nie przypada 70%, a niekiedy 95% całkowitego zużycia

energii. (Z. N.)

bilanse zdrowia; system okresowej oceny stanu zdrowia dzieci realizowany

w placówkach leczniczych (pediatrycznych). Sš to badania, których schemat

został opracowany w Instytucie Matki i Dziecka, majšce na celu wykrycie i

zewidencjonowanie wszelkich poważniejszych odchyleń od normy

występujšcych w wieku rozwojowym i wymagajšcych specjalistycznej opieki,

w tym także rehabilitacji. Do sprawowania tej opieki u dzieci w wieku

szkolnym zobowišzano wszystkich lekarzy szkolnych, którzy majš im

zapewnić tzw. czynne poradnictwo. Na podstawie analizy dotychczasowej

dokumentacji, serii badań testowych uzupełnionych -dodatkowymi

specjalistycznymi badaniami. B. z. opracowywane sš na specjalnym arkuszu

w formie wniosku okre�lajšcego dalsze potrzeby w zakresie opieki

lekarskiej i wychowawczej. {T. G.)

Binet Alfred (1857-1911); psycholog francuski, założyciel i długoletni

kierownik pierwszego we Francji Laboratorium Psychologicznego w Paryżu,

twórca - wspólnie z Th. Simo-nem - pierwszej baterii testów służšcych do

oceny inteligencji dziecka;

została ona opublikowana po raz pierwszy w 1905 r. i była wykorzystywana

do wykrywania upo�ledzenia umysłowego u dzieci w celu skierowania ich do

szkół specjalnych, (r. G.) ^ bioenergia; zasób rezerw tkwišcych

^^^organizmie, które mogš być wy-^jftykzystywane w procesie przywracania

^s

3 - Encyklopedyczny słownik rehabilitacji. . �

biofeedbeck

równowagi nerwowej, zachwianej lub naruszonej wskutek przeżyć stresowych

lub wyczerpania. B. jest wzmacniana za pomocš specjalnych form

oddziaływania psychoterapeutycznego, zbliżonych do relaksacji i

wykorzystujšcych techniki grupowe, psychoterapeutyczne. (T. G.)

biofeedback; metoda kontrolowania własnego stanu psychofizycznego,

wykorzystujšca mniej lub bardziej złożonš rejestrację

elektrofizjologicznš w celu uzyskania optymalnego stanu relaksacji. B.

sprzyja opanowaniu umiejętno�ci wypoczywania i odzyskiwania sił. B. w

ostatnich latach został rozpowszechniony (zwłaszcza w USA) w�ród

szerokich kręgów społecznych, jako sposób zapobiegania stanom wyczerpania

i załamaniom nerwowym. Prowadzi się liczne badania nad b., pozwalajšce

okre�lić rozmaite jego uwarunkowania i parametry psycho-nzjologiczne. B.

znajduje bogate zastosowanie w programach rehabilitacyjnych. (T. G.)

bioinżynieria; inżynieria biologiczna i medyczna: celem b. jest

wykorzystanie współczesnej techniki dla potrzeb człowieka chorego, a

przede wszystkim człowieka poszkodowanego na zdrowiu, jego rehabilitacja

i przywrócenie możliwo�ci udziału w życiu codziennym i pracy zawodowej.

Cechš dominujšcš b. jest interdyscyplinarno�ć badań, wymagajšca udziału

specjalistów różnych dyscyplin podstawowych i stosowanych takich, jak:

mechanika wraz z biomechanikš, elektronika wraz z elektronikš medycznš,

akustyka, biologia, fizjologia, anatomia, elektro- i neurofizjologia,

elektroencefalografia, elektrokardiografia, informatyka medyczna,

automatyka medyczna, radiologia, ortopedia, rehabilitacja, pomocnicze

dyscypliny konstrukcyjne i technologiczne i inne. Listę tę należy

traktować jako otwartš

34

i ulegajšcš stałemu rozszerzeniu. (Z. N.)

biomanipiilator; urzšdzenie techniczne przeznaczone do wykonywania

niektórych funkcji ruchowych kończyn górnych człowieka przy wykorzystaniu

potencjałów mioelektrycznych jako �ródła sterowania. W szczególnym

przypadku jeżeli b. służy do czę�ciowej restytucji utraconych funkcji

kończyny człowieka, nazywa się bioprotezš. {A. K.)

biomaszyna; organizm ludzki w ujęciu systemowym. Analogicznie do maszyn

technicznych system ten składa się z takich zasadniczych układów, jak:

układ ruchu (ko�ci, stawy, mię�nie), układ zasilania (pokarmowy,

oddechowy i kršżenia) oraz układ sterowania (o�rodkowy układ nerwowy,

układ dokrewny). Układ ruchu poprzez swe funkcje ruchowe wykonuje pracę.

Układ zasilania dostarcza mu niezbędnych do tego substancji

energetycznych i tlenu, a odbiera resztki energetyczne i CA, które wydala

na zewnštrz. Podobnie zaopatrywany jest też układ sterowania. Obydwa te

układy sš kierowane przez odpowiednie bod�ce z układu sterujšcego.

Prawidłowe sterowanie jest możliwe przy dopływie wła�ciwych informacji o

aktualnym stanie (przebiegu procesów) poszczególnych składowych tych

układów. Informacje te sš zbierane przez receptory (interoreceptory) i

drogami czuciowymi (do�rodkowymi) przekazywane do układu sterujšcego - sš

to -> kanały informacyjne. System jako cało�ć uzyskuje informacje o

�rodowisku zewnętrznym poprzez eksteroreceptory (telereceptory i kon-

taktoreceptory). Między poszczególnymi układami systemu istniejš

sprzężenia zwrotne. Dla potrzeb fizjoterapii szczególnie istotne jest

sprzężenie u-kładu.ruchu z układem zasilania (poprzez układ sterowania):

każdy akt

35

ruchu oddziałuje na układ zasilania, jego intensywno�ć jest

proporcjonalna do pracy i mocy danego ruchu -> sprawno�ć). Patologia

zakłócajšca lub wykluczajšca jakš� czynno�ć może wystšpić w każdym

miejscu systemu:

zarówno w obrębie efektorów układu ruchu i układu zasilania, jak i układu

sterowania oraz w kanałach informacyjnych i kanałach energetycznych. Zob.

też kanały energetyczne. (A. K.)

biomechanikš; nauka badajšca rezultat działania zewnętrznych i

wewnętrznych sił na organizm żywy, traktujšc go jako narzędzie wykonujšce

okre�lonš pracę. Zajmuje się zwišzkami pomiędzy układem ruchu i układem

sterowania, w szczególno�ci badaniami struktury morfologicznej układu

ruchu pod kštem ich kinematycznych, dynamicznych i statycznych

wła�ciwo�ci oraz dla potrzeb medycyny, rehabilitacji, ergonomii, a

zwłaszcza wychowania fizycznego i sportu, a także badaniami stateczno�ci

ciała ludzkiego w różnych pozycjach i strukturze jego ruchów. W

dziedzinie rehabilitacji fizycznej ("ruchowej") b. zajmuje się głównie

badaniem, analizš i ocenš postawy ciała, siły mię�niowej i jej momentów,

-ť ruchliwo�ciš łańcuchów biokinematycznych, powstawaniem i działaniem -'

biomechanizmów chwilowych, strukturš ruchów loko-mocyjnych oraz innych

czynno�ci ruchowych, ćwiczeń leczniczych, a ostatnio coraz czę�ciej

badaniem wielko�ci obcišżeń fizycznych miejscowych i o-gólnych. Powstajš

coraz to nowe działy i specjalno�ci b.. np.: b. protezowa-nia, b. ćwiczeń

fizycznych, b. ergonomiczna, b. sportu itp. Zob. też biomaszyna. (A. K.)

hiomechanika pracy produkcyjnej;

stawia sobie następujšce zadania: l) analizę ruchów z punktu widzenia

kinematyki, tj. przemieszczania się robotnika i jego narzędzi pracy w

cyklu

biomechanizm

produkcyjnym. Ruchy ocenia się na podstawie wielko�ci mechanicznych, jak:

droga ruchu, czas wykonywanej pracy oraz prędko�ć i przyspieszenie tego

ruchu. Wielko�ci te pozwalajš również na okre�lenie rytmu i tempa pracy

robotnika; 2) analizę rozwijanych sił mię�ni i ich współzależno�ci z

siłami zewnętrznymi, pokonywanymi przez robotnika, jak: siła tarcia, siła

ciężko�ci i bezwładno�ci obrabianych przedmiotów. Miernikiem wielko�ci

tych sił przeważnie jest siła nacisku (reakcji podłoża), jakš robotnik

wywiera na otaczajšce go stanowisko robocze;

3) okre�lenie charakteru pracy mię�ni, od którego zależš zarówno

wielko�ci rozwijanych sit, jak i procesy wpływajšce na zmęczenie mię�ni.

Je�li moment sił zewnętrznych jest równy momentowi siły mię�ni, nie ma

ruchu w stawach i długo�ć mię�ni pozostaje bez zmian. Mówimy wtedy o izo-

metrycznym (statycznym) charakterze pracy mię�nia. Je�li moment siły

mię�ni jest większy, ruch w stawie odbywa się w kierunku działajšcych

mię�ni, które ulegajš skróceniu. Mię�nie wykonujš wtedy pracę

koncentrycznš. Pracę ekscentrycznš wykonujš mię�nie, gdy wielko�ć momentu

sił zewnętrznych przewyższa moment siły mię�ni, wskutek czego następuje

wydłużenie ich włókien; 4) wyznaczanie pracy użytecznej (mechanicznej),

którš okre�la się bioršc pod uwagę pokonywanie oporów użytkowych przy

warsztacie pracy oraz okre�lanie sprawno�ci produkcyjnej jako stosunek

pracy użytecznej do włożonej przez robotnika (w sensie fizjologicznym).

(Z. N.)

biomechanizm; łańcuch biokinema-tyczny, w którym przy jednym członie

nieruchomym, tzw. podstawie, pozostałe człony wykonujš okre�lone ruchy. W

układzie ruchowym człowieka podstawę tworzy zwykle więcej niż jeden człon

(np. obręcz barkowa

bronchoskopia

bionika

wraz z kręgosłupem dla łańcucha ! biokinematycznego kończyny górnej). B.

chwilowy mie�ci się w danym prze- i dziale czasowym. W trakcie

wykonywania zadania ruchowego zmienić się może liczba członów składowych

łańcucha biokinematycznego, jak i podstawy, np.: unoszenie kończyny

górnej w płaszczy�nie strzałkowej do pionu w zakresie ok. 90° - łańcuch

bio-kinematyczny tworzy wtedy cała kończyna górna, a podstawš jest obręcz

barkowa. Powyżej tego kšta łańcuch wydłuża się o obręcz barkowš, a

podstawš jest tułów. {A. K.)

bionika; nauka wykorzystujšca do zastosowań technicznych i projektowania

rozmaitych urzšdzeń zjawiska zaobserwowane w �wiecie istot żywych. Dzięki

pracom badawczo-projekto-wym z zakresu b. powstały cenne rozwišzania,

oddajšce usługi w różnych działach techniki. Znane sštakże, oparte o

zasady cybernetyki, modele opracowane przez bioników symulujšce rozmaite

funkcje organizmów

żywych. (T. G.)

bioortotyka; dział bioinżynierii zajmujšcy się budowš aparatów

ortopedycznych wyposażonych w mechanizmy sterowane miopotencjałami.

{A. K.)

Majndyzmy -> blindyzmy blindyzmy; blajndyzmy; formy zachowania się

niewidomych przejawiajšce się w wykonywaniu pewnych stereotypowych,

niepotrzebnych, bezcelowych ruchów lub czynno�ci, np. kołysanie się,

potrzšsanie głowš, kręcenie się w kółko, wycišganie ršk do przodu,

zbytnie podnoszenie nóg przy chodzeniu. Do b. zalicza się również brak

pewnych form zachowania u niewidomych, które występujš u widzšcych, np.

brak gestykulacji i mimiki przy mówieniu, brak rytmicznego kołysania

ramionami przy chodzeniu. Zachowanie takie ma charakter bardziej lub

mniej �wiadomy, a często

nawet zaliczane jest do odruchów warunkowych. Niektóre z tych zachowań sš

podobne do tzw. tików nerwowych. B. zwykle tłumaczy się konieczno�ciš

wyładowania nagromadzonej energii psychomotorycznej na skutek

ograniczonej aktywno�ci niewidomych. (T. M.)

blokady; zabiegi okresowo przerywajšce przewodnictwo w obwodowym układzie

nerwowym (zwojach, korzonkach, pniach nerwowych) przez miejscowe

wstrzykiwanie różnych �rodków farmakologicznych (najczę�ciej

znieczulajšcych, głównie nowo-kainy) w celu zniesienia przewlekłych

zespołów bólowych lub uzyskania tzw. znieczulenia przewodowego w

chirurgii. Zob. też: alkoholizacja; fenoli-zacja. (S. Z.-Ch.)

Mędy wychowawcze wobec dzieci niepełnosprawnych; wielu rodziców dzieci

niepełnosprawnych popełnia powszechne błędy, traktujšc takie dzieci jak

jednostki, które trzeba wyręczać we wszelkich czynno�ciach. Taka postawa

nie sprzyja wytwarzaniu poczucia samowystarczalno�ci i ćwiczeniu się

dziecka w opanowywaniu podstawowych nawyków w zakresie samoobsługi i

ważnych dla dalszego życia umiejętno�ci. Inny rodzaj niewła�ciwego

traktowania potrzeb wychowawczych dziecka niepełnosprawnego to nadmierne

obcišżanie go zadaniami celem uzyskania w jego ogólnym stanie poprawy.

Taka postawa może być podyktowana troskš rodziców i chęciš pełnego

wykorzystania wskazówek specjalistów, doprowadza do przeforsowania dzieci

i zniechęca je do podejmowania wysiłków. Niekiedy rodzice przez

izolowanie niepełnosprawnego dziecka od zagrażajšcego - ich zdaniem -

grona rówie�ników doprowadzajš do wytworzenia się niekorzystnych dla

przystosowania społecznego cech. W pó�niejszym okresie mogš one znacznie

utrudniać proces

integracji z normalnym �rodowiskiem. Rekompensujšc brak kontaktów

rówie�niczych nadmiernš opiekš i zaangażowaniem rodzice doprowadzajš do

powstania silnej więzi emocjonalnej z dzieckiem, przeszkadzajšcej w

osišgnięciu niezależno�ci osobistej.

(T. G.)

bowling; gra wywodzšca się z kultury

anglosaskiej o dużym znaczeniu w rekreacji fizycznej. W grze uczestniczš

dwie drużyny po 2 zawodników. Zasadš gry jest umieszczenie kuli (bili)

najbliżej malej kulki znajdujšcej się

na trawie. (J. D.)

ból; przykre wrażenie psychofizyczne stanowišce w fizjologii jeden z

rodzajów czucia (czucie nociceptywne), za po�rednictwem którego organizm

uzyskuje informacje o działaniu czynników szkodliwych, zagrażajšcych jego

równowadze biofizycznej. Towarzyszy on prawie wszystkim procesom

chorobowym i mobilizuje liczne mechanizmy obronne ustroju (lęk. reakcje

wegetatywne). Wpatologii ból może ponadto powstawać samoistnie pod

wpływem różnorodnych bod�ców warunkowych, niezależnie od działania

czynnika szkodliwego, niekiedy odległego w czasie lub nieuchwytnego

(niektóre neuralgie, bóle fantomowe). Staje się wówczas niejako chorobš

samš w sobie, a jego usunięcie równa się wyleczeniu.

(S. Z.-Ch.)

ból, metody zwalczania; stosowane sš w zależno�ci od rodzaju wybranej

terapii. Dzielš się na m. farmakologiczne: doustne i pozajelitowe �rodki

przeciwbólowe, wspomagane przez neuroleptyk i, tymoleptyki i leki tran-

kwilizujšce oraz niekiedy działanie steroidów obniżajšcych percepcję

bólowa; miejscowe �rodki znieczulajšce w postaci -ť blokad, ->�

jontoforezy lub infiltracji; m. fizykoterapeutyczne: zabiegi cieplne

(DKF, napromienianie, okłady parafinowe), ->�

akupunktura i jej najnowsze odpowiedniki, -> elektrostymulacja i elektro-

akupunktura; m. psychoterapeutyczne:-ť autotrening i czynna-*

psychoterapia grupowa; m. chirurgiczne: -> sympatektomia, -> neuro-tomia

-> radikulotomia, komisuroto-mia. -> chordotomia, -> hipofizekto-mia. ->

talamektomia, -ť topekto-mia, -> gyrektomia, -> lobotomia czołowa. (S.

Z.-Ch.)

brevicollis -> krótka szyja wrodzona

bronchodiiatatory; leki rozszerzajšce oskrzela należš głównie do dwóch

grup farmakologicznych: l) leki stymulujšce głównie receptory beta^

adrenergiczne w oskrzelach (Astmo-pent, Salbutamol i inne), 2) pochodne

purynowe (aminofilina). B. grupy pierwszej podawane sš najczę�ciej w

inhalacji, ze specjalnych firmowych dozowników wytwarzajšcych aerosol.

Działanie ich polega na zniesieniu skurczu mię�ni gładkich oskrzela.

Zmniejszajš one także opór naczyń płucnych i mogš działać profilaktycznie

w przypadkach zagrażajšcego zespołu serca płucnego. (J. J.)

bronchofiberoskopia; wziernikowanie oskrzeli bronchofiberoskopem, którego

podstawowš czę�ć stanowi specjalny, giętki �wiatłowód, zbudowany z włókna

szklanego. (J. J.)

bronchografla; badanie radiologiczne oskrzeli polegajšce na wykonaniu

odpowiednich zdjęć rentgenowskich po uprzednim wprowadzeniu do o-skrzeli

specjalnego �rodka kontrastowego (pochłaniajšcego promienie

rentgenowskie). Pozwala uwidocznić kształt i przebieg oskrzeli. (J. J.)

bronchoskopia; wziernikowanie o-skrzeli za pomocš bronchoskopu (rodzaj

rurki ze specjalnym o�wietleniem i układem optycznym) w celach

diagnostycznych (oglšdanie oskrzeli, pobieranie materiału do badań) i

terapeutycznych (np. usuwanie ciała obcego). {J. J.)

c

case work -> metoda indywidualnego przypadku

cechy dystynktywne języka; te cechy, które stanowiš ważnš w procesie

porozumiewania się wskazówkę, różnicujšcš między sobš elementy fonolo-

giczne, graficzne, syntaktyczne. C. d. języka w odniesieniu do głosek to

ich charakter d�więczny lub bezd�więczny, nosowy - ustny, zwarte -

otwarte. Każdy fonem można rozpatrywać z punktu widzenia kilku

opozycyjnych c. d. W niektórych przypadkach (w zależno�ci od położenia

głoski w wyrazie) opozycyjne c. d. mogš ulegać neutralizacji. Znajomo�ć

c.d. języka stanowi istotnš orientację dla rehabilitacji logopedycznej.

(T. G.)

cechy d�więku; warto�ci akustyczne decydujšce o tym, jak odbieramy bod�ce

słuchowe. W�ród c. d. wymienić można jako podstawowe: wysoko�ć,

natężenie, czas trwania, barwa, gło�no�ć, kierunek �ródła d�więku.

Odczuwanie rozmaitych cech d�więku zależy od �rodowiska, w jakim

występujš, oraz od indywidualnych zdolno�ci odbiorcy. Choć w praktyce

audiometrycznej posługujemy się skalš logarytmicznš, to jednak występujš

pewne odstępstwa od prawa logarytmicznego, wynikajšce ze specyficznej

zależno�ci między częstotliwo�ciš a natężeniem tonu. Odczuwanie gło�no�ci

inaczej kształtuje się w zakresie tonów o wysokiej i niskiej

częstotliwo�ci. (T. G.}

cechy motoryczne lub fizyczne; o-

kre�lajš wielostronnie możliwo�ci ruchowe człowieka. Łšczš składowe

sprawno�ci ruchowych o jednakowych parametrach fizjologicznych, biome-

chanicznych i psychicznych, które muszš być mierzone w ten sam sposób. Do

podstawowych c. m. zalicza się siłę, wytrzymało�ć i szybko�ć. W kine-

zyterapii najbardziej użyteczne: siła, wytrzymało�ć. Siła jako c. m.

człowieka jest zdolno�ciš pokonywania oporu zewnętrznego lub

przeciwdziałania mu kosztem wysiłku pracujšcych mię�ni. Wytrzymało�ć jako

c. m. jest to zdolno�ć do długotrwałego wykonywania pracy fizycznej bez

obniżania jej wydajno�ci. [A. Z.)

cele rehabilitacji przemysłowej; l) przywrócenie możliwo�ci pełnej

zdolno�ci do pracy produkcyjnej pracownikowi upo�ledzonemu fizycznie i

psychicznie w wyniku doznanego urazu czy przebytej choroby; 2)

niedopuszczenie do powstania zjawisk patologicznych, zwišzanych z

występujšcymi mechanizmami adaptacji do �rodowiska i warunków pracy: 3)

poprawa ogólnej kondycji stale lub długotrwale poszkodowanego na zdrowiu

pracownika; 4) przeprowadzenie wszechstronnej oceny zdolno�ci do pracy

pracownika, stale lub długotrwale poszkodowanego na zdrowiu, z

uwzględnieniem jego sprawno�ci fizycznej, wydolno�ci wysiłkowej, funkcji

intelektualnych, cech charakteru i innych cech osobowo�ci; 5) wskazanie

pracownikowi ze stałym lub długotrwałym upo�ledzeniem sprawno�ci

psychofizycznej możliwo�ci zmiany zawodu lub szkolenia w innym zawodzie w

przypadku, gdy powrót do poprzednio wykonywanej pracy jest

przeciwwskazany ze względów zdrowotnych. {Z. N.}

Centralny Zwišzek Spółdzielni Inwalidów; niezależny i samorzšdny zwiš-

39 charakterystyka stanowiska rehabilitacyjno-produkcyjnego...

zek zrzeszajšcy -> spółdzielnie inwalidów i ich wojewódzkie i regionalne

zwišzki. Władzami zwišzku jest krajowy zjazd delegatów, który wybiera

Rada CZSI, sprawujšca władzę w okresie między zjazdami. Rada z kolei

powołuje zarzšd, który na bieżšco kieruje sprawami zwišzku. Aktualnie

zwišzek zrzesza ponad 430 spółdzielni inwalidów i 17 regionalnych i

wojewódzkich zwišzków. W celu rozwišzywania szeregu problemów zwišzanych

z działalno�ciš rehabilitacyjnš i gospodarczš (produkcyjnš) w rairiach

CZSI działajš wyspecjalizowane instytucje, jak: Zakład Badawczy CZSI i

Centralny O�rodek Badawczo-Rozwojowy. CZSI wydaje również szereg

fachowych periodyków, np.: kwartalnik "Problemy Rehabilitacji Zawodowej",

"Biuletyn Informacyjny - Rehabilitacja Zawodowa Inwalidów". Zob. też:

spółdzielczo�ć inwalidzka. (T. M.)

Centralny Zwišzek Spółdzielni Niewidomych; niezależny i samorzšdny

zwišzek zrzeszajšcy -> spółdzielnie niewidomych w całym kraju. Władzami

zwišzku sš: l) Krajowy Zjazd Delegatów, 2) Rada CZSN, wybierana przez

Zjazd, sprawujšca władzę w okresach między zjazdami; 3) Zarzšd CZSN

kierujšcy na bieżšco sprawami zwišzku. Aktualnie CZSN zrzesza około 30

spółdzielni, zatrudniajšcych ok. 10 000 niewidomych. Wydaje też pismo

"Niewidomy Spółdzielca" (T. M.)

centyle (percentyle); jednostki pomiaru używane w ocenach

psychologicznych. Skale centylowe powstajš przez podzielenie zebranych

wyników na sto równych czę�ci, które z kolei dzieli się na kilka równych

przedziałów, aby im przyporzšdkować wyniki układajšce się od najlepszych

do najgorszych. Opierajšc się na normach centylowych sporzšdza się także

rangi, wykorzystujšc prawidłowo�ć

rozkładania się poszczególnych wyników. (T. G.)

chałupnictwo -ť praca nakładcza inwalidów

charakteropatia; zaburzenia -* osobowo�ci występujšce w przypadkach

organicznego uszkodzenia mózgu. Ch. nie jest pojęciem ogólnie przyjętym,

zaliczana jest do -> zespołu psycho-organicznego. (Z. K., T. S.)

charakteropatia padaczkowa; zaburzenia lub trwałe zmiany struktury

osobowo�ci, charakteru, temperamentu, sfery uczuciowej, będšce skutkiem

organicznych uszkodzeń mózgu u chorych na padaczkę. Termin ch. p.,

obecnie coraz rzadziej używany, wišzał się z mylnym poglšdem, iż

większo�ć chorych cechuje swoiste zaburzenia charakterologiczne. Wiemy

obecnie, że zaburzenia te występujš u nielicznych chorych i nie sš one

swoiste dla padaczki. (W. K.)

charakterystyka stanowiska pracy -ť analiza stanowiska pracy

charakterystyka stanowiska rehabili-tacyjno-produkcyjnego w warsztatach

rehabilitacji przemysłowej; powinna zawierać dane dotyczšce: nazwy

stanowiska; zastosowania do celów terapii pracš, przeznaczenia do celów

produk-cyjno-usługowych; niezbędnej powierzchni, warunków bezpieczeństwa

i higieny pracy, rodzaju i liczby podstawowego wyposażenia produkcyjnego,

daty zainstalowania stałych adaptacji i ich rodzaju, stałych �rodków

pomocniczych, rodzaju i liczby, elementów i sposobów regulacji, �rodków

kontroli (mierniki i liczniki);

wymagań nadzoru. Ch. s. rehabilitacyjno-produkcyjnego opracowuje zespół

rehabilitacyjny, który może się opierać na instrukcji obowišzujšcej w

przemysłowej służbie zdrowia. Na podstawie przeprowadzonej ch. s.

rehabilitacyjno-produkcyjnego rozróżniamy: stanowiska typowe; stano-

charłactwo

wiska adaptowane (z odpowiednio przystosowanymi rękoje�ciami i

uchwytami); stanowiska specjalne (z celowo uwarunkowanymi instalacjami do

ćwiczeń kończyn dolnych nie występujšcymi w warunkach typowych).

Przeprowadzenie dokładnej ch. s. re-habilitacyjno-produkcyjnego ułatwia

poważnie organizację pracy stosowanš w ramach terapii pracš. (Z. A'.)

charłactwo; wyniszczenie somatyczne organizmu wskutek przebytych lub

toczšcych się procesów chorobowych. Ch. obserwuje się u dzieci

wzrastajšcych w pierwszych miesišcach życia w niepomy�lnych warunkach

�rodowiskowych, a także w następstwie ciężkich schorzeń układu nerwowego,

gruczołów wydzielania wewnętrznego i in., ograniczajšcych zdolno�ć

przyswajania pokarmu. Z powodu niedostatecznego zaopatrzenia mózgu w

substancje odżywcze nierzadko u dzieci z objawami ch. dochodzi do

upo�ledzenia umysłowego. (T. G.)

chodnik ruchomy; stosowany przy próbach wysiłkowych w schorzeniach układu

kršżenia. Pozwala na badanie wysiłku fizjologicznego, marszowego, o

różnej szybko�ci i o różnym nachyleniu bieżni, symulujšcym wychodzenie

pod górę. Wysiłek taki obcišża układ kršżenia, nie przecišżajšc układu

mię�ni szkieletowych. Wadš ch. r. jest jego wysoka cena, zajmowanie

stosunkowo dużej powierzchni, hała�liwo�ć (mniejsza w nowszych typach).

Płynna i dokładna regulacja szybko�ci chodnika i jego nachylenia pozwala

na łatwe uzyskanie obcišżeń o różnej intensywno�ci i przebiegu.

Najczę�ciej stosuje się obcišżenia zaproponowane przez R. A. Bruce'a.

Jest to pięciostopniowa próba, bez przerw na odpoczynek, za� szybko�ć i

nachylenie chodnika zwiększa się co 3 minuty. l ° - szybko�ć 3 km/h;

nachylenie 5%

40

(ok. 50 W), 11° - 3 km/h i 10% (ok. 75 W), III0 - 4,5 km/h i 12% (ok. 100

W), IV° -6 km/h i 14% (ok. 150 W), V - 7 km/h i 16% (ok. 250 W). {J. /-.)

chordotomia; operacyjne przecięcie wstępujšcych szlaków nerwowych

przewodzšcych czucie bólu w rdzeniu kręgowym. (S. Z.-C/i.)

chorea -> plšsawica

choreoterapia wykorzystywanie tańca jako metody -> psychoterapii

grupowej. Walory terapeutyczne ch. wišżš się z wytwarzaniem więzi

grupowej, ekspresjš emocji, poprawš sprawno�ci ruchowej, poprawš

nastroju. (Z. K., T. S.)

choroba; reakcja organizmu na działanie czynników chorobotwórczych

(drobnoustroje, pasożyty, zatrucia wewnštrz i zewnštrzpochodne itd.),

objawiajšca się zaburzeniami w jego funkcjonowaniu i współdziałaniu

poszczególnych jego narzšdów. Zmiany te mogš mieć charakter ogólny lub

dotyczyć tylko jednego narzšdu. Każda ch. ma swój poczštek, przebieg i

zej�cie. Zej�cie ch. może być pomy�lne - całkowity lub prawie całkowity

powrót do zdrowia, połowiczne - przej�cie w chorobę przewlekłš, lub

niepomy�lne, kończšce się inwalidztwem lub �mierciš. (T. M.)

choroba afektywna dwubiegunowa;

psychoza maniakalno-depresyjna; kolejno występujšce okresy -> depresji i

-> manii lub czę�ciej występuje jeden z tych zespołów. Depresję w ch. a.

dwubiegunowej cechuje, poza obniżeniem nastroju, spowolnienie wszystkich

procesów psychicznych, znaczne zahamowanie ruchowe, niski poziom lęku,

nasilone zaburzenia procesów metabolicznych pochodzenia limbiczno-

podwzgórzowego i rytmów biologicznych, m. in. snu. W ciężkich przypadkach

może doj�ć do stanu osłupienia depresyjnego i -> mutyzmu.

41

choroba afektywna jednobiegunowa

Faza maniakalna może mieć słabe nasilenie (stan submaniakalny), czasem

jednak nasilenie objawów manii doprowadza do -ť splštania. Objawy zarówno

w manii, jak i w depresji narastajš i ustępujš stopniowo, przy czym

poszczególne objawy narastajš i ustępujš nie równolegle, np. może

utrzymywać się jeszcze znaczne obniżenie nastroju, a ustšpić zahamowanie

ruchowe, co sprzyja realizacji tendencji samobójczych - stšd konieczno�ć

zapewnienia choremu troskliwej opieki w cišgu całego rzutu choroby.

Poszczególne fazy trwajš zwykle kilka miesięcy i przedzielone sš na ogól

okresami pełnego zdrowia. Jedna faza może przechodzić w drugš bez okresu

remisji (np. depresja w manię lub odwrotnie). �rednio występuje 6 -7

nawrotów w cišgu życia, czę�ciej na wiosnę i jesieniš. Ch. a.

dwubiegunowa należy do psychoz endogennych, a czynniki egzogenne, m. in.

choroby somatyczne i przeżycia' traumatyzu-jšce, w wielu wypadkach

odgrywajš rolę czynników wyzwalajšcych rzut choroby. Podkre�lana jest

rola czynników konstytucjonalnych - ch. a. dwubiegunowa występuje

czę�ciej u osób o pyknicznej budowie ciała i cyklotymicznych cechach

osobowo�ci (syntonicznych, energicznych optymistów, majšcych dobry

kontakt z lud�mi, czasem wybuchowych, skłonnych do konfliktów). W

leczeniu ch. a. dwubiegunowej stosuje się z dobrymi wynikami leki

przeciwdepresyjne, czasem elektrowstrzšsy. W zapobieganiu nawrotom dużš

skuteczno�ć wykazujš sole litu. (Z. K., T. S.)

choroba afektywna jednobiegunowa;

depresja fazowa; przejawia się występowaniem nawracajšcych, trwajšcych

zwykle kilka miesięcy stanów -> depresji wyrażajšcych się obniżeniem

nastroju, zaburzeniami napędu psychoruchowego oraz zaburzeniami:

rytmu snu i czuwania, łaknienia, popędu płciowego, regulacji hormonalnej

i wegetatywnej. Do�ć często przebiega z lękiem, pobudzeniem ruchowym,

urojeniami depresyjnymi. Objawy narastajš stopniowo i również stopniowo

ustępujš. Występujš dobowe wahania nastroju - najgorsze samopoczucie jest

rano, stosunkowo lepiej czuje się chory wieczorem. Ch. a. jednobiegunowa

rozpoczyna się zwykle pó�niej niż choroba afektywna dwubiegunowa (do�ć

często w pištym dziesištku lat życia). Liczba faz jest mniejsza niż w tej

ostatniej. Wiele przypadków ch. a. jednobiegunowa rozpoznawano dawniej

jako depresję inwolucyjnš, której obecnie nie wydziela się jako odrębnej

jednostki. Ch. a. jednobiegunowa występuje czę�ciej u kobiet niż u

mężczyzn. U jej podłoża stwierdza się czynniki dziedziczne, jednak

wystšpieniu faz depresji towarzyszš często czynniki wyzwalajšce, takie

jak: poród, okres przekwitania, choroby somatyczne - szczególnie infekcje

wirusowe, zabiegi operacyjne, urazy czaszki, traumaty-zujšce czynniki

psychiczne. Ch. a. jednobiegunowa występuje czę�ciej u osób zamkniętych w

sobie, nieufnych, astenicznych, skłonnych do smutku, lęku,pesymizmu,

perfekcjonizmu,słabo tolerujšcych zmiany w �rodowisku. W leczeniu ch. a.

jednobiegunowej stosuje się leki przeciwdepresyjne (łšczone w razie

potrzeby z neuroleptykami lub �rodkami anksjolitycznymi). Stosowane też

bywajš elektrowstrzšsy. Ze względu na duże zagrożenie samobójstwem należy

chorym zapewnić szczególnie troskliwš opiekę. W większo�ci przypadków w

okresie między fazami depresji chorzy zachowujš pełnš sprawno�ć

psychicznš i fizycznš, w czę�ci przypadków utrzymujš się przewlekłe

zaburzenia nastroju. (Z. K., T. S)

choroba Blounta

choroba Blounta; jałowa martwica kłykcia przy�rodkowego piszczeli.

Następstwem procesu chorobowego jest szpotawo�ć kolana. Wyróżnia się dwa

typy schorzenia: dziecięcy - występujšcy zwykle obustronnie u dzieci

między l a 3 rokiem życia; młodzieńczy - umiejscowiony zwykle

jednostronnie u dzieci w wieku 6-13 lat. Ch. B. charakteryzuje się

postępujšcym szpotawym zagięciem kończyny poniżej kolana, kolano wykazuje

pełen zakres ruchów, jest niebolesne. Leczenie: typu dziecięcego - zakaz

przecišżania kończyny, wyczekiwanie (nierzadko z biegiem czasu o�

kończyny ulega samoistnemu wyprostowaniu);

typu młodzieńczego - osteotomia korekcyjna, przywracajšca prawidłowš o�

kończyny. (J. K.)

choroba Bourneville'a -ť stwardnienie guzowate

choroba Buergera -> zapalenie naczyń zakrzepowo-zarostowe

choroba Downa; mongolizm; jest zaburzeniem chromosomalnym (triso-mia

chromosomu 21); występuje raz na 700 urodzeń. Duże znaczenie ma tu wiek

matki. W grupie wieku do 25 lat często�ć urodzenia dziecka z ch. D. l

:2000, a u matek powyżej 40 roku życia l :45. Dzieci z chorobš Downa

charakteryzujš się upo�ledzeniem umysłowym najczę�ciej w stopniu

umiarkowanym i znacznym, oraz charakterystycznymi cechami budowy ciała.

Zespół Downa odznacza się tym, że można go wykryć zaraz po urodzeniu się

dziecka. Ma to duże znaczenie dla postępowania rehabilitacyjnego, które

można wcze�nie rozpoczšć. (T. G.)

choroba Heinego i Medina; wirusowe zapalenie przednich rogów rdzenia

kręgowego, powodujšce niesymetryczne niedowłady wiotkie mię�ni. Leczenie

w okresie ostrym - objawowe; zapewnienie pacjentowi bez-

42

względnego spokoju, unieruchomienie i częsta, ostrożna zmiana pozycji

porażonych kończyn zapobiegajšca rozcišganiu mię�ni; po ustšpieniu

goršczki - zabiegi cieplne, -> kocowanie; w okresie zdrowienia -

ćwiczenia, elektrosty-mulacja; w okresie utrwalonych porażeń - operacyjne

zabiegi korekcyjne, zaopatrzenie ortopedyczne. (S. Z.-Ch.)

choroba niedokrwienna serca -ť choroba wieńcowa

choroba Osgooda i Schlattera; jałowa martwica guzowato�ci piszczeli.

Rozwija się u chłopców w wieku pokwitania (12-15 lat), łšczy się

najczę�ciej z urazem (gra w piłkę, skoki). Objawy: bolesno�ć guzowato�ci,

obrzęk, ból nasilajšcy się przy wykonywaniu wyprostu w stawie kolanowym z

oporem lub przy pełnym zgięciu kolana. W obrazie rtg: nie-regularno�ć

zarysów guzowato�ci, nieznaczne oddzielanie się jej nasady, w pó�niejszym

okresie - fragmenta-cja. Leczenie: wskazane jest unieruchomienie kończyny

na kilka tygodni w szynie gipsowej. Zakaz przecišżania kończyn przez

kilka miesięcy (skoki, biegi). Rzadko konieczne jest leczenie operacyjne

(wyłyżeczkowanie ogniska, usunięcie wolnych fragmentów kostnych). (J. K.)

choroba oskrzelowo-plucna; stan, w którym występujš objawy rozlanego

zwężenia oskrzeli, charakteryzujšcy się klinicznie kaszlem, odpluwaniem

wydzieliny z oskrzeli, duszno�ciš wysiłkowš i spoczynkowš, obniżeniem

tolerancji wysiłku, sinicš. Objawy te występujš okresowo lub stale w

różnym nasileniu. Zwykle nieobecne w poczštkowym okresie choroby, kiedy

to jedynie badania czynno�ciowe mogš wykazać zaburzenia funkcji płuc.

Termin ten obejmuje: -> dychawicę oskrzelowš, -> zapalenie oskrzeli

przewlekłe i -> rozedmę płuc. (J. J.)

43

choroba Perthesa

choroba Parkinsona; powoli postępujšcy zespół chorobowy, na który składa

się: -* hipokineza, wzmożenie napięcia mię�ni i drobnofaliste drżenie

spoczynkowe ršk, a niekiedy i głowy. Występuje w następstwie:

�pišczkowego zapalenia mózgu, miażdżycy naczyń mózgowych, zatrucia

tlenkiem węgla i manganem, zatrucia lękowego (najczę�ciej rezerpinš i

chlor -promazynš). (S. Z.-Ch.)

choroba Perthesa; jałowa martwica głowy ko�ci udowej u dzieci. Występuje

najczę�ciej u chłopców między 5 a 14 rokiem życia, dotyczy przeważnie

jednego biodra. Istotš schorzenia sš zaburzenia ukrwienia głowy ko�ci

udowej doprowadzajšce do jej martwicy. Etiopatogeneza schorzenia nie jest

dokładnie poznana. W przebiegu schorzenia wyróżnia się zwykle cztery

okresy: wczesny (2-3 miesišce), okresowe utykanie, nieznaczne bóle

(czę�ciej stawu kolanowego niż biodrowego), ograniczenie odwodzenia,

wyprostu, rotacji wewnętrznej. Chory rzadko w tym okresie trafia do

lekarza ze względu na niewielkie nasilenie, przej�ciowy charakter

dolegliwo�ci. W obrazie rtg - nieznaczne poszerzenie szpary stawowej,

wywołane obrzękiem tkanek miękkich �ródstawowych. W końcu tego okresu

może być zauważalne nieznaczne spłaszczenie głowy ko�ci udowej, �lady

drobnych złamań pod-chrzšstkowych; sklerotyzacji (6- 10 miesięcy), głowa

ko�ci udowej ulega dalszemu spłaszczeniu, kontury jej stajš się nierówne,

struktura kostna niejednorodna. Proces martwiczy obejmuje całš głowę,

również przynasada staje się nierówna, zagęszczona. W tym okresie

narastajš dolegliwo�ci bólowe, następuje ograniczenie ruchów. Może

wystšpić przykurcz biodra w przy-wiedzeniu, zgięciu, rotacji wewnętrznej:

fragmentacji (6-18 miesięcy),

głowa ko�ci udowej ulega rozkawałkowaniu z różnš liczbš i kształtem

fragmentów kostnych; niekiedy zanika zupełnie. Długotrwały okres

fragmentacji (powyżej 16 miesięcy) rokuje �le, im jest krótszy, tym

rokowanie korzystniejsze; odbudowy (8-36 miesięcy), przy wła�ciwym,

wczesnym leczeniu - z odbudowš kulistej głowy o prawidłowym utkaniu. Przy

opó�nionym leczeniu, mniej korzystnym zej�ciu procesu chorobowego, głowa

pozostaje zniekształcona. Przy�rodkowy odcinek głowy jest zwykle

dziobiasto wydłużony, panewka eliptycznie zniekształcona, biodro w

znacznym stopniu szpotawe. W takim biodrze wcze�nie rozwijajš się ->

zmiany zwyrodnie-niowo-zniekształcajšce. Leczenie. Zasadniczym elementem

postępowania leczniczego w ch. P. jest wczesne i długotrwałe odcišżenie

chorego stawu. W okresie ostrym, gdy występujš bóle oraz przykurczę,

najlepszš formš odcišżenia jest leżenie z wycišgiem po�rednim założonym

na chorš kończynę, bezwzględny zakaz wstawania, klękania, chodzenia.

Wskazane sš natomiast ćwiczenia stawu i całej kończyny w odcišżeniu. W

pó�niejszym okresie odcišżenie stawu próbuje się uzyskać, stosujšc

odcišżajšce aparaty ortopedyczne typu Thomasa, z zawieszeniem kończyny w

-> pętli Snydera lub chodzenie o kulach z podwyższeniem obcasa po stronie

zdrowej. Często jednak nie zapobiega to postępowi choroby i

zniekształceniu głowy ko�ci udowej. W leczeniu operacyjnym podejmuje się

próby pobudzenia unaczynienia przez nawiercanie szyjki i głowy ko�ci

udowej, wprowadzanie grotów, przeszczepów kostnych. Podejmowane sš

również próby zmiany ustawienia głowy w panewce drogš osteotomii

międzykręta-rzowej, podkrętarzowej lub osteotomii miednicy (Salter).

Leczenie uspraw-

choroba przewlekła

niajšce w takich przypadkach, jak w -�� zwichnięciu wrodzonym stawu

biodrowego. [J. K.)

choroba przewlekła; choroba o długotrwałym przebiegu bez perspektyw na

szybkie i pomy�lne jej wyleczenie. Objawia się ona długotrwałym

zaburzeniem w funkcjonowaniu organizmu z przemiennymi okresami

polepszania i pogarszania się stanu zdrowia. Osoby dotknięte ch. p.

zaliczane sš z reguły do jednej z -> grup inwalidów. (T. M.)

choroba Reitera; zespół chorobowy charakteryzujšcy się triadš objawów:

zapaleniem stawów o typie reumatoidalnym, zapaleniem cewki moczowej i

zapaleniem spojówek. Występuje głównie u młodych mężczyzn w trzeciej

dekadzie życia, rzadziej starszych, wyjštkowo u kobiet i dzieci. Chorobę

może poprzedzać biegunka. W większo�ci przypadków pierwszym objawem jest

zapalenie cewki moczowej, zwykle bez zakażenia chorobš wenerycznš.

Rzadziej pierwszym objawem jest zapalenie spojówek lub zapalenie stawów.

Objawy ustępujš zwykle po kilku miesišcach, jednakże u większo�ci chorych

stwierdza się nawroty choroby od kilku miesięcy do kilku lat. Sš one

zwykle krótsze i o łagodniejszym przebiegu od pierwszego rzutu choroby.

Leczenie: antybiotyki z grupy tetracyklin, Butapirazol, Perciu-sone. W

przypadkach przewlekłych - rehabilitacja lecznicza, jak w reumatoidalnym

zapaleniu stawów. {A. S.)

choroba Scheuermanna; kifoza młodzieńcza; polega na powolnym zaginaniu

się ku przodowi dolnego odcinka kręgosłupa piersiowego. Występuje

czę�ciej u chłopców w wieku 13-17 lat, rzadziej u dziewczšt w wieku 12-15

lat; Etiologia nie jest wyja�niona, dominujš dwa poglšdy: a) zaliczajšcy

te zmiany do martwic jałowych, b) odnoszšcy obja-

44

wy choroby do zaburzeń kostnienia. Zmiany chorobowe dotyczš zarówno nasad

trzonów kręgów, jak i kršżków międzykręgowych, obejmujš zwykle kilka

sšsiednich kręgów w �rodkowym lub dolnym odcinku piersiowym, rzadziej -

górnym lęd�wiowym. Na skutek zmniejszenia odporno�ci nasad trzonów

dochodzi do wciskania się zawarto�ci kršżka międzykręgowego do gšbczastej

tkanki kostnej trzonów. Takie wypuklenia kršżka, zwane , węzłami łub

guzkami Schmorla, występujš głównie w czę�ci przedniej i �rodkowej

trzonów. Objawy: pochylenie ku przodowi (okršgłe plecy), uczucie

zmęczenia, niezbyt nasilone dolegliwo�ci bólowe. Leczenie: ćwiczenia

mię�ni grzbietu korygujšce postawę, odcišżenie (częste odpoczynki w

pozycji leżšcej na plecach na płaskim podłożu). Stosowanie gorsetu z

reguły nie chroni przed narastaniem zniekształcenia. (J. K.}

choroba sieroca; zespól zaburzeń w zachowaniu dziecka, występujšcy

wskutek pozbawienia opieki macierzyńskiej. Zob. też hospitalizm. {T. G.)

choroba Sprengela; wrodzone wyr sokie ustawienie łopatki. Jest

następstwem zatrzymania etapu rozwojowego, w którym łopatka z odcinka

szyjnego, gdzie znajdujš się jej zawišzki, obniża się do wła�ciwego dla

niej poziomu. Często przy�rodkowo-górny kšt łopatki łšczy się pasmem

łšcznotkankowym, chrzestnym lub kostnym z wyrostkami kolczystymi

kręgosłupa szyjnego. Wraz z łopatkš pozostaje w górze bark, co powoduje

zniekształcenie obrysów karku, barku, klatki piersiowej. Leczenie polega

na operacyjnym usunięciu połšczeń. między łopatkš a kręgosłupem i

�cišgnięciu łopatki do wła�ciwego poziomu. a następnie przytwierdzeniu

jej do żeber. U dzieci starszych konieczne jest przecięcie obojczyka, w

celu unik-

45

nięcia nadmiernego nacišgnięcia splotu barkowego. (J. K.}

choroba szpitalna -ť instytucjonalizm

choroba �w. Walentego -> padaczka

choroba Taya-Sachsa; idiotyzm amaurotyczny; spowodowany jest zaburzeniami

w przemianie tłuszczowej uwarunkowanymi genetycznie; występuje

najczę�ciej w rodzinach żydowskich. Ujawnia się między 3 a 10 miesišcem

życia i łšczy z głębokim upo�ledzeniem umysłowym i �lepotš (amaiirosis);

kończy się zej�ciem �miertelnym. (T. G.)

choroba wieńcowa; choroba niedokrwienna serca, powstaje wówczas, gdy

przez mięsień sercowy przepływa niedostateczna ilo�ć krwi (tlenu) w

stosunku do zapotrzebowania. Rozróżnia się postać ch. w. z przej�ciowymi

objawami bólowymi, ustępujšcymi po zmniejszeniu zapotrzebowania na tlen

(zmniejszenie emocji lub wysiłku), zwanš -> dusznicš bolesnš, oraz postać

ch. w. z nieustępujšcymi objawami bólowymi, spowodowanymi martwicš czę�ci

mię�nia serca w wyniku znacznego, długo trwajšcego niedotlenienia - jest

to -ť zawał serca. W etiologii ch. w. znaczny udział ma miażdżyca, w

wyniku której dochodzi do zwężenia �wiatła naczyń oraz podwyższenia

poziomu adrenaliny, co jest czynnikiem wpływajšcym na zwiększenie

zapotrzebowania na tlen w mię�niu sercowym. W ch. w. wyodrębniono

czynniki usposabiajšce do jej powstania, zwane czynnikami zagrożenia lub

ryzyka. (7. Ł.)

choroba zwyrodnieniowa stawów;

charakteryzuje się zmianami destrukcyjnymi chrzšstek stawowych,

spowodowanymi ich starzeniem się, uszkodzeniem mechanicznym, toksycznym i

in. Zmiany towarzyszšce - odczy-nowe lub nowotworzenie ko�ci na styku jej

z chrzšstkš (osteofity). Po-

choroby nerwowo-mię�niowe

wodujš one dolegliwo�ci bólowe, nasilone przy ruchach, upo�ledzenie

ruchomo�ci i funkcji stawów. Schorzenie dotyczy najczę�ciej osób po 50

roku życia, przebiega bez ogólnego odczynu zapalnego w ustroju

(podwyższenia temperatury ciała, przesunięć w składzie białek,

przyspieszenia opadania krwinek, przesunięć w obrazie morfologii krwi).

Najpoważniejszy problem kliniczny stanowiš -> zmiany zwyrodnieniowe w

stawach biodrowych, kolanowych oraz kręgosłupa. (A. S, J. K.)

choroby demielinizacyjne; grupa chorób, których wspólnš cechš jest

pierwotny rozpad osłonek mielino-wych włókien nerwowych w o�rodkowym

układzie nerwowym (stwardnienie rozsiane, choroba Schildera, choroba

Bało, choroba Devica). (S. Z.-Ch.)

choroby naczyniowe mózgu i rdzenia;

ogniskowe i rozlane uszkodzenia u-kładu nerwowego występujšce jako

powikłanie chorób naczyń, głównie -> miażdżycy i nadci�nienia tętniczego.

(S. Z.-Ch.)

choroby nerwowe; grupa chorób o najczęstszych wskazaniach do

rehabilitacji, szczególnie w przypadkach ogniskowego uszkodzenia układu

nerwowego ( -> udar mózgu, -> uraz czaszkowo-mózgowy, -* guzy mózgu, ->

guzy rdzenia) oraz inne o nie postępujšcym lub powoli postępujšcym

przebiegu. (5. Z.-Ch.)

choroby nerwowo-mię�niowe; niejednorodna grupa chorób charakteryzujšca

się wspólnymi cechami klinicznymi: osłabieniem, zanikiem i wiot-ko�ciš

mię�ni, brakiem odruchów oraz przeważnie postępujšcym przebiegiem. Należš

do niej: miopatie (miopatie pierwotne - genetycznie uwarunkowane i

miopatie objawowe - hormonalne i polekowe), rdzeniowy -> zanik mię�ni, -ť

zapalenie wielomię�niowe i -> polineuropatie. (S. Z.-Ch.)

choroby płucne

choroby płucne; z dużej liczby chorób pneumonologicznych ze względu na

rangę problemu i wynikajšce stšd potrzeby diagnostyczne, terapeutyczne,

rehabilitacyjne, organizacyjne, ekonomiczne i społeczne można wydzielić

gru�licę układu oddechowego i przewlekłe choroby układu oddechowego.

Przewlekłe choroby układu oddechowego dzielš się na - nieswoiste i inne,

jak: pylice (mogšce mieć charakter chorób zawodowych), rak płuc i

oskrzeli, marsko�ć płuc, ropnie płuc, grzybice płuc itp. rzadziej

występujšce choroby. Pod względem rokowania wyróżnia się ch. p. o

zasadniczo dobrym rokowaniu (gru�lica), o rokowaniu niepewnym (dycha-wica

oskrzelowa) i zasadniczo złym (inne przewlekłe choroby układu

oddechowego). Pod względem zaburzeń czynno�ciowych wyróżnia się choroby

układu oddechowego z przewagš zaburzeń wentylacyjnych o charakterze

restrykcji, obturacji lub mieszanym i z przewagš innych zaburzeń

czynno�ci płuc. Dla potrzeb rehabilitacji okre�lenie charakteru zaburzeń

czynno�ciowych w ramach rozpoznania klinicznego jest niezbędne. Istotne

jest także uwzględnienie wieku chorego, ponieważ potrzeby w zakresie

rehabilitacji edukacyjnej i zawodowej sš zasadniczo różne u dzieci,

młodzieży i osób aktywnych zawodowo. Ze względów epidemiologicznych

istotne jest okre�lenie zakażno�ci tych chorób dla otoczenia. (J. J.}

choroby psychiczne -> psychozy choroby społeczne; choroby występujšce

masowo w danej społeczno�ci, a majšce powišzanie z jej warunkami

życiowymi i społecznymi. Na ogół majš one charakter chorób przewlekłych.

Nie jest to �ci�le okre�lona grupa chorób, lecz podlegajšca zmianom.

Aktualnie w Polsce do ch. s. zalicza się choroby: układu kršżenia,

46

nowotworowe, weneryczne, psychiczne i in. (7-. M.)

choroby układu oddechowego - nieswoiste przewlekle; wg klasyfikacji WHO

(sympozjum w Moskwie 1962 r.) do ch. u. o. tego typu zalicza się:

przewlekle zapalenie oskrzeli, zespoły zaporowe odwracalne (dychawica) i

nieodwracalne, rozedmę płuc, rozstrze-nie oskrzeli, przewlekłe zapalenie

płuc i zwłóknienie płuc. Wyróżnienie tej grupy spowodowane jest

często�ciš występowania tych chorób we wszystkich przedziałach wieku i

trudno�ciami diagnostycznymi często uniemożliwiajšcymi wła�ciwe

rozpoznanie bez kosztownych badań diagnostycznych. Ch. u. o. nieswoiste

przewlekłe stanowiš problem społeczny, ekonomiczny i organizacyjny,

ponieważ przeciętnie w cišgu 5 lat od momentu zauważenia pierwszych

objawów u chorego uznawane jest trwałe inwalidztwo. Chorzy wymagajš

specjalistycznej opieki medycznej, zróżnicowanego postępowania

rehabilitacyjnego, często pomocy społecznej. {J. J.)

choroby zawodowe; ch. spowodowane rodzajem wykonywanej pracy (zawodu) lub

warunkami, w których jest ona wykonywana. Niektóre ch. z. zwišzane sš z

długotrwałym wykonywaniem okre�lonych zawodów, np. żylaki i płaskostopie

u osób, których praca wykonywana jest w pozycji stojšcej, pylica węglowa

u górników, zaćma u hutników. Ch. z. majš z reguły charakter chorób

przewlekłych i powodujš znaczne obniżenie zdolno�ci do pracy. Często sš

one przyczynš inwalidztwa. (T. M)

choroby zwyrodnieniowe układu nerwowego; niejednorodna grupa chorób,

których przyczynš sš zmiany wsteczne w tkance nerwowej, powstajšce

niejako samoistnie, tzn. bez działania znanego czynnika szkodliwego.

Klinicznie charakteryzujš się różnorod-

47

chód, zaburzenia

no�ciš objawów i postępujšcym przebiegiem. (S. Z.-Ch.)

chód; rytmiczne, naprzemianstronne ruchy kończyn dolnych, pozwalajšce na

przesuwanie ciała z miejsca na miejsce. Ch. jest czynno�ciš złożonš,

automatycznš, składajšcš się z dwóch faz identycznych dla obu kończyn:

wykroku i podporu; w trakcie tego cyklu zachodzi moment utrzymania ciała

w równowadze na jednej kończynie. Prawidłowy chód wspomagany jest

współpracš naprzemianstronnš kończyn dolnych i balansowaniem tułowia

ułatwiajšcym utrzymanie równowagi. Ch. to jedna z najbardziej użytecznych

konkurencji sportowych inwalidów, zwłaszcza niewidomych (grupa startowa

inwalidów I), po amputacjach kończyn dolnych (grupa startowa III), a

także grupy startowe V. Rehabilitacyjne warto�ci ch.: samodzielno�ć w

poruszaniu się, uczestniczenie inwalidy w wielu czynno�ciach życia

codziennego, możliwo�ci wykonywania wielu czynno�ci zawodowych kończynami

dolnymi, integracja w rekreacji fizycznej, działanie na ekonomikę i

estetykę ruchu, szybko�ć poruszania się itp. Niektóre rodzaje inwalidztwa

wymagajš pomocy technicznej w postaci laski lub kuł. Współzawodnictwo

sportowe w ch. jest okazjš sprawdzenia swoich możliwo�ci w stosunku do

innych zawodników. Ch. niewidomych (grupa startowa I) w sporcie: 400 m na

czas po owalu boiska pomagajšc sobie specjalnš -> laskš długo�ci 2 m

trzymanš w prawej ręce. Ch. głuchych (grupa startowa II) w sporcie:

konkurencje sportowe identyczne jak osób zdrowych. Warto�ci

rehabilitacyjne: integracja, zwalczanie kompleksów inwalidy, poprawa

poruszania się, wspomaganie kompensacyjne (słuch). C h. amputowanych

(grupa startowa III) w sporcie: -> klasy startowe l -4, różne dystanse

wg przepisów ogólnie obowišzujšcych, klasy startowe 5-100 i 1000 m na

czas, klasa stanowa 6 - 100 i 1000 m na czas, klasa startowa 7-100 m na

czas, klasa startowa 8-60 lub 100 m na czas, klasy startowe 9 i 10 (w

zależno�ci od miejsca amputacji) - najczę�ciej 60 lub 100 m na czas.

Próbš wykazania sprawno�ci w ch. i estetyki poruszania się jest -> ch.

stylowy. Warto�ci rehabilitacyjne:

umiejętno�ć poruszania się w protezie w różnych warunkach terenowych,

podnoszenie sprawno�ci w pokonywaniu przeszkód spotykanych na co dzień,

skracanie czasu przemieszczania się z miejsca na miejsce, dbało�ć o

estetykę i ekonomikę ruchu, warto�ci integracyjne. Zob. też grupy

startowe inwalidów. {J. D.)

chód stylowy; zestaw różnych ćwiczeń dla osób z amputacjš kończyn dolnych

na różnych poziomach, majšcy na celu wykazanie przez inwalidów sprawno�ci

poruszania się w różnych warunkach i umiejętno�ci radzenia sobie przy

pokonywaniu przeszkód. Ch. s. nie jest klasycznš konkurencjš sportowš.

Stosowany bywa we współzawodnictwie w oparciu o kryteria takie, jak:

ekonomika i estetyka poruszania się w protezie, prawidłowo�ć

wykorzystania laski lub kuli łokciowej, umiejętno�ć wykonywania zwrotów,

obrotów, pokonywania przeszkód spotykanych na co dzień itp. Najczę�ciej

stosowana punktacja polega na odejmowaniu w zależno�ci od stopnia błędu l

-3 punktów od sumy 50 punktów. Ch. s. jest atrakcyjnš formš

współzawodnictwa, pozwalajšcš na samoocenę w stosunku do innych

zawodników; mobilizuje do dalszego usprawniania, stanowi ważny czynnik w

rehabilitacji. (J. D.)

chód, zaburzenia; ataktyczny - spowodowany zaburzeniami równowagi;

brodzšcy - w wyniku nie-

chromosom

dowładu stóp; histeryczny - demonstracyjnie nieprawidłowy, nie

uwarunkowany zmianami organicznymi; kaczkowaty - spowodowany niedowładem

mię�ni obręczy biodrowej (np. w dystrofii mię�niowej) lub zwichnięciem

stawów biodrowych;

kangurowy - o kulach z jednoczesnym przestawianiem obu kończyn,

najczę�ciej występuje w porażeniu kończyn dolnych i dolnej czę�ci

tułowia:

koszšcy - z pocišganiem stopš po podłożu, typowy dla niedowładu

połowicznego; nożycowy - na palcach, z nadmiernym przywiedzeniem i

krzyżowaniem kończyn, spowodowany niedowładem spastycznym (występuje

głównie w porażeniu mózgowym dziecięcym); spastyczny - z pocišganiem stóp

po podłożu i nie dostatecznym zginaniem kończyn w stawach: parkinsonowski

- powolny, drobnymi kroczkami, z obcišżeniem przodostopia i pocišganiem

stopami po ziemi; tylnosznuro-wy - ataktyczny, spowodowany zaburzeniem

czucia głębokiego (zamknięcie oczu wybitnie nasila zmiany). (S. Z.-Ch.)

chromosom; drobna struktura rozpoznawalna za pomocš technik

spektroskopowych, znajdujšca się w jšdrze komórki. Liczba ch. jest stała

dla poszczególnych gatunków. Każdy ch. jest molekułš DNA (kwasu

dezoksyrybonukleinowego) i bierze u-dział w przekazywaniu cech rodziców

potomstwu. Wyróżniamy ch. somatyczne (autosomy) i ch. płciowe. Dla celów

poradnictwa genetycznego przeprowadza się badania diagnostyczne, majšce

na celu przekonanie się, czy mogš wystšp.ić u potomstwa tzw. aberracje

chromosomowe, zwišzane z możliwo�ciš poważnego upo�ledzenia umysłowego

lub innych wad wrodzonych. (T. G.)

chwjejno�ć uczuciowa; zbytnia łat-

48

wo�ć przechodzenia z jednego nastroju do drugiego, np. z wesoło�ci w

gniew, z rado�ci do smutku. Występuje w -* zespole psychoorganicznym,

czasem w nerwicach, np. w histerii. (Z. K., T. S.)

chwyt; ujęcie rękš przedmiotu. Niektóre chwyty sš wykonywane całš rękš,

inne tylko palcami. Każdy ruch chwytania ma innš skalę motorycznš, jest

oparty na innym układzie pobudzeń, stosownie do kształtu i rodzaju

chwytanego przedmiotu oraz zamierzonej pracy. Z punktu widzenia

mechanicznego w każdej czynno�ci chwytnej ręki można wyodrębnić trzy

elementy, którymi sš: -> jako�ć chwytu, -* siła chwytu, -> zręczno�ć

manipulacyjna. (Z. N.)

cieptolecznictwo; metoda leczenia fizykalnego, polegajšca na

doprowadzeniu do tkanek energii cieplnej. (A. Z.)

ci�nienie płucne; warto�ć c. p. zależy od rytmu serca. U chorych z

migotaniem przedsionków wska�nik obniżenia się c. p. jest wyra�nie

mniejszy aniżeli u chorych z rytmem zatokowym. Po efektywnej kardiowersji

elektrycznej warto�ci ci�nienia sš takie same w obu grupach chorych. Naj-

wyra�niejsze objawy obniżenia się c. p. występujš bezpo�rednio po zabiegu

i nie ulegajš zmianom w miarę upływu czasu. Wpływ rehabilitacji na c. p.

jest widoczny tylko w okresie wczesnym, gdy obniżenie c. p. występuje

czę�ciej aniżeli u chorych nie poddanych ćwiczeniom; również jego

warto�ci sš różne i zależš od wyników poprawy hemodynamicznej kršżenia. W

kilka lat po operacji i rehabilitacji u czę�ci chorych obserwuje się

dalszy spadek ci�nienia w przedsionku lewym. (L. W.)

coxarthrosis -> zwyrodnieniowowy-twórcze zmiany stawów biodrowych

cybernetyka; w szerszym znaczeniu

49

dział wiedzy o sterowaniu, w węższym - o układach odznaczajšcych się

znacznym stopniem samostero-wo�ci. jak np. cybernetyka maszyn lub

organizmów. Bada ona dwa rodzaje procesów: przetwarzanie informacji i

sterowanie. Typowym u-kładem cybernetycznym jest układ człowiek-maszyna,

lub układ człowiek-praca. O�rodkowy układ nerwowy jest układem

przetwarzajšcym uzyskane informacje i sterujšcym organizm. C. znajduje

coraz szersze zastosowanie w diagnostyce lekarskiej, a także w toku

terapii. (Z. A'.)

czas; jako wielko�ć fizyczna jest zmiennš niezależnš, która w wielu

zjawiskach fizjologicznych, ważnych z ergonomicznego punktu widzenia,

odgrywa podstawowš rolę. Pochodne fizjologiczne względem cz. można

rozpatrywać w różnych przedziałach cz., od milisekund poczšwszy, a

skończywszy na dziesištkach lat. (Z. N.)

czas pracy; opierajšc się na rezultatach licznych badań ergonomicznych

wprowadzono 8-godzinny dzień pracy. Wieloletnie do�wiadczenia wykazały,

że taki cz. p. nie wpływa ujemnie na zdrowie pracujšcych, przynajmniej w

większo�ci prac w przemy�le. (Z. N.)

czas reakcji; cz. r. prostej jest to czas potrzebny do zareagowania na

prosty sygnał; cz. r. złożonej jest to czas potrzebny do zareagowania w

przypadku dokonywania wyboru pomiędzy kilku jednocze�nie nadawanymi

sygnałami. Cz. r. zależy od rodzaju bod�ców (wzrokowy, słuchowy), jego

natężenia, wprawy, subiektywnych wła�ciwo�ci człowieka. Czynnikiem

okre�lajšcym czas reakcji mogš być różne elementy drogi, którš sygnał

przebiega od receptora do narzšdu wykonawczego (efektora), tzn. do

mię�nia. Drogę tę nazywa się łukiem odruchu. Składa się ona z 5

elementów, a mianowicie: l) receptora, 2)

4 - Encyklopedyczny słownik rehabilitacji

częstotliwo�ć d�więku

drogi do�rodkowej (czyli włókna nerwowego, którym receptor przekazuje

sygnały do o�rodkowego układu nerwowego), 3) centrali, tzn. o�rodkowego

układu nerwowego, 4) drogi od�rodkowej, 5) efektora. (Z. N.)

czas użyteczny; przedział czasu, który decyduje o tym, czy receptor

zostanie pobudzony przez bodziec. Jest to najkrótszy czas niezbędny do

tego, aby działajšcy bodziec wywołał pobudzenie receptora. Nawet bardzo

silne bod�ce, zdolne do uszkodzenia receptora, nie pobudzajš go, je�li

będš działały zbyt krótko. W zależno�ci od rodzaju receptora cz. u. może

trwać od milisekund do sekund. (Z. N.)

czas wolny; czas, który może być spożytkowany bšd� na swobodny

wypoczynek, bšd� na aktywno�ć innego rodzaju poza pracš zarobkowš i

kształceniem. Używa się zamiennie okre�leń:

wczasy, rekreacja, wypoczynek. Najczęstsze formy rekreacji to:

odpoczynek, zabawa i realizowanie indywidualnych zamiłowań (hobby).

Czynno�ci rekreacyjne nie zawsze sš realizowane w sposób samorzutny, lecz

wymagajš celowych zabiegów wychowawczych, stosowania odpowiednich metod i

u-działu różnych instytucji. Zarówno rodzina, jak i szkoła stwarzajš

możliwo�ci wypoczynku, zabawy i relaksu. Wymienić należy możliwo�ci

rekreacyjne zajęć pozaszkolnych - �wietlice, kluby, koła zainteresowań

itp. Dużš rolę w organizowaniu c. w. odgrywajš �rodki masowego przekazu,

ograni-zacj e młodzieżowe i różne stowarzyszenia, ruchy amatorskie,

placówki kulturalne i wreszcie zakłady pracy organizujšce wypoczynek

�wišteczny i urlopy pracownicze. (J. M.)

częstotliwo�ć d�więku; liczba okresów (cykli) na sekundę mierzona w

praktyce audiologicznej w hercach (Hz), która im jest większa, tym wyższa

jest wysoko�ć tonu. C. d. stanowi

człon biokinematyczny

jeden z podstawowych parametrów w audiometrycznym badaniu słuchu i jest

istotnym elementem oceny w zaburzeniach słuchu. Istnieje znaczšca

zależno�ć pomiędzy c. d. a natężeniem, je�li chodzi o gło�no�ć tonów

audio-metrycznych. (T. G.)

człon biokiematyczny; pojęcie przyjęte z teorii maszyn i mechanizmów do

oznaczania podstawowych elementów struktury -* biomechanizmu. W tym

ujęciu członami sš ko�ci, traktowane jako ciała sztywne. W praktyce c. b.

sš to czę�ci układu ruchu, np. ramię, przedramię, paliczek palca, głowa,

miednica. Stawy łšczš c. b. w pary biokinematyczne i determinujš ich ->

ruchomo�ć (np. para: ramię-staw łokciowy-przedramię). (A. K.)

CZSI -ť Centralny Zwišzek Spółdzielni Inwalidów

CZSN -> Centralny Zwišzek Spółdzielni Niewidomych

czynnik Rh - niezgodno�ć grupy krwi; występuje wówczas, gdy w wyniku

dziedziczenia przez płód dodatniego czynnika Rh od ojca i przedostania

się krwinek Rh (plus) do krwiobiegu matki wytwarzšjšsię u niej

przeciwciała, ponieważ posiada ona czynnik Rh minus. Pierwsze dziecko

urodzone z niezgodno�ciš czynnika Rh rodziców nie musi wykazywać odchyleń

od normalnego rozwoju, lecz ryzyko ich powstania zwiększa się z każdš

następnš cišżš. Występuje przekazywanie czynnika Rh plus przez geny

dominujšce. W wyniku niezgodno�ci czynnika Rh, o której mowa. mogš

wystšpić u dziecka takie anomalie, jak: głuchota, upo�ledzenie umysłowe,

porażenia mózgowe. (T. G.)

czynniki fizykalne; różne postacie energii, które w sposób sobie wła�ciwy

oddziałujš na ustrój. Dzielš się na naturalne i sztuczne. Do

najistotniejszych zalicza się termiczne, fotochemiczne, mechaniczne i

kinetyczne.

501

Efektem działania cz. f. jest odczyn powstajšcy w tkankach. Może mieć

charakter miejscowy albo ogólny, zależnie od ilo�ci dostarczonej energii,

od czasu jej działania i od wła�ciwo�ci oraz stanu czynno�ciowego tkanki

poddanej działaniu cz. f. Przy stosowaniu cz. f. w celach leczniczych

ważna jest odpowiednia dawka energii dostarczonej w czasie zabiegu. Zbyt

duża - wywołuje niekorzystne zmiany w tkankach, np. poparzenia. (A. Z.)

czynniki jatrogenne w rehabilitacji;

postępowanie szkodliwe z punktu widzenia zdrowia psychofizycznego i

usprawniania, które w sposób niezamierzony spowodowało niekorzystne

zmiany w ogólnym stanie osób niepełnosprawnych poddanych rehabilitacji.

Przykładem c. j. w rehabilitacji może być niewła�ciwie przeprowadzone

protezowanie, które spowodowało uszkodzenia dodatkowe danego narzšdu, lub

przeforsowanie ćwiczeniami rehabilitacyjnymi. (T. G.)

czynniki nadawania i spostrzegania sygnałów; można podzielić na p sy c h

o-fizjologiczne (dotyczšce procesu spostrzegania do chwili, w której

sygnał dojdzie do oka) orazorganiza-cyjno-techniczne (o�wietlenie,

czysto�ć powietrza, ustawienie maszyny i człowieka, odległo�ć między

punktami obserwacji a okiem), przy czym te ostatnie sš w znacznym stopniu

uwarunkowane poprzednio omawianymi ( -> sygnał w pracy). Ten podział

czynników przesšdza również o tym, jakie nauki zajmujš się ich badaniem i

kształtowaniem (psychologia pracy, fizjologia pracy, nauki techniczne,

teoria organizacji, teoria informacji i in.). Byłby on wystarczajšcy,

gdyby w układzie człowiek-maszyna można było poprzestać tylko na

regulacji samego procesu spostrzegania, który można by nazwać głównym,

nie bioršc pod uwagę innych procesów o charak-

51

terze ubocznym. Chodzi o to, że proces spostrzegania może mieć zarówno

pożšdane skutki, a więc powodować dalsze procesy zachodzšce w układzie

człowiek-maszyna prowadzšce do osišgnięcia celu działania układu, jak i

niepożšdane w stosunku do obu zasadniczych elementów u-kładu. Na przykład

"kanał" (fale �wietlne) może być za silny, tzn. może oddziaływać już nie

tylko jako kanał informacyjny, lecz także jako czynnik działajšcy

niekorzystnie na receptor sygnału - oko, może powodować jego choroby lub

przej�ciowe zmniejszenie jego wrażliwo�ci. Ponadto niepożšdanym skutkiem

ubocznym procesu spostrzegania może być np. ol�nienie oka, podczas

którego pracownik przez co najmniej kilka minut czy sekund nie widzi i

może w tym czasie potknšć się, upa�ć, uderzyć lub wsadzić rękę między

obrabiajšce się elementy maszyny, doznajšc urazu. (Z. N.)

czynniki ryzyka -ť� czynniki zagrożenia

czynniki zagrożenia; czynniki ryzyka; cechy, objawy lub sposoby

zachowania się ludzi sprzyjajšce zachorowaniu na chorobę wieńcowš i inne

choroby układu kršżenia. Do cz. z. zalicza się: wiek od 40 do 60 lat,

płeć męska ->� nadci�nienie tętnicze -ť hipercholeste-rolemię, -ť palenie

tytoniu, hipergli-kemię, zachowanie typu A i bod�ce psychospołeczne

wywołujšce stres. -> aktywno�ć fizycznš niedostatecznš, -> otyło�ć, ->

hiperurikemię oraz inne o dużo mniejszym lub wštpliwym znaczeniu.

Jednoczesne występowanie kilku cz. z. zwiększa prawdopodobieństwo

zachorowania kilkadziesišt razy. Opracowano logistyczne równanie re-

gresji, pozwalajšce obliczyć prawdopodobieństwo zachorowania; na tej

podstawie wyodrębnia się osoby najbardziej zagrożone w celu poddania ich

działalno�ci zapobiegawczej. W

czynno�ci nerwowe wyższe

wielu krajach obserwuje się od kilku lat postępujšcy spadek zachorowań na

chorobę wieńcowš, co wišże się z profilaktykš w zakresie cz. z.

Zwalczanie cz. z. należy do profilaktyki schorzeń układu kršżenia, a jego

profilaktyka wtórna powinna być prowadzona wraz z rehabilitacjš chorych z

tymi chorobami. (L. W.)

czynno�ć mię�nia; l) w znaczeniu fizjologicznym - skurcz mię�nia,

polegajšcy na przesuwaniu filamentów (nici aktyny i miozyny). Rozróżnia

się skurcz izometryczny, gdy mięsień kurczy się bez zmiany długo�ci,

skurcz izotoniczny, gdy mięsień zmienia długo�ć bez zmiany napięcia,

skurcz auksotoniczny, gdy mięsień zmienia napięcie i długo�ć: 2) w

znaczeniu biomechanicznym - równo�ć względnie nierówno�ć momentu sił

zewnętrznych z momentem sił mię�niowych:

a) czynno�ć koncentryczna albo pokonujšca: moment sił mię�niowych jest

większy od momentu sił zewnętrznych, w tej czynno�ci mię�nie skracajšc

się wykonujš swš nominalnš funkcję, np. zginacze zginajš się; b) czynno�ć

ekscentryczna albo ustępujšca: moment sił mię�niowych jest mniejszy od

momentu sił zewnętrznych, mię�nie wydłużajš się. Ruch jest wtedy zgodny z

kierunkiem działania momentu sil zewnętrznych;

c) czynno�ć równoważšca: moment sił mię�niowych jest równy momentowi sił

zewnętrznych, co odpowiada skurczowi izometrycznemu. Brak jest ruchu w

stawach. Obie pierwsze czynno�ci sš czynno�ciami dynamicznymi; czynno�ć

równoważšca jest czynno�ciš statycznš. {A. K.)

czynno�ć wyrównawcza -> kompensacja

czynno�ci nerwowe wyższe; zespół czynno�ci psychicznych zwišzanych z

funkcjš kory mózgowej ludzi (lewej

czynno�ci ruchowe

półkuli mózgu u osób praworęcznych), umożliwiajšcy pracę twórczš i

wyrażanie my�li oraz porozumiewanie się za pomocš symboli d�więkowych,

graficznych i gęsiowych. Należš do nich:

mowa i zwišzane z niš pismo, czytanie, rachowanie i rysowanie; orientacja

w przestrzeni i pamięć sekwencji ruchów celowych, stanowišcych podstawę

pracy twórczej (praksja); poczucie rytmu i harmonii d�więków. Wskutek

ogniskowych uszkodzeń kory, każda z wymienionych czynno�ci może ulec

wybiórczemu zaburzeniu, powodujšc: -> afazję, -> agrafię. -> aleksję, ->

akalkulię, apinksję (utratę możliwo�ci rysowania), -ť apraksję, amimię,

amuzję. Zaburzenia wyższych cz. n. ulegajš pełnej lub czę�ciowej

kompensacji w przebiegu usprawniania. (S. Z.-Ch.)

czynno�ci ruchowe; z punktu widzenia działania człowieka dzielimy na

ruchy: a) docelowe; b) powtarzalne;

c) cišgłe; d) seryjne. Ruchy docelowe polegajš na sięganiu do urzšdzeń

sterujšcych w celu zadziałania nimi lub po okre�lony przedmiot. Czas

wykonywania ruchów docelowych jest w zasadzie proporcjonalny do ich

zasięgu (długo�ci). Ruchy docelowe mogš być wykonywane pod kontrolš

wzroku lub bez niej. Szybko�ć i dokładno�ć ruchów docelowych zależš w

dużym stopniu od ich kierunku w przestrzeni, przy czym istnieje wyra�na

tendencja do przeceniania odległo�ci przy wykonywaniu bez kontroli wzroku

ruchów krótkich i niedoceniania jej przy długich ruchach. Dla potrzeb

terapii pracš niejednokrotnie zmienia się kierunek i rozmiary

przestrzenne ruchu docelowego.

52

Ruchy powtarzalne sš to kolejno powtarzane jednakowe ruchy pojedyncze,

np. naciskanie pedału prasy, obracanie pokrętła, wiercenie ręcznš

wiertarkš. Ruchy te angażujš stale te same mię�nie lub grupy mię�ni, a

szybko�ć ich mierzy się częstotliwo�ciš (liczba ruchów w jednostce

czasu). Ten rodzaj ruchów jest również szeroko stosowany w terapii pracš.

Ruchy cišgłe sš to ruchy, których cechy (szybko�ć, dokładno�ć)

uzależnione sš od aktualnych okoliczno�ci wykonywanej pracy. Sš to na

ogół ruchy sterowania w procesach �ledzšcych, jak np. toczenie z ręcznym

posuwaniem. Ruchy seryjne sš to ruchy złożone, składajšce się z pewnej

liczby ruchów pojedynczych, wykonywanych w okre�lonej kolejno�ci.

Kolejno�ć ta może być stała dla danego urzšdzenia, lub też zmienna, w

zależno�ci od okoliczno�ci zachodzšcych aktualnie w procesie pracy. Na

szybko�ć ruchów seryjnych wielki wpływ ma trening i nabyta wprawa. Poza

wymienionymi wyróżnić można jeszcze jeden rodzaj ruchów. Sš to ruchy

majšce na celu utrzymanie pozycji całego ciała lub położenia

poszczególnych jego czę�ci (np. kończyn, głowy). Ruchy te majšce

charakter wahań lub drżenia spowodowane sš naprzemiennym napinaniem

mię�ni antagonistycz-nych (np. zginaczy i prostowników). Angażujš one

znacznš czę�ć wydatku energetycznego człowieka, choć nie przynoszš

efektów w postaci pracy użytecznej. Dlatego przy projektowaniu stanowisk

pracy należy dšżyć do wyeliminowania pozycji, w których ruchy te mogłyby

wystšpić z nadmiernš intensywno�ciš. (Z. N.)

ćwiczenia bierne; stosowane w celu utrzymania prawidłowego zakresu ruchu

w stawach pozbawionych możliwo�ci wykonywania ruchu czynnego wskutek

niedowładów lub porażeń mię�niowych. Wpływajš korzystnie na kršżenie

obwodowe, wspomagajšc odpływ krwi żylnej z obwodu. Wykonywane sš przez

fizjoterapeutę bez czynnego uUziału ćwiczonego. Ruch musi być prowadzony

w pełnym zakresie, liczba powtórzeń ruchu w każdej płaszczy�nie od 30 do

50. Ć. b. należš do kinezyterapii indywidualnej. {A. Z.) ćwiczenia czynne

oporowe; stosowane w celu zwiększenia siły mię�niowej tych grup

mię�niowych, w których siła z różnych przyczyn została nieznacznie

osłabiona. Do ć. cz. oporowych kwalifikujš się mię�nie swobodnie

pokonujšce masę czę�ci ciała, którš zawiadujš ruchowo, z dodatkowym

oporem zewnętrznym. Opór może być dozowany rękš fizjoterapeuty za pomocš

przyborów (ciężarki, sprężyny) bezpo�rednio zawieszanych na kończynie lub

po�rednio, kiedy łšczy się z ćwiczonš czę�ciš ciała za po�rednictwem

systemu bloczków i linek (tzw, system bloczkowo-ciężarkowy). W ć. cz.

oporowych trzeba dobrać wła�ciwš pozycję wyj�ciowš, umożliwiajšcš

wykonanie ruchu w płaszczy�nie prostopadłej do podłoża. Odpowiednia

stabilizacja przy�rodkowej, nie ćwiczonej czę�ci ciała, do podłoża

zapewnia pracę żšdanej grupy mię�niowej i bezpieczeństwo. Zapewnia się jš

za pomocš skórzanych pasów, płóciennych podwieszek lub podtrzymywanie

przez fizjoterapeutę. Dobór wła�ciwych obcišżeń w ć. cz. oporowych jest

istotny dla uzyskania pozytywnego wyniku. Jego wielko�ć w zależno�ci od

wskazań leczniczych powinna wahać się między 75 a 100% aktualnych,

maksymalnych możliwo�ci siłowych ćwiczonej grupy mię�niowej.

Opór zawarty w tym � przedziale nazywa się oporem maksymalnym. Czynnikami

istotnymi w ć. cz oporowych sš: jednostkowy czas treningu, tempo

wykonywania ćwiczeń, liczba serii w jednostce treningowej (seria - liczba

powtórzeń ćwiczenia wykonana jednorazowo bez przerwy wypoczynkowej, w

okre�lonym tempie), liczba powtórzeń w serii, czas przerw między seriami,

liczba dni treningowych w tygodniu. Ć. cz. oporowe angażujšce jednš lub

kilka grup mię�niowych zalicza się do kinezyterapii indywidualnej. (A.

Z.)

ćwiczenia czynne w odcišżeniu; stosuje się je w celu zwiększenia siły

grup mię�niowych, gdy jej zmniejszenie nie pozwala na czynne pokonanie

przez nie ciężaru kończyny (lub jej czę�ci) sterowanej przez nie. Ć. cz.

w odcišżeniu można prowadzić pomimo występowania bólu i przy niepełnych

zrostach kostnych po złamaniach. Odcišżenie osišga się przez stosowanie

systemu bloczkowo-ciężar-kowego lub przy pomocy ręcznej fizjoterapeuty

przez wykonywanie ruchów na płaszczyznach po�lizgowych, w wodzie. Pozycje

wyj�ciowe w ć. cz. w odcišżeniu należy tak dobierać, by płaszczyzna

wykonywanego ruchu była równoległa do podłoża. Ruch musi być wykonywany w

pełnym fizjologicznym zakresie, a liczba powtórzeń ćwiczenia w każdej

płaszczy�nie duża, mierzona nie liczbš powtórzeń, a czasem ich wykonania

ćwiczenia czynne wolne

(od 10 do 15 min). Ć. cz. w odcišżeniu zalicza się do kinezyterapii

indywidualnej (A. Z.)

ćwiczenia czynne wolne; stosowane sš w celu zwiększenia siły mię�niowej

grup mię�niowych czę�ciowo osłabionych. Stanowiš ogniwo po�rednie w

działaniu zmierzajšcym do uzyskania pełnego powrotu funkcji siły w

ćwiczonych mię�niach. Polegajš na pokonywaniu ciężaru czę�ci ciała, którš

porusza ćwiczona grupa mię�niowa. Dodatkowo powodujš poprawę czucia

głębokiego i koordynacji ruchu. Pozycja wyj�ciowa w ć. cz. wolnych musi

być tak dobrana, by płaszczyzna ruchu była prostopadła do podłoża. Ć. cz.

wolne zalicza się do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.)

ćwiczenia czynno-bierne; stosowane sš w celu zwiększenia zakresu ruchu w

stawach przez czynne rozlu�nienie napiętych grup mię�niowych,

przeciwdziałajšcych ruchowi na skutek czynnika bólowego. Ruch prowadzony

jest biernie rękš fizjoterapeuty w tempie wolnym, a ćwiczony pacjent

stara się czynnie rozlu�nić wła�ciwe grupy mię�niowe. Ć. cz.-b. należš do

kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.)

ćwiczenia fizyczne dla ludzi starszych;

mogš być prowadzone indywidualnie i w grupach, organizowanych np. przez

ogniska Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, w -> klubach seniora, -

* państwowych domach pomocy społecznej dla ludzi starszych, w o�rodkach

wczasowych i sanatoriach. Wła�ciwy dobór ć. f. i odpowiednie ich

dawkowanie wymaga odpowiedniego przygotowania od specjalisty wychowania

fizycznego i lekarza. Obcišżenie wysiłkiem fizycznym i ć. f. osoby

starszej (ale całe życie ćwiczšcej) nie stwarza takich problemów, jakie

stwarza rozpoczynanie zajęć dla tych osób, które nigdy nie ćwiczyły i

mało się poruszajš. Tempo ćwiczeń

54

powinno być dostosowane do indywidualnego stanu ćwiczšcych, intensywno�ć

ćwiczeń powinna narastać stopniowo, a w drugiej czę�ci jednostki

lekcyjnej obniżać się. Podczas ć. f., które powinny trwać poczštkowo 20

min i być stopniowo wydłużane do 30-40 min, należy stosować dużo ćwiczeń

oddechowych i rozlu�niajšcych. W grupach osób mniej sprawnych i z niskš-*

wydolno�ciš fizycznš stosuje się ćwiczenia w pozycji siedzšcej na krze�le

lub w leżeniu. Osoby sprawne i o dobrej wydolno�ci mogš ćwiczyć

intensywnie i uprawiać niektóre sporty lub wysiłki o charakterze

wytrzymało�ciowym, pozwalajšce utrzymać wysokš wydolno�ć, jak:

marsze, truchty, pływanie, wio�larstwo, jazda na rowerze, narciarstwo

nizinne, tańce. Osobom starszym przeciwwskazane sš ćwiczenia

szybko�ciowe, np. biegi krótkie, ć. f. w bezdechu, skoki, nagle skłony

głowy w dół, nagle skłony tułowia do tyłu. U osób starych

unieruchomionych i z zanikami mię�niowymi stosowanie ćwiczeń

izometrycznych może doprowadzić do zwiększenia masy i siły mię�niowej.

Należy pamiętać, że ć. f. prowadzone w przyjaznej, pogodnej atmosferze

poprawiajš nie tylko stan fizyczny, ale także samopoczucie osób

starszych, przeciwdziałajš osamotnieniu i izolacji oraz znoszš takie

dolegliwo�ci, jak: bóle i zawroty głowy, bezsenno�ć, zmniejszone

łaknienie, bóle stawów. {H. Sz.)

ćwiczenia ipsilateralne; ćwiczenia czynne oporowe z grupy ćwiczeń

synergistycznych, w których wynik ćwiczenia w postaci napięcia

mię�niowego zostaje przeniesiony na sšsiednie zespoły mię�niowe tej samej

kończyny. Stosuje się je wtedy, gdy nie można bezpo�rednio oddziaływać na

wybrane mię�nie. Ich zadaniem jest opó�nianie powstawania prostych

zaników z nie-

55

czynno�ci. Zalicza się je do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.)

ćwiczenia kaszlowe; polegajš na nauce skutecznego kaszlu między innymi

przez ćwiczenia oddechowe. Bardzo głęboki zatrzymany wdech wyzwala zwykle

odruch kaszlowy.

(J. J.) ćwiczenia kontralateralne; wykonuje

się je w celu uzyskania napięcia mię�niowego w kończynie, w której

działanie bezpo�rednie nie jest możliwe, np. z powodu unieruchomienia jej

w opatrunku gipsowym. W ć. k. wykonuje się ruchy z maksymalnym oporem

przeciwnš kończynš. Ć. k. należš do grupy ćwiczeń synergistycznych, a

więc do kinezyterapii indywidualnej (A. Z.)

ćwiczenia mięsni szkieletowych u chorych po komisurotomii mitralnej;

stanowiš, obok ćwiczeń oddechowych, ważny element rehabilitacji

pooperacyjnej. Długotrwała wada mitralna z objawami niewydolno�ci układu

kršżenia powoduje gorsze ukrwienie układu mię�niowego, a to prowadzi do

ich zwiotczenia, nużliwo�ci i zaników, zwłaszcza u chorych długotrwale

przebywajšcych w łóżku. Po udanym zabiegu chirurgicznym, kiedy warunki

hemodynamiczne uległy poprawie, istniejš wszelkie przesłanki do

rozpoczęcia ć. m. szkieletowych przy odpowiednim nadzorze

kardiologicznym. Bezpo�rednio po zabiegu wykonuje się bierne ćwiczenia

kończyn poprzedzone masażem, co powoduje poprawę kršżenia obwodowego. W

miarę cofania się objawów wywołanych operacjš pionizuje się chorego i

rozpoczyna ostrożnie ćwiczenia czynne przy łóżku oraz naukę chodzenia. Po

okresie rekonwalescencji dalszš rehabilitację prowadzi się w warunkach

uzdrowiskowych pod nadzorem ki-nezyterapeuty i lekarza. Ć. m.

szkieletowych prowadzi się w taki sposób

ćwiczenia oddechowe

i pod takim obcišżeniem, by nie wywołać uczucia zmęczenia, lub też

zniechęcenia do ich stosowania. Oprócz ćwiczeń indywidualnych lub

grupowych w sali gimnastycznej stosuje się ćwiczenia terenowe, które

polegajš na pokonywaniu drogi o okre�lonej długo�ci i nachyleniu do

poziomu. Poprawa siły mię�niowej ułatwia chorym poruszanie się i stanowi

ważny element psychoterapii. Po opuszczeniu szpitala uzdrowiskowego

zaleca się chorym dalszy cišg ćwiczeń w warunkach domowach przy okresowej

kontroli ambulatoryjnej oraz samokontroli. (L. W.)

ćwiczenia oddechowe; majš zapewnić prawidłowe funkcjonowanie układu

oddechowego przez zwiększenie ruchomo�ci klatki piersiowej i poprawę siły

mię�ni oddechowych, głównie przepony i mię�ni międzyżebrowych

zewnętrznych. Ważnym elementem ć. o. sš pozycje ułożeniowe, które

pozwalajš celowo blokować odpowiednie czę�ci układu oddechowego, by

umożliwić działanie innym, ważnym z leczniczego punktu widzenia-Te

specjalne ułożenia okre�la się mianem pozycji drenażowych. Stosujšc je

można osišgnšć niższe jednostronne ustawienie przepony, eliminację bšd�

ograniczenie ruchów oddechowych wybranego segmentu klatki piersiowej,

prawidłowy odpływ wydzieliny z oskrzeli oraz zapobieganie niekorzystnym

zmianom pochodzenia pooperacyjnego, które mogš powstawać w tkance

płucnej, ko�ćcu klatki piersiowej i w obrębie kręgosłupa piersiowego.

Ważnym elementem ć. o. sš różne formy bezdechów, które oddziałujš

kształtujšce na klatkę piersiowš, co poprawia jej sprawno�ć oddechowš i

po�rednio wydolno�ć fizycznš. Ć. o. stosowane w celu poprawy funkcji

układu oddechowego zalicza się do kinezyterapii indywiduał-

ćwiczenia ogólnokondycyjne

nej. Ć. o., które sš konsekwencjš wysiłków fizycznych o charakterze

ogólnym i z których wynika poprawa wydolno�ci ogólnej, zaliczane sš do

kinezy terapii ogólnej. (A. Z.)

ćwiczenia ogólnokondycyjne; majš podnie�ć na możliwie najwyższy poziom

wydolno�ć fizycznš człowieka niepełnosprawnego przez zwiększonš aktywno�ć

ruchowš czę�ci ciała nie objętych procesem chorobowym. Stanowiš

zasadniczš grupę ćwiczeń kinezyterapii ogólnej. Prowadzone sš zbiorowo (w

grupach), w salach gimnastycznych. lub w przystosowanych pomieszczeniach

z wykorzystaniem przyborów i przyrzšdów. Jeżeli warunki klimatyczne

pozwalajš, należy je prowadzić na powietrzu poza budynkiem. Liczebno�ć

grupy zależy od wielko�ci pomieszczenia. Każdy ćwiczšcy powinien mieć

miejsce o powierzchni 4 m2. Ze względu na konieczno�ć asekuracji w czasie

ćwiczeń, na dbało�ć o poprawne ich wykonanie - grupa nie powinna liczyć

więcej niż 20 osób na jednego prowadzšcego. Czas trwania ćwiczeń od 20

min. (dla dzieci w wieku przedszkolnym) do 90 min (dla osób w pełni

wydolnych, dorosłych). Dobór grupy taki, jak w ćwiczeniach w wodzie.

Zajęcia w zależno�ci od wieku i sprawno�ci fizycznej ćwiczšcych prowadzi

się w formie zabawowej, gier i zabaw ruchowych, zadaniowej i

przystosowanego do potrzeb leczenia treningu sportowego. Ćwiczenia w

zespole, często z elementami współzawodnictwa, działajš na ćwiczšcych

mobilizujšco, co podnosi ich skuteczno�ć. (A. Z.)

ćwiczenia redresyjne; wykonuje się je w celu likwidacji stawowych

ograniczeń ruchu przy użyciu siły zewnętrznej, którš zawsze jest ręka

fizjoterapeuty. Wej�cie w granice bólu jest czynnikiem charakteryzujšcym

te ćwiczenia i jednocze�nie różnišcym je

56

od ćwiczeń biernych. C. r. powinny być prowadzone po przygotowaniu

tkanek, które będš poddane redresji. Przygotowanie to polega na

rozlu�nieniu tkanek przez zabiegi cieplne i/lub masaż. C. r. wykonujemy w

pozycjach izolowanych przy dobrej stabilizacji bliższego odcinka kończyny

poddawanej redresji. Ć. r. należš do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.,

J.K.)

ćwiczenia relaksacyjne; mogš mieć charakter ogólnoustrojowy i lokalny.

Większe znaczenie przypisuje się ć-r. o oddziaływaniu ogólnym. Celem ich

jest relaksacja (odpoczynek) całego ciała, wyrażona odczuciem ciężko�ci,

bezwładu i zmniejszonš możliwo�ciš percepcji bod�ców pochodzšcych ze

�rodowiska zewnętrznego. Prowadzenie tych ćwiczeń wymaga spełnienia wielu

warunków, z których najważniejszy jest dobór odpowiedniej pozycji

wyj�ciowej, zapewniajšcy dobre podparcie całego ciała, co stwarza

poczucie wygody. Dlatego najczę�ciej stosuje się pozycje wyj�ciowe w

leżeniu. Tempo ć. r. wolne, komendy podawane głosem spokojnym. Ć. r.

powinny być prowadzone poza salami chorych w przyjemnym otoczeniu bez

drażnišcych bod�ców głosowych i �wietlnych. Może im towarzyszyć dyskretny

podkład muzyczny. {A. Z.)

ćwiczenia rozcišgajšce; majš na celu zwiększenie amplitudy ruchów

oddechowych, zwłaszcza w przypadku zrostów opłucnej. Charakter ćwiczeń

podobny do ćwiczeń uruchamiajšcych. (J. J.)

ćwiczenia samowspomagane; sš ćwiczeniami kombinowanymi. Wykonuje je

pacjent, wykorzystujšc zdrowe kończyny najczę�ciej górne, do biernego

prowadzenia ruchu w porażonych czę�ciach ciała. Dla kończyn prowadzšcych

ruch sš to ćwiczenia czynne, natomiast dla chorych - bierne.

57

ćwiczenia wzmacniajšce mię�nie oddechowe

Wspomaganie może mieć charakter po�redni, kiedy odbywa się za pomocš

systemu bloczkowo-ciężarkowego lub bezpo�redni, kiedy zdrowa kończyna

górna prowadzi ruch drugiej, chorej. Ć. s. zalicza się do kinezyterapii

indywidualnej. (A. Z.)

ćwiczenia synergistyczne; stanowiš grupę ćwiczeń stosowanych w

kinezyterapii indywidualnej w celu wywołania napięcia mię�niowego w tych

zespołach dynamicznych, w których bezpo�rednie działanie ruchem jest

niemożliwe, np. z powodu unieruchomienia kończyny w opatrunku gipsowym.

Oddziaływanie terapeutyczne ć. s. jest wielorakie, ale głównie majš

opó�niać występowanie zaników mię�niowych, powstajšcych wskutek

przymusowego bezruchu. Do ć. s. zalicza się ćwiczenia wykorzystujšce

synergizmy bezwzględne, synergizmy względne, ćwiczenia ipsilateralne i

kontralateralne. Ć. s. muszš być wykonywane z maksymalnymi oporami i do

pełnego zmęczenia. [A. Z.)

ćwiczenia uruchamiajšce; majš na celu zwiększenie zakresu ruchów

oddechowych przepony i żeber. Stosuje się ćwiczenia pogłębionego

oddychania w różnych położeniach ciała; w skłonach wykorzystuje się wpływ

ruchów kończyn górnych na ruch �cian klatki piersiowej - uniesienie

kończyny górnej powoduje uniesienie żeber po tej stronie.. Ćwiczenia sš

synchronizowa-ne z oddychaniem. (J. J.)

ćwiczenia w wodzie; w systematyce kinezyterapii zaliczane sš do działu

ogólnego. Prowadzone sš najczę�ciej zbiorowo (w grupach) w odpowiednio

przystosowanych zbiornikach wody (zamocowane na stałe uchwyty i

barierki), której głęboko�ć nie powinna przekraczać 150 cm. Grupa

pacjentów

powinna być jednorodna pod względem jednostki chorobowej, wydolno�ci

fizycznej, wieku i płci. Jej liczebno�ć nie powinna przekraczać 10 osób.

Czas prowadzenia zajęć, od 45 do 90 min, zależy od formy ich prowadzenia.

C. w wodzie można prowadzić w formie �cisłej (zadaniowej) albo zabawowej

z wykorzystaniem umiejętno�ci pływania chorych. W pierwszym przypadku -

temperatura wody musi być wyższa (około 35°C), w drugim - niższa (około

24 °C). C. w wodzie wymagajš dbało�ci o higienę ćwiczšcych i obiektu.

�rodowisko wodne ma rozległy, korzystny wpływ na prawie wszystkie narzšdy

organizmu. Czynnik termiczny powoduje obniżenie napięcia mię�niowego,

zwiększenie przekrwienia mię�ni, obniżenie pobudliwo�ci układu nerwowego.

Ci�nienie hydrostatyczne zwiększa ucisk naklatkępiersiowši powłoki

brzuszne, przez co utrudnia wdech, wzmacniajšc mię�nie oddechowe. Pozwala

także na ćwiczenia oporowe mię�ni szkieletowych. Dobrze wpływa na

psychikę, ponieważ umożliwia ruchy czynne przy znacznie obniżonej sile

mię�niowej. (A. Z.)

ćwiczenia wzmacniajšce mię�nie oddechowe; ćwiczenia przepony, mię�ni

brzucha i mię�ni warunkujšcych ruch żebrowy podczas pogłębionego

oddychania. Stosuje się ćwiczenia wybiórcze, wykorzystujšc zmiany

amplitudy ruchów przepony i żeber w położeniu na boku, w bocznych

skłonach kręgosłupa piersiowego, i ćwiczenia symetryczne. Jedne i drugie

można wykonać z oporem na skutek nacisku ršk terapeuty, obcišżenia

woreczkiem z piaskiem, zastosowania specjalnej ta�my elastycznej. [J. J.)

D

daktylograna -> alfabet palcowy daktylologia -> alfabet palcowy

daltonizm; nierozpoznawanie barw, najczę�ciej wrodzone i przekazywane

dziedzicznie jako cecha recesywna, niekiedy spowodowana urazem lub

schorzeniem (siatkówki, nerwu wzrokowego). W ogromnej większo�ci

przypadków jest to nierozróżnianie barwy czerwonej i zielonej. Inne

zaburzenia percepcji barw (niebieskiej i żółtej) oraz całkowita �lepota

barw zdarzajš się nader rzadko. Ocenia się, że d. występuje u około 5%

mężczyzn i około 0,5% kobiet. D. jest nieuleczalny. Osób dotkniętych d.

nie dopuszcza się do wykonywania pewnych zawodów, zwłaszcza zwišzanych z

komunikacjš (kierowcy, maszyni�ci kolejowi i in.). (Z. N.)

dartchery; połšczenie łucznictwa z lotkami. �rednica tarczy {darts} 70

cm, strzelanie z łuków z linii )5 m do tarczy. Wyniki jak przy rzucaniu

lotek do tarczy. D. posiada duże warto�ci rehabilitacyjne - usprawniajšce

kończyny górne, podnoszšce precyzję ruchu oraz integracyjne - inwalidzi z

różnym rodzajem i stopniem kalectwa uczestniczš w formie zabawowej sportu

wraz z lud�mi pełnosprawnymi. Gra popularna w krajach anglosaskich,

wprowadzona w Polsce. (J. D.)

debilizm: tradycyjna nazwa upo�ledzenia umysłowego lekkiego stopnia,

charakteryzujšcego się wyra�nie obniżonš sprawno�ciš intelektualnš,

uniemożliwiajšcš w większo�ci przypadków sprostanie wymaganiom programu

szkoły masowej. Dzieci debilne charakteryzujš się trudno�ciami w my�leniu

abstrakcyjnym i ograniczeniami w rozwoju funkcji językowych. (7'. G.)

Decroły Owidiusz (1871-1932); lekarz belgijski, twórca idei wychowywania

dziecka upo�ledzonego umysłowo przez aktywne uczestnictwo w czynno�ciach

życia codziennego oraz praktyczne zapoznawanie się z pojęciami

konkretnych wła�ciwo�ci przedmiotów. Jego koncepcje znalazły wyraz w

opisanej metodzie o�rodków zainteresowań, która została wprowadzona w

wielu krajach do placówek kształcenia specjalnego. W Polsce propagatorkš

poglšdów Decroły'ego była Maria Grzegorzewska. (T. G.)

decybel; jednostka w jakiej mierzy się poziom ubytku słuchu, okre�lajšca

natężenie bod�ców d�więkowych podawanych dla oceny wrażliwo�ci progowej.

Decybel nie posiada bezwzględnej warto�ci; jest warto�ciš umownš i

odpowiada ci�nieniu 0,0002 dyny na cm2 dla tonu o częstotliwo�ci 1000

cykli na sekundę. (F. G.)

defekt; uszkodzenie lub wada narzšdu lub funkcji organizmu majšce

charakter stały i nieodwracalny, na ogół nie poddajšcy się łatwo

leczeniu. D. należy odróżnić od zaburzenia majšcego wyłšcznie charakter

funkcjonalny, od procesu dynamicznego objawiajšcego się nasileniem i

słabnięciem występujšcych zmian. Rozróżnia się -> d. fizyczne, -ť d.

psychiczne i -> d. sensoryczne. (T. M.)

defekt fizyczny; uszkodzenie lub wada fizyczna jakiego� narzšdu, np.

ruchu (amputacja lub deformacja kończyny). D. f. powstaje na skutek:

czynników dziedzicznych lub wrodzonych, chorób lub urazów. (T. Af.)

defekt psychiczny; nieprzeciętnie niski poziom sprawno�ci lub całkowity

jej brak w zakresie funkcji psychicz-

59

nych, np.: pamięci, inteligencji, mowy. Granice między d. p. a

zaburzeniami psychicznymi s4 bardzo płynne i trudne do precyzyjnego

okre�lenia. {T. M.)

defekt schizofreniczny; okre�lenie stosowane dawniej w przypadkach

przewlekłej -> schizofrenii o względnie ustabilizowanym przebiegu, z

wysuwajšcymi się na pierwszy plan: zubożeniem życia afektywnego,

obniżeniem aktywno�ci, nasilonymi cechami -> autyzmu, ubóstwem

zainteresowań. Nasilenie tych objawów może być zwišzane z długoletnim

pobytem w szpitalu (-ť instytucjonalizm). Obecnie termin d. s. wychodzi z

użycia, ponieważ słowo defekt zakładało nieodwracalno�ć zmian, które

okazały się w wielu przypadkach podatne na współczesne metody leczenia i

rehabilitacji. (Z. K., T. S.)

defekt sensoryczny; niski poziom wrażliwo�ci lub całkowity brak zdolno�ci

odbierania wrażeń zmysłowych, np. niedowidzenie, �lepota, niedosłuch,

głuchota. (T. M.)

defekty wzroku; uszkodzenie narzšdu wzroku powodujšce znaczne obniżenie

jego sprawno�ci funkcjonalnej (obu oczu). Dotyczyć mogš różnych funkcji

narzšdu wzroku: l) widzenia centralnego, czyli ostro�ci wzroku,

decydujšcego o widzeniu przedmiotów i ich szczegółów; 2) widzenia

obwodowego, czyli pola widzenia, decydujšcego o orientacji przestrzennej;

3) widzenia stereoskopowego (dwuocznego), zapewniajšcego widzenie

trójwymiarowo�ci przedmiotów jako brył oraz przestrzeni jako głębi i

perspektywy;

4) widzenia barwnego (�lepota barwna). Bioršc pod uwagę stopień

uszkodzenia narzšdu wzroku wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje d.w.: -*

�lepotę i -> niedowidzenie słabowzroczno�ć). Przyczynami d. w. mogš być:

l) czynniki dziedziczne (uwarunkowanie genetyczne), powodujšce

przekazywanie

defektologia

d. w. dzieciom przez rodziców; 2) czynniki wrodzone, a więc choroby i

urazy matki w czasie cišży; 3) choroby oczu (jaglica, jaskra, odkleje-nie

siatkówki, zaćma) lub ogólne, głównie zaka�ne (cukrzyca, gru�lica,

schorzenia nerek); 4) różnego rodzaju urazy. (T. M.)

defekty zmysłowe -ť defekty sensoryczne

defektologia; nauka o kalectwie i brakach fizycznych albo psychicznych,

stanowišca teoretycznš, kompleksowo ujmowanš podstawę rewalidacji. D.

oparta jest na badaniach psychologicznych, biologicznych,

fizjologicznych, medycznych, pedagogicznych, socjologicznych oraz

zastosowuje urzšdzenia techniczne do rewalidacji upo�ledzonych. D., jako

nauka integrujšca wyniki wszechstronnych badań dotyczšcych cech i rozwoju

ludzi upo�ledzonych oraz ich nauczania, wychowania, leczenia, adaptacji

społecznej i rewalidacji zawodowej, ma orientację głównie biologicznš.

Termin ten stanowi synonim uprawianej w Polsce pedagogiki specjalnej lub

rewalidacyj-nej, a używany jest również w ZSRR, w Czechosłowacji, na

Węgrzech i w Bułgarii. Nazwa d. była krytykowana przez Marię

Grzegorzewska i Janinę Doroszewskš, które uważały, że jest ona zbyt

ogólna i pejoratywna w stosunku do dzieci, sugerujšc nieodwracalno�ć

defektu, co jest zaprzeczeniem celów rewalidacyjnych. Nie podważa to

jednak zasadno�ci n?uki interdyscyplinarnej, uogólniajšcej wyniki

szczegółowych badań dla opisu i wyja�nienia zjawisk zwišzanych z

rewalidacjš. D. pozwala na skoordynowanie badań zespołowych,

rozszerzonych i pogłębionych merytorycznie, na rozwišzywanie złożonych

problemów etiologii i skutków zaburzeń oraz ich korekcję. D. wyróżnia

defekt pierwotny, tj. uszkodzenie organiczne

deficyty parcjalne

upo�ledzajšce funkcjonowanie jednostki, oraz defekty wtórne, powstajšce

na skutek błędów i zaniedbań wychowawczych i �rodowiskowych, które można

zniwelować bšd� do nich nie dopu�cić przez prawidłowe oddziaływanie

wychowawczo-terapeu-tyczne. W Moskwie istnieje od 1925 r. Instytut

Defektologii. (Z. S.)

deficyty parcjalne; termin wprowadzony w naszym kraju przez Halinę

Spionek, oznaczajšcy brak, ubytek funkcjonalny w jakim� zakresie

utrudniajšcy harmonijny rozwój fizyczny lub psychiczny dziecka oraz

proces uczenia się - a zatem przystosowanie szkolne. D. p. sš powodem

zaburzeń w rozwoju dziecka lub dysharmonii tego rozwoju. Wyróżnia się

najczę�ciej występujšce d. p.: zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej,

zaburzenia analizy i syntezy słuchowej, zaburzenia mowy, zaburzenia

lateralizacji, zaburzenia motoryki, globalne obniżenie poziomu rozwoju

umysłowego do granicy upo�ledzenia, zaburzenia emocjonalne i nerwicowe

utrudniajšce dostosowanie społeczne dziecka. D. p. spowodowane sš

encefalopatiš albo funkcjonalnym zaburzeniem bšd� niedojrzało�ciš.

Podlegajš skutecznemu wyrównaniu w procesie reedukacji, czyli nauczania

usprawniajšcego o specyficznej metodyce, oraz wychowaniu fizycznemu.

Reedukacja deficytów, ustalonych na podstawie diagnostycznego badania

metodyczno -psychologiczno - pedago -gicznego, powinna być podjęta

wcze�nie, a odbywa się zwykle w szkolnych zespołach wyrównawczych w

okresie nauczania poczštkowego albo na terenie poradni wychowawczo-za-

wodowych. Organiczna geneza d. p. utrudnia proces reedukacji. W przypadku

tlš funkcjonalnego łatwiejsze jest skuteczne wyrównywanie i korygowanie

zaburzeń. (Z. S.)

deformacje; d. czynno�ci ludzkich

60

w sytuacjach trudnych i stresowych sš następujšce: a) hipermobilizacja

(zwiększona mobilizacja sił); b) zaburzenia orientacji; c) zaburzenia

proporcji między czynno�ciami wytwórczymi i pomocniczymi; d) rozpad

struktury funkcjonalnej (dezintegracja czynno�ci); e) narastanie postawy

obronnej; f) rezygnacja. (Z. N.)

defrustracja; działalno�ć o charakterze psychopedagogicznym, zmierzajšca

do przeciwdziałania stanom frustracji (wywołanym m.in. stresem

inwalidztwa). Polega na wyzwalaniu inwalidy z przykrego poczucia

bezsilno�ci i udaremnienia dšżeń, z poczucia krzywdy i inno�ci w stosunku

do pełnosprawnych ludzi. D., przez oddziaływanie psychoterapeutyczne,

przez praktyczne rozwišzanie problemów inwalidy z zastosowaniem

kompensacji społecznej, racjonalizacji stanów emocjonalnych,

transformacji i sublimacji celów życiowych, a także przez rekonstrukcję

systemu warto�ci, jest podstawowym elementem rehabilitacji psychicznej

inwalidy umożliwiajšcym samoakceptację. (Z. S.)

degeneracja, symptomy; oznaki w budowie anatomicznej �wiadczšce o cechach

zwyrodnieniowych, występujšce czę�ciej u osób upo�ledzonych umysłowo" niż

w ogólnej populacji. Niektóre postacie upo�ledzenia umysłowego, zwłaszcza

te, które wišżš się z zaburzeniami endokrynologicznymi oraz anomaliami

chromosomal-nymi, wyróżniajš się s. d. W przeszło�ci uważano, że osoby o

skłonno�ciach kryminalnych wyróżniajš się fizycznymi s. d. (T. G.)

Deklaracja Praw Inwalidów; deklaracja przyjęta przez sesję plenarnš

Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 9.XII.1975 r., zawierajšca wykaz

praw przysługujšcych inwalidom, a zwłaszcza zapewnienie im standardu

życiowego na odpowiednim

61

poziomie, rehabilitacji leczniczej i zaopatrzenia ortopedycznego,

przygotowania do pracy, zatrudnienia dostosowanego do ich możliwo�ci

psychofizycznych, zabezpieczenia społecznego i uczestnictwa w życiu

społecznym. Wzywa ona również do podejmowania akcji na szczeblu narodowym

i międzynarodowym, których celem ma być tworzenie warunków do realizacji

praw ujętych w Deklaracji. {T. M.)

Deklaracja Praw Osób GBucho-Nie-widomych; deklaracja przyjęta przez

przedstawicieli 30 państw bioršcych udział w konferencji po�więconej

rehabilitacji głucho-niewidomych, która odbyła się w sierpniu 1977 r. w

Stanach Zjednoczonych. Okre�la ona prawa głucho-niewidomych do

rehabilitacji, pracy, zabezpieczenia społecznego, udziału w życiu

kulturalnym i społecznym. (T. M.)

Deklaracja Praw Osób Upo�ledzonych Umysłowo; opracowana przez UNESCO w

1971 r., wymienia dwa kryteria uzasadniajšce konieczno�ć rehabilitacji

osób upo�ledzonych, a mianowicie: l) dziecko upo�ledzone ma prawo do

nauki i opieki z racji swego człowieczeństwa, a celem rehabilitacji jest

rozwój jednostki, jej szczę�cie osobiste i niezależno�ć społeczna; 2)

rehabilitacja ma na celu zredukowanie obcišżeń społeczeństwa,

wynikajšcych z upo�ledzeń i niezdolno�ci do pracy niektórych jego

członków. W 1976 r. Komitet Ekspertów Zdrowia Psychicznego przy �wiatowej

Organizacji Zdrowia opracował raport w sprawie organizacji usług dla

opó�nionych umysłowo zarówno pedagogicznych, jak psychologicznych,

socjologicznych i technicznych. W latach 1973 i 1976 w Polsce MOiW wydało

"Wytyczne w sprawie organizacji kształcenia specjalnego i pomocy dzieciom

z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi. (Z. S.)

demencja

delirium -> majaczenie demencja; otępienie; obniżenie sprawno�ci

umysłowej zwišzane z przebytym schorzeniem psychicznym lub nerwowym.

Stany dementywne występujš zwykle w konsekwencji organicznych uszkodzeń

o�rodkowego układu nerwowego i towarzyszš zaawansowanym stadiom

niektórych postępujšcych chorób lub procesów toczšcych się w mózgu.

Okre�leniem otępienie wczesne (dementia praecox) nazwano w XIX w.

schizofrenię. D. starcza odnosi się do osłabienia lub obniżenia

aktywno�ci i sprawno�ci umysłowej, najczę�ciej w efekcie zmian arterio-

sklerotycznych, i przejawia się najwyra�niej w brakach pamięci. D. należy

odróżnić od upo�ledzenia umysłowego, występujšcego u dzieci, których

rozwój został zahamowany wskutek trwałego, wrodzonego lub nabytego

uszkodzenia. Niezależnie od pierwotnego upo�ledzenia umysłowego u dzieci

tych, pozbawionych specjalnej stymulacji wychowawczej, można obserwować

wtórne obniżanie się poziomu inteligencji, które z latami przybiera cechy

zbliżone do d. Brak poprawy w leczeniu przewlekłych schorzeń psychicznych

doprowadza często do zmian dementywnych zaznaczajšcych się apatiš,

bierno�ciš, zmniejszeniem energii psychicznej i wyra�nie gorszym

funkcjonowaniem intelektualnym. Stwarzanie okazji do podejmowania

samodzielnych zadań, z których można uzyskać osobistš satysfakcję,

zapobiega w dużej mierze stanom dementywnym u osób po przebytych

chorobach psychicznych. D. prowadzi także do obniżenia sprawno�ci

intelektualnej w porównaniu z poziomem osišgniętym przez jednostkę przed

zadziałaniem czynnika uszkadzajšcego o�rodkowy układ nerwowy. Zaburzeniom

sprawno�ci intelektu towarzyszš najczę�ciej ubytki

depresja

pamięci, uwagi, życia uczuciowego ( -ť zespół psychoorganiczny). Wyróżnia

się d. globalne i d.wysepkowe (lakunarne) - gdy uszkodzone sš głębiej

tylko niektóre sprawno�ci psychiczne. Głęboko�ć zmian dementyw-nych może

być różna. W lżejszych przypadkach stosunkowo dobrze zachowane sš dawniej

nabyte wiadomo�ci i umiejętno�ci przy trudno�ciach uczenia się,

męczliwo�ci, rozpraszal-no�ci uwagi i zwolnieniu procesów my�lowych. W

najcięższych przypadkach chory jest niezdolny do zaspokajania

elementarnych potrzeb życiowych i do kontrolowania reakcji po-pędowych.

{T. G., Z. K., T. S.)

depresja; zespół depresyjny; obniżenie nastroju pochodzenia chorobowego.

głębsze i dłużej trwajšce niż prawidłowe reakcje emocjonalne na trudno�ci

lub nieszczę�cia spotykane w życiu. D. przejawia się przygnębieniem,

przeżywaniem smutku i cierpienia, ujemnym zabarwieniem uczuciowym

wszystkich przeżyć, utratš zdolno�ci do przeżywania przyjemnych stanów

emocjonalnych. W wielu postaciach d. występuje -* lęk. Zaburzeniom w

sferze życia uczuciowego towarzyszš: poczucie niewydolno�ci psychicznej i

fizycznej, pesymistyczna ocena własnej osoby, przekonanie o

beznadziejno�ci sytuacji własnej i osób bliskich, o bezcelowo�ci życia,

często my�li samobójcze. Niebezpieczeństwo samobójstwa jest wysokie

szczególnie w poczštku choroby i w okresie ustępowania objawów. Urojenia

depresyjne: winy, malej warto�ci, hipochondryczne, niekiedy nihilistyczne

(wszystko zginęło, przestało istnieć). Tok my�li w depresji jest

zwolniony, chory ma trudno�ci w skupieniu uwagi, w zapamiętywaniu. Mówi

wolno, cicho, porusza się powoli, zwykle w charakterystycznej postawie -

przygarbiony, z opuszczonš głowš.

62

Mimika jest uboga, wyraz twarzy smutny. Upo�ledzeniu ulega aktywno�ć

zawodowa, towarzyska i w innych dziedzinach życia. W d. chory przejawia

niepokój ruchowy (wykonuje drobne ruchy ršk, manipulacje przedmiotami,

zmienia często pozycje ciała, chodzi po pokoju, wykonuje wiele zbędnych

czynno�ci). Pobudzenie ruchowe zwykle z próbš dokonania samobójstwa może

wystšpić w d. nagle. Chęć pozbawienia się życia może być przyczynš odmowy

jedzenia lub przyjmowania leków. W d. występuje szereg zaburzeń

somatycznych:

bezsenno�ć (płytki przerywany sen, wczesne budzenie się z uczuciem

zmęczenia), spadek łaknienia, chudnięcie, zaparcie, obniżenie popędu

seksualnego, zaburzenia czynno�ci gruczołów dokrewnych, bóle głowy, bóle

w okolicy serca i inne dolegliwo�ci. Czasem dolegliwo�ci te wysuwajš się

na pierwszy plan, a nie ujawnia się wyra�nie obniżenie nastroju. Jest to

wtedy depresja bez depresji, depresja markowana, w której łatwo o pomyłkę

diagnostycznš. (Z. A"., T. S.)

depresja endogenna -* choroba afek-tywna jednobiegunowa;-> choroba

afektywna dwubiegunowa

depresja fazowa -ť choroba afektywna jednobiegunowa

depresja reaktywna; reakcja depresyjna; psychogenna postać -> depresji

należšca do -ť psychoz reaktywnych, w której poczštek choroby i tre�ć

przeżyć chorego ma wyra�ny zwišzek z urazem psychicznym, a dalszy

przebieg zależy od utrzymywania się sytuacji traumatyzujšcej. W d. r.

występujš zaburzenia nastroju wyrażajšce się często dysforiš,

drażliwo�ciš, gniewem, płaczem. Wystšpić może wyolbrzymiony strach przed

nierealnymi czasem niebezpieczeństwami, nie ma natomiast bezpostaciowego

lęku. Częste sš my�li, tendencje, próby samo-

63

bójcze. Nie ma tu, jak w innych depresjach, głębokiego przygnębienia,

poczucia winy, a jest przeżywane, żywo demonstrowane poczucie krzywdy.

żal wobec otoczenia i losu. Urazem wywołujšcym d. r. jest zwykle strata

lub zagrożenie stratš osoby, przedmiotu lub pozycji społecznej będšcych

przedmiotem miło�ci lub pożšdania, zajmujšcych w indywidualnym systemie

warto�ci chorego poczesne miejsce. Może to być zarówno zgon lub odej�cie

osoby bliskiej, jak pozbawienie wolno�ci. przej�cie na rentę i in. W

leczeniu d. r. istotnš rolę odgrywa usunięcie czynników traumatyzujš-

cych, psychoterapia; objawowo - leczenie farmakologiczne. (Z. K., T. S.)

deprywacja; występuje wtedy, gdy brak jest w otoczeniu podstawowych

elementów potrzebnych do normalnego funkcjonowania organizmu, wskutek

czego siły człowieka słabnš. Przykładem d. mogš być: głód, brak snu, brak

tlenu, brak percepcji zmysłowej, a także brak kontaktu z lud�mi

(osamotnienie), oderwanie od rodziny lub kraju (tęsknota, nostalgia). (Z.

N.)

diadochokineza; zdolno�ć wykonywania szybkich, naprzemiennych ruchów.

Zob. też adiadochokineza. (S. Z.-Ch.)

diagnostyka funkcjonalna; ocena stopnia zaburzeń funkcji narzšdu

niezależnie od stopnia i przyczyny jego uszkodzenia. (S. Z.-Ch)

diagnoza psychologiczna w rehabilitacji pozawalowej; możliwie pełna

informacja o stanie psychicznym chorego, pozwalajšca sterować

rehabilitacjš we wszystkich jej działach i na wszystkich etapach. D. p. w

rehabli-tacji pozawałowej obejmuje: dane o poziomie lęku, nastroju, o

postawie wobec choroby, leczenia i rehabilitacji, problemy rodzinne,

seksualne, zawodowe, sposób korzystania z wolnego czasu, zachowanie się

fizjologicznych

diagnoza społeczna

składników emocji, jak: napięcie mię�niowe. mimika, oddech, potliwo�ć

dłoni, sen itp. Podstawowš metodš diagnostycznš jest wywiad połšczony z

obserwacjš. Zaleca się przeprowadzenie wywiadu co najmniej czterokrotnie:

w pierwszych dniach po zawale, kilka dni przed opuszczeniem szpitala,

około dwa tygodnie po opuszczeniu szpitala i w terminie przewidywanego

powrotu do pracy. Wywiad powinna przeprowadzać ta sama osoba - może to

być lekarz, psycholog, przeszkolona pielęgniarka, pracownik socjalny. Aby

skrócić badania i ujednolicić techniki diagnostyczne opracowano specjalne

kwestionariusze i testy do stosowania u chorych po zawale serca, l.

Kwestionariusz Postaw Wobec Choroby (KPWCh) K. Wrze�niewskiego. Składa

się z 53 pozycji; wynik pozwala wyróżnić trzy rodzaje postaw:

korzystnš, niekorzystnš, ambiwalentnš. W postawie niekorzystnej można

odróżnić postawę z dominujšcym brakiem akceptacji rozpoznania i

postępowania medycznego (zaprzeczenie) i postawę z dominacjš lęku. 2.

Krótka Skala Oceny Nastrojów (KSON) J. Tyłki i A. Kaczmarek, do mierzenia

reakcji depresyjnej chorego. Skala składa się z 16 twierdzeń, wynik

pozwala po�rednio ocenić efekt rehabilitacji: badanie trwa ok. 10 minut.

3. Kwestionariusz opracowany przez Radę Rehabilitacyjnš Międzynarodowego

Towarzystwa Kardiologicznego. Na jego podstawie powstała w wersji

polskiej skala do oceny nasilenia lęku - "samoocena". 4. Skala

przystosowania w chorobach serca D. M. Rumbaugha, prognozujšca

podejmowanie pracy zawodowej przez chorych ze schorzeniami

kardiologicznymi. (J. Ł.)

diagnoza społeczna; zespół czynno�ci rozpoznawania społecznych

uwarunkowań losów jednostki na tle jej

diagnoza zawodowa

�rodowiska rodzinnego, szkolnego, w miejscu pracy i sšsiedztwie. D. s.

stosowana jest do rozpoznawania przyczyny niezadowalajšcego

przystosowania jednostki, grupy społecznej, bšd� też całego �rodowiska

lokalnego. D. s. przeprowadza się za pomocš wywiadu �rodowiskowego; jest

on głównym, ale nie jedynym narzędziem badawczym d. s. [J. M.)

diagnoza zawodowa; wynik okre�lonego postępowania badawczego w formie

orzeczenia, zawierajšcy -> ocenę zdolno�ci do pracy oraz wskazania

dotyczšce rodzaju kształcenia zawodowego lub pracy zawodowej oraz jej

warunków. Postępowanie diagnostyczne powinno obejmować badania lekarskie,

psychologiczne i ocenę czynników �rodowiskowych (społecznych), które mogš

mieć wpływ na d. z. Prawidłowa d. z. ma szczególne znaczenie dla osób

niepełnosprawnych (inwalidów), u których występujš znaczne ograniczenia

zdolno�ci do pracy zawodowej. Błędna d. z. może doprowadzić do

rozczarowania, a jej korekta wymaga wiele wysiłku. (T. M.}

diatermia; leczenie pršdami wielkiej częstotliwo�ci, które wywołujš

głębokie przegrzanie tkanek. D. długofalowa przeznaczona jest do

przegrzewania tkanek miękkich, tzn. skóry, tkanki podskórnej. D.

krótkofalowa oddziałuje na tkanki o dobrym przewodnictwie elektrycznym,

takie jak krew, naczynia krwiono�ne lub dobrze ukrwione, tzn. tkanka

mię�niowa i łšczna. �ródłem pršdu sš aparaty, z których płynie on

przewodowe do elektrod przykładanych na wybrane okolice ciała. Przepływ

pršdu między elektrodami przez znajdujšce się między nimi tkanki powoduje

ich przegrzanie. (A. Z.) dislocatio -ť przemieszczenie dławica piersiowa

-ť dusznica bolesna

64

dokumentacja kinezyterapeutyczna;

zapis planowania i realizacji programu kinezyterapeutycznego dotyczšcego

poszczególnych pacjentów. Powinna zawierać dane potwierdzone obiektywnymi

badaniami. Częstotliwo�ć zapisu informacji zależy od szybko�ci zmian

zachodzšcych w organizmie pacjenta pod wpływem leczenia. D. k. jest

uzupełnieniem historii choroby. Rzetelnie prowadzona może być

wykorzystana w opracowaniach naukowych. (A. Z.)

dobór pracy; jest ostatecznym celem procesu rehabilitacji zawodowej

(przemysłowej). W najogólniejszym ujęciu okre�lany jest jako wskazanie

niepełnosprawnemu pracownikowi takiej pracy (zajęcia), która odpowiada

jego stanowi zdrowia, przygotowaniu zawodowemu, zainteresowaniom i

sytuacji życiowej. Dobór pracy dla niepełnosprawnej osoby opiera się na

dwóch podstawowych przesłankach:

l) osoba, pomimo doznanego kalectwa lub nabytej choroby, zachowuje

jeszcze okre�lone sprawno�ci, które mogš być wykorzystane w życiu

codziennym i w pracy zawodowej; 2) żadna praca nie wymaga od osoby, która

jš podejmuje, wszystkich sprawno�ci fizycznych, społecznych, psychicznych

i intelektualnych. (Z. N.)

dom rencistów; przeznaczony jest dla emerytów oraz rencistów obojga płci,

których stan zdrowia nie wymaga stałej opieki lekarskiej bšd�

pielęgniarskiej. (J. S.-P.)

domy dla dorosłych umysłowo upo�ledzonych; przeznaczone sš dla osób

umysłowo upo�ledzonych bez względu na stopień upo�ledzenia zarówno

fizycznie zdrowych i zdolnych do pracy w ramach terapii zajęciowej, jak i

przewlekle chorych lub upo�ledzonych fizycznie, wymagajšcych stałej

opieki lekarskiej i pielęgniarskiej. (7. S.-P.)

65

domy dla dzieci niedorozwiniętych umysłowo; przeznaczone dla dzieci w

wieku od 3 do 18 lat umysłowo niedorozwiniętych w stopniu znacznym lub

głębokim. Podlegajš admini-stracyjnie resortowi zdrowia i opieki

społecznej. (J. S.-P.)

domy dla przewlekle chorych; przeznaczone sš dla osób dorosłych obojga

płci, dotkniętych przewlekłš chorobš somatycznš lub ciężkim kalectwem

fizycznym, których stan zdrowia nie wymaga leczenia szpitalnego,

natomiast uzasadnia potrzebę stałej opieki pielęgniarskiej i lekarskiej.

(J. S.-P.)

domy dla przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego;

przeznaczone sš dla osób dorosłych obojga płci nie wymagajšcych leczenia

szpitalnego, u których staro�ć, przewlekła choroba lub ciężkie kalectwo

spowodowały konieczno�ć zapewnienia im - poza ogólnš opiekš - opieki

psychiatrycznej. (J. S.-P.) domy dziennego pobytu; stanowiš

formę po�redniš między opiekš w domach pomocy społecznej a pomocš

�rodowiskowš. Korzystajšcy z tych placówek przychodzš do nich na kilka

godzin dziennie, otrzymujš posiłki i korzystajš z zajęć �wietlicowych. W

wielu domach d. p. organizowane sš zajęcia rekreacyjno-ruchowe i

ćwiczenia fizyczne, odczyty, pogadanki, koncerty. Kontakty towarzyskie i

znajdowanie przyjaciół ma nie mniejsze znaczenie dla osób samotnych niż

pomoc w zaspokajaniu potrzeb bytowych. Domy d. p. powinny stać się o-

�rodkami wszechstronnej pomocy ludziom starym. W o�rodkach tych, obok

pomieszczeń klubowych, kuchni, sali jadalnej, niezbędny jest gabinet

rehabilitacji z odpowiednim wyposażeniem do kinezyterapii, pomieszczenie

do terapii zajęciowej, gabinet lekarski. Powinien działać punkt

informacyjny i porad prawnych. Domy d. p. wliczbie

5 - Encyklopedyczny słownik rehabilitacji

domy pomocy społecznej

ok. 100 istniejš w wielu miastach naszego kraju. {H. Sz.) domy dzienne

pomocy społecznej;

znajdujš się na pograniczu -ť pomocy �rodowiskowej i -ť pomocy społecznej

instytucjonalnej. Zapewniajš całodzienny pobyt, trzy posiłki, wszystkie

formy rekreacji, możliwo�ci terapii zajęciowej, ajednocze�nie nie

odrywajš od dotychczasowego �rodowiska. Pierwszeństwo do korzystania z d.

d. pomocy społecznej majš osoby w wieku emerytalnym, samotne oraz o

zmniejszonej sprawno�ci psychofizycznej, którym dom powinien zapewnić

pomoc i udział w aktywnych formach współżycia. D. d. pomocy społecznej sš

odpłatne. Odpłatno�ć ustalana jest od wysoko�ci własnych dochodów (rent i

emerytur) osób korzystajšcych z domów. Pełnš odpłatno�ciš obcišżone sš

wyłšcznie osoby o wyższym wymiarze rent i emerytur. Skierowanie do domów

oraz decyzję o wysoko�ci odpłatno�ci wydajš organy administracji

państwowej szczebla podstawowego. Liczba osób korzystajšcych z d. d.

pomocy społecznej wynosi co najmniej 30. Domy powinny być czynne co

najmniej 10 godz. dziennie z wyjštkiem niedziel i �wišt. Opiekę nad

osobami korzystajšcymi z d. d. pomocy społecznej sprawuje najbliższa

przychodnia rejonowa.

{J. S.-P.)

domy pomocy społecznej; forma

instytucjonalna pomocy społecznej konieczna w stosunku do osób, których

nie można przystosować w pełni do samodzielnego życia w miejscu ich

zamieszkania ze względu na wiek, schorzenia, sytuację życiowš, warunki

rodzinne, mieszkaniowe, materialne, mimo zastosowania wszystkich form

pomocy. Domy p. s. sš miejscem stałego pobytu ich mieszkańców, zapewniajš

- oprócz mieszkania i wyżywienia - pełnš opiekę leczniczo-re-

domy pomocy społecznej dla ludzi starszych

66

habilitacyjnš, dostosowane do stanu ich zdrowia zabiegi terapeutyczne. U

podstaw organizacyjnych domów p. s. leżš trzy założenia: l) potrzeba

daleko posuniętego zróżnicowania domów pomocy oraz możliwie maksymalne

dostosowanie warunków i charakteru domu do sprawno�ci i stanu zdrowia

mieszkańców. Poszczególne rodzaje domów specjalizujš się w opiece nad

okre�lonš kategoriš osób; 2) systematycznie zmieniajšce się proporcje

liczby miejsc w poszczególnych typach domów, które muszš kształtować się

w zależno�ci od potrzeb społecznych. Spo�ród wszystkich domów największe

potrzeby i najszybsze tempo wzrostu występujš w domach dla przewlekle

chorych ze schorzeniami układu nerwowego oraz w domach dla umysłowo

upo�ledzonych; 3) domy p. s. sš domami rodzinnymi, czynione sš więc

systematyczne wysiłki, aby domom p. s. wszystkich typów nadać charakter

prywatno�ci, aby mieszkańcy domów - o ile tylko jest to możliwe czuli się

w nich jak najlepiej. Istnieje obecnie sze�ć typów domów p. s.: -ť dom

rencistów, -> dom dla przewlekle chorych, -ť dom dla niewidomych, -> dom

dla przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego, -> dom dla

dorosłych umysłowo upo�ledzonych, -> dom dla dzieci niedorozwiniętych

umysłowo. (J. S.-P.)

domy pomocy społecznej dla ludzi starszych; przyjmujš na stały pobyt te

osoby, które ze względu na wiek, choroby, sytuację życiowš, warunki

rodzinne, materialne i mieszkaniowe nie mogš pozostawać w dotychczasowym

�rodowisku. Obecnie tš formš pomocy może być objętych około 1% osób w

wieku powyżej 65 lat. Około jednej trzeciej miejsc w d. p. społecznej

przypada na domy rencistów, do których kieruje się osoby stare jeszcze

zdolne do samoobsługi w zakresie ubierania się, przyjmowania posiłków i z

zachowanš sprawno�ciš umysłowš. Pozostałe dwie trzecie miejsc sš

przeznaczone dla przewlekle chorych. Domy dla przewlekle chorych majš

strukturę szpitalnš, gdyż przebywajš w nich osoby z dużym stopniem

upo�ledzenia fizycznego, jak również i otępienia starczego. Osoby

psychicz-niechore sš kierowane do zakładów dla psychicznie przewlekle

chorych. W domach rencisty �wiadczone sš takie usługi, jak: całodzienne

wyżywienie, sprzštanie i pranie, a także ułatwia się usługi fryzjerskie.

Zapewniona jest również opieka pielęgniarska stała i lekarska w razie

choroby, zajęcia rehabilitacyjne i �wietlicowe. W d. p. społecznej

przeznaczonych dla przewlekle chorych znajdujš się gabinety rehabilitacji

zatrudniajšce specjalistów rehabilitacji ruchowej, techników

kinezyterapii, fizykoterapii, terapii zajęciowej. Oprócz lekarzy

zatrudnionych w systemie całodobowym bywajš zatrudniani psycholodzy.

Zachowanie wła�ciwej pogodnej atmosfery w d. p. społecznej jest sprawš

niełatwš. Niezbędna jest odpowiednia organizacja życia codziennego

pensjonariuszy i ich aktywizacja, do czego przyczynia się w dużej mierze

możliwo�ć korzystania z codziennych ćwiczeń fizycznych i zajęć

rehabilitacyjnych. Nade wszystko jednak potrzebne jest wła�ciwe,

umiejętne i serdeczne podej�cie całego personelu zatrudnionego w d. p.

społecznej. {H. Sz.)

doradca rehabilitacyjny; pracownik (z wykształceniem pedagogicznym,

psychologicznym, socjologicznym lub prawniczym), do zadań którego należy

udzielanie porad w zakresie spraw rehabilitacji leczniczej, zawodowej i

społecznej. W praktyce, elementy poradnictwa rehabilitacyjnego sš

realizowane przez wielu specjalistów pracujš-

67

drżenia o charakterze trzepotania

cych z osobami niepełnosprawnymi, np. lekarzy, psychologów, pedagogów

specjalnych, pracowników socjalnych

i innych. (T. M.)

doradca zawodowy; specjalista (na ogół z wykształceniem pedagogicznym lub

psychologicznym), którego zadaniem jest udzielanie pomocy w podjęciu

wła�ciwej decyzji wyboru zawodu w oparciu o wła�ciwo�ci psychofizyczne

przyszłego pracownika (ocena zdolno�ci do pracy) oraz znajomo�ć wymagań

różnych zawodów. Praca d. z. ma szczególne znaczenie dla inwalidów ze

znacznie obniżonš zdolno�ciš do pracy. D. z. dla inwalidów pracujš w

poradniach rehabilitacji zawodowej. Funkcje d. z. dla inwalidów pełniš

także inni pracownicy placówek rehabilitacyjnych. Zob. też poradnictwo

zawodowe inwalidów. (T. M.)

"dotyk na odległo�ć" -ť "zmysł

przeszkód" u niewidomych

drenaż oskrzeli; postępowanie majšce na celu usunięcie zalegajšcej

wydzieliny z oskrzeli. Polega na wykonaniu w odpowiedniej kolejno�ci

następujšcych działań: l) podanie bronchodiiatatora, 2) upłynnienie

wydzieliny oskrzeli przez podanie aeroso-lu wodnego z dodatkiem

mukolityku w postaci inhalacji po uprzednim nawodnieniu chorego, 3)

odpowiednie ułożenie chorego tak, aby oskrzela, które majš być drenowane,

znajdowały się w pozycji możliwie jak najbardziej pionowej w stosunku do

okolicy rozwidlenia tchawicy. Pod wpływem działania siły ciężko�ci

wydzielina będzie spływać do oskrzeli głównych i tchawicy i będzie mogła

być odkrztuszona. Prawidłowe ułożenie do drenażu wymaga znajomo�ci

przebiegu oskrzeli segmentowych i płatowych w płucach. W zależno�ci od

lokalizacji zmian stosuje się różne ułożenia, 4) zastosowanie w pozycji

drenażowej

pogłębionego oddychania, ćwiczeń kaszlowych i innych, oklepywania i

wstrzšsania klatki piersiowej. Chory powinien przebywać w pozycji

drenażowej co najmniej 30 min. W razie potrzeby zabieg powtarza się kilka

razy dziennie. Pozycje drenażowe stosuje się także w celu usunięcia innej

płynnej tre�ci z oskrzeli (krew, �rodki użyte do bronchografii itp.). (J.

J.)

drgawki; mimowolne skurcze różnych grup mię�ni szkieletowych, pochodzenia

mózgowego lub rdzeniowego. D. mogš być spowodowane przez zaburzenia

metaboliczne (np. niedotlenienie mózgu, hipokalcemia w tężyczce),

czynniki toksyczne (np. strychnina), czynniki psychiczne (np. w

histerii), jak i przez mechanizm padaczkowy. D. foniczne, w których

utrzymuje się długotrwały skurcz mię�ni, sš charakterystyczne dla I fazy

-ť napadu padaczkowego dużego (grand mai). D.kloniczne, w których

występujš naprzemienne skurcze i rozkurczę mię�ni lub grup mię�ni, sš

charakterystyczne dla II fazy napadu padaczkowego dużego. (W. K.)

droga; zmiana położenia punktu materialnego względem układu odniesienia.

D. liniowa w ruchu postępowym mierzona jest w metrach (m), d. kštowa w

ruchu obrotowym mierzona jest w radianach (rad), dawniej w stopniach

kštowych, np. kšt przemieszczenia członów pary biokinema-tycznej zwany -ť

kštem stawowym.

(A. K.)

drżenia; ruchy mimowolne, zazwyczaj rytmiczne i o niewielkiej

amplitudzie, spowodowane naprzemiennymi ruchami mię�ni antagonistycznych.

(S. Z.-Ch.) drżenia o charakterze trzepotania;

grubofaliste ruchy ršk, przypominajšce ruchy skrzydeł ptaka

(charakterystyczne dla choroby Wilsona).

(S. Z.-Ch.)

drżenia pęczkowe

drżenia pęczkowe; widoczne przez skórę, nieregularne, powtarzajšce się,

samoistne skurcze mię�ni nie doprowadzajšce do efektu ruchowego kończyny,

stanowišce objaw uszkodzenia komórek ruchowych rdzenia (S. Z.-Ch.)

drżenia wtókienkowe; skurcze pojedynczych włókien mię�niowych,

niewidoczne gołym okiem, a uchwytne jedynie w obrazie emg w postaci

spontanicznych potencjałów (objaw uszkodzenia komórek ruchowych rdzenia).

(S. Z.-Ch.)

drżenia zamiarowe; nieregularne, grubofaliste drżenie kończyn górnych,

pojawiajšce się lub nasilajšce w czasie ruchów zamierzonych (objaw

uszkodzenia móżdżku). (S. Z.-Ch.) DS -> przestrzeń martwa dusznica

bolesna; dławica piersiowa;

jest najczęstszš postaciš -ťchoroby wieńcowej. Głównym objawem jest ból

za mostkiem o charakterze dławišcym, ponadto ból może pojawić się w

barku, szczęce lub nadbrzuszu. Występować może przy obcišżeniach:

wysiłkowym, emocjonalnym, termicznym, a ustępuje zwykle po ustaniu

obcišżenia. Bóle takie mogš pojawiać się okresowo lub tylko przy

większych obcišżeniach, bšd� też przy obcišżeniach stosunkowo

nieznacznych. Długotrwałe niedokrwienie mię�nia sercowego wiedzie do

zmian o charakterze zwyrodnieniowym, widocznych w obrazie ekg, wpływajšc

na stan psychiczny i ograniczajšc sprawno�ć chorego. D. b. często staje

się przyczynš inwalidztwa. W postępowaniu medycznym stosuje się �rodki

farmakologiczne, zwalcza czynniki zagrożenia. zmniejsza obcišżenie pracš

i in. D. b. może prowadzić do -ť zawału serca. {J. Ł.)

dychawica oskrzelowa; astma oskrzelowa; przewlekła choroba, w której

dominuje duszno�ć występujšca

68

napadowe lub przewlekle, spowodowana rozlanym zwężeniem małych oskrzeli w

wyniku ich skurczu, obrzęku błony �luzowej i patologicznego wydzielania

gęstego, lepkiego �luzu. Wyróżnia się d. o. alergicznš (zewnštrzpochodnš)

i zespoły dy-chawicze (d. wewnštrzpochodna). Objawy d. o. alergicznej sš

spowodowane działaniem na oskrzela mediatorów reakcji alergicznej,

uwalnianych z komórek tucznych po kontakcie osób uczulonych z alergenami,

najczę�ciej inhalacyjnymi (np. alergeny kurzu domowego, pyłów

organicznych pochodzenia zwierzęcego lub ro�linnego itp). Objawy d.

zewnštrzpochod-nej sš wywołane przez czynniki infekcyjne (d. bakteryjna)

i inne (d. wysiłkowa, aspirynowa) znane i nie znane. Patomechanizm

objawów w d. ze-wnštrzpochodnej jest zwykle nie znany. W d. oskrzela

wykazujš nadre-aktywno�ć i reagujš skurczem na działanie wielu czynników

(histamina, drażnišce pary i gazy, zimno itp.). Napady duszno�ci

występujš z różnš często�ciš; w okresach międzynapa-dowych nie stwierdza

się zmian lub obserwuje się przewlekły stan spastyczny oskrzeli, różnie

tolerowany przez chorych. Stan dychawiczy, napad d., który nie ustępuje

po podaniu bronchodiiatatorów, stan zagrażajšcy życiu. Obturacja w d.

jest bezpo�redniš przyczynš hipoksemii z dołšczajšcš się hiperkapniš, a w

dalszym przebiegu sprzyja rozwojowi rozedmy płuc. Rokowanie w d. jest

zawsze poważne, a wyniki leczenia sš niepewne. Leczenie polega na

eliminacji alergenu, próbach swoistego odczulania w d. alergicznej,

podawaniu leków stabilizujšcych komórkę tucznš (Intal itp.),

bronchodiiatatorów i kortykoterapii. W okresach dobrego stanu ogólnego

prowadzi się rehabilitację czynno�ciowš, psychoterapię. Chorzy na d. o.

wymagajš

69

dobrych warunków klimatycznych. Praca w zapyleniu, w powietrzu

zanieczyszczonym parami i gazami oraz w złych warunkach atmosferycznych

jest przeciwwskazana, palenie tytoniu powinno być zabronione. (J. J.)

dyfuzja gazów w płucach; przenikanie gazów Oz i C02 przez przegrodę

pęcherzykowo-wło�niczkowš odbywa się na poziomie pęcherzyków płucnych.

Powierzchnię wymiany gazowej stanowi powierzchnia kapilarów płucnych

przylegajšca do pęcherzyków. D. g. w płucach jest uwarunkowana gradientem

ci�nień parcjalnych O;

i CO^ między krwiš w kapilarach i powietrzem pęcherzykowym. Gazy te

dyfundujš w kierunku od wyższego do niższego ci�nienia, tzn. 0^ przenika

z powietrza pęcherzykowego do krwi, a CO^ z krwi do powietrza

pęcherzykowego, zgodnie z różnicš ci�nień. W wyniku tego 0^ jest

pochłaniany w płucach przez krew przepływajšcš przez naczynia włosowate,

a CO^ jest z tej krwi usuwany do powietrza pęcherzykowego. Wentylacja

pęcherzykowa warunkuje uzupełnienie ubytku 0^ i zmniejszenie nadmiaru CO;

w powietrzu pęcherzykowym. (J. J.)

dyfuzja - zaburzenia i następstwa;

zaburzenia d. prowadzš do niedotlenienia krwi tętniczej - hipoksemii,

która gwałtownie narasta podczas wysiłku fizycznego i szybko ustępuje po

podaniu tlenu. Gwałtownej hipoksemii podczas wysiłku często towarzyszy

szarš sinica. Bezpo�rednie badanie dyfuzji nie jest łatwe. Wielko�ć

pojemno�ci dyfuzyjnej płuc. oznaczana zużyciem tlenku węgla jako gazu

wska�nikowego (DLCO), zależy nie tylko od zaburzeń dyfuzji, ale i innych

przyczyn, które zakłócajš wymianę gazowš. (J. J.)

dyfuzja - zaburzenia i przyczyny;

zaburzenia d. dotyczš głównie O;, gdyż CO^ dyfunduje znacznie szybciej

dysforia

niż 02 (większy współczynnik rozpuszczalno�ci w wodzie niż O;.). Powstajš

one przede wszystkim w wyniku: l) zmniejszenia powierzchni wymiany

gazowej z powodu zmniejszenia liczby drożnych naczyń włosowatych w

płucach; 2) zwiększenia prędko�ci przepływu krwi przez naczynia płuc -

skraca się czas kontaktu krwi ze �cianš pęcherzyka i nie dochodzi do

pełnego wysycenia krwi tlenem (częstoskurcz napadowy, tyreotoksykoza,

choroby goršczkowe); 3) obniżenia pojemno�ci tlenowej krwi (nieprawidłowa

hemoglobina, znaczna niedokrwisto�ć, zmniejszenie objęto�ci krwi

kršżšcej);

4) rzadko - z powodu tzw. bloku pęcherzykowo-wło�niczkowego, gdzie

rzeczywiste albo czynno�ciowe pogrubienia tej przegrody hamujš dyfuzję.

Stan taki pojawia się w obrzęku płuc, zatruciach gazami bojowymi itp. (J.

J.)

dynamomelr; urzšdzenie techniczne służšce do pomiaru warto�ci siły, np.

d. sprężynowe, mechaniczne, hydrauliczne, pneumatyczne, tensometrycz-ne,

indukcyjne, piezoelektryczne. Sš to urzšdzenia wyskalowane zwykle

wjednostkach siły, kilogram siły (kG), niuton (N, IN = 0,9806 kG).

Niektóre d. tensometryczne, indukcyjne, piezoelektryczne umożliwiajš ->

zapis analogowy. (A. K.)

dynamometria; technika pomiaru sił (np. sił oporu zewnętrznego, sił

mię�niowych lub ich momentów) przy zastosowaniu -> dynamometru. (A. K.)

dysforia; zaburzenia nastroju o przykrym zabarwieniu wyrażajšce się

rozdrażnieniem, wybuchami gniewu, płaczu, -ť agresjš. Nasilenie dysforii

bywa nieproporcjonalnie silne do bod�ca. D. może pojawić się również bez

uchwytnego bod�ca zewnętrznego. Występuje głównie w ograniczonych

zmianach mózgowych, szczególnie u chorych na padaczkę, a także w ->

schizofrenii. (Z. K., T. S.)

dysglossia dentalis

dysglossia dentalis -> wady zgryzu

dysgrafia; zaburzenia zdolno�ci pisania, występujšce najczę�ciej u dzieci

rozpoczynajšcych naukę szkolnš. Minio znajomo�ci poszczególnych liter

dzieci z d. nie potrafiš poprawnie opanować umiejętno�ci pisania, co

sprawia, że czekajšce ich w szkole zadania przysparzajš im poważnych

trudno�ci. Badania psychologiczne dzieci z d. wykazujš niekiedy częstsze

niżu innych dzieci zaburzenia percepcji wzrokowej oraz koordynacji

wzroko-wo-ruchowej. W�ród czynników mogšcych wpływać na d. wymienia się:

nieprawidłowo ukształtowanš laterali-zację, słabš orientację w schemacie

własnego ciała, nieprawidłowe wyodrębnianie figur z tła. Aby zapobiegać

d. prowadzi się specjalne zajęcia psychoruchowe w przedszkolach. (T. G.)

dysharmonia rozwoju; występujšca w profilu rozwojowym dziecka nierówno-

mierno�ć, która może w niektórych przypadkach powodować trudno�ci w

ocenie psychologicznej. Wskutek rozmaitych, nie zawsze możliwych do

uchwycenia, przyczyn rozwój psychofizyczny przebiega w sposób dysharmo-

nijny. Je�li nierównomierno�ci te nie ulegajš wyrównaniu, lecz nasilajš

się, wskazane jest zastosowanie oddziaływań, majšcych na celu

podwyższenie poziomu rozwoju tych funkcji, które znacznie odbiegajš od

przeciętnej. (T. G.)

dyskalkiilia; zaburzenia w liczeniu zwišzane z mikrouszkodzeniami

centralnego układu nerwowego, polegajšce na tym, że proste operacje

cyfrowe przekraczajš możliwo�ci osoby, która kiedy� doskonale sobie z

tymi zadaniami radziła. Całkowita niezdolno�ć w zakresie liczenia i

my�lenia matematycznego zwana jest akalkuliš. (T. G.)

dyskinezja; zaburzenia w wykonywaniu celowych ruchów, występujšce

70

pod wpływem uszkodzeń typu neurologicznego. Mogš to być mniej lub

bardziej nasilone utrudnienia w ruchach lokomocyjnych lub manipulacyjnych

charakterystyczne dla pewnych rodzajów niedowładów lub porażeń. D. może

się ujawniać także w postaci niezborno�ci lub złej koordynacji ruchów.

(T. G.)

dyskopatia; uszkodzenie kršżka (kršżków) międzykręgowego prowadzšce do

przepukliny lub wypadnięcia jšdra miażdżystego; najczęstsza przyczyna

nerwobólu nerwu kulszowego. Leczenie w okresie ostrym: unieruchomienie w

pozycji odbarczajšcej (leżenie na równym podłożu z nogami zgiętymi w

stawach biodrowych i kolanowych pod kštem prostym); leki:

przeciwbólowe, przeciwzapalne i rozlu�niajšce; witaminy z grupy B.

Leczenie w okresie przewlekłym: -> fizykoterapia (zabiegi cieplne, -ť

elektrolecznictwo) -> blokady, -> balneoterapia (cieplice, kšpiele

solankowe), masaż, wycišgi, ćwiczenia gimnastyczne w odcišżeniu;

w przypadkach braku wyników leczenia zachowawczego i wystšpienia ubytków

ruchowych lub zaburzeń zwieraczy - operacyjne usunięcie zmienionej tarczy

międzykręgowej. (S. Z.-Ch.)

dyslalia; nieprawidłowa artykulacja poszczególnych głosek przy dobrym

rozumieniu przez dziecko wypowiedzi słownych. W całkowitej d. dziecko

potrafi posługiwać się jedynie kilkoma głoskami w sposób poprawny,

zniekształcajšc pozostałe. D. mogš towarzyszyć trudno�ci w wykonywaniu w

sposób poprawny ruchów narzšdów artykulacyjnych. Czasami d. towarzyszy

ogólne obniżenie poziomu umysłowego i łšczšce się z tym zaburzone

różnicowanie słuchowe głosek, gorsza pamięć krótkotrwała, ograniczenie

zdolno�ci integrowania bod�ców słow-

71

nych w o�rodkowym układzie nerwowym. Dzieci z d. wymagajš długofalowego

oddziaływania rehabilitacyjnego i odpowiedniego traktowania przez

nauczycieli w szkole. (T. G.)

dysleksja; zaburzenia w czytaniu powodujšce poważne trudno�ci w nauce

szkolnej. Dzieci z d. mogš mieć całkiem normalny poziom umysłowy, lecz

nie radzić sobie w opanowaniu umiejętno�ci poprawnego czytania. Przyczyny

d. mogš wišzać się z mikrouszkodzeniami o�rodkowego układu nerwowego lub

mieć charakter indywidualnych wrodzonych nieznacznych anomalii w

integracji, przekształcaniu i różnicowaniu bod�ców graficznych.

Prowadzone sš specjalne ćwiczenia wyrównawcze dla dzieci z d., po

uprzednim dokładnym zbadaniu występujšcych u nich anomalii. Istniejš

rozbudowane systemy diagnostyczno-reedukacyjne, majšce na celu

wykrywanie, diagnozę i postępowanie wyrównawcze zaburzeń w uczeniu się

czytania o typie d. (T. G.)

dysmelia; defekt dotyczšcy embrionalnego rozwoju kończyn, przejawiajšcy

się pod wpływem rozmaitych czynników uszkadzajšcych. Czynniki te działajš

uszkadzajšce od czwartego do szóstego tygodnia cišży, wtedy gdy zachodzi

proces tworzenia się kończyn. Do czynników tych należy niedobór tlenu,

promieniowanie, a także przyjmowanie niektórych uszkadzajšcych embrion

�rodków farmakologicznych. W ostatnich dziesištkach lat wzrost przypadków

dzieci z d. zwišzany był z przyjmowaniem przez matki w okresie cišży

�rodków neuroleptycz-nych, m. in. talidomidu. Wczesna rehabilitacja i

odpowiednie protezy pozwalajš zmniejszyć ujemne następstwa tego typu wad

wrodzonych u dzieci. (F. G.)

dysonans poznawczy; koncepcja zaczerpnięta z teorii L. Festingera (1957),

dysplazja biodra wrodzona

dotyczšca rozbieżno�ci pomiędzy dwoma lub więcej elementami w poznawaniu

rzeczywisto�ci. W takiej sytuacji powstaje u człowieka d. p., obejmujšcy

wspomniane elementy, między którymi zachodzi istotna relacja. Występuje

wówczas konieczno�ć wzięcia pod uwagę nowych informacji uzupełniajšcych

dotychczasowe. (T. G.)

dysplazja biodra wrodzona; dysplasia coxae congenila; najczęstsza z wad

wrodzonych narzšdu ruchu. Polega na: nieprawidłowym rozwoju stawu

biodrowego z niedostatecznym wykształceniem panewki (płytko�ć panewki,

stromo�ć dachu panewki), opó�nionym rozwoju głowy ko�ci udowej,

przodoskręceniu szyjki ko�ci udowej. Wczesne objawy dys-plazji: -ť objaw

przeskakiwania (Or-tolaniego), ograniczone odwodzenie i rotacja

wewnętrzna w stawie biodrowym, asymetria fałdów udowo-po�ladkowych (małe

znaczenie diagnostyczne). W miarę wzrostu dziecka nie leczonego dochodzi

do stopniowego wysuwania się głowy ko�ci udowej z panewki, powstaje

podwichnięcie lub zwichnięcie biodra. Objawy stajš się wówczas

wyra�niejsze: skrócenie względne kończyny, uwypuklenie okolicy krętarza

większego, ograniczenie odwodzenia uda, nadmierna jego rotacja. Kiedy

dziecko zaczyna chodzić, pojawia się -ť objaw Trendelenburga, w wyniku

zbliżenia przyczepów i osłabienia mię�nia po�ladkowego �redniego, a w

wysokich zwichnięciach -> objaw Duchenne'a. W jednostronnym zwichnięciu

chód jest utykajšcy, w obustronnym - kaczkowaty (naprzemienne pochylanie

się miednicy w jednš stronę, a barków - w przeciwnš). Leczenie. Istotne

znaczenie ma wczesne rozpoznanie i podjęcie leczenia. Podejrzenie

wrodzonej d. b. skłania do zalecenia utrzymywania

dystonia torsypa

nóżek dziecka w pozycji zgięcia i odwiedzenia w stawach biodrowych.

Należy zakładać pieluszki w warstwie grubszej i szerszej oraz

przestrzegać szerokiego ustawienia nóżek przy czynno�ciach

pielęgnacyjnych (karmienie, noszenie, kšpiel). Bezwzględnie

przeciwwskazane jest używanie "becików", krępujšcych nóżki dziecka w

wypro�cie. W większo�ci przypadków takie proste postępowanie wpływa na

prawidłowe wykształcenie głowy ko�ci udowej w panewce i wła�ciwe

wykształcenie elementów stawu. Je�li cechy dysplazji utrzymujš się lub

dziecko zostało zgłoszone do lekarza pó�no (po 3 miesišcu życia), stosuje

się różnego typu rozwišzania w celu utrzymaniaud w zgięciu i odwiedzeniu.

Do najczę�ciej stosowanych aparatów ortopedycznych w Polsce należš:

poduszka Frejki, szyna Koszli, szelki Grucy, w których dziecko może

swobodnie ruszać kończynami w stawach kolanowych i stopami. Leczenie

wrodzonych zwichnięć wymaga stosowania wycišgu, a nierzadko postępowania

operacyjnego. Nastawienie zwichnięcia najczę�ciej dokonuje się

przedłużonym wycišgiem, stopniowo zwiększajšc zgięcie i odwiedzenie ud.

Po nastawieniu - unieruchomienie w opatrunku gipsowym. W razie

niemożno�ci uzyskania repozycji bšd� utrzymania cech dysplazji (nadmierne

przodoskręcenie, stromo�ć dachu panewki) - pomimo leczenia zachowawczego

- istniejš wskazania do leczenia operacyjnego, np.: osteotomii miednicy

sposobem Saltera czy Chiariego, osteotomii ko�ci udowej, majšcych na celu

zcentrowanie głowy w panewce, dobre jej pokrycie dachem i ewentualne

usunięcie nadmiernego przodoskręce-nia. Po zabiegu operacyjnym zakłada

się gipsowy opatrunek biodrowy, z ustawieniem kończyn dolnych w

odwiedzeniu. W okresie unieruchomienia

72

prowadzi się ćwiczenia: oddechowe, kończyn górnych, palców stóp, w miarę

możliwo�ci - napinanie mię�ni po�ladkowych i czworogłowych ud. Po kilku

tygodniach usuwa się czę�ć biodrowš opatrunku gipsowego, co umożliwia

naukę siadania, wzmocnienie mię�ni brzucha, ćwiczenia zgięcia biodra. Po

usunięciu opatrunku gipsowego włšcza się ćwiczenia stóp, kolan oraz

wspomagane - stawów biodrowych, poczštkowo poza przywodzeniem i ruchami

rotacyjnymi. Stopniowo zwiększa się zakres ruchów, włšcza ćwiczenia

oporowe. Wskazane jest prowadzenie ćwiczeń w formie zabawowej, co pozwala

na odwrócenie uwagi od schorzenia, uatrakcyjnienie ich, nawišzanie

lepszego kontaktu z dzieckiem. Naukę chodzenia rozpoczyna się zwykle w 3-

4 miesišce po zabiegu. (J. K.)

dystonia torsyjna; kurcz torsyjny;

zespół ruchów mimowolnych, tonicz-no-skręcajšcych, obejmujšcych głównie

mm. pasa barkowego i miednicy, powodujšcych nadmierne wygięcie kręgosłupa

do przodu (hiperlordoza). Objaw uszkodzenia -ť układu poza-piramidowego.

(S. Z.-Ch.)

dystrofia mię�niowa; niejednorodna grupa dziedzicznych miopatii,

charakteryzujšcych się postępujšcym zwyrodnieniem włókien mię�niowych.

Oprócz postaci typowych nierzadkie sš postacie o przebiegu łagodnym,

prawie stacjonarnym z długotrwałym zaoszczędzaniem różnych grup mię�ni

(dystrofia obręczowo-kończynowa, twarzowo-łopatkowo-ramienna, oczna,

obwodowa i inne). Opisano także miopatie o nie postępujšcym przebiegu (m.

nitkowata, central córę disease i in.). Leczenie przyczynowe - nie znane.

Rehabilitacja nie powoduje regresji zmian, może jednak opó�niać rozwój

choroby. Ćwiczenia, korekcyjne zabiegi chirurgiczne i w

73

porę zastosowane zaopatrzenie ortopedyczne przedłużajš okres

samodzielno�ci ruchowej chorych. Zob. też choroby nerwowo-mię�niowe. (S.

Z.-Ch.)

dysymulacja -* maskowanie dyzartria; zaburzenia mowy w wyniku uszkodzenia

dróg nerwowych, ważnych dla przewodzenia i przekształcania impulsów

zwišzanych z procesem mówienia. Łšcznie z d. mogš występować niedowłady

mię�ni artykulacyjnych, zaburzenia w koordynacji ruchów i równowadze (w

przypadku d. móżdżkowej), niekiedy zanik pewnych grup mię�niowych. D.

do�ć często obserwuje się w dziecięcym porażeniu mózgowym. Postępowanie

rehabilitacyjne obejmuje oddziaływania na wiele zaburzonych funkcji,

których jednym z najczęstszych objawów jest d. Całkowity brak zdolno�ci

mówienia wskutek wyżej wymienionych przyczyn nosi nazwę -* anartrii;

może ona w miarę poprawy ogólnej chorego przechodzić w d. (T. G.)

działalno�ć socjalna; zwana również zakładowš działalno�ciš socjalnš,

obejmuje następujšce �wiadczenia i usługi finansowe z funduszu socjalnego

w każdym uspołecznionym zakładzie pracy: l) usługi zwišzane z

wypoczynkiem (wczasy pracownicze indywidualne i rodzinne i organizowanie

różnych form turystycznych), wypoczynek dzieci i młodzieży, wypoczynek

niedzielno-�wišteczny. wycieczki krajowe, zloty, spływy itp., działalno�ć

kulturalno-o�wiatowš, imprezy okoliczno�ciowe; 2) �wiadczenia

indywidualne pomocy rzeczowej lub pieniężnej dla pracowników (byłych

pracowników) znajdujšcych się w trudnej sytuacji materialnej lub

dotkniętych wypadkiem losowym, pomocy dla młodych małżeństw w spłacie

kredytów PKO na zagospodarowanie się i urzšdzenie mieszkania; 3)

subwencje na

dzieci niepełnosprawne

rzecz niektórych funduszów i placówek opiekuńczych oraz subwencje na

inwestycje socjalne, jak np. zakup dóbr inwestycyjnych służšcych

prawidłowemu funkcjonowaniu urzšdzeń socjalnych, czy też finansowanie

inwestycji w dziedzinie przyzakładowej ubocznej gospodarki rolnej.

Struktura potrzeb socjalnych w zakładzie jest zróżnicowana. Zakładowa d.

s. powinna służyć zmniejszeniu dysproporcji w poziomie życia rodzin

pracowniczych i wyrównaniu szans dostępu do szeregu usług sfery socjalno-

kulturalnej. Działalno�ć wielu organizacji społecznych istniejšcych na

terenie zakładu pracy wišże się z problematykš socjalnych i kulturalnych

funkcji zakładu. Korzystajš one często również z subwencji funduszu

socjalnego, jak również �wiadczš usługi na rzecz pracowników w ramach d.

s. {J. M.)

dział służb społecznych; dział w zespołach opieki zdrowotnej, do którego

zadań należy: zapewnienie �wiadczeń opiekuńczo-wychowaw-czych dzieciom do

lat trzech udzielanych przez żłobki i domy małego dziecka, pełna ocena

potrzeb -> pomocy społecznej �rodowiskowej, organizowanie i zaspokajanie

tych potrzeb, zapewnienie �wiadczeń opiekuńczych u-dzielanych przez ->

domy rencistów i -> domy dzienne pomocy społecznej, działalno�ć w

zakresie rehabilitacji zawodowej inwalidów. W skład d. s. społecznych

wchodzi sekcja �wiadczeń -> pomocy społecznej, -> o�rodek opiekuna

społecznego, sekcja opiekuńczo-wychowawcza, sekcja rehabilitacji

zawodowej inwalidów. (J. S.-P.)

dzieci niepełnosprawne; dzieci u których występuje obniżenie sprawno�ci

organizmu powodujšce znaczne ograniczenia i utrudnienia w sytuacjach

życia codziennego. Odnosi się to także do nauki szkolnej. Dz. n. wymagajš

dzieci padaczkowe - wychowanie i rehabilitacja

74

specjalnego podej�cia wychowawczego i odpowiednich pomocy naukowych. Dla

niektórych z tych dzieci jedynš możliwš formš nauczania i wychowania jest

specjalna szkoła lub specjalny o�rodek szkolno-wychowawczy. W zależno�ci

od rodzaju niepełnosprawno�ci w�ród dz. n. można wyróżnić:

niewidome i niedowidzšce, głuche i niedosłyszšce, upo�ledzone umysłowo, z

uszkodzonym narzšdem ruchu, przewlekle chore, autystyczne i z innymi

rodzajami upo�ledzenia. (T. M.)

dzieci padaczkowe - wychowanie i rehabilitacja; postępowanie

rehabilitacyjne w przypadku dzieci z padaczkš jest �ci�le powišzane z

leczeniem i okresowš diagnozš. Dlatego w placówkach, w których te dzieci

przebywajš, zatrudnieni sš specjali�ci z zakresu takich dyscyplin, jak

neurologia i psychiatria dziecięca. Wyniki leczenia kontrolowane sš za

pomocš zapisów eeg. (7-. G.)

dzieci trudne; wykazujšce zaburzenia w zachowaniu się na tle nerwicowym

lub psychopatycznym, albo też wskutek błędów i zaniedbań wychowawczych,

negatywnych wpływów �rodowiska rodzinnego lub rówie�niczego, złych

warunków ekonomicznych. D. t. majš poważne problemy w uczeniu się i

niepowodzenia szkolne na tle zaburzeń rozwoju psychofizycznego

spowodowane deficytami parcjalnymi lub encefalopatiš czy globalnym

obniżeniem poziomu intelektualnego do dolnej granicy normy. D. t. uczš

się w szkołach masowych, potrzebujš jednak wzmożonej specjalistycznej

opieki pedagogicznej i lekarskiej. Badania H. Spionek wykazały, że dzieci

z trudno�ciami w uczeniu się i zaburzeniami rozwoju i zachowania stanowiš

ok. 17% populacji szkolnej. D. t. stwarzajš rodzicom i nauczycielom wiele

problemów i kłopotów, ale równocze�nie same żyjš pod naciskiem

stresu, niepowodzeń, osamotnienia i frustracji. (Z. S.)

dzieci urodzone z wysokim wska�nikiem ryzyka; kategoria dzieci, u których

wskutek zaistnienia niepomy�lnych dla rozwoju warunków w okresie życia

prenatalnego podejrzewa się możliwo�ć wystšpienia poważniejszych wad

wrodzonych, dajšcych w efekcie obniżonš sprawno�ć fizycznš lub umysłowš.

Przebyte przez matkę w okresie pierwszych miesięcy cišży ciężkie

schorzenia infekcyjne, zatrucia, urazy mogš stać się przycznš uszkodzenia

płodu i wystšpienia wysokiego wska�nika ryzyka, że dziecko będzie się

rozwijać nieprawidłowo i wymagać stałej opieki lekarskiej i postępowania

rehabilitacyjnego. Wczesne identyfikowanie tego typu przypadków oraz

wczesna interwencja specjalistyczna stanowiš naczelne postulaty

profilaktyki w tej dziedzinie (T. G.)

"dzieci wilcze"; okre�lenie to odnosi się do dzieci żyjšcych w skrajnej

izolacji, w warunkach poważnego zagrożenia dla ich normalnego rozwoju.

Zaniedbania w zakresie wychowania dajš znać o sobie we wszystkich sferach

rozwoju, a szczególnie mocno zaznaczajš się w opó�nieniach rozwoju mowy.

Zdarza się, że dzieci, zabrane z warunków wybitnie ograniczajšcych ich

możliwo�ci rozwojowe, przez długi czas nie mogš wyrównać efektów

zaniedbania i wymagajš intensywnych systematycznych wysiłków dla

przywrócenia im poziomu przystosowania odpowiadajšcego zdolno�ciom ich

rówie�ników wychowywanych w normalnych warunkach. (F. G.)

dzieci z odchyleniami od normy -* dzieci niepełnosprawne

dziecko chore na padaczkę - zasady wychowania; zasadniczym celem

wychowania d. ch. na padaczkę jest ukształtowanie prawidłowej osobowo�ci,

niedopuszczenie do wystšpie-

75

d�wignie kostne

niš dezintegracji społecznej i przygotowanie dziecka do samodzielnego

życia i pracy zawodowej, nawet w niekorzystnej sytuacji dalszego stałego

występowania napadów. Główne czynniki wpływajšce na możliwo�ć realizacji

ww. celów to: czynniki kliniczne (rodzaj i stopień uszkodzenia mózgu,

towarzyszšce inne zespoły neuropsychiatryczne, np. upo�ledzenie umysłowe,

rodzaj napadów, pora i często�ć występowania, reakcje nerwicowe,

działania uboczne leków) i pozaklinicz-ne (postawy wychowawcze rodziców,

otoczenia - głównie nauczycieli, poziom wiadomo�ci o padaczce w

społeczeństwie i inne). Im większy jest stopień uszkodzenia mózgu, tym

nie-pomy�lniej przebiega leczenie i tym trudniej jest osišgnšć założone

cele wychowawcze. Należy wówczas dšżyć do uzyskania funkcjonowania

społecznego dziecka na najwyższym, osišgalnym dla niego poziomie. W

większo�ci przypadków padaczki niepowikłanej główne znaczenie ma poziom

wiadomo�ci o padaczce i wynikajšce stšd postawy wobec chorego dziecka.

Należy unikać dwu najczę�ciej spotykanych postaw: nadmiernie opiekuńczej

(ograniczania aktywno�ci ruchowej dziecka, nadmiar zakazów i ograniczeń,

sztuczne ułatwienia życiowe, stosowanie różnych ulg, wykorzystywanie

choroby w celu osišgnięcia różnych korzy�ci), jak i postawy odrzucajšcej

(brak akceptacji w rodzinie, niechęć, wstydzenie się chorego dziecka,

częste kary). Obie te postawy wpływajš ujemnie na kształtowanie się

osobowo�ci i charakteru dziecka, mogš powodować powstawanie reakcji

nerwicowych i zaburzeń zachowania. Należy ułatwiać dziecku przystosowanie

się do faktu występowania napadów, uzyskanie wiary we własne siły,

wyrobienie nawyku pracy i prawidłowego współżycia w ramach grupy

społecznej i osišganie celów mimo trudno�ci wynikajšcych z choroby.

Bardzo ważny jest dobór wła�ciwego zawodu, w którym chory mógłby pracować

nawet podczas dalszego powtarzania się napadów. {W. K.)

dziki z Aveyronu; chłopiec znaleziony przez J. Itarda, lekarza w

Instytucie Głuchych w Paryżu, w lasach Ayeyronu we Francji i poddany

przez niego intensywnemu wychowaniu. Pod jego wpływem dz. z A. przybrał

pionowš postawę, nauczył się samoobsługi i rozumienia kilku poleceń, a

nawet wydawania artykułowanych d�więków. Był to chłopiec głęboko

upo�ledzony umysłowo, pozbawiony w dzieciństwie oddziaływania

wychowawczego i wpływów kultury, bowiem wzrastał w�ród zwierzšt. J. Itard

w 1801 r. ogłosił wyniki swojej pracy wychowawczej nad dz. z A., co stało

się impulsem dla rozwoju oligofreno-pedagogiki i szkolnictwa dla

upo�ledzonych umysłowo. {Z. S.)

d�wignie kostne; pod względem mechanicznym układ kostno-stawowy tworzy

złożony system d�wigniowy. Człony kostne to belki d�wigniowe z osiami

obrotu w stawach. W zależno�ci od układu sił przyłożonych do członów

rozróżnia się d�wignie jednostronne, gdy siły mię�ni i oporu sš

przyłożone po jednej stronie osi obrotu (np. ko�ci przedramienia-staw

łokciowy-siła mię�ni zginaczy łokcia Fm-siła ciężko�ci Q) oraz

dwustronne, gdy siły mię�ni i oporu sš przyłożone po obu stronach osi

obrotu (np. miednica-staw biodrowy-siła mię�ni odwodzšcych Fm-siła

ciężko�ci Q, w pozycji stojšcej na jednej kończynie dolnej). Siły

mię�niowe oraz siły ciężko�ci wywołujš względem osi obrotu w stawie

momenty obrotowe. D�wignia znajduje się w równowadze, gdy suma momentów

zewnętrznych i wewnętrznych równa się zeru. (A. K.)

E

echolalia; powtarzanie usłyszanych zwrotów (pojedynczych stów lub całych

zdań) występujšce u osób wykazujšcych zaburzenia w zachowaniu. U małego

dziecka, do 3 roku życia, okresowa e. traktowana jest jako zjawisko

normalne, zwišzane z rozwojem mowy. E. stanowi objaw występujšcy u

dorosłych schizofreników oraz u dzieci autystycznych, (T. G.)

echopraksja; na�ladowanie ruchów i czynno�ci obserwowanych u innych osób.

E. występuje czasem w -* zespołach katatonicznych i niektórych

uszkodzeniach o. u. n. (Z. K., T. S.)

efektor; narzšd, układ lub jego czę�ć zdolna do samodzielnego wykonania

okre�lonej czynno�ci pod wpływem sygnału sterujšcego. Istniejš różne

narzšdy wykonawcze, np. mięsień, gruczoł. {A. K.)

ekonomiczno�ć ruchów roboczych;

polega na stosowaniu ruchów jak najprostszych. W praktyce dzieli się -ť

ruchy robocze na pięć klas: a) ruchy palców; b) ruchy palców i ręki. c)

ruchy palców, ręki i przedramienia;

d) ruchy palców, ręki, przedramienia i ramienia; e) ruchy palców, ręki,

przedramienia, ramienia i całego ciała. Ruchy robocze zaliczone do

pierwszych trzech klas (a, b, c) należš do ruchów szybkich, mniej

męczšcych, umożliwiajšcych pracę w pozycji siedzšcej. Prace wymagajšce

ruchów drobnych, precyzyjnych, wykonywanych palcami nie mogš przekraczać

tempa, do jakiego sš one zdolne,

i do którego mogš się przystosować bez szybkiego zmęczenia. Żadne ruchy

(szczególnie palców) konieczne do wykonywania pracy nie mogš zmieniać,

zmniejszać lub pogarszać zmysłu przestrzennego (stereognozji) i zmysłu

czucia ruchu (kinestetycznego) lub czucia dotyku, temperatury, bólu itp.

Nie mogš też prowadzić do przeczulić, szybkiego zmęczenia mię�ni

drobnych, przedłużenia czasu reakcji itp. zaburzeń funkcjonalnych.

Wszelkie ruchy, a zwłaszcza drobne i precyzyjne, powinny być tak

zorganizowane i obliczone, aby pracownik mógł kontrolować ich wykonywanie

wzrokiem, tzn. muszš się mie�cić w jego polu widzenia. Ruchy robocze

zaliczone do klasy d i e występujš zwykle przy pracy w pozycji stojšcej

lub zmiennej i sš wykorzystywane przy transporcie materiałów do

stanowiska pracy. Ruchy palców, palców i dłoni wokół przegubu, palców,

dłoni i przedramienia majš małš amplitudę i sš najekono-miczniejsze.

Zużycie energii wzrasta w miarę zaangażowania następnych czę�ci kończyny

górnej i tułowia. Wkład energii nie jest jednakowy i jest uzależniony od

funkcji mię�ni. Wprawdzie wysiłek statyczny pochłania stosunkowo niewiele

energii, to jednak prowadzi zwykle do znacznie szybszego zmęczenia niż

wysiłek dynamiczny. Z ekonomicznego punktu widzenia, wszelkie ruchy

robocze tak sš obliczane i organizowane, aby były zgodne z zasadami

okre�lonymi przez fizjologów i organizatorów pracy. (Z. N.)

clektroanalgezja; zniesienie bólu za pomocš zabiegów elektroterapeutycz-

nych. Zob. też akupunktura. (S. Z.-Ch.)

ełcktrodiapiostyka; metoda badania pobudliwo�ci tkanek za pomocš pršdu

stałego i impulsowego w celu diagnostycznym. E. ocenia się głównie tkankę

nerwowš i mię�niowš. (A. Z.)

77

elektrokardiogram wysiłkowy -

interpretacja; jedna z wielu form oceny stanu klinicznego choroby

wieńcowej. Uzyskany zapis porównuje się z zapisem spoczynkowym. Należy

zwrócić uwagę na wszelkie zaburzenia rytmu i przewodnictwa niezależnie od

czasu ich utrzymywania się oraz, co ważniejsze, na wszelkie zmiany

kształtu i przebiegu odcinków ST, zwłaszcza przy obniżeniu poniżej linii

izoelektrycz-nej P-R. Wykonanie oraz ocena ekg spoczynkowego i

wysiłkowego muszš stanowić czę�ć dokładnego badania klinicznego,

przeprowadzonego przez lekarzy dobrze obeznanych z istotš choroby

wieńcowej i ograniczeniami tych testów. Najważniejszym objawem

niedokrwienia serca jest wystšpienie "zmian niedokrwiennych" przebiegu

odcinka ST w ekg spoczynkowym i wysiłkowym. Prawdopodobieństwo, że zmiana

ST odpowiada niedokrwieniu mię�nia sercowego, jest tym większe, im

bardziej sš wyrażone cechy "niedokrwienne" odcinka ST, znaczniejsze jest

odchylenie, dłużej utrzymujš się zmiany, więcej odprowadzeń wykazuje

obecno�ć zmiany, mniejszy wysiłek je wywołuje. Wystšpienie zmian

"niedokrwiennych" w ekg powysiłkowym należy interpretować jako następstwo

defektu perfuzji w układzie tętnic wieńcowych, zależnego

najprawdopodobniej od unie-drożniajšcych zmian miażdżycowych tych tętnic,

zwłaszcza je�li wyłšczono inne choroby serca i stany chorobowe

zakłócajšce transport i dysocjację tlenu. W celach diagnostycznych i

leczniczych, np. po -> próbie Mastera, można przyjšć następujšce stopnie

niedokrwienia: l) niedokrwienie wczesne, łagodne lub dyskretne, tam gdzie

stwierdza się przemijajšce wyprostowanie odcinka ST w jednym lub kilku

odprowadzeniach z nieznacznym (poniżej 0,05 mV) jego obniże-

elektromiogram

niem; 2) umiarkowany stopień niedokrwienia, je�li się stwierdza obniżenie

o 0,05 - 0,1 mV odcinka ST o typie "niedokrwiennym" w jednym lub kilku

odprowadzeniach;

3) niedokrwienie nasilone, je�li występuje obniżenie odcinka ST o O, l -

0,2 mV w jednym lub kilku odprowadzeniach; 4) n i e d o k r w i e n i e

znacznie nasilone, je�li obniżenie odcinka ST jest większe od 0,2 mV i

występujš zniekształcenia, a przy tym zmiany pojawiajš się przy mniejszym

wysiłku. Brak zmian niedokrwiennych w próbie wysiłkowej nie wyklucza w

pełni istnienia choroby wieńcowej, nawet w postaci zaawansowanej. Je�li

jednak nie ma dolegliwo�ci klinicznych i stan przedmiotowy jest

prawidłowy, może to wskazywać na nieistnienie choroby. (L. W.}

elektrolaryngografia; metoda opracowana przez polskiego foniatrę Z.

Pawłowskiego w połowie lat sze�ćdziesištych, za pomocš której rejestruje

się tonację, sporzšdzajšc jednocze�nie zapis charakterystyki drgań strun

głosowych. E. oddaje duże usługi w diagnostyce zaburzeń głosu i stanowi

nowoczesnš technikę wykorzystywanš także w rehabilitacji. (T. G.)

elektrolecznictwo; elektroterapia;

dział lecznictwa fizykalnego, w którym do celów leczniczych wykorzystuje

się pršd stały i pršd impulsowy małej częstotliwo�ci. (A. Z.)

elektromiografia; emg: metoda rejestracji i badania czynno�ci

bioelektrycznej mię�ni; cenna w diagnostyce i diagnostyce różnicowej

chorób mię�ni, nerwów obwodowych i rdzenia. Pozwala ocenić charakter,

lokalizację i rozległo�ć uszkodzenia oraz �ledzić dynamikę procesu

chorobowego, stajšc się jednš z podstaw prognozowania. (S. Z.-Ch.)

elekromiogram; zapis czynno�ci bioelektrycznej mię�nia (graficzny i

d�wię-

elektrostymulacja

kowy). W normie - zapis spoczynkowy stanowi linię izoelektrycznš (cisza).

W miarę stopniowania skurczu mię�nia (od minimalnego napięcia mię�nia do

maksymalnego skurczu z oporem) w zapisie pojawiajš się najpierw

pojedyncze, a następnie coraz bardziej liczne potencjały czynno�ciowe,

które przetransponowane na d�więk dajš charakterystyczne trzeszczenie o

zwiększajšcym się nasileniu. Zależnie od liczby obecnych potencjałów

zapis okre�la się jako:

prosty, po�redni, po�redni bogaty i interferencyjny. (S. Z.-Ch.)

elektrostymulacja; pobudzenie mię�ni lub nerwów bod�cem elektrycznym dla

celów diagnostycznych lub terapeutycznych. Stosowana głównie w

porażeniach obwodowych. (S. Z.-Ch.)

elektroterapia -ť elektrolecznictwo

elementy wspomagajšce ortezy kończyny górnej; ta�my gumowe, sprężyny oraz

urzšdzenia zasilane energiš pneumatycznš, elektrycznš lub temu podobne.

Służš do wprawiania w ruch elementów ruchomych -ť ortezy kończyny górnej

w celu poprawy funkcji kończyny przez wspomaganie względnie zastępowanie

niesprawnych mię�ni. Ta�my elastyczne i sprężyny wykorzystuje się we

współdziałaniu z czynnš grupš mię�ni antagonistów. Obce �ródła energii

stosowane sš do odtworzenia ruchów w przypadku całkowitej niesprawno�ci

mię�ni i mogš być wykorzystywane we współdziałaniu ze sprężynami lub

ta�mami gumowymi, spełniajšcymi rolę brakujšcych mię�ni antagonistów.

Zob. też mięsień sztuczny McKibbena. (H. G., T. M.)

emerytura; przysługuje pracownikowi, który osišgnie wymagany okres

zatrudnienia oraz wiek emerytalny, w czasie zatrudnienia, bšd� też w

cišgu 5 lat od ustania zatrudnienia. Okres wymagany do uzyskania e.

wynosi dla mężczyzn 25 lat pracy,

78

dla kobiet o 5 lat mniej. Wiek emerytalny zależny jest od kategorii

zatrudnienia, stšd w pewnych zawodach wynosi on dla mężczyzn od 60 do 65

lat dla kobiet od 55 do 60 lat. Wysoko�ć e. zależy od wysoko�ci zarobku

osišgniętego przez pracownika i od jego stażu pracy w Polsce Ludowej. W

poszczególnych przypadkach zaliczane sš również lata okupacji. W

ostatnich latach praktykowane jest zjawisko przechodzenia na wcze�niejszš

e. E. ogranicza możliwo�ci zatrudnienia oraz zarobek w skali rocznej. (J.

M.}

emg -> elektromiografia

empatia; zdolno�ć wczuwania się w emocje i uczucia innych osób,

rozumienie sytuacji i położenia drugiej osoby. E. łšczy się z postawš

altrui-stycznš, prospołecznš, w przeciwieństwie do tendencji

psychopatycznych charakteryzujšcych się obojętno�ciš i znieczuleniem

wobec spraw dotyczšcych innych. [T. G.)

encefalopatia; okre�lenie oznaczajšce uszkodzenie o�rodkowego układu

nerwowego, w wyniku którego doszło do obniżenia normalnej aktywno�ci

umysłowej, z nierzadko dołšczajšcymi się zaburzeniami zachowania. Dzieci

z e. przejawiajš do�ć różnorodny zespół objawów i wymagajš

dokładniejszych badań diagnostycznych celem ustalenia czynników

stanowišcych główne tło występujšcych u nich zaburzeń (T. G)

energetyka pracy mię�ni; bioenergetyczne procesy przebiegajšce w dwóch

fazach: beztlenowej i tlenowej - bezpo�rednie �ródło energii dla skurczu

mię�ni. Faza beztlenowa polega na rozpadzie wysokoenergetycznych wišzań

chemicznych kwasu adenozno-trójfosforowego i glikogenu, znajdujšcych się

stale w tkance mię�niowej i płynach ustrojowych. Reakcja ta wytwarza

potrzebnš do pracy mię�ni

79

energię i ciepło. Faza tlenowa polega na dostarczeniu pracujšcej tkance

mię�niowej substratów energetycznych węglowodanów i tłuszczów, które w

obecno�ci tlenu w wyniku reakcji chemicznej zamieniane sš na energię i

ciepło. Faza tlenowa polega na zapewnieniu dostaw energii w wysiłkach

długotrwałych. (A. Z.)

epilepsja -ť padaczka

epistemologia genetyczna; teoria rozwoju psychicznego opracowana przez

wybitnego psychologa szwajcarskiego J. Piageta (1952), który opisał

główne stadia rozwoju inteligencji dziecka;

zostały one przyjęte przez psychologów we wszystkich krajach. W 1955 r.

powstał z jego inicjatywy Międzynarodowy O�rodek Epistemologii

Genetycznej w Genewie, uzyskujšc pomoc finansowš z Fundacji Rockefellera.

(T. G.)

epiteza; sztuczna czę�ć ciała, spełniajšca wyłšcznie funkcje kosmetyczne,

np. sztuczna gałka oczna, sztuczna pier�, peruka, kształtka uzupełniajšca

wyglšd kosmetyczny atroficznej łydki itp. (H. G., T. M.)

ERA -* audiometria reakcji wywołanych

ergometr rowerowy (cykloergometr);

stosowany w próbach wysiłkowych przy schorzeniach układu kršżenia, ma

następujšce zalety: niski koszt,

ergonomia

zajmuje niewiele miejsca, umożliwia wykonanie wysiłkowego zapisu ekg i

innych badań. E. r. zastosowany do prób w pozycji leżšcej zwiększa

bezpieczeństwo chorego i umożliwia prowadzenie badań hemodynamicznych i

badań z użyciem cewnika sercowego podczas wysiłku. Istniejš również cy-

kloergometry ręczne dla osób o niesprawnych kończynach dolnych. Wadš e,

r. jest to, że wysiłek jest mniej fizjologiczny aniżeli w innych próbach,

oraz że występuje zmęczenie mię�ni czworogłowych u nie wytrenowanych

pacjentów, które to zmęczenie nie pozwala na wykonanie pełnej próby.

Intensywno�ć pracy na e. r. dawkuje się oporem i często�ciš obrotów

pedałami (od 30 do 90 na minutę). Wyróżnia się hamowanie mechaniczne

(Monarck - Szwecja, Elektron - Polska) i hamowanie elektromagnetyczne

(Zimmermann - NRD i Medi-cer - Węgry), Stosowane sš obcišżenia od 25 do

300 W (od 150 do 1800 kGm). Zużycie tlenu można mierzyć bezpo�rednio, np.

aparatem Spirolit II, lub odczytać z -> tabeli nr l. Współczynnik pracy

użytecznej na e. r. wynosi około 22%. (J. Ł.)

ergonomia; dyscyplina wdrożeniowa, majšca na celu dostosowanie maszyn,

urzšdzeń i innych �rodków pracy do wymagań fizjologicznych

Tabela l

Obcišżenie pracš i zu:Yde tlenu w próbie na ergometrze rowerowym

(warto�ci przybliżone)

Obcišżenie prac

š

W watach

25

50

75

100

125

150

175

200

250

W kGm/min

150

300

450

600

750

900

1050

1200

1500

Zużycie 02

W' ml/min

600

900

1200

1500

1800

2100

2400

2700

3300

ergorerapia

i psychologicznych człowieka. Nie ma praktycznie działalno�ci ludzkiej, w

której nie można stosować zasad i rozwišzań ergonomicznych. Prace

ergonomiczne majš charakter wielo-lub międzydyscyplinarny, tzn. sš

połšczeniem wysiłku szeregu oddzielnie pracujšcych specjalistów, lub też

syntetyzujš w jednym poczynaniu metody badawcze kilku dyscyplin. Do

najważniejszych nauk, których osišgnięcia i metody badawcze sš

wykorzystywane przez e. należš: fizjologia i higiena pracy, psychologia

pracy, antropometria w powišzaniu z naukami technicznymi. W działalno�ci

ergonomicznej wyróżnia się dwa główne kierunki:

e. korekcyjnš i e. koncepcyjnš. Obie gałęzie e. sš ze sobš �ci�le

zwišzane: e. koncepcyjna nie mogłaby istnieć nie czerpišc inspiracji z

badań prowadzonych w ramach e. korekcyjnej, które wykrywajš - wymagajšce

poprawy - błędne rozwišzania konstrukcyjne, technologiczne, czy też

organizacyjne. Organizacja działalno�ci ergonomicznej wymaga �cisłej

współpracy zespołów i instytucji zajmujšcych się e. korekcyjnš i

koncepcyjnš. Zespół ergonomiczny w swoich badaniach posługuje się tzw.

ergonomicznš listš kontrolnš. Celem listy ergonomicznej jest umożliwienie

syntetycznej analizy różnych czynników składowych pracy i wydajno�ci oraz

czynno�ciowych reakcji robotnika na obcišżenie pracš. Dokładne

rozpoznanie możliwo�ci psychofizycznych i postawienie przed organizatorem

produkcji i inżynierem technologiem odpowiednich wymagań, służš między

innymi prawidłowemu zatrudnieniu robotnika-inwalidy.

Ergonomia koncepcyjna zajmuje się ustaleniem założeń technicz-no-

organizacyjnych nowych i dopiero projektowanych rozwišzań (narzędzi,

urzšdzeń, maszyn czy wreszcie całych

obiektów przemysłowych), których celem jest ich optymalizacja z punktu

widzenia tak, efektywno�ci ich funkcjonowania, jak i warunków wykonywania

pracy.

Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizš już istniejšcych stanowisk pracy

z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwo�ci

pracowników oraz formułowania zale-.J ceń, majšcych na celu

polepszenie'11 warunków pracy, zmniejszenie wystę- ;

pujšcych obcišżeń oraz poprawę wy- i dajno�ci i jako�ci pracy. W

praktyce;

e. korekcyjna stanowi kontynuację] i rozwinięcie tradycyjnych dyscyplin,

!! przede wszystkim medycyny pracy. ' Zalecenia, formułowane w wyniku

analiz ergonomicznych, dotyczš najczę�ciej poprawy materialnych warunków

�rodowiska pracy (zmniejszenie hałasu lub -drgań, poprawa o�wietlenia,

polepszenie warunków mikro-klimatycznych), lub też wyeliminowanie

nadmiernych obcišżeń fizycznych i psychicznych, zwišzanych z procesem

pracy (mechanizacja ciężkich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy,

poprawa warunków odbioru informacji, usprawnienia w organizacji pracy).

Wszelka działalno�ć w zakresie e. korekcyjnej jest wykorzystywana przy

konstrukcji pomocy technicznych oraz organizacji stanowisk pracy dla

czynnych zawodowo inwalidów.

(Z. N.)

ergoterapia -* terapia pracš psychicznie chorych

eugenika; teoria głoszšca celowo�ć działań zmierzajšcych do poprawienia

psychofizycznych cech osobniczych za pomocš kontrolowania czynników

dziedzicznych. Równolegle celem e. jest eliminowanie niepożšdanych

wpływów dziedzicznych, jakie mogš się ujawnić u potomstwa. Praktyczne

rozwišzania zwišzane z e. były dziełem rasistów podczas II wojny

�wiatowej,

81

gdy w Trzeciej Rzeszy prowadzone były próby zmierzajšce do zapewnienia

narodowi odpowiedniej liczby przyszłych obywateli "czystych rasowo". {T.

G.)

Europejskie Igrzyska Sportowe Niewidomych -> Eurosport

Eurosport; nazwa przyjęta dla Europejskich Igrzysk Sportowych

Niewidomych, które odbyły się po raz pierwszy z inicjatywy Polski w

Poznaniu w 1977 r. z udziałem 17 reprezentacji. E. zatwierdzony przez

Europejski Komitet Regionalny �wiatowej Rady Pomocy Niewidomym jest stałš

imprezš powtarzanš co 4 lata. Kolejny E. odbył się 1981 r. w RFN.

Zawodnicy występujš w -> klasach startowych;

konkurencje: lekkoatletyczne, pływanie, -> piłka toczona. (J. D.)

eutanazja; odebrania komu� życia

eutanazja

ze względów humanitarnych w przypadku beznadziejnej choroby, nie dajšcych

się znie�ć cierpień, którym nie można ulżyć. E. jest oficjalnie zakazana

prawnie, choć istniejš organizacje starajšce się jš zalegalizować.

Wyróżnia się e. biernš, gdy w przypadku całkowicie beznadziejnych stanów

bliskich �mierci nie sš podejmowane żadne działania majšce na celu

przedłużenie życia choremu. W niektórych kręgach społecznych spotkać

można zwolenników e. c zy n n ej w odniesieniu do dzieci z bardzo

ciężkimi zespołami wad, powodujšcych konieczno�ć zapewnienia stałej

opieki i pielęgnacji. Postawy takie sš wyrazem braku zrozumienia

całokształtu spraw zwišzanych z sytuacjš osób niepełnosprawnych i dowodzš

niskiego poziomu kultury moralnej. {T. G.)

6 - Encyklopedyczny słownik rehabilitacji

F

farmakomania -ť uzależnienia lękowe

farynogoplastyka: operacja wykonywana z zaleceń foniatrycznych, majšca na

celu stworzenie niezbędnych warunków dla prawidłowej czynno�ci

zwierajšcego pier�cienia gardłowego, wykonywana m. in. w przypadkach

rozszczepów podniebienia. Dzięki f. dochodzi do niezbędnego dla

prawidłowej fonacji i artykulacji zwarcia podniebienia z tylnš �cianš

gardła. Niezależnie od f. zaleca się zarówno przed, jak i po jej

wykonaniu postępowanie rehabilitacyjne. (T. G.)

fenolizacja; zastosowanie fenolu do -ť blokad, w celu zmniejszenia

spastyczno�ci mię�nia. Najczę�ciej stosuje się roztwór 15-procentowy w

etiodanie lub glicerynie podawany pod-oponowo do korzeni nerwowych lub 3-

procentowy pod osłonkę epineuralnš chirurgicznie wyizolowanego nerwu

obwodowego. [S. Z.-Ch.)

fenomenologia upo�ledzeń; nauka o zjawiskach (objawach) towarzyszšcych

upo�ledzeniom. Objawy �wiadczš o rodzaju upo�ledzenia, a więc np.

niemożno�ć widzenia jest objawem �lepoty, brak słyszenia objawem

głuchoty, inteligencja poniżej normy objawem upo�ledzenia umysłowego.

Rozpoznanie objawów i ich pomiar sš zadaniem diagnozy medycznej,

psychologicznej i pedagogicznej. F. u. obejmuje objawy cielesne i

zjawiska psychiczne, zachowania przystosowawcze, poziom dojrzało�ci

społecznej i in. Niekiedy objawy pozorujš upo�ledzenie, ujawniajš się bez

wyra�nych uszkodzeń organicznych systemu nerwowego. Bywa tak w przypadku

obniżenia sprawno�ci umysłowej wskutek braku stymulacji rozwoju

umysłowego przez �rodowisko rodzinne, co powoduje opó�nienie rozwojowe

dziecka. Niekiedy zjawiska patologiczne pojawiajš się jako objaw

histerii, a nie choroby lub upo�ledzenia. {Z. S.)

fenyloketonuria; genetycznie uwarunkowane zaburzenia przemiany materii,

będšce jednš z częstych przyczyn głębszego upo�ledzenia umysłowego,

występujšce z często�ciš raz na 7000 zdrowych urodzeń. F. jest

przekazywana potomstwu za po�rednictwem genów recesywnych i stanowi

defekt przyswajania fenyloalaniny. Istotnym postępowaniem profilaktycznym

w przypadku f. jest jej wczesne wykrywanie i zastosowanie diety z niskš

zawarto�ciš fenyloalaniny, dzięki czemu nie dopuszcza się do uszkodzeń

centralnego układu nerwowego. {T. G.}

FES -> funkcjonalna elektrostymu-lacja

FEV| -> objęto�ć wydechowa natężona w pierwszej sekundzie

nbrothora\: zaro�nięcie jamy opłucnej; zespół objawów kliniczno-radio-

logicznych powstałych na skutek postępujšcego zwłóknienia opłucnej w

procesie zapalnym, np. w -> zapaleniu opłucnej wysiękowym. (J. J.)

fiksacja; proces uznawany przez klasycznš psychoanalizę za wynik nie-

zaspokojenia lub zbyt małej satysfakcji z zaspokojenia popędów, który

prowadzi do nerwicy. F. jest traktowana jako reakcja na frustrację,

polegajšca na przyjmowaniu sztywnych postaw w my�leniu i działaniu. (7'.

G.)

tiksator: stabilizator; mięsień lub czę�ciej grupa mię�ni, która przez

wzrost napięcia zabezpiecza funkcjo- j nalnie wła�ciwe ustawienie stawu,

nie- j

83

formy po�rednie opieki psychiatrycznej

z'ťędne do prawidłowego wykonania dowolnego ruchu. (A. Z.)

filogeneza; rozwój gatunków, ewolucja organizmów żywych. Jest wyni-nikiem

zmian zachodzšcych zgodnie z prawami genetyki i wpływami �rodowiskowymi.

W przebiegu f. obserwuje się powstawanie coraz bardziej złożonych

struktur i kształtowanie się nowych funkcji. Znajomo�ć faktów dotyczšcych

f. ma znaczenie dla analizy psychologicznych i fizjologicznych

komponentów zachowania. (T. G.)

fizjoterapia; dział lecznictwa wykorzystujšcy w leczeniu �rodki działania

kinezyterapii, fizykoterapii i masażu. (A. Z.)

fizykoterapia; dział lecznictwa wykorzystujšcy do potrzeb lecznictwa

naturalne czynniki fizykalne powstajšce w urzšdzeniach wytwarzajšcych

energię cieplnš, pršdy małej i wielkiej częstotliwo�ci, promieniowanie

�wietlne oraz ultrad�więki. {A. Z.)

fleksja; odmiana wyrazów zgodnie z obowišzujšcymi w danym systemie

językowym regułami gramatycznymi. Końcówki fleksyjne wyrazów decydujš o

ich znaczeniu i sš istotnymi elementami w procesie porozumiewania się. F.

jest realizowana za pomocš tzw. morfemów gramatycznych, które dzieli się

na fleksyjne, słowotwórcze, rdzenne, zob. też morfem. (T. G.)

fobia; irracjonalny lęk, wyzwalany przez sytuację lub przedmioty, które

ogólnie nie sš uważane za zagrażajšce. Objawy fobii występujš w stanach

nerwicowych oraz u osób chorych psychicznie. Wyróżnia się różnorodne

postacie f., np.: szkolnš, lęk przestrzeni otwartych (agorafobia),

zamkniętych (klaustrofobia), lęk przed zwierzętami (zoofobia). F. mogš

towarzyszyć objawy wegetatywne (pocenie się, przyspieszone tętno) i

zdarza się je obserwować u osób zdrowych. (T. G.)

foniatria; specjalno�ć medyczna zajmujšca się diagnozš, leczeniem i

rehabilitacjš zaburzeń głosu. Jest to rozumienie terminu f. w �cisłym

sensie, natomiast w szerszym znaczeniu odnosi się on do wszelkich

zaburzeń mowy. F. wykorzystuje wiadomo�ci z zakresu fizjopatologii głosu,

mowy i słuchu do praktyki klinicznej, zajmuje się dziećmi i dorosłymi

wykazujšcymi wszystkie poważniejsze trudno�ci w porozumiewaniu się z

otoczeniem. Prace badawcze z tej dziedziny oparte sš z jednej strony na

do�wiadczeniu, nawišzujšc do danych z zakresu akustyki, językoznawstwa,

wokalistyki, psychologii i teorii informacji, a z drugiej sięgajš do

praktyki klinicznej, prezentujšc wyniki diagnozy, terapii i rehabilitacji

prowadzonych przy zastosowaniu okre�lonych metod. Jako dyscyplina

wielospecjalistyczna f. może poszczycić się imponujšcymi osišgnięciami w

rehabilitacji dzieci i młodzieży oraz dorosłych cierpišcych z powodu

ograniczeń w porozumiewaniu się. Warto wspomnieć tu zespołowe podej�cie

do rehabilitacji zaburzeń mowy wskutek rozszczepu podniebienia i wargi,

przywracanie głosu po wycięciu krtani, terapię jškania, rehabilitację w

przypadkach ogniskowych uszkodzeń mózgu. F. blisko współpracuje z

logopediš, zwłaszcza w zakresie opieki nad mowš dzieci w wieku szkolnym.

Lekarze foniatrzy sš konsultantami w o�rodkach rehabilitacyjnych

przeznaczonych dla dzieci z porażeniem mózgowym, dla dzieci upo�ledzonych

umysłowo, dzieci ze zniekształceniami wrodzonymi twarzowo-szczęko-wymi.

(T. G.)

formy po�rednie opieki psychiatrycznej; stanowiš ważne ogniwo we

współczesnym systemie organizacji lecznictwa psychiatrycznego, oparte na

zasadach -ť psychiatrii �rodowiskowej. Wspólnš cechš tych form jest

dostosowane do indywidualnych po-

fotel do ćwiczeń oporowych kończyn dolnych i górnych 84|

trzeb i możliwo�ci chorego leczenie i rehabilitacja bez izolowania

pacjenta od jego naturalnego �rodowiska. Następnš cechš wspólnš jest

stwarzanie możliwo�ci adaptacji socjalnej oraz bliskiego kontaktu

personelu z rodzinami i znaczšcymi osobami z otoczenia chorego. Do f. p.

opieki psychiatrycznej zalicza się -> oddziały dzienne. -> oddziały

nocne, -ť hostele i inne formy chronionych warunków mieszkaniowych,

hospitalizację domowš (tj. zapewnienie systematycznego leczenia i opieki

pielęgniarskiej i lekarskiej w domu pacjenta), -> opiekę domowš i zakłady

pracy chronionej spółdzielczo�ci inwalidzkiej. (Z. K., T. S)

fotel do ćwiczeń oporowych kończyn dolnych i górnych; można na nim, przy

stabilizacji barków, stosować ćwiczenia samowspomagane kończyn górnych i

dolnych, ćwiczenia w odcišżeniu, w podwieszeniu, z oporem oraz wycišg

redresyjny z rotacjš ramienia. Zastosowane urzšdzenie oporowe dla

przedramienia daje możno�ć ćwiczenia supinacji i pronacji w formie

ćwiczeń czynnych wolnych i czynnych z oporem. Ruchome podłokietniki

pozwalajš na wykonywanie rotacji zewnętrznej i wewnętrznej ramion.

Kolumienkę do ćwiczeń oporowych można wykorzystać do ćwiczeń z dawkowanym

oporem obu kończyn dolnych niezależnie i jednocze�nie. Fotel może służyć

zarówno, dorosłym, jak i dzieciom. (7?. 5'.)

frustracja zwišzana z kalectwem;

wskutek kalectwa ograniczajšcego samodzielno�ć i własnš aktywno�ć

jednostki, przeżywa ona stale nie-zaspokojenie wielu potrzeb.

Niezaspokojone potrzeby mogš działać stresujšce, wyzwalajšc reakcje

typowe dla stanów frustracyjnych. Je�li odpowiednio wcze�nie i skutecznie

nastšpiła akceptacja kalectwa i zwišzanych z nim następstw, łatwiej

tworzy się

tolerancja na frustrację i pozytywu(tm) nastawienie do nowych zadań,

jakie(r) czekajš osobę niepełnosprawnš. Na-] j silone stany frustracyjne

utrudniajš |j przebieg rehabilitacji i wymagajš spec- ],| jałnego

oddziaływania psychoterapeu- a i tycznego. Istnieje kilka metod służš-

'Ai cych do psychologicznej oceny frustracji, z których najbardziej

popularnš jest test obrazkowy frustracji - Rosenzveiga. W�ród negatywnych

reakcji frustracyjnych wymienia się m. m.: rezygnację, fiksację,

depresję, agresję, regresję, represję. Natomiast do pozytywnych reakcji

należš: subli-macja, racjonalizacja, aktywizacja, koncentracja na

zadaniu, korekcja samooceny. Osišgnięcia w procesie rehabilitacji, jakie

stały się udziałem inwalidy, mogš sprzyjać zmniejszaniu się nasilenia

przeżyć frustracyjnych i prowadzić do pozytywnych postaw wobec samego

siebie i zadań życiowych. Niekiedy frustrację u inwalidów pogłębia

niewła�ciwe odnoszenie się do niego rodziny oraz osób obcych, z którymi

styka się w codziennych sytuacjach. (F. G.)

fundusz rehabilitacji inwalidów; fundusz. tworzony w spółdzielniach

inwalidów, ich zwišzkach terenowych oraz w Centralnym Zwišzku Spółdzielni

Inwalidów. Jest przeznaczony na finansowanie wydatków zwišzanych z

rehabilitacjš leczniczš, zawodowš i społecznš oraz na poprawę warunków

życia i pracy inwalidów. Z f. r. inwalidów pokrywane sš koszty: turnusów

re-habilitacyjno-usprawniajšcych, adapa-cji stanowisk pracy, tworzenia

zakładów pracy chronionej, przygotowania do pracy itd. Z funduszu tego

udzielane sš również dotacje i pożyczki dla inwalidów na zakup sprzętu

ułatwiajšcego czynno�ci życia codziennego oraz adaptację mieszkań.

Podstawowym �ródłem f. r. inwalidów sš głównie ulgi z podatku

dochodowego,

85 funkcja oddechowa chorych ze zwężeniem lewego uj�cia żylnego

z których korzystajš spółdzielnie inwalidów. (T. M.)

fundusz socjalny; powszechnie tworzony we wszystkich zakładach gospodarki

uspołecznionej. Przeznaczony jest na finansowanie działalno�ci socjalnej

załóg pracowniczych. Poczšwszy od 1974 r. obowišzujš zasady finansowania

okre�lone ustawš z 23 czerwca 1973 r. F. s. tworzony jest: z odpisu

ustalonego w stosunku do funduszu płac. z opłat osób i jednostek

organizacyjnych korzystajšcych z u-sług zakładowej działalno�ci

socjalnej, ze �rodków finansowych przekazywanych przez organizacje

społeczne oraz z dobrowolnych �wiadczeń pieniężnych pracowników.

Uprawnionymi do korzystania z f. s. sš: pracownicy zakładu pracy oraz

członkowie ich rodzin, byli pracownicy - renci�ci i emeryci oraz

członkowie ich rodzin, członkowie rodziny pracownika, który zmarł,

uczestnicy studiów doktoranckich. F. s. (zwany zakładowym funduszem

socjalnym) stanowi czšstkę funduszu spożycia społecznego oddanš przez

państwo do zagospodarowania i do podziału na rzecz społeczno�ci

zakładowej. Dysponentami f. s. w zakładzie pracy sš zwišzki zawodowe i

służby pracownicze. Na ogół f. s. nie wystarcza dla wszystkich, dlatego

stosowana jest zasada preferencji socjalnych obejmujšca grupy osób

najbardziej potrzebujšcych. Korzystanie ze �wiadczeń i usług f. s. ma

charakter fakultatywny (pracownik nie może dochodzić przyznania tych

�wiadczeń na drodze sšdowej). W zakładzie pracy obok f. s. istniejš

jeszcze: fundusz nagród i fundusz mieszkaniowy, a w spółdzielniach

inwalidów - fundusz rehabilitacyjny. Zob. też działalno�ć socjalna. (J.

M.) funkcja mię�nia (aktonu); dodatni lub ujemny moment siły, jaki

mięsień może rozwinšć względem danej osi

obrotu w stawie. F. m. jest jednym z -> parametrów funkcyjnych mię�ni,

np. czę�ć przednia mię�nia naramien-nego odwodzi lub przywodzi, tzn.

rozwija dwa różne co do zwrotu momenty siły względem strzałkowej osi

obrotu w stawie ramiennym. Zob. też przeciwstawno�ć funkcji mię�nia. (A.

K.)

funkcja oddechowa chorych po komi-surotomii mitralnej; zależy od

efektywno�ci zabiegu. Poprawa hemodynamiki kršżenia płucnego, polegajšca

na zmniejszeniu się zastoju i obniżeniu ci�nienia w kršżeniu płucnym,

wyraża się w czynno�ci wentylacyjnej zmniejszeniem oporów elastycznych,

pracy oddechowej, poprawie warto�ci zużycia tlenu. (L. W.)

funkcja oddechowa chorych po konii-surotomii mitralnej - wpływ

rehabilitacji; zależy od czasu jej rozpoczęcia. Całokształt badań

wentylacji płuc składa się z: badania pojemno�ci życiowej płuc,

pojemno�ci wydechowej jednosekundowej (próba Tifieneau l - sęk), pomiaru

obwodu klatki piersiowej na szczycie wdechu i wydechu oraz pomiaru

często�ci oddechów w spoczynku. Poprawa tych wska�ników po operacji

potęguje się z chwilš rozpoczęcia rehabilitacji, a w jej ramach - ćwiczeń

oddechowych. Wcze�nie rozpoczęta rehabilitacja (do dwóch miesięcy po

zabiegu) powoduje zwiększenie pojemno�ci życiowej płuc do�ć znacznego

stopnia, za� w mniejszym - choć wyra�nym zakresie - również pozostałych

parametrów. U chorych, u których rehabilitację rozpoczyna się w okresie

pó�niejszym, f. o. nie ulega zmianie albo obserwowane zmiany parametrów

sš nieznaczne. (L. W.)

funkcja oddechowa chorych ze zwężeniem lewego uj�cia żylnego; jest

zależna od stopnia zwężenia i czasu istnienia wady. Z punktu widzenia

funkcjonalna elektrostymulacja

mechaniki i czynno�ci wentylacyjnej płuc u chorych z zastojem płucnym

istnieje wzrost oporów elastycznych, zwišzanych z nadci�nieniem płucnym.

Stwierdza się zwiększenie pracy oddechowej, powodujšce większe zużycie

tlenu w spoczynku. Opory elastyczne decydujš u tych chorych o pracy

oddychania i sš przyczynš oddechu przyspieszonego (tachypnoe) z hiper-

wentylacjš, a ponadto istnieje u nich obniżenie podatno�ci płuc. U

chorych ze zwężeniem lewego uj�cia żylnego istnieje nadci�nienie w

kršżeniu płucnym, co powoduje powiększenie wydatku energetycznego dla

pokonania oporu elastycznego. Oznaczanie czynno�ci wentylacyjnej płuc

wykazuje niewielkie zmniejszenie pojemno�ci życiowej, wyra�niejsze u

osób, u których współistnieje zastoinowy nieżyt oskrzeli. Wska�nik

powietrza zalegajšcego jest znacznie podwyższony, natomiast wska�nik

szybko�ci powietrza jest prawidłowy albo obniżony. Badanie dyfuzji gazów

wskazuje na duży stopień jej upo�ledzenia, które dotyczy głównie dolnych,

nadprzeponowych partii płuc i jest wynikiem istniejšcych w tym rejonie

zmian naczyniowych. Zużycie tlenu jest zwiększone w następstwie wzmożonej

pracy oddechowej. {L. W.)

funkcjonalna elektrostymulacja;

FES; zastosowanie -> elektrostymu-lacji do reedukacji funkcji chodu w

przypadku porażenia połowiczego. Specjalnie skonstruowany aparat,

składajšcy się z mini-stymulatora, elastycznej pończochy z elektrodami i

wkładki do buta z kontaktem, steruje ruchem niedowładnej kończyny drogš

elektrycznego drażnienia nerwu strzałkowego w czasie chodzenia; oderwanie

pięty od podłoża - włšcza stymulator, który działa w fazie przenosze-

86

niš kończyn, wprowadzajšc "poprawkę" do nieprawidłowego stereotypu ruchu

poprzez wywołanie zgięcia grzbietowego stopy. Wyłšczenie stymulatora

następuje w fazie podporowej. (S. Z.-Ch.)

funkcjonalno�ć mię�nia (aktonu); jest

to suma -ť funkcji, które m. może przejawiać w działaniu na stawy. Na

przykład mięsień dwugłowy ramienia:

głowa długa spełnia 5 funkcji, tzn. zgina, odwodzi, nawraca w stawie

ramiennym, zgina w stawie łokciowym, odwraca w stawie łokciowo-promie-

niowym. (A. K.)

futbol-tenis (nożny tenis); gra zespołowa inwalidów po amputacji kończyn

górnych (-ť grupa startowa III) z udziałem dwóch drużyn po sze�ciu

zawodników, w tym dwóch rezerwowych. W czasie gry na boisku przebywa po

czterech zawodników -trzech z podwójnš amputacjš kończyn górnych i jeden

z amputacjš jednostronnš ramienia lub przedramienia. Czas trwania gry 2 x

7 min; dogrywka 2x3 min. Do gry służy piłka siatkowa. O wyborze pola i

wyznaczeniu drużyny rozpoczynajšcej grę decyduje losowanie. Zawody

prowadzi sędzia główny i dwóch pomocniczych. Gra rozpoczyna się spoza

linii końcowej boiska podaniem nogš piłki, która musi trańć ponad siatkš

na pole przeciwnika, gdzie może się odbić jeden raz. Drużyna przyjmujšca

piłkę może trzykrotnie jš podbijać nogami, tułowiem lub głowš, po czym

piłka powinna być przeniesiona na pole przeciwnika. Zawodnikowi nie wolno

kolejno dwukrotnie podbijać piłki;

dotknięcie piłki jednocze�nie przez dwóch zawodników równoważne jest dwóm

odbiciom. Punktacja jak w tenisie stołowym; zmiana zagrywki jak w

siatkówce. (J. D.)

ealaktozemia; zaburzenia w przemianie węglowodanowej, wskutek czego

odkładajš się w organizmie nadmierne ilo�ci enzymów galaktozo--1-

fosforanu i galaktitolu, które powodujš uszkodzenia różnych narzšdów,

między innymi o�rodkowego układu nerwowego, co w efekcie prowadzi do

upo�ledzenia umysłowego. Je�li chodzi o narzšdy wewnętrzne, to g. staje

się przyczynš powiększenia wštroby i �ledziony. Postępowanie lecznicze

opiera się na przestrzeganiu diety (pokarmy bez zawarto�ci mleka i

produktów mlecznych oraz innych zawierajšcych galaktozę i laktozę). (T.

G.)

galwanizacja; zabieg fizykalny, w którym do celów leczniczych

wykorzystuje się pršd stały. Dawkowanie przewodowe za pomocš różnego typu

elektrod. G. stosowana jest w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń

nerwów oraz w zaburzeniach kršżenia obwodowego. (A. Z.)

garb; gibbus; utrwalone wygięcie kifotyczne kręgosłupa, często ze

zniekształceniem klatki piersiowej. G. na małym odcinku występuje w

gru�liczym zapaleniu kręgosłupa. W następstwie całkowitego lub

czę�ciowego zniszczenia trzonów w gru�liczym zapaleniu kręgosłupa,

powstaje g. gru�liczy {gibbus spondyliticus). Stopień deformacji zależy

od umiejscowienia zmian, ich rozległo�ci, a także od sposobu leczenia.

Zniszczenie jednego lub dwóch trzonów daje kštowš kifozę nieznacznego

stopnia; zagięcie wielu trzonów, ich zapadnięcie doprowadza do dużej

łukowatej kifozy. Procesy toczšce się w gru�liczym zapaleniu kręgosłupa

szybko doprowadzajš do wystšpienia g. w wyniku naturalnej kompensacji

przednich odcinków trzonów na skutek działania sił statycznych. (Z. N}

garb żebrowy; gibbus thoracalis; wy-

G

stępuje na skutek bocznego skrzywienia i skręcenia piersiowego odcinka

kręgosłupa, pochodzenia idiopatycz-nego. Wada ta pocišga za sobš

deformację klatki piersiowej, polegajšcš na przemieszczeniu żeber do tyłu

po stronie wypukło�ci wygięcia, a do przodu po stronie jego wklęsło�ci.

Stopniowo pogłębiajšcy się skręt kręgów sprawia, że przykręgowe odcinki

żeber po stronie wypukło�ci wygięcia formujš tylny g. ż., który może być

różnej wielko�ci. Na przedniej powierzchni klatki piersiowej, po stronie

wklęsło�ci wygięcia, wykształca się garb mniejszych rozmiarów. W odcinku

lęd�wiowym kręgosłupa - zamiast g. ż. - dochodzi do powstania guzowatego

uwypuklenia zniekształcajšcego symetrię lęd�wi. Opisane zmiany w obrębie

kręgosłupa, a przede wszystkim klatki piersiowej powodujš, że płuco po

stronie wklęsłej ulega czę�ciowej rozedmie, a po stronie wypukłej z

czasem - marsko�ci. Również serce i duże naczynia przemieszczajš się, co

wpływa na różnego rodzaju zaburzenia ich funkcji. Obniżenie żebra po

stronie wklęsłej oraz kompensacyjne obniżenie przepony zmniejszajš

pojemno�ć jamy brzusznej, powodujšc ucisk jej narzšdów. (Z. N.)

gargolizm; zwany inaczej maszkaro-nizmem z powodu szpetoty rysów twarzy,

jest zaburzeniem przemiany węglowodanowej, powodujšcym upo�ledzenie

umysłowe, niski wzrost, często wady kręgosłupa, upo�ledzenie

genetyczne uwarunkowania głuchoty

słuchu. G. jest zaburzeniem powodowanym przez nadmierne odkładanie się w

organizmie substancji złożonych z węglowodanów i białek (mukopo)i-

sacharydów), które można wykryć w moczu chorych. (T. G.)

genetyczne uwarunkowania głuchoty;

występujš do�ć rzadko i sš przekazywane zarówno jako cechy dziedziczone

recesywnie,jak i dominujšce. Mogš się pojawiać u członków rodziny w linii

prostej lub bocznej. Badania audiometryczne wykrywajš charakterystyczne

wysepki głuchoty, �wiadczšce o procesach zwyrodnieniowych w �limaku -

upo�ledzeniu czynno�ci narzšdu Cortiego; występuje też niedorozwój

błędnika. Nasilenie ubytków słuchu wg. u. głuchych może być rozmaite. O

g. u. głuchoty �wiadczš także wyniki badań audiometrycz-nych bli�ništ

jednojajowych, które wykazujš zaskakujšce podobieństwa, je�li chodzi o

kształt krzywych progowych. Celem uchwycenia g. u. głuchoty sporzšdza się

tzw. drzewa genealogiczne, oparte na badaniu rodowodów. (T. G.)

genu łalgum -+ kolano ko�lawe geriatria; jedna z dyscyplin medycyny,

zajmujšca się zjawiskami wynikajšcymi ze starzenia się organizmu

ludzkiego, poszukujšca wła�ciwych form terapii i profilaktyki starzenia.

Celem g. jest kompleksowe ujęcie spraw zdrowia ludzi starych. W starszym

wieku występuje większa zapadalno�ć na przewlekłe choroby, których

poczštek jest niejednoznaczny, trudny do uchwycenia, przebieg za� cechujš

odrębno�ci kliniczne. Fizjologiczne starzenie znajduje swój wyraz w

obniżonej odporno�ci ustroju. Wyodrębnienie g. jako jednej z dyscyplin

medycznych nie jest bezdyskusyjne. �cierajš się dwa poglšdy -jeden z nich

opowiada się za rozwojem problemów geriatrycznych w poszczególnych

dyscyplinach medycznych, drugi | za wyodrębnieniem g. jako samoistnej |

dyscypliny. Kierunek rozwoju g. w .1 �wiecie zdaje się przesšdzać sprawę

na rzecz drugiego punktu widzenia. {J. S.-P.)

gerontologia;jest naukš o starzeniu się i staro�ci. Rozwój g. w drugiej

połowie XX wieku jest zwišzany ze znacznym i szybkim wzrostem odsetka

ludzi starych w społeczeństwach, zwłaszcza krajów rozwiniętych. G. jest

wielodyscyplinarnš dziedzinš wiedzy i dzieli się na trzy podstawowe

działy:

l) g. do�wiadczalnš albo biologię starzenia się; 2) g. klinicznš albo

geriatrię i 3) g. społecznš. Przedstawicielami biologii starzenia się sš

anatomopatolodzy, fizjolodzy, biochemicy, immunolodzy i inni prowadzšcy

badania do�wiadczalne nad procesami starzenia się i czynnikami

warunkujšcymi ich przebieg; drugi dział g. reprezentujš lekarze zajmujšcy

się człowiekiem starym i chorym, zwłaszcza przebiegiem i leczeniem chorób

w starszym wieku. G. społeczna zajmuje się zwišzkiem między warunkami

życia ludzi starych, ich sytuacjš materialnš, mieszkaniowš, rodzinnš a

aktywno�ciš i stanem psychofizycznym; wskazuje materialne i niematerialne

potrzeby polityce społecznej, proponujšc ich realizację -ť pomocy

społecznej. G. społecznš zajmujš się: ekonomi�ci, socjolodzy,

psycholodzy, specjali�ci rehabilitacji, asystenci socjalni, architekci.

Na styku tych trzech działów

g. znajduje się -ťprofilaktyka geronto-logiczna. {H. Sz.)

gibbus -> garb

gimnastyka poranna; forma ćwiczeń zbiorowych, zaliczanych do kinezy-

terapii ogólnej. Ich zadaniem jest przywrócenie wszystkim układom

organizmu stanu aktywno�ci koniecznej w cišgu dnia. Dodatkowš zaletš g.

p. jest jej oddziaływanie mobilizujš-

89

ce na pacjentów. Zajęcia powinny być prowadzone poza salami chorych, przy

dopływie �wieżego powietrza. Tempo ćwiczeń wolne, duża liczba ćwiczeń

oddechowych, czas trwania g. p. 15- 20 min. (A. Z.) glottis -> gło�nia

głaskanie; technika masażu klasycznego. Każdy zabieg masażu zaczyna się i

kończy g. Podczas zabiegu dłoń masażysty powinna całš powierzchniš

przylegać do masowanej czę�ci ciała i wywierać równomierny ucisk.

Działanie g. polega na mechanicznym usuwaniu złoszczonego naskórka,

wydzielin gruczołów skóry i na ułatwianiu przemieszczania krwi żylnej i

chłonki w kierunku dosercowym. {A. Z.}

głoski d�więczne i bezd�więczne; kontrastujšce głoski, które różniš się

między sobš jednš z podstawowych cech dystynktywnych, jakš jest

d�więczno�ć. Do opozycyjnych par tych głosek w języku polskim należš:

p - b, f - w, t-d, s-z, c - dz, k - g, � - �, sz - z, es - di, c - d�

oraz spalatalizowane (zmiękczone) formy pochodne od / /, p, k. (T. G.)

głoski szczelinowe; głoski w języku polskim, które odpowiadajš jednemu z

kryteriów podziału, jakim jest stopień zbliżenia do siebie narzšdów

artykula-cyjnych. Należš do nich następujšce głoski: f, s, sz, �, h.

Głoski te wyróżniajš się od innych (czyli sš opozycyjne) jednš z cech

wyróżniajšcych (dystynktywnych), która w tej grupie głosek występuje w

różnym nasileniu. (T. G.)

głoski zwartoszczelinowe; głoski wyodrębnione ze względu na stopień

zbliżenia do siebie narzšdów artykula-cyjnych. Należš do nich następujšce

głoski: c, dz. cz, d�, ć, i di. Zniekształcenia w artykulacji tych głosek

występujš do�ć często u dzieci z różnymi postaciami -> dyslalii. Mogš być

też wadliwie wymawiane przez

głuchota

osoby �le słyszšce, ponieważ wymagajš

dobrego różnicowania słuchowego. (F. G-.)

gło�nia; glottis; przestrzeń zawarta między fałdami głosowymi, która w

czasie emisji głosu jest zwarta, natomiast podczas oddychania pozostaje

rozwarta. Od warunków anatomicznych całej krtani, jej czynno�ci oraz

indywidualnych zdolno�ci koordynacyjnych zależš wła�ciwo�ci głosu. (T.

G.)

głucho-niewidomi; osoby dotknięte równocze�nie -ť głuchotš i -> �lepotš.

Bioršc pod uwagę czas wystšpienia kalectwa, w�ród g.-n. można wyróżnić:

1) głucho-niewidomych od urodzenia;

2) głuchych od urodzenia, którzy utracili wzrok w pó�niejszym okresie

życia; 3) niewidomych od urodzenia, którzy utracili słuch w pó�niejszym

okresie życia; 4) głucho-niewidomych, którzy słuch i wzrok utracili w

pó�niejszym okresie życia, będšc od urodzenia jednostkami normalnie

widzšcymi i słyszšcymi. W szerokim znaczeniu do g.-n. zaliczamy także

głuchych niedowidzšcych i niewidomych niedosłyszšcych oraz osoby

równocze�nie niedowidzšce i niedosłyszšce. G.-n. stanowiš bardzo mały

promil każdej społeczno�ci. Czę�ciej spotyka się ich w�ród ludzi w wieku

starszym niż w�ród dzieci, młodzieży czy dorosłych. Zob. też glucho-

�lepota. {T. M.)

głuchota; ograniczenie zdolno�ci słyszenia wskutek uszkodzenia narzšdu

słuchu, utrudniajšce orientację w otoczeniu i porozumiewanie się z innymi

lud�mi. Ubytki słuchu w g. sš przedmiotem oceny audiologicznej. Sš one

okre�lane procentowo przy użyciu specjalnych wska�ników. G. jest

kalectwem, które nie dajš się rozpoznać na pierwszy rzut oka, a to często

prowadzi do przykrych nieporozumień w kontaktach osób słyszšcych z

głuchymi. Obecnie sš w powszechnym

głuchota zawodowa

użyciu aparaty wzmacniajšce słuch. Przynoszš one dużš pomoc osobom

głuchym w życiu codziennym i pracy zawodowej. Międzynarodowe Biuro

Audiofonologii opracowało szczegółowe zalecenia odnoszšce się do

wykorzystania aparatów wzmacniajšcych słuch, a także przyjęta została

międzynarodowa klasyfikacja stopni ubytku słuchu. (F. G.)

głuchota zawodowa: uszkodzenie narzšdu słuchu i zmniejszenie wrażliwo�ci

słuchowej wskutek hałasów przemysłowych zawierajšcych bod�ce akustyczne o

zbyt dużym natężeniu, dużej częstotliwo�ci, powodujšcych uraz akustyczny.

Hałasy przemysłowe oddziaływujš przeważnie w sposób cišgły, występuje w

nich nakładanie się fal akustycznych, co może stać się przyczynš

obrzęków, głównie w uchu wewnętrznym, a w dalszym następstwie prowadzi do

nieodwracalnych zmian w narzšdzie słuchu. Pod wpływem hałasu dochodzi do

utraty zdolno�ci lokalizacji przestrzennej �ródła d�więku oraz wydłużenia

czasu reakcji. U osób pracujšcych w hałasie szybciej przebiega proces

otosklerozy. Istniejš indywidualne cechy tolerancji narzšdu słuchu na

pracę w warunkach hałasu przemysłowego. Osoby pracujšce w hałasie powinny

nosić specjalne słuchawki chronišce narzšd słuchu przed urazami

akustycznymi, a także powinny być poddawane okresowym badaniom kontrolnym

zapobiegajšcym powstawaniu g. z. (T. G.)

gtucho-�lepota; inwalidztwo sprzężone, charakteryzujšce się równoczesnym

występowaniem -> głuchoty -> i -* �lepoty. W szerszym znaczeniu dotyczy

to również -ť niedowidzenia i -> nie-dosłuchu. Przyczynami g.-�. mogš

być:

l) czynniki wrodzone (choroby matki w okresie cišż)', jak: różyczka,

odrš, grypa lub choroby weneryczne, urazy matki uszkadzajšce płód); 2)

wazy

porodowe powodujšce wylew krwi do mózgu; 3) choroby takie, jak: zapalenie

mózgu lub opon mózgowych, powikłania pogrypowe itd. (T. M.) ^uchota

przewodwniowa i odbiorcza;

a) g. przewodzeniowa -uszkodzenie słuchu dotyczšce przewodu słuchowego

zewnętrznego, ucha �rodkowego i płynów ucha wewnętrznego. Przyczynami

mogš być choroby zapalne ucha lub zesztywnienie połšczeń między

kosteczkami słuchowymi w uchu �rodkowym. W badaniu audiometrycznym

stwierdza się obniżenie krzywej progowej słuchu dla niższych

częstotliwo�ci. b) g. odbiorcza (percepcyjna) ma miejsce pod wpływem

uszkodzenia narzšdu Cortiego i nerwu VIII (słuchowego), biegnšcego aż do

jšder pod-korowych bioršcych udział w percepcji słuchowej. G. odbiorczej

mogš towarzyszyć także zaburzenia równowagi oraz obniżenie krzywej

progowej kostnej. Gorzej słyszane sš głoski charakteryzujšce się wyższymi

częstotliwo�ciami. (T. G.)

głuchota słowna -ť afazja czuciowa gonarthrosis -ť zwyrodnieniowo-

wytwórcze zmiany stawów kolanowych

goniografia; pomiar warto�ci kštów stawowych z jednoczesnš rejestracjš

graficznš, np. goniometrem elektrycznym, co nazywa się elektrogonio-

grafiš (egg). (A. K.)

goniometr; kštomierz, przyrzšd do

mierzenia warto�ci kštowych w stawach. {A. K.)

goršczka reumatyczna; jest chorobš ogólnoustrojowš, na której obraz

kliniczny składajš się objawy ogólne o cechach toksemii oraz objawy

dotyczšce poszczególnych narzšdów (stawów, mię�nia sercowego, zastawek

serca i in.). Istotš schorzenia jest proces zapalny, który ma skłonno�ć

do nawrotów w postaci ostrych lub podostrychrzutówchorobowych. G. r.

91

z reguły poprzedzona jest zakażeniem betahemolizujšcym paciorkowcem grupy

A. Najbardziej charakterystycznym objawem choroby jest zapalenie stawów z

ich obrzękiem, zaczerwienieniem i bolesno�ciš, uniemożliwiajšcš ruch w

stawie. Proces dotyczy dużych stawów: kolanowych, skokowych, barkowych,

nadgarstkowych, łokciowych. Zmiany szybko narastajš i szybko ustępujš,

obejmujšc kolejny staw, dzięki tej zmienno�ci nie powodujš trwałego

zaburzenia funkcji stawów. Poza zmianami stawowymi, częstymi i

charakterystycznymi objawami tej choroby sš: rumień obršczkowy, guzki

podskórne, wady zastawkowe serca, plšsawica. Najczęstsze i najbardziej

niebezpieczne dla chorego jest objęcie procesem zapalnym serca, który u

większo�ci chorych prowadzi do wytworzenia wad zastawkowych serca. Na g.

r. najczę�ciej zapadajš dzieci w wieku 6-15 lat. Choroba w okresie

ostrego rzutu przebiega zwykle z goršczkš, przyspieszonym opadem krwinek,

który nierzadko osišga warto�ci trzycyfrowe, podwyższonym stężeniem

antystreptoli-zyny O (ASO) w surowicy. Leczenie w okresie ostrego rzutu

jest spoczynkowe, stosuje się salicylany, penicylinę i jej pochodne,

kortykosteroidy (Encorton). Po ustšpieniu ostrego rzutu choroby dzieciom,

u których stwierdzono, że proces choroby objšł serce, wstrzykuje się

profilaktycznie penicylinę o przedłużonym działaniu przez co najmniej 5

lat (A. S., J. K.)

gorset; -> orteza wykonana z tkaniny gorsetowej, wzmocniona zależnie od

potrzeby elastycznymi lekkimi szynami stalowymi, zaopatrzona w

adaptacyjne wstawki elastyczne. Może mieć też sznurowadła adaptacyjne. G.

zapinany jest na paski lub sznurowany. {H. G.. T. M.}

grupa społeczna

g. p. p. (go�ciec przewlekły postępujšcy) -ť zapalenie stawów

reumatoidalne

gramatyka generatywna Chomsky' ego; Językoznawca amerykański N. Chomsky

(1957) wysunšł koncepcje dotyczšce tworzenia oraz rozumienia wypowiedzi

zdaniowych, które spotkały się z do�ć znacznym zainteresowaniem

psycholingwistów i językoznawców. Opisał reguły dotyczšce transformacji

gramatycznych tworzonych (generowanych) wypowiedzi zdaniowych. Wskazówki

transformacyjne, jak podał N. Chomsky w swych następnych pracach (1965),

mieszczš się na poziomie tzw, struktury głębokiej, podczas gdy składnik

fonologicz-ny wypowiedzi stanowi strukturę powierzchniowš. Poglšdy N.

Chomsky' ego na rozwój mowy dziecka podkre�lajš spontaniczny charakter

przyswajania sobie umiejętno�ci językowych, których nabycie jest

zaprogramowane w naturze. Teoria Chomsky'ego bywa wykorzystywana w

pracach badawczych z zakresu psycholingwistyki i logopedii (T. G.)

grand mai -> napad padaczkowy duży

grupa społeczna; pewna liczba osób powišzanych systemem stosunków,

bardziej lub mniej okre�lonych pozycji i ról, posiadajšca własny system

warto�ci i norm regulujšcych działania poszczególnych osób. W �wiadomo�ci

tych osób g. s. stanowi pewnš odrębno�ć. Klasyfikacja grup jest bardzo

zróżnicowana. Wyróżniamy grupy liczne, nazywane społeczno�ciami (np.

społeczno�ć warszawska, inwalidzka itp.) oraz małe, w których członkowie

kontaktujš się "twarzš w twarz" (np, koło brydżystów, rodzina itp.). G.

s. dzielimy również na grupy pierwotne . (np. rodzina, grupa rówie�ników,

kręgi sšsiedzkie) i na grupy wtórne (np. zakład pracy, szkoła), w których

za-

grupy dyspanseryjne

sadniczš rolę grajš blisko�ć kontaktów i obowišzujšce reguły

postępowania. Grupy pierwotne odgrywajš zasadniczš rolę w kształtowaniu

osobowo�ci jej członka, stosunki tam panujšce nie sš formalne. G. s.

można klasyfikować pod kštem możliwo�ci i rozwijania stosunków

międzyludzkich. Stšd mamy grupy polityczne, ekonomiczne, religijne,

towarzyskie, rodzinne, sšsiedzko-regionalne i wychowawcze. Te ostatnie sš

grupami celowo powstałymi, sprzyjajšcymi formowaniu u jej członków

warto�ciowych cech osobowo�ciowych. Inny podział rozróżnia grupy o

strukturze demokratycznej, autokratycznej, lub też liberalnej. (J. M.)

grupy dyspanseryjne; w szkołach obejmujš uczniów wymagajšcych

specjalistycznej opieki lekarskiej ze względu na zły stan zdrowia lub

większe czy mniejsze dysfunkcje lub schorzenia i deficyty. Wyróżnia się

kilkana�cie grup dyspanseryjnych funkcjonujšcych w szkołach, które

obejmujš dzieci: l) z wadami wzroku, 2) z wadami słuchu,

3) ze schorzeniami laryngologicznymi,

4) alergicznymi, 5) reumatycznymi, 6) nerwicowymi, 7) z chorobami układu

kršżenia, 8) układu naczyniowego, 9) pokarmowego, 10) oddechowego, 11) z

zaburzeniami mowy i in. Liczebno�ć uczniów znajdujšcych się w g. d. sięga

15% tej populacji, co �wiadczy z jednej strony o obniżeniu zdrowotno�ci

młodzieży, a z drugiej o wnikliwej opiece lekarskiej w szkołach

zapewniajšcej wykrywalno�ć zaburzeń. Uczniowie z g. d. leczeni

ambulatoryjnie sš przedmiotem szczególnej opieki pedagogicznej. Sš oni

wymienieni w wytycznych Ministerstwa O�wiaty i Wychowania z 1973 r. jako

wymagajšcy specjalnego potraktowania przy kierowaniu do placówek

szkolnych, gdzie znajdš odpowiedniš pomoc i opiekę w zakresie wychowania

i kształ-

92

ceniš. Sš to dzieci, które mimo niepełnej sprawno�ci mogš korzystać z

programu szkoły masowej, lecz ich potrzeby rozwojowe i wychowawcze winny

być w pełni dostrzegane i rozumiane. {T. G., Z. S.)

grupy inwalidów; skala -ť inwalidztwa z uwzględnieniem stopnia

niezdolno�ci do wykonywania zatrudnienia i zarobkowania. W Polsce

wyodrębniamy 3 g. i. Do III g. i. zalicza się osoby, których możliwo�ci

zarobkowe nie zostały ograniczone w sposób istotny na skutek czę�ciowej

niezdolno�ci do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia albo pełnej

utraty zdolno�ci do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, je�li sš

one jednak zdolne do wykonywania innego zatrudnienia przy wykorzystaniu

posiadanych kwalifikacji ogólnych i przygotowania zawodowego. II g. i.

obejmuje osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, a I

g. i. - osoby, które ponadto wymagajš opieki innych osób. Osoby

zakwalifikowane do II lub I g. i. mogš być jednak zatrudnione w

specjalnie stworzonych dla nich warunkach pracy lub na specjalnych

stanowiskach pracy. (T. M'.)

grupy startowe inwalidów; klasyfikacja dla celów sportowych oparta na

skupieniu w okre�lonej g. s. inwalidów osób o typowym pod względem

rodzaju poszkodowania. W skład g. s. inwalidów wchodzš -> klasy startowe

inwalidów uwzględniajšce stopień i rozległo�ć poszkodowania, co umożliwia

współzawodniczenie osób o równych w zasadzie możliwo�ciach fizycznych.

Klasyfikacja g. s. inwalidów obowišzuje w większo�ci przepisów i re-

gulaminówkrajowych i międzynarodowych oraz rozgrywek igrzysk sportowych

inwalidów. Pierwsza g. s. inwalidów - niewidomi, klasy startowe A i B.

Druga g. s. inwalidów - głusi,

bez zróżnicowań. Trzecia g. s. inwalidów - amputowani, 10 klas

startowych. Czwarta g. s. inwalidów - porażenia, 8 klas startowych. Pišta

g. s. inwalidów - inne, różne nie ujęte w ww. g. s. inwalidów, 5 klas

startowych. Nie objęta międzynarodowym systemem rozgrywek sportowych jest

grupa osób upo�ledzonych umysłowo. W krajowym systemie klasyfikacji

występuje oficjalnie jako szósta g. s. inwalidów z 2 klasami startowymi.

{J. D.)

gru�lica; choroba wywołana przez prštki gru�licy, chorobotwórcze dla

ludzi i zwierzšt. Zakażenie odbywa się drogš kropelkowš lub pokarmowš.

�ródło zakażenia stanowiš: chorzy ludzie wydalajšcy prštki oraz zwierzęta

i zakażona żywno�ć. U czę�ci zakażonych rozwija się szybko tzw. g.

pierwotna, której najcięższe postacie to zapalenie opon mózgowo-rdzenio-

wych i mózgu oraz g. prosówkowa. Często zarazki umiejscawiajš się w

układzie limfatycznym przeważnie w węzłach chłonnych płuc i jamy

brzusznej i następuje zahamowanie rozwoju choroby. Obecno�ć żywych

prštków u zdrowych zakażonych można wykryć za pomocš prób

tuberkulinowych, które wykazujš istnienie alergii �ród-zaka�nej. U

zakażonych w każdym momencie ich życia, nawet w kilkadziesišt lat od

momentu zakażenia, może rozwinšć się tzw. g. popier-w o tnš i przybrać

różne formy kliniczne choroby. Najczę�ciej obserwuje się różne postacie

kliniczne g. płuc, wysiękowe zapalenia opłucnej. Rzadziej g. innych

narzšdów, stawów, ko�ci, nerek, narzšdu rodnego itp. �ródłem zakażenia sš

chorzy wydalajšcy prštki, najczę�ciej podczas kaszlu. Na zakażenie

najbardziej wrażliwe sš osoby, które nie zetknęły się jeszcze z tym

zarazkiem, z ujemnym odczynem tuberkulinowym, szczególnie dotyczy

Guttmann Ludwig

to dzieci i młodzieży, ponieważ w starszych grupach wieku liczba

zakażonych znacznie wzrasta (w Polsce). Zapobieganie polega na stosowaniu

szczepionki BCG u niezakażonych (noworodki, dzieci) i izolacji �ródeł

zakażenia. Leczenie polega na skojarzonym podawaniu leków przeciw-

prštkowych, których skuteczno�ć jest bardzo wysoka. Leczenie trwa

przeciętnie od 6 do kilkunastu miesięcy i wymaga dużej dyscypliny od

chorego. Wyleczenie osišga ponad 90% leczonych. Mimo wyleczenia u czę�ci

chorych może powstać zmniejszenie rezerw wentylacyjnych. (J. J.)

Guttmann Ludwig (1899-1980);

lekarz neurolog, emigrant z Niemiec (Wrocławia) w 1939 r. do Wielkiej

Brytanii. Od 1942 r. dyrektor Krajowego Centrum Uszkodzeń Kręgosłupa

wAylesbury. Współinicjator lokalnych zawodów sportowych pacjentów centrum

rehabilitacji paraplegików w Stoke Mandeville (1944). Zapoczštkowały one

igrzyska sportowe paraplegików, które z czasem stały się ruchem o

znaczeniu �wiatowym. W 1948 r. odbyło się pierwsze międzynarodowe

spotkanie pomiędzy Holandiš i Wielkš Brytaniš, stajšc się już corocznš

imprezš, w której z roku na rok rosła liczba uczestników z krajów

wszystkich kontynentów, uzyskujšc w rezultacie rangę mistrzostw �wiata.

Za sprawš L. Guttmanna od 1960 r. odbywajš się co 4 lata paraolimpiady w

krajach organizujšcych igrzyska olimpijskie. Założyciel i długoletni

przewodniczšcy Międzynarodowego Komitetu Igrzysk Stoke Mandeville (The

International Stoke Mandeville Games Committee - ISMC) i Międzynarodowej

Organizacji Sportu Inwalidów (International Sport Orga-nization for the

Disabled - TSOD), której współorganizatorem i członkiem jest Polska. Za

włożone w rozwój

guzy mózgu

sportu inwalidów zasługi L. Guttmann uhonorowany został najwyższymi

odznaczeniami Wielkiej Brytanii. Zob. też organizacje sportowe inwalidów,

sport paraplegików. (J. D.)

guzy mózgu; ogniska patologicznej tkanki (nowotworowej lub zapalnej, a

także pasożyty, naczyniaki, torbiele) powodujšce ciasnotę wewnštrzczasz-

kowa. Charakterystyczne objawy - ogólne: bóle głowy i wymioty, brady-

kardia, zmiany zastoinowe na dnie oczu, niekiedy także zaburzenia

�wiadomo�ci i napady padaczkowe: ogn js-kowe: niedowład i zaburzenia

wyższych czynno�ci nerwowych odpowiednie do lokalizacji uszkodzenia.

Leczenie - operacyjne, a następnie zależnie od symptomatologii -

rehabilitacyjne i farmakologiczne. (S. Z.-Ch.)

guzy nerwów obwodowych; powstajš najczę�ciej wskutek nowotworowego

rozrostu osłonek nerwowych, tworzšc tzw. nerwiaki (wolno rosnšce,

otorbio-ne, "łagodne" g, nerwu słuchowego lub g. kanału kręgowego

wychodzšce

z korzonków); nerwiaki mnogie spotyka się w chorobie Recklinghausena.:

(S. Z.-Ch.) l

guzy rdzenia; ogniska patologicz-nej tkanki umiejscowione w kanale

kręgowym, zewnštrz- lub wewnštrz-rdzeniowo. Charakterystyczne objawy: g.

zewnštrzrdzeniowy - uporczywe zespoły bólowe korzeniowe, do których z

biegiem czasu dołšczajš się wolno narastajšce objawy ubytkowe czuciowe i

ruchowe; g. wewnštrzrdzeniowy - szybko narastajšcy zespół poprzecznego

uszkodzenia rdzenia z rozszczepiennym zaburzeniem czucia (tylko ból i

temperatura) lub ze zniesieniem wszystkich jego rodzajów od poziomu

uszkodzenia w dół. Leczenie operacyjne rokuje dobrze w g.

zewnštrzrdzeniowych. Chorzy często wymagajš długotrwałej rehabilitacji

lub adaptacji do wózka inwalidzkiego. (S. Z.-Ch.)

gyrektomia; neurochirurgiczne wycięcie okre�lonego zakrętu kory mózgowej.

(S. Z.-Ch.)

habilitacja; termin stosowany w pi�miennictwie anglosaskim, oznaczajšcy

usprawnianie dzieci z wadami wrodzonymi lub wcze�nie nabytymi. Terminu

tego używa się dla odróżnienia od rehabilitacji, która odnosi się raczej

do przywracania sprawno�ci w zakresie funkcji już kiedy� przez jednostkę

opanowanych. Natomiast u małych dzieci niepełnosprawnych mamy do

czynienia z wykształceniem wielu nawyków po raz pierwszy i tym uzasadnia

się stosowanie terminu habilitacja. (T. G.)

hak chwytny protezy kończyny górnej; hakowate wygięte kleszcze

przeznaczone do wykonywania szerokiego zakresu czynno�ci, umieszczane na

obwodowym końcu protezy kończyny górnej. Wykonuje ruchy robocze w postaci

ruchów chwytnych. Rozróżnia się h. ch. protezy kończyny górnej czynne i

bierne. Czynne odróżniajš się od biernych tym, że wykorzystujš -ť �ródło

energii protezy kończyny górnej. Czynne h. ch. protezy kończyny górnej

dzieli się na: mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne, w zależno�ci od

rodzaju wykorzystanego �ródła energii. (H. G., T. M.)

hallux valgus -> paluchy ko�lawe

halucynacje -ť omamy

hebefrenia -> schizofrenia

helioterapia; zabieg leczniczy, w którym wykorzystuje się energię

promieniowania słonecznego. Szeroko stosowany w takich schorzeniach, jak

np.:

gru�lica kostno-stawowa, gru�lica dróg moczowych, gru�lica węzłów

chłonnych, nieżyty górnych dróg oddechowych, łuszczyca, czyraczno�ć. {A.

Z.)

hematomyelia -> krwotok �ródrdze-niowy

hemianopsja -* niedowidzenie połowicze

hemipareza -> niedowład połowiczy

hemiplegia -ť bezwład połowiczy

hipercholesterolemia; stan, w którym

H

poziom cholesterolu całkowitego we krwi jest podwyższony powyżej

6,5mmol/l (250 mg%), co sprzyja powstawaniu chorób układu kršżenia. H.

jest zaliczana do najważniejszych czynników ryzyka miażdżycy. Przy

poziomie cholesterolu 8,66 mmol/1 (335 mg%) prawdopodobieństwo

wystšpienia chorób układu kršżenia w cišgu najbliższych 8 lat jest od 4

do 6 razy większe niż przy poziomie 4,78 mmol/1 (185 mg%). Cholesterol we

krwi występuje w trzech frakcjach. Frakcja o najwyższej gęsto�ci (zwana

HDL) ma znaczenie ochronne, przeciwmiażdżycowe, za� poziom cholesterolu

całkowitego dobrze okre�la frakcje miażdżycorodne. H. zależy w głównej

mierze od sposobu żywienia, a mianowicie od: l) nadmiernego ogólnego

spożycia kalorii; 2) nieprawidłowego składu pożywienia, a więc nadmiaru

tłuszczów, zwłaszcza prostych, przy niedoborze potraw o warto�ciach

ochronnych, takich jak niektóre oleje ro�linne, jarzyny, sole mineralne,

aminokwasy i in. Pojawia się prawdopodobnie także w zwišzku ze stresem i

silnymi emocjami agresywno-lękowymi w wyniku uwalniania katecholamin. H.

występuje jako objaw towarzyszšcy cukrzycy, otyło�ci, nerczycom oraz jako

samoistne zaburzenie genetyczne. H. objawowa obejmuje mniej niż 15%

wszystkich jej przypadków; zwalczanie polega m. in. na regulacji sposobu

żywienia. (J. Ł.)

hiperkapnia

hiperkapnia; zaleganie dwutlenku węgla we krwi tętniczej. Charakteryzuje

się podwyższonym ci�nieniem czšstkowym (parcjalnym) dwutlenku węgla we

krwi tętniczej. Warto�ć prawidłowa pCC>2 wynosi 4800-5866 Pa. Przyczyny

h. -> niewydolno�ć oddychania. Przeciwieństwem h. jest hi-pokapnia. (J.

J.)

hiperkineza; patologiczny nadmiar ruchów mię�ni szkieletowych; zespół

ruchów mimowolnych występujšcy w następstwie uszkodzeń jšder podstawy

mózgu (układu pozapiramido-wego) w postaci -* atetozy, plšsawicy,

dystonii, -> balizmu, tików, -> miok-loni lub -> drżeń. Zob. też zespół

pozapiramidowy. (S.Z.-Ch)

hiperurikemia: podwyższony poziom kwasu moczowego we krwi powyżej 350

mmol/1 (6,0 mg°o). Wišże się z podwyższonym poziomem cholesterolu i z

cukrzycš, a niekiedy i z otyło�ciš. Znaczna i długotrwała h. powoduje

objawy dny i zaliczana jest doczynników zagrożenia (ryzyka) chorób układu

kršżenia. Występuje znamiennie czę�ciej u pracowników umysłowych aniżeli

fizycznych; ponieważ kwas moczowy należy do zwišzków purynowych, podobnie

jak kofeina czy teina, stšd niektórzy łšczš h. ze zwiększonš czynno�ciš

umysłowš. (J- Ł.)

hipochondria; doszukiwanie się w fizjologicznych czynno�ciach organizmu

objawów choroby, nadmierne przejmowanie się drobnymi dolegliwo�ciami oraz

po�więcanie zbyt wielkiej uwagi sprawom chorób. H. występuje w -> zespole

depresyjnym, w -> nerwicach, czasem w -> zespole psychoorganicznym, w ->

schizofrenii, ale również u osób psychicznie zdrowych. Jeżeli przekonanie

o ciężkiej chorobie pozbawione realnych podstaw jest głębokie i

niedostępne dla perswazji lub gdy towarzyszy mu cała

96

teoria dotyczšca przyczyn i przebiegu dolegliwo�ci stworzona przez

chorego, sš to już urojenia hipochondryczne. {Z. K., T. S.)

hiponzektomia; operacyjne usunięcie przysadki mózgowej. (S.Z.-Ch.)

hipokineza; patologiczne ubóstwo ruchów połšczone ze spowolnieniem. Zob.

też zespół pozapiramidowy. (S.Z.-Ch.)

hipokineza a starzenie się; h. w każdym wieku powoduje ujemne zmiany

strukturalne i czynno�ciowe. W badaniach do�wiadczalnych wykazano, że

zwierzęta z ograniczonš aktywno�ciš ruchowš szybciej starzejš się i

prędzej ginš. Kilkutygodniowe zaledwie unieruchomienie powoduje atrofię

mię�ni i narzšdów, odwapnienie ko�ci ( -ť o-steoporoza), zwolnienie

przemiany materii, przewagę procesów katabolicz-nych ze zwiększonym

wydalaniem wapnia, fosforu, potasu, sodu, azotu, dalej zmniejsza się

objęto�ć krwi kršżšcej i płynu pozakomórkowego, wreszcie dochodzi do

odwodnienia komórkowego, następuje też zmniejszenie odporno�ci swoistej i

nieswoistej. Podobne sš kierunki zmian zachodzšcych w przebiegu starzenia

się, a więc: ogólne zwolnienie przemiany materii, odwodnienie tkanek,

odkładanie się złogów, odwapnienie ko�ci, zmniejszenie odporno�ci i

zdolno�ci adaptacyjnych ustroju. H. przyspiesza starzenie się organizmu.

W starszym wieku nawet stosunkowo krótka bezczynno�ć ruchowa może

doprowadzić do znacznej atrofii mię�ni, osteo-porozy, odleżyn, zespołu

psychoor-ganicznego lub depresji. Zaledwie 2-3-tygodniowe leżenie

powoduje atrofię mię�ni czterogłowych kończyn dolnych. Przy próbach

wstawania może doj�ć do mikrourazów w stawach, a bóle lub wylewy mogš

spowodować ponowne unieruchomienie. Dbajšc o. ograniczenie leżenia w

łóżku do

97

niezbędnego minimum, należy wybierać takš metodę leczenia, która pozwoli

na szybkie uruchomienie chorego, np. po złamaniu szyjki ko�ci udowej -

proteza, w przypadku zakrzepu żylnego - podanie �rodków

antykoagulacyjnych i wczesne wstawanie. W razie konieczno�ci

unieruchomienia należy równocze�nie zapobiegać: odleżynom przez zmianę

pozycji, zapaleniu płuc przez ćwiczenia oddechowe, zanikom mię�ni przez

ćwiczenia izometryczne, które następnie powinny przechodzić w aktywne i

oporowe. (H. Sz.)

hipoksemia; niedotlenienie krwi tętniczej. Charakteryzuje się obniżonym

ci�nieniem czšstkowym tlenu we krwi tętniczej (p0^); warto�ć prawidłowa

pO; wynosi 12 665 - 13 332 Pa. Przyczyny h. -> niewydolno�ć oddychania.

(J. J.)

Ilipomochlion: wyniosło�ć kostna lub podobny element powodujšcy

zwiększenie -* kšta działania mię�nia, zatem i -> ramienia jego siły (np.

rzepka). Brak rzepki zmniejsza wielko�ć ramienia siły Fm, co znacznie

upo�ledza siłowe działanie mię�nia. (A. K.)

histydynemia; zaburzenie przemiany materii przejawiajšce się w

podwyższonym poziomie histydyny we krwi oraz w moczu chorego, opisane

przez H. Ghadimiego (1961). Z h. łšczy się czasem upo�ledzenie umysłowe,

a czę�ciej zaburzenia mowy i słuchu. W przypadkach h. stwierdza się także

niebieskie zabarwienie moczu. (T. G.)

homeostaza; wła�ciwo�ć ustroju żywego pozwalajšca na utrzymanie względnej

stało�ci �rodowiska wewnętrznego mimo działajšcych w przeciwnym kierunku

czynników �rodowiska zewnętrznego. Stan h. cechuje względna stało�ć

parametrów chemicznych, fizycznych, fizjologicznych. Zapewnia on

prawidłowš czynno�ć wszystkich narzšdów, układów i tkanek podle-

Encyklopedyczny słownik rehabilitacji

hypacusis

gajšcych regulacyjnemu działaniu układu nerwowego i humoralnego. (A. Z.)

hospitali/ni: zespół zaburzeń w zachowaniu, występujšcy pod wpływem

odseparowania dziecka od �rodowiska rodzinnego w zwišzku z umieszczeniem

go w zakładzie leczniczym. Szczególnie wyra�nie h. występuje u małych

dzieci, które zostały pozbawione opieki macierzyńskiej w pierwszych dwóch

latach życia. Przejawia się on w postaci stanów apatyczno-depresyjnych, w

krzyku i płaczu; towarzyszš mu stereotypowe ruchy kiwania się lub

kręcenia głowš, unikanie kontaktu z innymi osobami. H. obserwuje się

często u małych dzieci leczonych szpi-talnie z powodu wad wrodzonych. (T.

G.)

hostel; jedna z form po�rednich opieki psychiatrycznej - mieszkanie, w

którym grupy (kilku do kilkunastu) osób niepełnosprawnych psychicznie

mieszkajš przez pewien czas i uczš się zasad współżycia społecznego,

samodzielno�ci i rozwišzywania problemów dnia codziennego przy pomocy

odpowiedniego personelu. Innš formš hostelu jest mieszkanie grupowe

(�rodowiskowy dom samopomocy), w którym inwalidzi z powodu zaburzeń

psychicznych mieszkajš stale, korzystajšc z niezbędnej, dostosowanej do

ich potrzeb opieki i pomocy. Personel hostelu stanowiš najczę�ciej:

pielęgniarka, psycholog, pracownik socjalny, lekarz - zwykle w niepełnym

wymiarze zatrudnienia, jak również nieprofesjonali�ci. H. stanowi formę

leczenia i rehabilitacji szczególnie korzystnš dla osób, którym

zaburzenia psychiczne w istotny sposób utrudniajš prawidłowe dostosowanie

społeczne do �rodowiska rodzinnego, pracy itp. (Z. K., T. S.)

hydroterapia -ť wodolecznictwo

hypacusis -ť niedosłuch

I

idiotyzm; najwyższy stopień upo�ledzenia umysłowego w tradycyjnej

klasyfikacji, charakteryzujšcy się brakiem samodzielno�ci w działaniu,

poważnymi ograniczeniami w rozwoju psychoruchowym i poprawnym my�leniu.

Dzieci z i. wymagajš stałej opieki i pielęgnacji, doro�li umieszczani sš

najczę�ciej w domach pomocy społecznej. (T". G.)

idiotyzm amaiirotyczny -> choroba Taya-Sachsa

iloraz inteligencji; wska�nik pomiaru poziomu intelektualnego osoby

badanej ocenianego za pomocš testów. I. i. wprowadził w 1912 r. niemiecki

psycholog W. Stern, proponujšc obliczanie ilorazu powstajšcego przez

podzielenie ->wieku umysłowego przez wiek chronologiczny. (T. G.)

imbecylizm; okre�lenie tradycyjne, które dawniej stosowano w odniesieniu

do �redniego stopnia upo�ledzenia umysłowego, niższego od debiliz-mu.

Dzieci imbecylne były dawniej pozbawione opieki szkolnej, dopiero w

połowie lat 60. zaczęto tworzyć w Polsce dla tych dzieci placówki

pedagogiczne zwane szkołami życia. (T. G.)

implantacja rozrusznika serca --ť wszczepienie rozrusznika serca

imprinting; występujšcy we wczesnym okresie rozwoju osobniczego proces

uczenia się, ograniczony do okre�lonych stadiów rozwojowych (okresów

krytycznych), w których dana funkcja może być optymalnie wykształcona.

Zgodnie z poglšdami wybitnego etologa K. Lorenza (1935)

98

wyuczane sš na podstawie i. nawyki specyficzne dla danego gatunku i

odbywa się to z udziałem bod�ców, na które reakcja młodego osobnika jest

jakby wdrukowana (imprinting) w jego program rozwoju. W stosunku do

dzieci z wrodzonymi upo�ledzeniami, w postępowaniu rehabilitacyjnym

wykorzystywana jest koncepcja i. przy rozwijaniu ważnych dla życia i

przystosowania nawyków. (T. G.) impuls siły; inaczej popęd (P), całka

'i siły po czasie P = J Fdt. Od wiel-

'o ko�ci i kształtu popędu zależy przebieg dynamiki danego ruchu, np.

popęd pionowej składowej siły reakcji podłoża w chodzie prawidłowym. (A.

K.) ,

instruktor do spraw rehabilitacji zawodowej; pracownik ->� sekcji

rehabilitacji zawodowej w zespole opieki zdrowotnej, odpowiedzialny za

całokształt spraw zwišzanych z rehabilitacjš zawodowš osób

niepełnosprawnych. Do jego zadań należy: l) ustalenie potrzeb i planów

rozwoju rehabilitacji zawodowej; 2) udzielanie �wiadczeń w zakresie

poradnictwa zawodowego, przygotowania do pracy i zapewnienie pracy

(zatrudnienia) inwalidom; 3) współdziałanie z instytucjami i placówkami

zajmujšcymi się rehabilitacjš zawodowš inwalidów, takimi jak: zwykłe

zakłady pracy, spółdzielnie inwalidów, zakłady rehabilitacji zawodowej,

komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia i inne. Funkcje te

z reguły pełniš absolwenci szkół dla pracowników socjalnych i wyższych

uczelni z wydziałów psychologii, pedagogiki, socjologii. (T. M.)

instytucje pedagogiki specjalnej; zorganizowane sš dla celów rewalidacyj-

nych i obejmujš przede wszystkim dzieci i młodzież, ale także dorosłych

inwalidów. Podlegajš MOiW (przed-

99

szkoła, szkoły i poradnie), MZiOS (szkoły i kursy rehabilitacji

zawodowej), MS (zakłady poprawcze), ZSI (kursy rehabilitacyjne i szkoły

zawodowe). W Polsce mamy obecnie ponad

100 przedszkoli specjalnych, ok. 680 szkół specjalnych podstawowych,

obejmujšcych ok. 100 ty�. uczniów, ok. 140 zasadniczych szkół zawodowych,

ponadto nieliczne licea i technika. Większo�ć szkół specjalnych mie�ci

się w zakładach wychowawczych, gdzie młodzież przebywa w internatach.

Kształcenie kadry dla szkolnictwa specjalnego odbywa się w Wyższej Szkole

Pedagogicznej Specjalnej oraz w 11 uniwersytetach i WSP. (Z. S.)

instytucjonalizm; choroba szpitalna;

zespół niekorzystnych zmian psychicznych wywołanych pobytem w "instytucji

totalnej", tj. oderwanej od realnego życia społecznego, zorganizowanej w

sposób surowo hierarchiczny, ograniczajšcej swobodę działania,

uniemożliwiajšcej własnš aktywno�ć i pozbawiajšcej niezbędnego dopływu

bod�ców. W tych warunkach zdolno�ć odgrywania ról społecznych i potrzeba

kontaktów społecznych stopniowo zanikajš. Objawami i. sš również:

zubożenie zainteresowań, spadek aktywno�ci, brak planów na przyszło�ć,

brak ambicji życiowych, brak dbało�ci o wyglšd zewnętrzny. Głęboko�ć

objawów i. zależy od: stopnia nasilenia ww. negatywnych cech instytucji,

czasu oddziaływania i cech osobowo�ci osoby w niej przebywajšcej.

Szczególnie podatni na i. sš chorzy na schizofrenię. Zob. też

hospitalizm. (Z, K., T. S.)

integracja całkowita; pełne włšczenie do społeczeństwa jednostek

upo�ledzonych, odchylonych od normy fizycznej bšd� psychicznej. Zgodnie z

zasadami i. c. kształcenie dzieci i młodzieży odbywa się w szkołach

masowych. gdzie uczš się razem ze swymi

interakcja

pełnosprawnymi rówie�nikami uczniowie upo�ledzeni umysłowo, niewidomi,

głusi, niedowidzšcy, niedosłyszšcy, z z dysfunkcjš narzšdów ruchu, chorzy

i z organicznymi wadami wrodzonymi, a także niedostosowani społecznie. I.

c. zakłada także wspólnš pracę w fabrykach i innych instytucjach osób

zdrowych i niepełnosprawnych inwalidów, których nie musi się zatrudniać w

zakładach pracy chronionej. I. c. realizowana jest eksperymentalnie w

krajach skandynawskich i w Stanach Zjednoczonych AP. Humanitarne warto�ci

i. c. ograniczone sš postawami społeczeństwa oraz brakiem �rodków

technicznych i ekonomicznych, umożliwiajšcych inwalidom sprawne

funkcjonowanie w normalnych warunkach. Modyfikacjš i. c. jest i.

czę�ciowa, gdy się zaleca przyjmowanie do szkół masowych i zwykłych

zakładów pracy jednostki o mniejszym ograniczeniu sprawno�ci lub już

zrewalidowane w okresie pobytu w zakładach i szkołach specjalnych oraz w

o�rodkach rehabilitacyjnych. I. czę�ciowa realizowana jest w większo�ci

krajów, także w Polsce. (Z. S.)

integracja społeczna; okre�lenie oznaczajšce uczestnictwo w dobrach

kulturalnych, prawach i przywilejach społeczeństwa, w którym się żyje. W

przypadku osób niepełnosprawnych i. s. odnosi się do możliwie pełnego i

aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym, co stanowi jeden z głównych

celów rehabilitacji. Na przeszkodzie w realizacji tego stojš niewła�ciwe

postawy i uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych oraz niedocenianie ich

możliwo�ci. Ważne zadania w zakresie uzyskania optymalnej integracji

społecznej ma do spełnienia asystent socjalny pracujšcy w o�rodku

rehabilitacyjnym. (T. G.)

interakcja; wzajemna wymiana wpływów między dwiema osobami,

introspekcja

grupami, systemami wchodzšcymi ze sobš w kontakt. W znaczeniu

statystycznym i. oznacza wywieranie wpływu jednej zmiennej na drugš i

jest analizowana przy rozpatrywaniu wzajemnych stosunków między

zmiennymi. (T. G.)

introspekcja; obserwacja samego siebie w celu uzyskania informacji

dotyczšcych procesów psychicznych i praw nimi rzšdzšcych. Własne

do�wiadczenie jednostki jest tu traktowane jako warto�ciowe �ródło wiedzy

psychologicznej. I. w tradycyjnej psychologii strukturalnej była uznawana

za ważnš metodę przynoszšcš cenne rezultaty. [T. G.)

inwalida; l) w znaczeniu biologicznym - osoba, u której występuje

zniesienie lub znaczne ograniczenie niektórych funkcji i sprawno�ci

organizmu. Zmiany te majš z reguły charakter trwały i nieodwracalny oraz

sš znacznego stopnia. O inwalidztwie orzekajš - komisje lekarskie do

spraw inwalidztwa i zatrudnienia zaliczajšce danš osobę do Jednej z ->

grup inwalidów; 2) w znaczeniu społecznym - człowiek, który na skutek

uszkodzenia funkcji i sprawno�ci organizmu ma istotne utrudnienia w

wykonywaniu czynno�ci życia codziennego, uczęszczaniu do szkoły, w pracy

zawodowej oraz w uczestniczeniu w życiu społecznym i w zwišzku z tym

wymaga rehabilitacji. Termin i. jest obecnie wypierany przez termin ->

osoba niepełnosprawna, którego zakres jest jednak znacznie szerszy i

mniej precyzyjny. Stosuje się go jednak w odniesieniu do osób, których

inwalidztwo ustalone jest w oparciu o kryteria okre�lone w przepisach

prawnych, a więc w znaczeniu formal-no-prawnym (inwalidztwo prawne) w

celu uzyskania pewnych �wiadczeń czy przywilejów. Zob. też podział

inwalidów. (T. M.)

100 l

inwalida biologiczny; osoba uznana za inwalidę wyłšcznie w oparciu o

kryteria biologiczne (medyczne), bez uwzględnienia konsekwencji

inwalidztwa, np. w sferze pracy zawodowej, życiu społecznym itd. Zob. też

inwalida. (T. M.) , inwalida ciężko poszkodowany; ok- ;

re�lenie stosowane w ->� rehabilitacji ' zawodowej w odniesieniu do osób

zaliczonych do I i II grupy inwalidów, a więc niezdolnych do zatrudnienia

w zwykłych warunkach pracy lub osób zdolnych do pracy wyłšcznie w

specjalnych warunkach pracy bez względu na posiadanš grupę inwalidzkš.

(T. M.)

inwalida I grupy -> grupy inwalidów inwalida II grupy -ť grupy inwalidów

inwalida III grupy -> grupy inwalidów

inwalida pracy; pracownik (były lub nadal aktywny zawodowo) zaliczony do

jednej z -> grup inwalidów wskutek -ť inwalidztwa zawodowego, powstałego

w zwišzku z wykonywaniem pracy zawodowej. Inwalidztwo to może powstać na

skutek wypadku w pracy, wypadku w drodze do pracy i z pracy, choroby

zawodowej będšcej wynikiem pracy w szkodliwych dla zdrowia warunkach. (T.

M)

inwalida prawny; osoba uznana za inwalidę w oparciu o kryteria ustalone w

okre�lonym akcie prawnym. Tego rodzaju charakter majš np. orzeczenia -ť

Komisji Lekarskiej do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia, zaliczajšce osoby

do jednej z -<� grup inwalidów w celu ustalenia renty. {T. M.)

inwalida wojenny; żołnierz zaliczony do jednej z grup inwalidów wskutek

inwalidztwa powstałego w zwišzku z działaniami wojennymi lub majšcymi

charakter wojenny. Za inwalidztwo powstałe w zwišzku z działaniami

wojennymi lub majšcymi charakter

101

inwalidztwo biologiczne nieaktywne

wo'enny uważa się inwalidztwo będšce następstwem zranień, kontuzji i

innych obrażeń lub chorób doznanych w następujšcych okoliczno�ciach: l) w

walce z wrogiem; 2) w walce na froncie lub w zwišzku z pobytem na

froncie;

3) wskutek wypadku powstałego w zwišzku z pełnieniem czynnej służby

wojskowej w okresie wojny; 4) w czasie pobytu w niewołi lub w obozie dla

internowanych; 5) w zwišzku z udziałem w ruchu podziemnym lub

partyzanckim oraz pobytem w obozach koncentracyjnych i w więzieniach za

udział w tym ruchu. (T. M.)

inwalida wojskowy; były żołnierz niezawodowy zaliczony do jednej z grup

inwalidów wskutek inwalidztwa powstałego: l) w czasie odbywania czynnej

służby wojskowej w okresie pokoju lub 2) w następstwie chorób czy urazów

doznanych w okresie pełnienia tej służby. W szczególno�ci odnosi się do:

a) wypadków pozostajšcych w zwišzku z pełnieniem czynnej służby

wojskowej; b) chorób zaka�nych panujšcych w miejscu służbowego pobytu

żołnierza; 3) chorób powstałych w wyniku szczególnych wła�ciwo�ci lub

warunków służby wojskowej; 4) istotnego pogorszenia stanów chorobowych

majšcych powišzanie ze szczególnymi wła�ciwo�ciami lub warunkami służby

wojskowej.

(T. M.)

inwalida wzroku; najszersze pojęcie używane w stosunku do osób

dotkniętych -> defektem wzroku. Obejmuje ono zarówno osoby ~> niewidome -

> niedowidzšce, jak też osoby jednookie lub ze znacznym uszkodzeniem

funkcji tylko jednego oka. {T. M.)

inwalidztwo; l) w znaczeniu biologicznym - stan organizmu

charakteryzujšcy się całkowitym zniesieniem lub znacznym ograniczeniem

niektórych funkcji i sprawno�ci organizmu, powstały na skutek uszkodzenia

struktury narzšdu (zmiany morfologiczne) lub jego funkcji (zmiany

czynno�ciowe). I. jest w zasadzie stanem trwałym, nieodwracalnym. Stopień

i. zależy od liczby i rodzaju funkcji i sprawno�ci, które zostały

zniesione lub znacznie ograniczone. W przeciwieństwie do -ť

niepełnosprawno�ci i. jest stanem uszkodzenia funkcji i sprawno�ci w

znacznym stopniu; 2) w znaczeniu społecznym - całokształt skutków

spowodowanych znacznym uszkodzeniem funkcji i sprawno�ci organizmu, a

przejawiajšcych się w formie różnych ograniczeń i znacznych trudno�ci

kształcenia się w zwykłych . warunkach, w czynno�ciach życia codziennego,

w pracy zawodowej i w życiu społecznym. Zob. też.: rozmiar inwalidztwa;

skutki inwalidztwa., (T. M.)

inwalidztwo biologiczne; stan zmniejszenia sprawno�ci fizycznej i

psychicznej człowieka w wyniku obniżenia lub zniesienia funkcji albo

zmniejszenia czynno�ciowych rezerw ustrojowych na skutek urazu, wypadku

lub choroby. Zob. też: inwalidztwo biologiczne aktywne; inwalidztwo

biologiczne nieaktywne. (J. J.)

inwalidztwo biologiczne aktywne;

charakteryzuje się dynamikš zmian czynno�ciowych w czasie i jest typowe

dla chorób przewlekłych, podczas których stan czynno�ciowy ustroju ulega

zmianom, np. w wyniku zaostrzenia choroby, i ma tendencję do pogarszania

się. Inwalidzi tego typu zwykle wymagajš stałego lub okresowego leczenia

oraz równoczesnego stosowania różnych form rehabilitacji w zależno�ci od

sytuacji klinicznej, wieku, sytuacji zawodowej, które to czynniki wišżš

się z konieczno�ciš odpowiedniej organizacji leczenia i rehabilitacji.

(J. J.)

inwalidztwo biologiczne nieaktywne;

charakteryzuje się stałym zniesieniem

inwalidztwo nabyte

czynno�ci organizmu na skutek okre�lonego uszkodzenia i zasadniczo nie ma

wpływu na pogarszanie się stanu zdrowia inwalidy. Jest typowe dla pewnego

rodzaju kalectwa, np.:

po amputacjach, niewidomych, głuchych. Inwalidom tego typu można z

powodzeniem stosować terapię etapowš wg schematu: leczenie, rehabilitacja

lecznicza, rehabilitacja zawodowa. (J. J.)

inwalidztwo nabyte; inwalidztwo powstałe na skutek przebytych chorób lub

doznanych urazów. Zob. też przyczyny inwalidztwa. {T. M.)

inwalidztwo okresowe; termin stosowany w -> orzecznictwie inwalidzkim w

odniesieniu do okresowego przyznania grupy inwalidzkiej. Komisje

lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia przyznajš status i. o.

wówczas, gdy istniejš szansę na poprawienie stanu sprawno�ci organizmu.

[T. M.)

inwalidztwo prawne; inwalidztwo ustalone w oparciu o kryteria

sprecyzowane w okre�lonych przepisach prawnych, np. dotyczšcych �wiadczeń

rentowych, korzystania z ulg w opłatach radiowo-telewizyjnych itp. (T.

M.)

inwalidztwo spowodowane chorobami układu kršżenia; stan całkowitej lub

czę�ciowej niezdolno�ci do pracy, nauki i wykorzystania czasu wolnego

wskutek przewlekłej choroby lub wady (kalectwa) serca i naczyń

krwiono�nych. Głównš cechš tego inwalidztwa jest zmniejszenie wydolno�ci

wysiłkowej (-> tolerancja wysiłku w chorobach układu kršżenia).

Orzeczenie inwalidztwa opiera się na ocenie ograniczeń wysiłkowych,

możliwo�ci psychicznego i socjalnego przystosowania się do nich inwalidy

i jego otoczenia oraz na ocenie wymagań wysiłkowych w pracy zawodowej i

samoobsłudze. W orzekaniu inwalidztwa ostatnio większego znaczenia

nabierajš kryteria

102

osobowo�ciowe, społeczne i sytuacyjne niż kryteria fizyczne i medyczne,

l. s. chorobami układu kršżenia może być orzeczone na stałe lub na czas

okre�lony. Trwałe inwalidztwo, bez obowišzku poddawania się okresowym

badaniom lekarskim, orzeka się u osób z:

chorobš nadci�nieniowš z powikłaniami narzšdowymi, chorobš wieńcowš

okresu III, niewydolno�ciš kršżenia nie reagujšcš na typowe leczenie.

Inwalidzi z chorobami układu kršżenia stanowiš około 1/3 wszystkich

inwalidów w Polsce. W cišgu ostatnich dziesięcioleci .wzrosła znacznie

liczba inwalidów z powodu choroby wieńcowej, stajšc się tym samym

problemem społecznym. Liczba inwalidów z powodu nabytych wad serca

znacznie w tym czasie zmalała; z powodu wrodzonych wad serca jest

niewielka i utrzymuje się od łat na jednakowym poziomie lub, jak się

wydaje, nieznacznie wzrasta. Inwalidztwo może być uznane i okre�lone

przez odpowiednie instytucje społeczne; w Polsce sš to Komisje Lekarskie

do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (KIZ). Orzeczenie inwalidztwa wydane

przez KIZ stanowi podstawę do uprawnień i �wiadczeń okre�lonych odrębnymi

przepisami. {J- Ł.)

inwalidztwo sprzężone; zwišzane z poważnym uszkodzeniem dwu lub więcej

narzšdów i ich funkcji. Przykładami inwalidztwa sprzężonego jest:

głucho-�lepota, �lepota połšczona z upo�ledzeniem umysłowym, głuchota

połšczona ze schorzeniami kardiologicznymi, np. epilepsjš z uszkodzeniem

narzšdu ruchu, autyzm dziecięcy z innymi trwałymi anomaliami. (T. M.)

inwalidztwo trwałe -> niepełnosprawno�ć trwała

inwalidztwo w chorobach płucnych;

charakteryzuje się często stalš tendencjš do pogarszania się stanu

chorych.

103 .

przyczynami sš przede wszystkim;

zmniejszenie czynno�ciowych rezerw oddechowych z następowymi zaburzeniami

kršżenia, gru�lica płuc oraz ropne choroby układu oddechowego

(rozstrzenie oskrzeli, przewlekłe ropnie płuc \tp.).'(J.J-}

inwalidztwo wrodzone; inwalidztwo powstałe w wyniku czynników

dziedzicznych i wrodzonych lub w okresie pierwszych lat po urodzeniu, w

zwišzku z przebytymi chorobami lub doznanymi urazami. Przy niektórych

rodzajach i. w. przyjmuje się, że obejmuje ono przypadki do 4-5 lat po

urodzeniu, dotyczy to �lepoty i głuchoty. Zob. też przyczyny inwalidztwa;

{T. M)

inwalidztwo zawodowe; inwalidztwo powstałe w zwišzku z wykonywaniem pracy

zawodowej, a zwłaszcza na skutek wypadku przy pracy, wypadku

Itard Jean Marie Gaspard

w drodze do pracy i z pracy lub choroby zawodowej. {T. M.)

inwalidztwo złożone -> inwalidztwo sprzężone

inżynieria biologiczna i medyczna -ť bioinżynieria

Itard Jean Marie Gaspard (1774-1838); lekarz w Instytucie Głuchych w

Paryżu, wsławił się swymi koncepcjami dotyczšcymi możliwo�ci nauczania

dzieci upo�ledzonych umysłowo, które uznawano za niezdolne do uczenia

się. Opisał swe do�wiadczenia zdobyte podczas wychowywania chłopca

znalezionego w lasach koło Aveyronu, którego nazwano Wiktorem. W swych

wysiłkach nad przywróceniem dziecka społeczeństwu J. Itard położył nacisk

na ćwiczenia sfery zmysłów i zdolno�ci ruchowych, a następnie w oparciu o

nie rozwijał zdolno�ci intelektualne. (T". G.)

J

jako�ć chwytu; zdolno�ć dostosowywania się ręki do przedmiotu, w

zależno�ci od celu chwytu. Istnieje wiele typów chwytu. Następujšce

rodzaje chwytów pozwalajš na wykonanie prawie wszystkich czynno�ci

zwišzanych z pracš: chwyt palcowo-dloniowy wie-lopunktowy, cylindryczny;

chwyt palcowo-dloniowy, wielopunktowy, koncentryczny; chwyt palcowo-

opuszko-wy, dwupunktowy, szczypczykowy;

chwyt palcowo-opuszkowy, trójpunk-towy. Chwyt palcowo-dłoniowy,

wielopunktowy, cylindryczny może być otwarty lub zamknięty. Służy on do

najbardziej okrężnego i �cisłego objęcia palcami: wskazicie-lem,

serdecznym i małym przedmiotu oraz doci�nięcia go do kciuka i jego kłębu

oraz do kłębika małego palca. Konieczny stopień zgięcia stawów mię-

dzypaliczkowych oraz �ródręczno-pal-cowych zależy od �rednicy chwytnego

przedmiotu. Przedmiot objęty całkowicie wszystkimi palcami jest trzymany

z większš siłš. Ten .rodzaj chwytu jest używany na przykład do trzymania

noża, szczęk obcšżków, kluczy do nakrętek, szczęk nożyc do cięcia blachy

oraz dynamicznego poruszania tymi narzędziami. Chwyt palcowo-dłoniowy

wielopunktowy, koncentryczny służy do trzymania niektórych narzędzi

�lusarskich, np. wkrętaka. Układ wzajemny palców jest różny u różnych

osób i stanowi indywidualny wzór. Palce dynamicznej czę�ci ręki, tj.

kciuk, wskaziciel i palec �rodkowy, ustawione w lekkim zgięciu w stawach

�ródręczno-palcowych i międzypaliczkowych ujmujš podłużnie rękoje�ć

wkrętaka, przyciskajšc jš do powierzchni dłoniowej ręki. Palce te,

zwrócone w kierunku roboczego końca narzędzia, wspomagajš nie tylko

chwyt, lecz spełniajš przede wszystkim rolę sterujšcš. Palce serdeczny i

mały stanowiš rodzaj podpórki stabilizujšcej czę�ć dynamicznš ręki oraz

amortyzujšcej wraz z dłoniš nacisk narzędzia. Chwyt palcowo-opuszkowy

służy do trzymania drobnych przedmiotów między powierzchniš dłoniowš

palców a przeciwstawionym kciukiem. W chwycie palcowo-opusz-kowym

dwupunktowym współdziałajš kciuk i wskaziciel, a w chwycie pal-cowo-

puszkowym trójpunktowym do poprzedniej pracy dołšcza się palec �rodkowy.

Warto�ć obydwóch chwytów zależy między innymi od zdolno�ci abdukcyjno-

rotacyjno-opozycyj-nej kciuka. Dzięki tej wła�ciwo�ci ruchowej kciuk

ustawia się naprzeciw wskaziciela lub palca �rodkowego i wraz z tymi

palcami tworzy jakby obcęgi o bardzo dużej precyzji chwytnej i

czynno�ciowej. Opuszki wymienionych palców ujmujš koncentrycznie inne

drobne przedmioty, jak np.; �ruby, nakrętki, podkładki itp. Chwyty palco-

wo-dłoniowe wielopunktowe, nazywane także chwytami pewnymi, sš używane do

pracy siłowej. Pozostałe chwyty palcowo-opuszkowe, okre�lane również jako

chwyty precyzyjne, służš do pracy bardziej precyzyjnej. [Z. N.)

jamisto�ć rdzenia (rzadziej jamisto�ć rdzenia i opuszki); sy.ringomielia;

choroba o niejasnej etiologii (zaburzenie rozwojowe?, uwarunkowana

genetycznie glioza rdzenia?), polegajšca na tworzeniu się jam

wypełnionych płynem, zlokalizowanych najczę�ciej w �rodkowej czę�ci

rdzenia, co powoduje uszkodzenie dróg czuciowych przewodzš-

105

cych czucie bólu i temperatury oraz jšder nerwów ruchowych, znajdujšcych

się w zajętej strefie. Charakterystyczne objawy: rozszczepienne

zaburzenie czucia poniżej poziomu uszkodzenia (zniesienie czucia bólu i

temperatury, przy zachowanym czuciu dotyku i ułożenia) oraz wiotkie i

spa-styczne -> niedowłady kończyn (-> rdzeń kręgowy) ze zmianami

troficznymi w stawach (artropatie). Przebieg: bardzo powoli postępujšcy.

Leczenie: operacyjne, napromienianie rtg, rehabilitacja ruchowa. (S. Z.-

Ch).

jaskrawo�ć -ť luminancja

jasno�ć powierzchniowa -ť luminancja

jškanie foniczne i kloniczne; dwa typy objawów obserwowanych w mowie osób

jškajšcych się. Pierwszy z nich polega na całkowitych okresach

zablokowania czynno�ci mówienia, którym towarzyszy wzmożone napięcie

mię�niowe narzšdów artykula-cyjnych. Drugi typ. j. odnosi się do

powtarzania sylab lub głosek i towarzyszy mu nieco mniejsze napięcie

mię�niowe. Występować mogš naprzemienne u tej samej osoby oba rodzaje

objawów. Postępowanie rehabilitacyjne ma na celu doprowadzenie przez

odpowiednie ćwiczenia do lepszej koordynacji między czynno�ciami fona-

cji, oddychania i artykulacji. Często jako metodę dodatkowš stosuje się

psychoterapię. (T. G.)

jednooczno�ć: defekt wzroku polegajšcy na -> �lepocie jednego oka. Osoby

jednooczne zaliczane sš do III grupy inwalidów. (T. M.)

jednostka motoryczna mię�nia; jednostka ruchowa; zespół pewnej liczby

włókien mię�niowych wraz z neuro-

jontoforeza

nem ruchowym alfa sterujšcym nimi. Stosunek jednego neuronu do liczby

włókien mię�nia jest odwrotnie proporcjonalny do precyzji zadań mię�nia

(np. w mię�niach ocznych 1:5-10, w mię�niu płaszczkowatym l : 1600). J.

m. mię�nia działa na zasadzie "wszystko albo nic", tzn. pod wpływem

nerwowego bod�ca ponad-progowego włókna mię�niowe kurczš się maksymalnie.

Dawkowanie siły mię�niowej zależy od sumy sił wszystkich aktualnie

czynnych j. m. mię�nia. {A. K.)

jednostka ruchowa -> jednostka motoryczna mię�nia

jednostki informacji; najmniejsze jednostki pomiaru, okre�lane jako tzw.

bity, od słów angielskich binary digit (podwójny system numeracji),

stosowane dla mierzenia zawarto�ci informacji w różnych przekazach.

Liczbš bitów okre�la się zawarto�ć informacyjnš różnych tekstów słownych

lub pisanych. (T. G.)

język przyro�nięty; ankyloglossia;

skrócenie wędzidełka językowego znajdujšcego się pod językiem, co czasami

uniemożliwia wymawianie niektórych głosek. Nie zaleca się operacyjnego

podcinania wędzidełka językowego, jak to dawniej czyniono, lecz uzyskanie

lepszej ruchliwo�ci języka przez ćwiczenia i masaż wibracyjny. (T. G.)

jonoforeza -> jontoforeza

jontoforeza; jonoforeza; wprowadzenie do tkanek za pomocš pršdu

elektrycznego jonów działajšcych leczniczo. Jony te znajdujš się w

roztworach chemicznych, zwanych elektrolitami, którymi nasšcza się

podkłady z gazy i umieszcza między elektrodš a ciałem. (A.Z.)

K

kalectwo sprzężone; występujšce jednocze�nie wady wrodzone lub wcze�nie

nabyte, wymagajšce szczególnie wnikliwego i wszechstronnego podej�cia w

postępowaniu diagnostycznym i rehabilitacyjnym. W pediatrii znane sš

przypadki występowania u dzieci tzw. wad mnogich, które znacznie

upo�ledzajš ogólny rozwój i wymagajš wczesnego leczenia chirurgicznego,

połšczonego z rehabilitacjš. Zespoły mnogich wad wrodzonych zdarzajš się

u dzieci upo�ledzonych umysłowo; poza obniżonš sprawno�ciš umysłowš

obserwuje się anomalie w budowie ciała i ważnych biologicznie narzšdów

wewnętrznych. Niekiedy te same czynniki etiologiczne powodujš rozmaite

współwy-stępujšce zespoły wad wrodzonych, lecz jedne z nich sš bardziej

nasilone, a inne mniej. Wówczas główny kierunek postępowania zespołu

rehabilitacyjnego nastawiony jest na podstawowe upo�ledzenie, choć

uwzględnia się także w programie działania potrzeby zwišzane z

dodatkowymi upo�ledzeniami. Wrodzone lub wcze�nie nabyte uszkodzenia

o�rodkowego układu nerwowego charakteryzujš się występujšcymi w ich

konsekwencji sprzężonymi kalectwami. Do charakterystycznych, bardzo

poważnych kale-ctw sprzężonych należy głucho-�lepota. Jednostki dotknięte

tym kalectwem nie sš w stanie opanować podstawowych nawyków życia

codziennego bez specjalnego oddziaływania wychowawczego i

rehabilitacyjnego. Szczególnie

złożonš i wymagajšcš wysoko kwalifikowanych specjalistów jest metodyka

kształcenia u tych osób umiejętno�ci porozumiewania się (7'. G.)

kalectwo -* defekt fizyczny

kanały energetyczne; naczynia krwiono�ne i limfatyczne, które

doprowadzajš substancje energetyczne oraz tlen do wszystkich narzšdów

człowieka. (A. K.)

kanały informacyjne; w -> biomaszy-nie to nerwy i drogi nerwowe, które

przekazujš informacje do i od o�rodkowego układu nerwowego, gdzie

wej�ciami sš receptory zbierajšce informacje z danego �rodowiska. W

układzie dokrewnym - naczynia krwiono�ne transportujšce hormony jako

no�niki informacji. (A. K.)

katalepsja; zniesiona zdolno�ć wykonywania ruchów dowolnych, ze wzmożonym

napięciem mię�niowym i objawem gibko�ci woskowej (tj. długotrwałe

utrzymywanie nawet bardzo nienaturalnej pozycji). K. może występować w

schizofrenii katatonicz-nej (-* schizofrenia), czasem w histerii, stanach

hipnotycznych, w zatruciach, po urazach mózgu i in. (Z. K., T. S.)

katamneza; badania powtarzane po upływie dłuższego czasu, prowadzone w

celu prze�ledzenia zmian, jakie zaistniały u badanych osób w czasie,

który minšł od ostatniego badania. Jest to ponowna ocena majšca znaczenie

dla okre�lenia efektów dotychczasowych oddziaływań i wpływu innych

czynników na aktualny stan badanych osób. Badania katamnestycz-ne oddajš

cenne usługi w rehabilitacji, pozwalajšc się zorientować w efektywno�ci

użytych metod postępowania. (T. G.)

kat działania mię�nia; kšt utworzony przez linię łšczšcš punkt przyczepu

mię�nia z osiš obrotu w stawie oraz liniš stycznš do �cięgna mię�niowego

lub

107

włókien mię�ni płaskich, przechodzšcš przez punkt przyczepu �cięgna lub

mię�nia. Zob. też hipomochlion. (A. K.)

kRtstałv"tty; w odniesieniu do danej osi obrotu jest to warto�ć kšta

zawartego pomiędzy rzutami osi długich członów rzutowych na płaszczyznę

prostopadłš do osi obrotu (zamiast osi długich można przyjšć układy

współrzędnych zwišzane z poszczególnymi członami -ť pary biokinematycz-

nej). (A. K.)

;,;lpicl elektryczno-wodna; fizykalny zabieg leczniczy, w którym pršd

stały, za po�rednictwem wody o temperaturze 34-36° C działa na duże

powierzchnie ciała. Zabiegi te wykonywane sš w specjalnych wannach z

materiału izolujšcego. W �cianach wanien umieszczone sš na stałe

elektrody. K. e.-w. mogš być całkowite i czę�ciowe, tzw. czterokomorowe.

Zabiegi te stosuje się w zespołach bólowych wywołanych zmianami

zwyrodnieniowymi kręgosłupa, w nerwobólach i niedowładach mię�niowych.

(A. Z.)

kšpiel wodna; zabieg leczniczy wykonywany w specjalnych wannach lub

przystosowanych basenach. Zależnie od wskazań w k. w. wykorzystuje się

jej wła�ciwo�ci fizyczne, tzn. temperaturę (k. w. zimna i ciepła),

lepko�ć i ci�nienie. (A. Z.)

kernicterus; żółtaczka jšder podstawy mózgu; występuje w wyniku rozpadu

ciałek czerwonych krwi (he-molizy) oraz podwyższonego poziomu bilirubiny

we krwi. Rozpad ten powoduje odkładanie się bilirubiny (hi-

perbilirubinemia) w różnych narzšdach (także w skórze). Skutkiem bywa

zespół porażeń i niedowładów poza-piramidowych, często występuje

upo�ledzenie umysłowe. Szybkie zastosowanie wymiennej transfuzji krwi,

nawet u płodu w łonie matki, może zapobiec ujemnym następstwom. K. wystę-

kikut kończyny

puje zwykle w konsekwencji konfliktu serologicznego. Zob. też czynnik Rh

- niezgodno�ć grup krwi. (T. G.)

kierowanie dzieci do szkól specjalnych; stanowi złożony i trudny problem

psychologiczny i pedagogiczny ze względu na możliwo�ć popełniania

pomyłek, które decydujš o losie dziecka. Podejmujšc decyzję o

umieszczeniu dziecka w szkole specjalnej bierze się pod uwagę szereg

czynników, spo�ród których jednym z najważniejszych jest to, czy dziecko

potrafi sprostać zadaniom, jakie stawia przed nim szkoła masowa. Obecnie

kierowanie do szkół specjalnych leży w gestii wojewódzkich poradni

wychowawczo--zawodowych, które, opierajšc się na specjalnych wytycznych

Ministerstwa O�wiaty i Wychowania, wydajš orzeczenia na podstawie badań

psychope-dagogicznych i lekarskich, kwalifikujšce do odpowiedniej szkoły

specjalnej. Należy podkre�lić, że odpowiednie przepisy dopuszczajš także

postępowanie rekwalifikacyjne w przypadku, gdy stwierdzi się, że istniejš

przesłanki do tego, by dziecko ze szkoły specjalnej mogło znale�ć się w

szkole masowej o normalnym programie nauczania. Mimo starań udoskonalenia

systemu kierowania do szkół specjalnych wcišż zdarzajš się przypadki

niewła�ciwych decyzji oraz pewnej sztywno�ci w traktowaniu zasad, które

rzšdzš przyjmowaniem i selekcjš w szkolnictwie specjalnym. (T. G.)

kierunek siły mię�nia; styczna do �cięgna lub włókien mię�niowych

przechodzšca przez punkt przyczepu mię�nia, inaczej jest to prosta, na

której "leży" wektor siły mię�niowej, przy czym grot strzałki wskazuje

zwrot wektora na danym kierunku. (A. K.)

kifoza młodzieńcza -> choroba Scheuermanna

kikut kończyny; obwodowy element anatomiczno-czynno�ciowy czę�ci

kikut kończymy dolnej oporowy

kończyny pozostałej po amputacji lub w wyniku braku wrodzonego. W

przypadku amputacji czę�ci goleni za kikut uważa się pozostałš czę�ć

goleni pod warunkiem, że zachowany jest ruch w stawie kolanowym. Gdy brak

jest tego ruchu, wówczas z punktu widzenia funkcji i możliwo�ci

protezowania za anatomiczny kikut goleni traktuje się nadmiernie długi

kikut uda. Prawidłowo uformowany i nie wykazujšcy ograniczeń ruchowych k.

k. może czę�ciowo przejšć funkcję brakujšcej czę�ci kończyny bezpo�rednio

lub za po�rednictwem -ť� protezy. Prawidłowo uformowany, ruchomy i nie

bolesny kikut stopy może w dostatecznym stopniu spełniać funkcje pod-

pórcze i umożliwia chodzenie bez protezy; ręka po czę�ciowej amputacji w

obrębie palców i po odpowiednim usprawnieniu może być wystarczajšcym

substytutem ręki naturalnej. Kikuty ramienia, przedramienia, uda oraz

goleni sš podstawowym �ródłem ruchów protezy (w szczególno�ci

przestrzennych i manipulacyjnych). Dzięki zachowanej funkcji czucia

głębokiego i powierzchniowego umożliwiajš kontrolę ruchów protezy. Zob.

też: kikut kończyny dolnej oporowy; miokine-plastyka Sauerbrucha; kikut

osteopla-styczny Marquardta; kikut przedramienia Krukenberga. (H. G., T.

M.)

kikut kończyny dolnej oporowy; -ť kikut kończyny zdolny do osiowego

podparcia masy ciała w protezie lub bez protezy, np. kikut stepu po

amputacji w obrębie jej dalszej nasady wg Syme'a. {H. G., T. M.)

kikut osteoplastyczny Marquardta;

długi lub �redni kikut ramienia, zagięty hakowate po wykonaniu osteo-

tomii kštowej jego obwodowej czę�ci. Ma zastosowanie po obustronnej

amputacji w obrębie ramienia, w celu stworzenia warunków zawieszenia na

nim leja protezy i maksymalnego wy-

108

korzystania zakresu ruchów w stawach barkowych. (H. G., T.M.) kikut

przedramienia Krukenberga;

uformowany chirurgicznie substytut amputowanej ręki. Plastyczny zabieg

kinetyzacji kikuta przedramienia polega na rozdzieleniu obu jego ko�ci i

utworzeniu rodzaju kleszczy, rozwieranych i zwieranych za pomocš

odpowiednio wykorzystanych mię�ni zginaczy i prostowników nadgarstka i

palców oraz mię�ni pronatorów i supinatorów przedramienia. Ramieniem

czynnym kleszczy jest zaopatrzona^ odpowiednie mię�nie ko�ć promieniowa

kikuta. Sprawno�ć chwytnš kikuta podnosi zachowana w jego obrębie funkcja

czucia. Głównym wskazaniem do stworzenia k. p. Krukenberga sš obustronne

amputacje w obrębie przedramion, szczególnie u osób z równoczesnym

upo�ledzeniem wzroku. Zob. też proteza Krukenberga. {H. G.. T.M.)

kinematyka chodu; czę�ć badania prawidłowego chodu człowieka. Okre�la w

wielko�ciach kštowych położenie poszczególnych czę�ci ciała w stosunku do

siebie podczas różnych faz chodu, niezależnie od analizy sil, które

powodujš dany ruch. (A. Z.)

kinetyka chodu; czę�ć badania prawidłowego chodu człowieka okre�lajšca

rodzaj i wielko�ć sił działajšcych w czasie czynno�ci lokomocyjnyćh.

Podczas chodu działajš na ciało siły wywierane przez cišżenie (tzw. siły

grawitacji) oraz wytwarzane przez napięcie mię�ni pracujšcych w czasie

chodu (tzw. siły wewnętrzne). (A. Z.)

kinezyterapia; wiedza o wykorzystaniu ruchu jako �rodka leczniczego. K.

najczę�ciej znajduje zastosowanie w leczniczej rehabilitacji schorzeń

narzšdu ruchu, -choć w terapii innych narzšdów jej przydatno�ć stale się

zwiększa. Systematyka k. dzieli jš na trzy główne działy: miejscowš (in-

109

klasyfikacja upo�ledzenia umysłowego

dywidualnš), ogólnš i na metody kinezyterapeutyczne. Zob. też metody

kinezyterapeutyczne. (A. Z.)

kinezyterapia indywidualna -> kinezyterapia miejscowa

kinezyterapia miejscowa; k.. indywidualna; obejmuje wszystkie lecznicze

oddziaływania ruchu i �rodków pomocniczych, które dotyczš narzšdu czy

miejsca, gdzie zlokalizowane jest schorzenie. Celem jej jest możliwie

pełne przywrócenie utraconych funkcji lub uruchomienie mechanizmów

kompensacji lokalnej, które zastšpiš utracone funkcje. K. miejscowa nie

oddziałuje na wydolno�ć ogólnoustrojowš. (A. Z.)

kinezyterapia ogólna; wykorzystuje do ćwiczeń zdrowe, nie objęte procesem

chorobowym, czę�ci ciała i narzšdy. Jej celem jest powrót do stanu sprzed

zachorowania lub uzyskanie kompensacyjnych przyrostów wszystkich

składowych wydolno�ci ogólnej, co w sposób zasadniczy decyduje o

końcowych wynikach leczenia. {A. Z.)

KIZ -ť Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia.

klasa mię�nia (aktonu); parametr okre�lony liczbš stawów, względem

których mięsień może przejawiać swoje -> funkcje, np. m. smukły jest m.

drugiej klasy, m. zginacz głęboki palców ręki jest m. szóstej klasy. {A.

K.)

klasyfikacja chorych ze �wieżym zawałem serca; podział chorych wg

wydolno�ci wysiłkowej celem dobrania odpowiednich ćwiczeń

rehabilitacyjnych i -> modelu rehabilitacji ruchowej. W pierwszych dniach

i tygodniach po wystšpieniu zawału u chorych nie można stosować prób

wysiłkowych, które najlepiej ich klasyfikujš wg wydolno�ci wysiłkowej.

Dla k. ch. w tym okresie stosuje się kryteria kliniczne. -> Kod

prognostyczny

rehabilitacji szpitalnej pozwala przeprowadzić dokładnš klasyfikację,

natomiast ogólnš klasyfikację zaproponowała Rada Rehabilitacyjna

Międzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego w 1971 r. Dzieli ona

chorych w okresie leczenia szpitalnego na trzy grupy: grupa l -stan lekki

i nie-powikłany, bez istotnych dolegliwo�ci i niepokojšcych objawów w

czasie choroby: grupa 2 - stan �rednio-ciężki, istotne lecz nie ciężkie

powikłania przebiegu zawału, jak: lekkie i przemijajšce zaburzenia rytmu,

bloki odnogi pęczka przedsionkowo-komo-rowego (Hisa), blok przedsionkowo-

-komorowy I0, umiarkowane powiększenie sylwetki serca, niewydolno�ć

kršżenia dajšca się wyrównać, bóle dławicowe lub duszno�ć wysiłkowa, albo

istotne objawy psychosomatyczne w czasie rekonwalescencji; grupa 3 - stan

ciężki, powikłania takie, jak: nawracajšce komorowe zaburzenia rytmu,

wyższe stopnie bloków przedsionkowo-komorowych, znaczne powiększenie

sylwetki serca lub utrzymujšca się niewydolno�ć układu kršżenia.

Powikłania w okresie rekonwalescencji : tętniak serca lub dysfunkcja

mię�nia brodawkowatego, nasilone dolegliwo�ci dławicowe lub duszno�ć

spoczynkowa po upływie ostrego okresu choroby. (J. ł-.)

klasyfikacja upo�ledzenia umysłowego; do 1968 r. posługiwano się w Polsce

tradycyjnš klasyfikacjš u. u., obejmujšcš trzy kategorie: debilizm -

odpowiadajšcy lekkiemu u. u., imbe-cylizm - �redniemu i idiotyzm -

głębokiemu. W obrębie tych kategorii dokonywane były jeszcze dodatkowe

podziały. Obecnie, zgodnie z zaleceniami �wiatowej Organizacji Zdrowia,

obowišzuje nowa, czterostopniowa klasyfikacja, oparta na odchyleniu

standardowym, w wynikach głównych testów inteligencji, za pomocš których

klasy specjalne

okre�la się poziom inteligencji dzieci. Opierajšc się na tej klasyfikacji

okre�la się: u. u. lekkie, mieszczšce się w przedziale ilorazów

inteligencji 52-68 i obejmujšce odchylenie standardowe od -2,01 do -3,00;

u. u. umiarkowane, z ilorazem inteligencji od 36 do 51 i odchyleniem

standardowym od -3,01 do -4,00: u. u. znaczne, z ilorazem inteligencji od

20 do 35 i odchyleniem standardowym od -4,01 do -5,00; u. u. głębokie z

ilorazem od O do 19 i odchyleniem standardowym większym niż - 5,00.

Podkre�lić należy, że diagnoza oparta wyłšcznie na kryteriach

psychologicznych upo�ledzenia umysłowego jest niepełna. W ocenie

dokonywanej dla celów pedagogicznych, przy kierowaniu do zatrudnienia

oraz przy umieszczaniu dzieci i młodzieży upo�ledzonej umysłowo w

rozmaitych placówkach leczniczych, wychowawczych i i opiekuńczych, należy

brać pod uwagę wszystkie kryteria u. u. Zob. też kryteria upo�ledzenia

umysłowego. (T. G.)

klasy specjalne; forma kształcenia na zasadzie czę�ciowej integracji

uczniów upo�ledzonych. Klasy te organizowane sš przy szkołach masowych,

najczę�ciej gminnych. Uczniowie kierowani sš do nich orzeczeniem Komisji

Kwalifikacyjnej przy Poradni Wy-chowawczo-Zawodowej. W k. s.

najważniejszš sprawš jest prawidłowy dobór uczniów o podobnym stopniu

kalectwa (np. lekkie lub umiarkowane upo�ledzenie umysłowe oraz

wykwalifikowany nauczyciel. K. s. nie powinny liczyć więcej niż 12

uczniów i powinny być wyposażone w pomoce i �rodki dydaktyczne

odpowiednio do potrzeb dzieci. K. s. biorš udział w społecznych,

sportowych, kulturowych funkcjach szkoły wraz z uczniami pełnosprawnymi,

co jest pozytywne z punktu widzenia rewalidacji. W PRL istnieje obecnie

ok. 1300 k. s. przy

1;Q

szkołach masowych, które obejmujš ponad 15000 uczniów upo�ledzonych. (Z.

5-.)

klasy startowe inwalidów; bardziej szczegółowa klasyfikacja zawodników

wewnštrz -> grupy startowej inwalidów, majšca na celu ujęcie w klasy osób

o identycznym lub o zbliżonym stopniu poszkodowania, co stwarza

uczestnikom w miarę równe szansę we współzawodnictwie sportowym Niewidomi

(I grupa startowa inwalidów): dwie k. s. inwalidów A - obejmuje osoby

zupełnie niewidome (V = 0) oraz osoby z resztš wzroku w granicach 1/60 wg

Snellena; B - osoby z ostro�ciš wzroku powyżej 1/60 do 1/20. Istotnym

momentem decydujšcym o zakwalifikowaniu kogo� do k. s. inwalidów B jest

zdolno�ć wykrycia wzrokiem białej linii toru na czarnym tle bieżni i

orientowaniu się według niej w ruchu, co ma zasadnicze znaczenie w czasie

rozgrywania takich konkurencji, jak: bieg, skoki, rzuty z rozbiegu itp.,

w których zupełnie niewidomi (k. s. inwalidów A) opierajš swojš

orientację przestrzennš wyłšcznie na słuchu. G ł u s i (II grupa startowa

inwalidów), jedna wspólna k. s. inwalidów, obejmujšca zarówno całkowicie

głuchych, jak i osoby z dużym upo�ledzeniem ostro�ci słuchu. Amputowani

(III grupa startowa inwalidów), dziesięć k. s. inwalidów: l -jednostronna

amputacja przedramienia; 2 - jednostronna amputacja ramienia; 3 -

obustronna amputacja przedramienia;

4 - obustronna amputacja ramienia;

5 - jednostronna amputacja goleni;

6 - jednostronna amputacja uda; 7 - obustronna amputacja goleni; 8 -

obustronna amputacja uda; 9 - amputacja goleni i uda; 10 - inne amputacje

złożone, np. amputacja w obrębie kończyny dolnej i górnej. Porażenia (IV

grupa startowa inwalidów), osiem k. s. inwalidów. 1A -

111

uszkodzenia górnego odcinka kręgosłupa szyjnego (wysoko�ć 5 kręgu) z

niedowładem mię�ni trójgłowych ramion (do 3° w skali Lovetta);

1B - uszkodzenie rdzenia dolnego odcinka szyjnego kręgosłupa (wysoko�ć 6

kręgu) z zachowaniem czynno�ci mię�ni trójgłowych ramion, zginaczy i

prostowników nadgarstka, lecz słabš funkcjš (do 3°) zginaczy i

prostowników palców; l C - uszkodzenie rdzenia w dolnym odcinku szyjnym z

zachowaniem czynnych mię�ni trójgłowych ramion, zginaczy i prostowników

palców, lecz z nieczynnymi drobnymi mię�niami ręki; 2 -uszkodzenie

rdzenia odcinka piersiowego kręgosłupa poniżej Thl do Th5 bez możliwo�ci

czynnego balansowania tułowia w czasie siadu; 3 - uszkodzenie rdzenia

odcinka piersiowego kręgosłupa (Th6 do ThlO) umożliwiajšce utrzymanie w

pozycji siedzšcej równowagi, lecz z nieczynnymi dolnymi partiami mię�ni

brzucha; 4 - uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowo-lęd�-wiowego poniżej

ThlO do L3 włšcznie, bez czynnych mię�ni czworogło-wych uda; po polio

bilans mię�niowy obu kończyn dolnych okre�la się w punktach wg skali

Lovetta; 5 - uszkodzenie odcinka lęd�wiowo-krzy-żowego kręgosłupa na

wysoko�ć L4 do S2. gdzie siła mię�ni nie przekracza

40 punktów: odrębnš ocenę siły mię�ni kończyn dolnych stosuje się dla

osób po polio oraz przypadków pourazowych; 6 - uszkodzenie kręgosłupa

poniżej L 5 przy sile mię�ni w granicach

41 -60 punktów, a w przypadku polio 36-50 punktów. Nie uczestniczš w

sporcie osoby, u których suma punktów testu mię�niowego przekracza 61 w

przypadku urazów rdzenia kręgowego, a powyżej 51 po polio. Inni (V grupa

startowa inwalidów), siedem k. s. inwalidów: l - jednostronne porażenie

kończyny górnej: 2 - defor-

klimatoiogi;;

macje kręgosłupa i klatki piersiowej (skoliozy 3 i 4°); 3 - zwichnięcia i

usztywnienia stawu biodrowego;

4 - usztywnienia stawu kolanowego;

5 - jednostronne skrócenie kończyny dolnej o co najmniej 5 cm typu

porażeniowego; 6 - spastycy; 7 - chorzy z postępujšcymi zanikami mię�ni.

Upo�ledzeni umysłowo (w kraju VI grupa startowa inwalidów), dwie k. s.

inwalidów: l - upo�ledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (51 -36 I.

I.) i znacznym (35-20 1.1.); 2 - upo�ledzenie umysłowe w stopniu lekkim

(67-52 1.1.). (J. D.)

klatka szwedzka; -ť orteza korekcyjna kontrolujšca staw kolanowy w

płaszczy�nie strzałkowej. Jej działanie oparte jest na wykorzystaniu

układu trzech sił równoległych, przeciwdziałajšcych przeprostowi kolana

(H. G., T. M.)

klienci pomocy społecznej; w wšskim rozumieniu sš to osoby, które ze

względu na wiek, stan zdrowia, sytuację rodzinnš i materialnš - w �wietle

obowišzujšcych przepisów - mogš korzystać z -* pomocy społecznej

�rodowiskowej czy pomocy społecznej instytucjonalnej. Sš to więc przede

wszystkim osoby starsze i inwalidzi I i II grupy, rodziny i osoby o

przewlekłych schorzeniach (gru�lica, alkoholizm), osoby umysłowo

upo�ledzone - w tym dzieci niedorozwinięte umysłowo w stopniu znacznym i

głębokim. W szerszym rozumieniu klienci p. s. to wszystkie jednostki,

rodziny i grupy, które z różnych względów sš lub mogš być w sytuacji

utrudniajšcej lub uniemożliwiajšcej sprawne funkcjonowanie w

społeczeństwie {J. S.-P.)

klimatologia; nauka o zjawiskach i procesach meteorologicznych,

wykazujšca prawidłowo�ć występowania różnych typów pogody na danym

obszarze. Na klimat danego miejsca

kluby seniora

czy obszaru wpływajš: szeroko�ć geograficzna, wysoko�ć nad poziomem

morza, ukształtowanie gruntu, nasłonecznienie, wilgotno�ć i ruchy

powietrza. Okre�lony dla danego miejsca (uzdrowiska) zestaw czynników

klimatycznych decyduje o wpływie bod�cowym lub ochronnym na organizm. (A.

Z.)

kluby seniora; stanowiš istotnš pomoc w organizacji życia społecznego i

kulturalnego osób starszych. Połowę k. s., tj. ponad 800, zorganizował i

utrzymuje Państwowy Komitet Pomocy Społecznej, pozostałe k. s. powstały w

osiedlach mieszkaniowych. przy różnych stowarzyszeniach społecznych,

zwišzkach zawodowych i zakładach pracy. K. s, sš miejscem spotkań

towarzyskich, kulturalnych i akcji samopomocy. Programy działalno�ci k.

s. sš zróżnicowane: jedne sš miejscem, w którym można napić się herbaty,

porozmawiać i obejrzeć program telewizyjny, w innych odbywajš się odczyty

i pogadanki, wystawy, koncerty, organizuje się ćwiczenia fizyczne i

wycieczki. K. s. odgrywajš w życiu osób starszych ważnš rolę

profilaktycznš, aktywizujšc swych uczestników i ułatwiajšc kontakty

międzyludzkie. (H. Sz.)

kocowanie; stosowanie ciepłych wilgotnych okładów (wełniane opatrunki -

koce, nagrzewane w goršcej parze) do celów leczniczych, najczę�ciej w

przypadkach samoistnego porażenia

112

nerwu twarzowego i niedowładów wiotkich w chorobie Heinego i Medina oraz

innych obwodowych uszkodzeniach nerwów. (S. Z.-Ch.)

kod Językowy; system znaków shii żšcych do przekazywania informacjil

skonstruowany zgodnie z regułami'1 fonologicznymi, semantycznymi i syn-

taktycznymi obowišzujšcymi w danej grupie etnicznej. Wyróżnić można k. j.

stosowane przy opracowywaniu programów dla maszyn liczšcych. Można do k.

j. zaliczyć symbole słuchowe, graficzne lub ruchowe odpowiadajšce

poszczególnym elementom języka potocznego. (T. G.)

kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej w �wieżym zawale serca; służy

do klasyfikacji i kwalifikacji chorych do modelu szpitalnej rehabilitacji

ruchowej oraz pomaga przy ocenie wyników rehabilitacji, zwłaszcza przez

ich porównywanie (podczas stosowania innych metod). K. p. rehabilitacji

szpitalnej został opracowany w Instytucie Kardiologii AM w Warszawie

przez zespół pod kierunkiem Z. Aska-nasa. Kod ocenia w punktach osiem

czynników fizjologicznych i patologicznych zwišzanych z chorobš wieńcowš;

suma punktów okre�la klasę prognozy. Im więcej punktów, tym s gorsza jest

prognoza. Rozróżnia się cztery klasy prognostyczne: klasa I - 6 do 11

punktów, klasa II - 12 do 17, klasa III - 18 do 22 i klasa IV - 23 do 39

punktów. Klasy

113

kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej

gotnych okładów ki - koce, nagrzew rżę) do celów lecz w przypadkach sarr

l -- "- 0"' "JŁ-" Jfił

wełniane opatrun- cztery klas vane w goršcej pa- 6 do 11 p liczych,

najczę�ciej 17, klasa oistnego porażenia IV - 23 c

i ^. ypr unk III

io 3

-łglUJ^Ct. TS.O

ignostyczne ów, klasa - 18 do 2 9 punktów

zroznia się i

: klasa I - ; II - 12 do l 2 i klasa . Klasy I �''

Tabela 2

<|

Kod prognostyczny

rehabilitacji szpitalnej zawału -

Jego

czynniki

�-v

I. Wiek i płeć m

Kobiety

A. do 59 roku życia

3 pkt i

Mężczy�ni

B. 60 i więcej lat A. do 45 lat włšcznie

5 pkt

2 pkt .

� B. 46 do 64 lat

3 pkt

C. 65 i więcej lat

4 pkt ;

[I. Wywiad i choroby współistniejšce

A. Otyło�ć i/lub nadci�nienie tętnicze, cukrzyca, choroby naczyń

obwodowych 2 pkt B. Porażenie połowicze i/lub ograniczenia narzšdu ruchu

3 pkt C. Niewydolno�ć kršżenia 5 pkt

III. Czas trwania choroby wieńcowej

A. Choroba wieńcowa trwajšca dłużej niż 5 lat (z przebytym zawałem lub

bez), choroba wieńcowa trwajšca dłużej niż rok, a krócej niż 5 lat (bez

zawału) 2 pkt

B. Choroba wieńcowa trwajšca dłużej niż rok, krócej niż pięć

lat z przebytym zawałem 3 pkt

C. Choroba wieńcowa trwajšca krócej niż rok bez przebytego zawału lub

zawal bez uprzedniego wywiadu o chorobie wieńcowej 4 pkt

D. Choroba wieńcowa trwajšca krócej niż rok z przebytym

zawałem 5 pkt IV. Leczenie choroby wieńcowej

A. Nie leczony mimo dolegliwo�ci 2 pkt B. Leczony niesystematycznie mimo

dolegliwo�ci 3 pkt C. Leczony systematycznie 4 pkt

V. Sprawno�ć czynno�ciowa przed zawałem

A. Aktywno�ć ograniczona do sporadycznych umiarkowanych

wysiłków 2 pkt

B, Aktywno�ć ograniczona do bardzo małych wysiłków (wynikajšcych z

potrzeb życia codziennego) 3 pkt

C. Aktywno�ć ograniczona bardzo (tryb życia siedzšcy, chory

jest zdolny do samoobsługi) 5 pkt

VI. Postać zawału

A. Bezbólowa 2 pkt B. Zaburzenia rytmu: rytm węzłowy i/lub blok odnogi

przemijajšcy, napadowe migotanie lub trzepotanie przedsionków, częste

pobudzenia przedwczesne 3 pkt C. Wstrzšs, obrzęk płuc oraz ciężkie

zaburzenia rytmu, częstoskurcz komorowy, blok całkowity 5 pkt

VII. Niewydolno�ć wieńcowa

A. Bóle wieńcowe emocjonalne i/lub wysiłkowe trwajšce ponad

20 minut 2 pkt B. Bóle spoczynkowe do 20 minut 3 pkt C. Bóle spoczynkowe

ponad 20 minut 5 pkt

VIII. Niewydolno�ć kršżenia

A. Względna (np. tachykardia) 2 pkt B. Jawna (np. powięks/cnie wštroby,

obrzęki, zastój w płucach) 5 pkt

^ " Encyklopedyczny stownik rehabilitacji

kod prognostyczny rehabilitacji uzdrowiskowej

i H kwalifikujš do -ť in^^"i" '

i II kwalifikujš do -> modelu A rehabilitacji szpitalnej ruchowej, klasy

III i IV do -+ modelu B rehabilitacji szpitalnej ruchowej. Posługiwanie

się kodem polega na wybraniu z każdego czynnika jednej cechy,

odpowiadajšcej badanemu pacjentowi z przypisanš ocenš punktowš, lub

niewybraniu żadnej warto�ci punktowej, je�li stan chorego w zakresie

ocenianego czynnika był prawidłowy; stany prawidłowe nie sš punktowane.

{J. L.)

kod prognostyczny rehabilitacji uzdrowiskowej; zespoły objawów, wg

których chorzy po leczeniu szpitalnym zawału serca sš podzieleni na

klasy, odpowiadajšce różnym -> modelom rehabilitacji uzdrowiskowej

ruchowej pozawalowej. Do klasy J zalicza się chorych w dobrym stanie

ogólnym, zdolnych do samoobsługi w pełni uruchomionych, bez zaburzeń

rytmu, bez cech niewydolno�ci wieńcowej i układu kršżenia. Do klasy II

zalicza się chorych w dobrym stanie ogólnym, w pełni uruchomionych, bez

przyspieszonego tętna w spoczynku z dopuszczalnš pojedyncza heterotopiš

(w spoczynku do 6 na minutę, a podczas spaceru do 4 na 20 ewolucji

serca), z jednego o�rodka komorowego lub nadkomorowego, z przej�ciowymi,

sporadycznymi, krótkotrwałymi (1-3 min) bólami wieńcowymi ustępujšcymi

samoistnie lub natychmiast po zażyciu nitrogliceryny i nie występujšcymi

w czasie ćwiczeń fizycznych. Chory musi być wydolny kršżeniowe bez

potrzeby stosowania leków lub najwyżej po okresowo stosowanych,

podtrzymujšcych dawkach giikozydów nasercowych. Do klasy III zaliczani sš

chorzy w do�ć dobrym stanie ogólnym, zdolni do samoobsługi, uruchomieni,

w okresie względnej wydolno�ci wieńcowej (o-kresowo występujšce bóle

emocjonalne, wysiłkowe i sporadycznie spoczynkowe) i kršżenia ogólnego,

otrzymujšcy pełne dawki preparatów naparstnicy i �rodki moczopędne. Do

klasy IV zalicza się chorych w �rednim stanie ogólnym, zdolnych do

samoobsługi wynikajšcej z podstawowych potrzeb życia codziennego, nie w

pełni uruchomionych, z objawami jawnej niewydolno�ci wieńcowej lub

kršżenia, wykazujšcych liczne lub ciężkie zaburzenia rytmu. Chorzy z

klasy I kwalifikujš się do modelu Ag rehabilitacji uzdrowiskowej, za�

chorzy z klasy II do modelu B,,. Chorzy z klasy III kwalifikujš się do

ograniczonych ćwiczeń indywidualnych, za� chorzy klasy IV nie mogš w

ogóle brać udziału w ćwiczeniach ruchowe; rehabilitacji uzdrowiskowej -

ćwiczenia ruchowe tej grupy mieszczš się w granicach wyznaczonych dla

rehabilitacji szpitalnej. K. p. rehabilitacji uzdrowiskowej pozwala na

ogólnš klasyfikację chorych, za� klasyfikację szczegółowš do ćwiczeń

przeprowadza

się na podstawie prób wysiłkowych {J. L.)

kolagenozy; grupa chorób tkanki łšcznej o nieznanej etiologii, których

wspólnš cechš sš zmiany zwyrodnieniowe w tkance łšcznej ze zwyrodnieniem

włókien kolagenowych oraz nadmierna autoimmunizacja ustroju z

przesunięciem frakcji białkowych w surowicy krwi (dysgammaglobuline-mia).

Do najważniejszych k. należš:

guzkowe zapalenie tętnic, liszaj rumieniowaty. zapalenie skórno-

mię�niowe. sklerodermia i choroba go�ćcowa. Niektóre z k. odznaczajš się

dużš podatno�ciš na leczenie immunosupre-syjne (np. zapalenia skórno-

mię�nio-wego). {S. Z.-C/i.)

kolano ko�lawe; genu raigum; trwale odchylenie osi podudzia (powyżej 10 )

względem osi uda na zewnštrz. Niewielkiego stopnia jest zjawiskiem

fizjologicznym, zwłaszcza u kobiet

115 Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia

szersza miednica!. Zni>]fc7tt>i^..;ť..- � .

(szersza miednica). Zniekształcenie występuje zwykle obustronnie, nadajšc

kończynom dolnym charakterystyczny kształt litery X. Czynnikiem

wywołujšcym mogš być: płaskostopie, a zwłaszcza stopy płasko-ko�lawe.

przykurcz biodra w pozycji przywie-dzenia, krzywica, przebyty stan

zapalny stawu kolanowego, �le wygojone złamanie, zwłaszcza bliższej

nasady piszczeli i dalszej nasady ko�ci udowej. U dzieci skrzywienie może

narastać, gdyż przy�rodkowy odcinek chrzšstki nasadowej wytwarza (zgodnie

z prawem Wolffa-Delpecha) więcej ko�ci niż odcinek zewnetryn v lu -̂rot-i-

--

niach w pozycji siedzšcej (R. S.)

komfort pracy; całokształt warunków otoczenia stworzonych rękš człowieka,

które warunkujš maksymalnie dobre samopoczucie. Na k. p. wpływa:

odpowiednie o�wietlenie pomieszczenia pracy, wła�ciwa temperatura na

stanowisku roboczym (powietrze o wła�ciwej wilgotno�ci, wymiana zużytego

powietrza), brak hałasu, optymalna przestrzeń dla ršk i nóg na stanowisku

roboczym, blisko�ć w. c., umywalni itp., kšcik wypoczynkowy w pobliżu

stanowiska roboczego, odpowiednie plastyczne ro-wia-'""1-- " -'

- ..^^,^Ť-_yiiRuwy w . "..... ^w.^^i-na; wiece) KO�CI niż pobliżu

stanowiska roboczego, odpo-

odcinek zewnętrzny. Może to być przy- więdnie plastyczne rozwišzanie

cało�ci czynš niedorozwoju kłykcia zewnętrz- wnętrza, w którym znajduje

się pranego i wystšpienia nawykowego zwich- cewnik. To ostatnie wymaganie

od-niecia rwi-.i-; u/ i - � no�nie komfortu pracy różni się od

poprzednich. Mie�ci w i" "�'- --'-'

.^_ ...Jnriti Acwiięirz-nego i wystšpienia nawykowego zwich- ^,..."p^...^

uu-nięcia rzepki. W leczeniu trzeba no�nie komfortu pracy różni się od

uwzględnić czynniki etiologiczne (znie- poprzednich. Mie�ci się w nim

problem kształcenie stopy, krzywica, stan za- estetyki wnętrz i form

przemyslo-Dalnv ifn i rťo-". -;- � wych - nazywany architekturš wnętrz

przemysłowych. (Z. ;V.)

Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (KIZ); zespół

specjalistów działajšcy w ramach -> Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,

którego zadaniem jest orzekanie o inwalidztwie dla celów rentowych,

rehabilitacji zawodowej i innych. Komisję tworzš: 2 lekarze,

przedstawiciel wydziału zdrowia i opieki społecznej zajmujšcy się

rehabilitacjš zawodowš oraz przedstawiciel Zakładu Ubezpieczeń

Społecznych. KIZ działa na 2 szczeblach: jako komisja obwodowa i

wojewódzka. Zadaniem komisji wojewódzkiej jest rozpatrywanie odwołań od

decyzji obwodowych KIZ. Do zadań KIZ należy również kontrolowanie

zakładów pracy pod względem: a) prawidłowo�ci zatrudniania inwalidów

(zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami lekarskimi: b) ożliwo�ci

dalszego zafni^"'""-" :-

^ ",-". ^..yi^n^nc (zniekształcenie stopy, krzywica, stan zapalny itp.).

Dšży się więc do usunięcia lub zmniejszenia wadliwego ustawienia biodra,

ko�lawo�ci stóp. odcišżenia kolan - przez zmniejszenie nadwagi ciała,

wyłšczenia pozycji rozkrocznej z zabaw i ćwiczeń, podwyższenia przy-

�rodkowego brzegu stopy za pomocš wkładki lub podwyższenia od .tej strony

obcasa. Niekiedy stosuje się aparaty redresujšce (zwłaszcza na noc). W

okresie pó�nym, w zniekształceniu utrwalonym - stosuje się leczenie

operacyjne (osteotomie korekcyjne). {J. A.)

kolumna do ćwiczeń oporowych z ławeczkš tapicerowanš; przeznaczona jest

do ćwiczeń oporowych w pozycji stojšcej, siedzšcej i leżšcej przodem i

tyłem. Na urzšdzeniu tym stosować można ćwiczenia oporowe dla kręgosłupa.

brzucha, karku, kończyn górnych, kończyn dolnych aż do wycišgów włšcznie.

Jest to proste rusztowanie z kompletem bloczków i obcišżników. dajšcych

możliwo�ć dawkowania oporu wzdłuż pionu; tapicerowanš ławeczkę

wykorzystuje się przy ćwicze-

możliwo�ci dalszego zatrudnienia inwalidów (typowanie stanowisk pracy

odpowiednich dla inwalidów); c) opieki rehabilitacyjnej i socjalno-

bytowej

kompensacja

nad zatrudnionymi inwalidami. Zob. tez grupy inwalidów. (T. M.)

kompensacja; złożony proces dokonujšcy się w ustroju, zmierzajšcy do

wyrównania jego braków, zastšpienia czynno�ci uszkodzonych narzšdów i

przystosowania się do �rodowiska w warunkach morfologicznych i

czynno�ciowych schorzeń lub urazów. Procesy kompensacyjne polegajš

przeważnie na odtwarzaniu czynno�ci całego narzšdu ruchu lub

poszczególnych jego czę�ci za pomocš �rodków zastępczych organizmu

ludzkiego. Wyrównanie zaburzeń czynno�ciowych przebiega na drodze

odruchowo-warunkowej, w �cisłym powišzaniu z działaniem analizatora

kinestetycznego, którego podstawš działania jest jednak konieczno�ć

stałego dopływu bod�ców do-�rodkowych. Zakres kompensacji uszkodzeń

układu nerwowego zależy od:

l) stopnia dojrzało�ci uszkodzonej struktury (uszkodzenie struktur

niedojrzałych, np. w mózgu dziecięcym, narusza równowagę wielu układów i

jest szczególnie trudne do skompensowania): 2) stopnia zróżnicowania

uszkodzonej czynno�ci (najtrudniej podlegajš k. czynno�ci najwyżej

zróżnicowane. np. precyzyjne ruchy palców ršk); 3) stopnia zlokalizowania

czynno�ci w morfologicznie odrębnych strukturach układu nerwowego

(najłatwiej niektóre złożone czynno�ci psychiczne realizowane dzięki

integracyjnej funkcji całej kory mózgu, najtrudniej - czynno�ci

okre�lonych u-kładów swoistych zarówno kory mózgu. jšder podstawy, jak i

rdzenia);

4) wielko�ci i lokalizacji ogniska chorobowego w układzie nerwowym (k.

jest tym większa, im mniejsze jest ognisko chorobowe i na im bardziej

rozległym podłożu anatomicznym danej czynno�ci zlokalizowane; największa

w okolicy kory mózgu). W obrębie narzšdu ruchu k. mogš zostać

objęte zaburzenia dynamiczne, statyczne lub formy mieszane, a także

ubytki anatomiczne, upo�ledzenie czucia, zaburzenia równowagi itp.

Rozróżnia się dwa typy k. zaburzeń dynamicznych. K. bezpo�rednia

następuje przez zastšpienie sił mię�ni siłami działajšcymi tak samo lub

podobnie. zazwyczaj w bliskim sšsiedztwie. K. po�rednia występuje wtedy,

kiedy uszkodzeniu ulega cała grupa mię�ni i nie ma sił działajšcych

podobnie. Polega ona na zastšpieniu ruchu niemożliwego do wykonywania

ruchem bšd� ruchami najbardziej użytecznymi do wykonania zamierzonej

czynno�ci. K. zaburzeń statycznych dotyczy najczę�ciej zagięć osiowych

kończyn dolnych lub kręgosłupa albo skrócenia jednej z kończyn. Jest ona

objawem ruchu ortostatycznego, który zapewnia pionowe ustawienie ciała

przez umieszczenie �rodka ciężko�ci ciała ponad płaszczyznę podparcia. W

tym przypadku dochodzi do tworzenia i utrzymania przeciwwygięć w

odcinkach sšsiednich, dostatecznie ruchomych. Na przykład czynno�ciowe

skrócenie jednej z kończyn wskutek zagięcia osi, może zostać wyrównane

przez końskie ustawienie stopy w stawie skokowo-goleniowym. K. za burzeń

mieszany c h s taty czno-dy n a-micznych stwarza największe trudno�ci

zarówno choremu, jak i zespołowi leczšcemu. W niektórych przypadkach k.

może wywołać szereg niekorzystnych zmian w ustroju przez nadmierne

obcišżenie układu kršżenia oraz odcinków kompensacyjnych. Czasem

odtworzenie czynno�ci zastępczych, niefizjologicznych, obcišża w znacznej

mierze również i inne narzšdy. a zwłaszcza narzšdy zmysłów i psychikę

człowieka. Znaczne możliwo�ci kompensacyjne wišżš się z plastyczno�ciš

analizatora kinestetycznego. Plastyczno�ć ta jest zdecydowanie

117

większa u dzieci, co pozwala liczyć u nich na korzystniejszy rozwój

mechanizmów kompensacyjnych. W celu uniknięcia wytworzenia się

nieprawidłowych stereotypów, zwłaszcza dynamicznych, k. nie powinna

przebiegać samoistnie, lecz musi być kierowana. Jakkolwiek możliwo�ci

kompensacyjne zależš od wielu czynników (rozległo�ć uszkodzenia, jego

przyczyna, wiek chorego i ogólny stan pozostałych narzšdów), to znaczna

rola przypada jako�ci uruchomionych mechanizmów wyrównawczych, pod

wpływem wła�ciwych metod leczenia, systematycznego leczniczego

usprawniania, odpowiedniego zaopatrzenia ortopedycznego, bšd� też

przeprowadzonych operacji. Wyniki sš jednak nietrwałe i wymagajš

podtrzymania na drodze systematycznego treningu. (Z. N., S. Z.-Ch.)

kompensacja kognitywna -> kompensacja poznawcza

kompensacja percepcyjna; rodzaj -> kompensacji występujšcy u niewidomych

i głuchych, polegajšcy na podniesieniu poziomu sprawno�ci całego procesu

percepcji (spostrzegania) w zwišzku z brakiem lub znacznym ograniczeniem

jednego ze zmysłów (wzroku u niewidomych lub słuchu u głuchych). W tym

przypadku udoskonaleniu podlega cały ich system percepcji, tworzšcy

zintegrowanš i wzajemnie uwarunkowanš cało�ć. Dzięki temu zachowane

zmysły nabierajš dla niewidomych i głuchych nowego znaczenia i warto�ci,

albowiem potrafiš oni spostrzegać w otoczeniu takie cechy przedmiotów i

zjawisk oraz ich różnice, których nie spostrzegajš osoby widzšce i

słyszšce. M. Grzegorzewska stara się wyja�nić zjawisko k. p. za pomocš

teorii Pawiowa o wyższych czynno�ciach nerwowych, a zwłaszcza tzw.

dynamicznych układów strukturalnych, umiejscawiajšc je

kompensacja werbalna

w sferze psychologicznej, a nie fizjologicznej. Zob. też kompensacja

poznawcza. {T. M.)

kompensacja poznawcza; rodzaj kompensacji występujšcej u niewidomych i

głuchych, polegajšcy na przejęciu utraconej lub uszkodzonej funkcji

jednego zmysłu (wzroku u niewidomych i słuchu u głuchych) przez

pozostałe. Istniejš różne teorie starajšce się wyja�nić to zjawisko. Zob.

też: kompensacja percepcyjna, kompensacja sensoryczna. {T. M.}

kompensacja sensoryczna; dawna teoria starajšca się wyja�nić wyższš

sprawno�ć zachowanych zmysłów u niewidomych i głuchych, na skutek braku

lub uszkodzenia jednego ze zmysłów (wzroku u niewidomych i słuchu u

głuchych). W przeciwieństwie do teorii -> kompensacji percepcyjnej teoria

k. s. przyjmowała, że udoskonaleniu podlegajš funkcje receptorów, a więc

czę�ć obwodowa narzšdów zmysłów. Wyniki badań eksperymentalnych nie

potwierdziły słuszno�ci tej teorii. (T.M.)

kompensacja słowna -> kompensacja werbalna

kompensacja spostrzeżeniowa -ť

kompensacja percepcyjna

kompensacja werbalna; forma kompensacji występujšca u osób z defektem

wzroku (-ť niewidomych i -> niedowidzšcych). Polega ona na zastępowaniu

funkcji brakujšcego lub uszkodzonego narzšdu wzroku poprzez

intensywniejsze wykorzystanie funkcji poznawczej mowy (słów), w celu

uzyskania informacji o przedmiotach i zjawiskach z otaczajšcego �wiata na

podstawie opisu, wyja�nień, instruktażu. W ten sposób słowa sš no�nikiem

takich samych tre�ci poznawczych, jakich widzšcym dostarcza wzrok. K. w.

może stanowić: l) uzupełnienie informacji uzyskanych przez osoby z

defektem wzroku za pomocš pozo-

kompleksowa ocena zdolno�ci do pracy inwalidów

118

stałych zmysiów; 2) zastšpienie informacji, które człowiek widzšcy

uzyskuje za pomocš wzroku, informacjami przekazanymi werbalnie (słownie).

{T. M.}

kompleksowa ocena zdolno�ci do pracy inwalidów -> ocena zdolno�ci do

pracy inwalidów

kompleksowo�ci zasada -> zasada kompleksowo�ci

kompleksy w psychoanalizie; swoiste pojęcia wprowadzone przez C. G. Junga

do psychoanalizy, wskazujšce na silny wpływ spychanych przez jednostkę w

pod�wiadomo�ć my�li i przeżyć, na aktualne postępowanie i przeżywane

konflikty. Jung wprowadził pojęcie ogólnej energii psychicznej w miejsce

energii psychoseksualnej {libido), opisywanej przez Freuda. Podobnie jak

Freud. Jung przypisywał rolę kompensujšcš i komplementarnš opisywanym

przez siebie kompleksom w rozwoju ego. Z wielu typów kompleksów, o jakich

wypowiadajš się psychoanalitycy, do najczę�ciej analizowanych należy

kompleks Edypa, pojawiajšcy się u dziecka około 3-4 lat, gdy obraz matki

jako osoby mu najbliższej zaczyna nabierać innego charakteru. Dziecko

odkrywa, że nie jest jedynš osobš wokół której skupia się zainteresowanie

matki, że ojciec odgrywa istotnš rolę i jest postaciš znaczšcš w

rodzinie. Dziecko jest zmuszone dzielić się matkš z ojcem i na tym tle

rodzi się kompleks Edypa, w którym ojciec zaczyna być traktowany jako,

rywal, je�li chodzi o zdobywanie względów matki. Znane sš także inne

kompleksy odnoszšce się do wyja�niania osobowo�ciowych mechanizmów

różnego typu zachowań. Z bardziej popularnych można wymienić: kompleks

Herostratesa, kompleks Diany i in. {T. G.)

komputeryzacja w rehabilitacji; wykorzystanie systemu automatycznego

analizowania danych uzyskanych w diagnozie za pomocš zakodowanych

informacji. Komputeryzacja w r. odgrywa istotnš rolę w dużych placówkach.

gdzie konieczne jest zajmowanie się jednocze�nie wieloma różnorodnymi

danymi zwišzanymi z diagnozš, terapiš, protezowaniem, badaniami

dodatkowymi itp. Cyfrowe maszyny liczšce z odpowiednio przygot-wanymi

programami ułatwiajš szybkie dokonywanie analizy informacji i pozwalajš

prowadzić poważne prace badawcze. (T. G.)

komunikacja bezsłowna; porozumiewanie się bez użycia skodyfikowanych form

językowych w potocznym rozumieniu tego słowa. K. b. występuje w �wiecie

zwierzšt, dla których w obrębie okre�lonego gatunku istnieje szereg

sygnałów oznaczajšcych ważne dla życia sytuacje. K. b. towarzyszy aktom

słownego porozumiewania się jako składnik dodatkowy, odgrywajšcy jednak

istotnš rolę w procesie komunikowania się. U dzieci w wieku przedszkolnym

k. b. stanowi do�ć częstš formę przekazywania informacji, �wiadczšcš o

dużym ładunku emocjonalnym. Na k. b. składa się bogaty repertuar gestów,

postaw ciała, mimiki, zachowań, z czego nie zawsze zdaje się w pełni

sprawę. Ta forma porozumiewania się ma duże znaczenie dla przekazywania

informacji w�ród głuchych i tych wszystkich, którzy majš trudno�ci w

ekspresji słownej. {T. G.)

komunikacja totalna; porozumiewanie się osób głuchych wykorzystujšce

wszelkie dostępne �rodki zarówno wchodzšce w zakres mowy ustnej, jak

migowe), obejmujšce ekspresję gęsiowš, różne formy kodów manualnych,

pismo, symbole graficzne. Tendencje do propagowania k. t., zapoczštkowane

w USA, rozpowszechniły się w wielu krajach i wpłynęły

119

m. in. na modyfikację programów w szkołach dla głuchych. (T. G.)

konfabulacja; zespół zaburzeń w my�leniu polegajšcy na tworzeniu

zmy�lonych tre�ci, obserwowany w przebiegu niektórych schorzeń

psychicznych. K. łšczy się z tendencjami do opowiadania fantastycznych,

niepraw-dziwyoh faktów, występuje łšcznie ze skłonno�ciami

perseweracyjnymi: obserwowana m. in. w psychozie alkoholowej Korsakowa.

{T. G.)

konspekt ćwiczeń; zapis każdej jednostki terapeutycznej prowadzonej w

dziale kinezyterapii ogólnej. Dotyczy przede wszystkim ćwiczeń o-

gólnokondycyjnych i ćwiczeń w wodzie. Składa się z czę�ci wstępnej i

szczegółowej. W czę�ci wstępnej należy okre�lić cel, jaki zamierza się

zrealizować w danej jednostce. Dodatkowe informacje to liczebno�ć grupy,

miejsce ćwiczeń, czas ich trwania, przybory i przyrzšdy użyte do

realizacji celu oraz nazwisko prowadzšcego. Czę�ć szczegółowa zawiera

kolejno�ć ćwiczeń, ich dokładny opis oraz liczbę powtórzeń każdego

ćwiczenia. Kolejno�ć ćwiczeń musi być dobrana zgodnie z celem ćwiczeń i

ogólnymi zasadami budowy konspektu. (A. Z.)

kontrola ortotyczna ruchów w stawach kończyny; kontrola ruchów polegajšca

na: mechanicznym ograniczeniu ich zakresu, całkowitym ich wyłšczeniu,

wspomaganiu lub zastępowaniu sił mię�niowych w realizacji ruchów,

stwarzaniu mechanicznych oporów dla mię�ni antagonistów, elektrycznym

pobudzaniu, pozbawionych dopływu bod�ców fizjologicznych, grup

mię�niowych zdolnych do czynnego skurczu. (H. G., T. M.)

końcówka wyspecjalizowana protezy kończyny górnej; przyrzšd często w

postaci narzędzia, przeznaczony do wykonania �ci�le okre�lonych

czynno�ci, umieszczony na obwodowym

kortykoterapia

końcu protezy kończyny górnej. Rozróżnia się k. w. protezy kończyny

górnej czynne i bierne. Czynne odznaczajš się ruchami roboczymi, do

których realizacji wykorzystuje się -> �ródło energii protezy kończyny

górnej: nie spełniajš tego warunku bierne. Przykładami k. w. protezy

kończyny górnej sš: uchwyt spawalniczy, końcówka do pisania na maszynie,

nożyczki, widelec itp. {H. G., T. M.)

koordynacja ruchu; współdziałanie fizjologicznych mechanizmów nerwowych

zapewniajšce wykonanie zadania ruchowego zgodnie z programem ruchu.

Sprowadza się to do cało�ciowego sterowania ruchem na różnych poziomach

o�rodkowego układu nerwowego. Szczególnie istotnš rolę w k. r. spełnia

móżdżek. {A. K.)

korelacja; zależno�ć występujšca między poszczególnymi cechami

(zmiennymi), dajšca się wyrazić w postaci liczbowego współczynnika

zwanego współczynnikiem k. Główna koncepcja k. opiera się na założeniu,

że istniejš zależno�ci między wieloma cechami występujšcymi u istot

żywych, mieszczšcymi się zarówno w kategorii cech fizycznych, jak i

psychicznych. Istnieje wiele różnych sposobów obliczania współczynników

k., z których najbardziej znanymi sš opracowane przez Ch. Spearmana

(1904), K. Pear-sona (1896). G. U. Yule'a (1907). \ (T. G.)

kortykoterapia; steroidoterapia; stosowanie w celach terapeutycznych

leków pochodnych grupy hormonów kory nadnerczy - glikokortykoidów. Leki

te (hydrokortyzon, Enkorton" i wiele innych) wykazujš silne działanie

przeciwalergiczne i przeciwzapalne. Znoszš skurcz mię�ni gładkich i

obrzęk wywołany mechanizmem alergicznym. Zmniejszajš jednak poza tym

ogólnš odczynowo�ć ustroju, w tym mechanizmy obronne przeciwbakteryjne i

kostka do nauki alfabetu Braille'a

12ft|

przeciwwirusowe. Mogš wywołać inne niepożšdane działania uboczne. W

leczeniu przewlekłym powinny być stosowane wyłšcznie przez lekarzy

specjalistów. (J. J.)

kostka do nauki alfabetu Braille'a;

kubarytm nastawny; sze�cian o wymiarach 30 x 30 mm, podzielony na trzy

równe czę�ci połšczone tak, że można je wzajemnie względem siebie obracać

wokół wspólnej osi. Na trzech �ciankach poszczególnych czę�ci sze�cianu

znajduje się jeden lub dwa wypukłe "punkty". Czwarta �cianka jest

"pusta", czyli gładka. Odpowiednie ustawienie trzech czę�ci kostki

umożliwia ułożenie "litery" sze�cio-punktowym alfabetem Braille'a. (R.

S.)

kostnienie pozastawowe neurogcnne:

procesy przekształcania okołostawowych tkanek miękkich w tkankę kostnš,

obserwowane głównie w przypadkach niedowładów po ciężkich urazach rdzenia

kręgowego, czaszki i pnia mózgu. Jedna z przyczyn wczesnego powstawania

utrwalonych przy-kurczów stawowych. Patomechanizm zmian nie jest jasny.

(S. Z.-Ch.)

kosz biodrowy; l) odpowiednik -> leja kikutowego protezy kończyny w -*

protezie kończyny dolnej. Obejmuje miednicę, stwarzajšc podparcie masy

ciała pod guzem kulszowym po stronie amputowanej kończyny i stabilizuje

protezę na miednicy. W przypadku amputacji kończyny dolnej wraz z czę�ciš

miednicy podpiera masę ciała pod łukami żebrowymi i podtrzymuje trzewia

po stronie amputowanej czę�ci miednicy. Łšczy się z czę�ciš udowš protezy

za po�rednictwem -> stawu biodrowego protezy kończyny dolnej;

2) czę�ć konstrukcji obejmujšca miednicę w -ť ortezie kończyny dolnej

stabilizujšcej staw biodrowy lub w ortezie tułowia. {H. G., T. M.)

koszykówka na wózkach; gra zespołowa dla osób z uszkodzeniem rdzenia

kręgowego (-ť grupa startowa inwalidów IV), poruszajšcych się na wózku;

udział dwóch drużyn liczšcych po dwunastu zawodników, z których pięciu w

czasie gry może jednocze�nie przebywać na boisku. Drużynę na boisku

stanowiš zawodnicy, których suma punktów obliczona w oparciu o stopień

poszkodowania jest nie wyższa niż 14. Podstawš oceny jest miejsce

uszkodzenia rdzenia kręgowego oraz stopień niedowładu kończyn dolnych,

tak więc: a) ThlO i powyżej z kompletnym porażeniem kończyn dolnych - l

punkt; b) ThlO i powyżej z niekompletnym porażeniem kończyn dolnych - 2

punkty: c) poniżej ThlO z kompletnym porażeniem kończyn dolnych - 3

punkty; d) poniżej ThlO z niekompletnym porażeniem kończyn dolnych - 4

punkty; e) uszkodzenie ogona końskiego - 5 punktów. Punkty muszš być

zaznaczone na wózku zawodnika obok numeru startowego. Kryteria oparte o -

> klasy startowe inwalidów majš na celu wprowadzenie do gry zawodników z

całkowitym porażeniem kończyn dolnych. K. na wózkach ma szczególne

warto�ci rehabilitacyjne - podnosi sprawno�ć w poruszaniu się,

przystosowuje inwalidę do działania w różnych sytuacjach, stanowi

pasjonujšcš rozrywkę, wzmaga kompensację, podnosi ogólnš kondycję itp.

{J. D.)

koturn; zewnętrzna, pogrubiona znacznie warstwa podeszwy buta, w celu

wyrównania skrócenia kończyny lub w innych celach, np. kosmetycznych. (H.

G.. T. M.)

kršżenie mózgowe; samoregulujšcy się, sprzężony zwrotnie z kršżeniem

ogólnoustrojowym, system stałego przepływu krwi przez naczynia mózgowe,

zapewniajšcy czynno�ć o�rodkowego układu nerwowego. Dopływ krwi następuje

- przez dwie pary

121

dużych tętnic (szyjnych i kręgowych), które łšczšc się w mózgu w tzw.

koło tętnicze zapewniajš główny układ kršżenia obocznego. (S. Z.-Ch.)

kretynizm; matołectwo; wrodzona niedoczynno�ć tarczycy połšczona z

obniżeniem napięcia mię�niowego oraz upo�ledzeniem umysłowym,

przekazywana przez dziedziczenie recesywne. Osoby z k. charakteryzujš się

specyficznymi cechami budowy ciała, małym wzrostem, zaburzeniami w

rozwoju psychoruchowym, opó�nieniami w rozwoju ko�ćca. Leczenie mało

skuteczne, natomiast niezbędnejest wczesne zapewnienie rehabilitacji

celem uzyskania podstawowej niezależno�ci życiowej, która jest

ograniczona z powodu upo�ledzenia umysłowego

(T. (i.)

kręczszyi; wadliwe ustawienie głowy z przymusowym skręceniem i

pochyleniem ku jednemu barkowi oraz jednoczesnym zwróceniem twarzy w

stronę przeciwn.l i ku aór/e. (./, A'.)

k ręcz szyi kurczowy; zespół ruchów mimowolnych, w obrębie mięsni szyi,

pojawiajšcych się co kilka, kilkana�cie sekund, o nieznanej etiologii.

Przebieg najczę�ciej stacjonarny, niekiedy z samoistnym wycofywaniem się

objawów po pewnym czasie. Leczenie zachowawcze mało skuteczne. W ciężkich

przypadkach - operacyjne (radikulo-tomia, zabiegi stereotaktyczne na

układzie pozapiramidowym). Stosuje się psychoterapię oraz ćwiczenia

ruchowe z wykorzystaniem łagodzšcego wpływu indywidualnie dobranych

bod�ców czuciowych, kinestetycznych i zmysłowych. (.7. K.}

kręcz szyi wrodzony; zaburzenia rozwojowe mię�ni szyi (możliwo�ć u-razu

okołoporodowego) ze skróceniem i zwłóknieniem (w pó�niejszym okresie)

mię�nia mostkowo-obojczykowo--sutkowego. Rzadziej, jest następstwem

zaburzeń rozwojowych kręgosłu-

kręgozmyk

pa szyjnego (zrosty czę�ciowe i całkowite kręgów, pólkręgi). Leczenie:

we wczesnym okresie - gimnastyka, masaż, rozcišganie skróconych mię�ni. W

cięższych przypadkach (od 2 roku życia) - operacyjne (przecięcie przy-

czepów przykurczonego mię�nia) z następnym unieruchomieniem w kołnierzu

ortopedycznym zapewniajšcym korekcyjne ustawienie głowy. Jednocze�nie

prowadzi się ćwiczenia czynne. autokorekcję. (J. K.)

kręgle; gra rekreacyjna i sportowa, w zależno�ci od potrzeb i możliwo�ci

uczestników uprawiana w formie współzawodnictwa indywidualnego bšd�

zespołowego, dostępna dla inwalidów we współzawodnictwie z osobami

pełnosprawnymi (fizycznie) lub wewnštrz okre�lonej -> grupy startowej

inwalidów. Kręglarstwo stanowi cenne uzupełnienie programu rekreacji

fizycznej inwalidów w zamkniętych o�rodkach rehabilitacyjnych,

opiekuńczych i leczniczych, ponieważ można je uprawiać także na wolnym

powietrzu na torach nie odpowiadajšcych oficjalnym przepisom gry w k.

Jest dostępne wszystkim prawie rodzajom inwalidztwa, a przepisy mogš być

dostosowane do istniejšcych warunków urbanistycznych i terenowych. (./.

/).) .

kręgozmyk; spondylolisthesis; przesuwanie się V, IV. rzadko III kręgu

lęd�wiowego ku przodowi w stosunku do kręgu położonego niżej lub ko�ci

krzyżowej. Przemieszczenie znacznego stopnia możliwe jest po przerwaniu

cišgło�ci łuku (spondylolysis). Przerwanie to następuje najczę�ciej u

podstawy górnego wyrostka stawowego. Nie ma jednolitego poglšdu, czy ma

ono charakter złamania z przecišżenia, czy też zaburzenia kostnienia,

predysponujšcego do tego schorzenia. Najczę�ciej wyróżnia się cztery

stopnie przemieszczenia: l) do 1/4 szeroko�ci trzonu;

kręg przej�ciowy

2) o połowę trzonu; 3) do 3/4 trzonu;

4) całkowite. Schorzenie może trwać latami bez narastania przemieszczenia

i bez wyra�niejszych dolegliwo�ci. Niekiedy występujš bóle okolicy

lęd�wio-wo-krzyżowej. nasilajšce się w czasie ciężkiej pracy, wysiłków,

d�wigania ciężarów. Mogš niekiedy występować zaburzenia neurologiczne

zwišzane z uciskiem bšd� nacišgnięciem korzeni. Leczenie często nie jest

potrzebne, a k. wykrywany jest przypadkowo. W razie występowania

okresowych dolegliwo�ci stosuje się �rodki przeciwzapalne. przeciwbólowe,

ogranicza aktywno�ć fizycznš, a zwłaszcza d�wiganie ciężarów. W przypadku

postępujšcego ze�lizgu trzonu, który przebiega ze znacznymi

dolegliwo�ciami bólowymi, bšd� też zaburzeniami neurologicznymi -

wskazane jest leczenie operacyjne, polegajšce na usztywnieniu kręgosłupa

w miejscu kręgozmyku z dostępu przedniego (pozaotrzewno-w'ego lub

przezotrzewnowego), tylnego (różnymi technikami) bšd� przedniego i

tylnego. {J. K.)

kręg przej�ciowy; vertehra transitiw. graniczny kręg poszczególnych

odcinków kręgosłupa, upodabniajšcy się do sšsiednich kręgów leżšcych

wyżej lub niżej. Na przykład: I kręg lęd�wiowy upodabnia się do kręgów

piersiowych, ma parę. zwykle szczštkowych, żeber (torakalizacja lub dor-

salizacja kręgu L) ). Ostatni kręg piersiowy może być pozbawiony żeber i

przyjmuje wyglšd kręgu lęd�wiowego (lumbalizacja Thi^). Ostatni kręg

lęd�wiowy może czę�ciowo lub całkowicie zrastać się z ko�ciš krzyżowš

(sakralizacja 1-5). Je�li pierwszy człon ko�ci krzyżowej nie jest z niš

zro�nięty, a tylko połšczony stawami i ma wyrostki poprzeczne, mówi się o

lum-balizacji S]. Ostatni kręg szyjny może mieć parę żeber szyjnych lub

pojedyncze żebro szyjne (torakalizacja �7).

122

Zmiany dotyczšce tylko jednej strony kręgu nazywamy hemilumbalizacjš,

hemisakralizacjš. hemidorsalizacjš. (J. K.)

krioterapia; zastosowanie zimna w celach leczniczych, najczę�ciej w

leczeniu zespołów bólowych i spastycz-no�ci mię�ni (zimne kšpiele lub

okłady, pocieranie lodem, spryskiwanie chlorkiem etylu). {S. Z.-Ch.)

krtań, wycięcie; laryngectomia: usunięcie krtani z powodu toczšcych się w

niej procesów chorobowych, najczę�ciej nowotworowych. Osoby po w. k.

tracš zdolno�ć posługiwania się głosem i wymagajš systematycznego

postępowania rehabilitacyjnego- majšcego na celu wytworzenie zdolno�ci

zastępczej w postaci tzw. głosu przełykowego, wzmocnienia podparcia

oddechowego dla artykulacji. (7'. G'.)

krwiaki mózgowe; wyra�nie odgraniczone zlewisko krwi wynaczynionej do

szczelin tkankowych mózgu lub mišższu mózgu (k. �ródmózgowy). bšd� też do

jam czaszki (k. nad-lub podoponowy), spowodowane krwotokiem pourazowym

lub samoistnym. Kliniczne objawy k. szybko narastajšcy -> zespół

wzmożonego ci�nienia �ródczaszkowego, podobnie jak w -ť� guzach mózgu.

Leczenie - operacyjne, w k. �ródmózgowych - także zachowawcze. (S. Z.-

Ch.)

krwotok; wypływ krwi poza układ krwiono�ny wskutek przerwania cišgło�ci

jego �cian iub patologicznego zwiększenia przepuszczalno�ci naczyń.

Przyczyny: choroby naczyń (miażdżyca i nadci�nienie, -ť kolagenozy),

urazy, wady rozwojowe (tętniaki, anomalie tętniczo-żylne, naczyniaki).

(S. Z.-Ch.)

krwotok �ródrdzeniowy; hematomy-elia; najczę�ciej spowodowany urazem

wylew krwi do mišższu rdzenia, rzadziej - samoistny w przebiegu chorób

lub wad rozwojowych naczyń. Objawy:

123

nagie wystšpienie zespołu poprzecznego uszkodzenia rdzenia, często z

zaburzeniem czucia typu rozszczepien-nego. Może być przyczynš pourazowej

->jamisto�ci rdzenia (syringomie-lia). [S. Z.-Ch.)

kryteria do rehabilitacji pozawalowej w uzdrowisku; warunki jakimi należy

się kierować, klasyfikujšc chorych po leczeniu szpitalnym i rehabilitacji

do rehabilitacji uzdrowiskowej, której celem jest podwyższenie sprawno�ci

wysiłkowej. Do wskazań zalicza się: l) stany wydolno�ci kršżenia nie

wymagajšce leczenia preparatami naparstnicy: 2) co najmniej względna

wydolno�ć wieńcowa, umożliwiajšca stosowanie ćwiczeń z dozowanym

obcišżeniem ; 3) brak powikłań zatorowo--zakrzepowych; 4) brak ciężkich

lub nawracajšcych zaburzeń rytmu i przewodzenia; 5) brak współistnienia

schorzeń. które uniemożliwiajš usprawnianie, jak: a) nadci�nienie

tętnicze nie kontrolowane farmakologicznie, b) objawy tętniaka serca, c)

ostre stany zapalne, d) niewydolno�ć oddechowa. e) choroby wštroby i

nerek w okresie niewydolno�ci oraz niewyrównane choroby metaboliczne

(cukrzyca, nad-czynno�ć tarczycy), f) istotne ograniczenia w zakresie

narzšdu ruchu, g) dużego stopnia zwężenia aorty i kardiomiopatia

przerostowa, h) �wieże lub niedawno przebyte zakrzepowe zapalenie żył; 6)

zdolno�ć do samoobsługi, lokomocji i podstawowej aktywno�ci życiowej. {J.

L.)

kryteria upo�ledzenia umysłowego;

podstawy, w oparciu o które dokonuje się rozpoznawanie upo�ledzenia

umysłowego. Przyjmuje się ostatnio, że należš do nich kryteria

psychologiczne. ewolucyjne, społeczne, pedagogiczne i medyczne. Przy

kierowaniu dzieci do odpowiednich placówek przeznaczonych dla

upo�ledzonych umysłowo specjali�ci starajš się brać pod

krzesło rehabilitacyjne

uwagę wszystkie te kryteria i opracować zalecenia uwzględniajšce kilka

podstawowych aspektów, w jakich należy rozpatrywać naturę i potrzeby

dzieci i młodzieży upo�ledzonej umysłowo. Przy wydawaniu orzeczeń

uwzględnienie tych wszystkich kryteriów u. u. jest nieodzownš zasadš,

którš kierujš się specjali�ci. (T. G.)

krzesło rehabilitacyjne; element rehabilitacyjnego stanowiska pracy

pozwalajšcy osobie niepełnosprawnej na wykonywanie w pozycji siedzšcej

okre�lonych czynno�ci pracy (lub innych, np. w gospodarstwie domowym).

Poszczególne podzespoły krzesła, tj.:

siedzisko, oparcie tylne i boczne, podstawa i dodatkowe wyposażenie

specjalne, umożliwiajš inwalidzie siadanie, wła�ciwš pozycję przy pracy i

wstawanie. Wyróżnia się następujšce rodzaje krzeseł rehabilitacyjnych: z

siedziskiem normalnie profilowanym jak dla ludzi zdrowych, zapewniajšcym

prawidłowe podparcie miednicy, guzów kulszo-wych oraz ud (pochylenie ku

tyłowi o ok. 5° zapobiega zsuwaniu się z krzesła); z siedziskiem

uchylnym, wyprofilowanym jak siedzisko normalne, ale przedniš czę�ciš do

połowy głęboko�ci podzielonš na dwa elementy niezależnie odchylane ku

dołowi w zakresie od 0° do 80° względem poziomu; z oparciem tylnym

normalnym, na wysoko�ci odcinka lęd�wiowego, profilowanym jak dla ludzi

zdrowych, mocowanym do wspornika przegubowo, samonastawnym; z oparciem

tylnym wysokim, na wysoko�ci odcinka krzyżowo-lęd�wiowo-piersio-wego.

sztywno połšczonym ze wspornikiem, dodatkowa poduszka lęd�wiowa

przylegajšca do oparcia jest przesuwana w pionie, przystosowane do

instalowania wyposażenia dodatkowego; z oparciem tylnym dla osób ze

skoliozš, umożliwiajšce trwałe (nie jednorazowe, a powtarzalne) odwzoro-

krzesło rehabilitacyjne dla chorych na padaczkę

124

wanie kształtu zdeformowanych wskutek skrzywienia kręgosłupa pleców;

przystosowane do instalowania wyposażenia dodatkowego: z oparciem

bocznym, wyposażone w podłokiet-niki; z podstawš jezdnš normalnš,

pięcioramiennš, wyposażonš w kółka z blokadš; z podstawš Jezdnš o

podwyższonej stabilno�ci - ciężkš;

ze specjalnym wyposażeniem dodatkowym: ograniczniki biodrowe, lęd�wiowe,

klatki piersiowej, podgłówek, podnóżek, pas bezpieczeństwa. (R. S.)

krzesło rehabilitacyjne dla chorych na padaczkę; przeznaczone dla chorych

na padaczkę Jacksona, ze stanami "absence", stanami pomrocznymi, do pracy

i użytku domowego. Podstawa krzesła o zwiększonej stabilno�ci (ciężka)

przeciwdziała gwałtownym wychyleniom ciała do przodu i na boki w czasie

ataku; siedzisko normalne;

regulacja wysoko�ci siedziska pozwala na dostosowanie do wymiarów

użytkownika i wysoko�ci stanowiska pracy. Oparcie tylne wysokie, z

poduszkš lęd�wiowš i podgłówkiem zapewniajšcym stabilne podparcie całych

pleców - kręgosłupa szyjnego i głowy --w czasie ataku; oparcia boczne

oraz pas bezpieczeństwa stanowiš dodatkowe zabezpieczenie przed

zsunięciem się z krzesła w czasie ataku. (R. S.)

krzesło rehabilitacyjne dla osób z dysfunkcjš kończyn dolnych z normalnym

siedziskiem; przeznaczone dla inwalidów z niewielkim osłabieniem siły

mię�niowej, z niedowładem, po urazach lub porażeniach. Przystosowane do

stanowisk pracy warsztatowej, biurowej i do użytku domowego. Regulacja

wysoko�ci siedziska i głęboko�ci oparcia plecowego umożliwia dostosowanie

wymiarów krzesła do użytkownika i wysoko�ci stanowiska pracy ; oparcia

boczne pozwalajš przenie�ć utracone funkcje ruchowe kończyn

dolnych na kończyny górne podczas siadania i wstawania: podstawa jezdna

zastępuje utracone funkcje ruchowe. umożliwiajšc "dojazd" do stanowiska

pracy. (R. S.)

krzesło rehabilitacyjne dla osób z dysfunkcjš kończyn dolnych z uchylnym

siedziskiem; przeznaczone dla inwalidów z usztywnieniem stawów

biodrowych, stawów kolanowych, po amputacjach jednej lub obu kończyn, z

protezami. Przystosowane do stanowisk pracy warsztatowej, biurowej i

użytku domowego; regulacja wysoko�ci siedziska i głęboko�ci oparcia

plecowego umożliwia dostosowanie wymiarów krzesła do użytkownika i

wysoko�ci stanowiska pracy; siedzisko uchylne zapewnia wygodne podparcie

usztywnionej kończyny lub protezy, oparcia boczne pozwalajš przenie�ć

utracone funkcje ruchowe kończyn dolnych na kończyny górne podczas

siadania i wstawania; podstawa jezdna zastępuje utracone funkcje ruchowe,

umożliwiajšc dojazd do stanowiska pracy. {R.S.)

krzesło rehabilitacyjne dla osób ze skoliozš idiopatycznš i porażeniowš;

przeznaczone dla osób z pierwszym, drugim i trzecim stopniem skrzywienia

bocznego kręgosłupa na stanowiskach pracy i do użytku domowego. Siedzisko

normalne z regulowanš wysoko�ciš. Oparcie plecowe, umożliwiajšc trwałe

odwzorowanie kształtu zdeformowanych pleców, pozwala na przyjęcie

wygodnej pozycji przy pracy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach

stosuje się wyposażenie dodatkowe w postaci ograniczników biodrowych,

lęd�wiowych lub piersiowych, które przez stabilizację bocznš tułowia

umożliwiajš ustalenie prawidłowej pozycji siedzšcej. (R. S.)

krzesło rehabilitacyjne katapultowe;

dla osób z ubytkiem siły mię�niowej, którym potrzebna jest pomoc przy

125

kształcenie pedagogów specjalnych w Polsce

wstawaniu. Przeznaczone do stanowisk pracy i do użytku domowego.

Siedzisko krzesła normalnie profilowane. wyposażone jest w mechanizm

kata-pultowy, dzięki któremu siedzisko odchylane jest ku górze pod kštem

70 °. Taki ruch wypycha siedzšcego podczas wstawania, wspomagajšc układ

mię�ni "zatrudnionych" przy wstawaniu. Siła wypychajšca siedzisko jest

regulowana w zależno�ci od potrzeby od 16 do 79 kg. Oparcia boczne

umożliwiajš podparcie i dodatkowš stabilizację ciała w końcowej fazie

wstawania. Podstawa stabilna pięcioramienna bez kółek jezdnych. Regulacja

wysoko�ci. siedziska i głęboko�ci oparcia plecowego umożliwia

dostosowanie wymiarów krzesła do użytkownika. (R. S.) krzywa dzwonowa -ť

krzywa Gaussa krzywa Gaussa; krzywa dzwonowa;

stanowi wykres ilustrujšcy normalny rozkład liczebno�ci w wynikach badań.

K. G. reprezentuje m. in. normalny rozkład ilorazów inteligencji

uzyskanych na podstawie badań większej populacji. Rozkład odbiegajšcy od

k. G., odnoszšcy się do wyników badań za pomocš okre�lonej metody,

informuje równocze�nie o tym, czy zawarte w tej metodzie zadania były

stosunkowo łatwe (rozkład prawosko�-ny) czy trudne (rozkład lewosko�ny)

dla badanych. {T. G.)

krzywa progowa słuchu; wykres sporzšdzany podczas badania audiometry-

cznego na podstawie dwóch parametrów, a mianowicie częstotliwo�ci tonu

oraz jego natężenia. Pierwszš warto�ć okre�la się w liczbie drgań na

sekundę, czyli hercach (Hz), a drugš w decybelach (dB). Istniejš krzywe

p. s. wznoszšce się, opadajšce i płaskie, a każda z nich posiada pewnš

warto�ć diagnostycznš pozwalajšcš wnioskować o uwarunkowaniach

etiologicznych. Zob. też: audiologia; audiometr. {T. G.)

kształcenie pedagogów specjalnych w Polsce; do 1958 r. odbywało się

wyłšcznie w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej (PIPS) w

Warszawie. Wobec dynamicznego rozwoju szkolnictwa specjalnego i przyjęcia

zasady posiadania przez wszystkich nauczycieli wyższego wykształcenia.

nastšpiła zmiana w systemie k. p. s. oraz zwiększeń o liczbę szkół

wyższych, przygotowujšcych kadrę dla szkolnictwa specjalnego. Od 1969 r..

obok dwuletnich studiów dla absolwentów studiów nauczycielskich -

dziennych i zaocznych, wprowadzono na PIPS 3-ietnie wyższe studia

zawodowe dla absolwentów liceów pedagogicznych. Od 1973 r. Instytut

prowadzi wyższe czteroletnie studia magisterskie stacjonarne i zaoczne

przeznaczone dla maturzystów nie posiadajšcych praktyki szkolnej. W tymże

roku utworzono także nowe o�rodki kształcenia kadr dla szkolnictwa

specjalnego w Uniwersytetach: Warszawskim, Lubelskim, Krakowskim,

Gdańskim, �lšskim, Poznańskim, Wrocławskim oraz w WSP w Szczecinie, w

Krakowie i w Częstochowie. Ponadto od 1979 r.. obok studiów

magisterskich. organizowane sš studia podyplomowe dla nauczycieli szkół

specjalnych, posiadajšcych dyplomy magisterskie nie z pedagogiki

specjalnej. Kształcenie p. s. obejmuje nie tylko przyszłych lub

aktualnych nauczycieli szkół specjalnych, ale także wychowawców

internatów w zakładach specjalnych, pedagogów specjalnych dla poradni

wychowawczo-zawodowych, reedukatorów, pracowników służb rehabilitacyjnych

i resocjalizacyjnych. Istnieje wielki niedostatek pedagogów specjalnych,

gdyż ok. 40% nauczycieli zatrudnionych w szkolnictwie specjalnym nie

posiada odpowiednich kwalifikacji, toteż uzupełniajš Je na studiach

podyplomowych i zaocznych.

kształcenie specjalne

126

127

kwasica oddechowa

Rozwój sieci zakładów specjalnych i ubytek naturalny nauczycieli wymagajš

także kształcenia nowych kadr na studiach stacjonarnych. W różnych

krajach istniejš odmienne systemy kształcenia pedagogów specjalnych. W

większo�ci sš to głównie studia podyplomowe dla nauczycieli posiadajšcych

kwalifikacje ogólnopedagogicz-ne i praktykę szkolnš. Jednakże funkcjonujš

tam także studia stacjonarne. które stanowiš bazę dla pracy naukowo-

dydaktycznej w zakresie pedagogiki specjalnej. (Z. S.)

kształcenie specjalne; dotyczy dzieci niepełnosprawnych fizycznie lub

umysłowo. wymagajšcych specjalistycznych metod i technik kształcenia.

podporzšdkowanych celowi, którym jest rewalidacja i resocjalizacja. K. s.

odbywa się zarówno w szkołach i zakładach specjalnych, jak i w szkołach

masowych realizujšcych system integracji dzieci upo�ledzonych z uczniami

pełnosprawnymi. K. s. obejmuje osoby z zaburzeniami i brakami sen-

sorycznymi. z uszkodzeniami organicznymi i schorzeniami układu nerwowego,

z upo�ledzeniem umysłowym. z zaburzeniami neurologicznymi. W Polsce

głównš formš k. s. sš szkoły specjalne, ale równocze�nie realizowana jest

w systemie szkolnym masowym czę�ciowa integracja wychowanków specjalnych.

K. s. na �wiecie odbywa się w różnych instytucjach, a mianowicie: w

klasach wyrównawczych, w klasach terapii dla dzieci z lekkimi

zaburzeniami emocjonalnymi, w długoterminowych klasach specjalnych przy

szkołach normalnych dla dzieci z trwałymi upo�ledzeniami, w instytucjach

specjalistycznych dla celów głównie o�wiatowych, w instytucjach medyczno-

o�wiatowych. Celem k. s. jest wyrównywanie i kompensowanie

nieprawidłowo�ci obniżajšcych osišgnięcia szkolne uczniów i ich

przystosowanie emocjonalne oraz społeczne, zapobieganie wtórnym

zaburzeniom rozwoju uczniów, a także realizacja tych zadań i zasad

kształcenia, które występujš w teorii i praktyce pedagogiki ogólnej. (Z.

S.)

kształcenie zawodowe inwalidów; system kształcenia zawodowego, którego

celem jest przygotowanie inwalidów" do pracy. W Polsce przyjęto

następujšce zasady k. z. inwalidów: l) wszyscy inwalidzi, którym stan

zdrowia i inne warunki na to pozwalajš, mogš korzystać z form kształcenia

zawodowego przeznaczonych dla osób pełnosprawnych (szkół zawodowych i

uczelni); 2) dla inwalidów ciężej poszkodowanych, wymagajšcych

specjalnych warunków, sš utworzone specjalne placówki, których zadaniem

jest przygotowanie ich do pracy, a mianowicie -> specjalne szkoły

zawodowe. -* zakłady rehabilitacji zawodowej, -> spółdzielnie inwalidów.

-ť zakłady szkoleniowo-produkcvjne PZG. (7~. M.)

kształcenie zawodowe specjalne;

zmierza do rewalidacji społecznej inwalidów, której ważnym elementem jest

opanowanie zawodu i podjęcie pracy w zwykłym zakładzie bšd� w zakładzie

pracy chronionej. K. z. specjalne obejmuje uczniów i absolwentów szkół

specjalnych, a także młodzież kończšcš szkoły podstawowe masowe lub

zawodowe czy licea, która uległa inwalidztwu w wyniku schorzenia lub

urazu, oraz osoby dorosłe, które stały się inwalidami i nie mogš

kontynuować dotychczasowej pracy zawodowej. K. z. specjalne prowadzone

jest przez specjalne szkoły zawodowe, zakłady ' rehabilitacji zawodowej

inwalidów podlegajšce Ministerstwu Zdrowia, 'przez spółdzielczo�ć

inwalidzkš i musi być zakończone zatrudnieniem inwalidy w zakładzie pracy

chronionej albo w zwykłym zakładzie pracy.

K. z. specjalne uwzględniajšc specyfikę procesu kształcenia, jest

integralnie zwišzane diagnozš przydatno�ci inwalidy do zawodu, z

preorientacjš i poradnictwem zawodowym, opiekš lekarskš ) rehabilitacjš,

wprowadzeniem dodatkowych pomocy technicznych. K. z. specjalne obejmuje

równocze�nie pomoc socjalno-bytowš i psychoterapeutycznš dla uczniów.

Występuje duży niedostatek szkół i instytucji zajmujšcych się k. z.

specjalnym, dysproporcja pomiędzy liczbš szkół podstawowych a zawodowych,

zwłaszcza dla upo�ledzonych umysłowo. K. z. specjalne �ci�le wišże się z

zatrudnieniem w integracji z pracownikami pełnosprawnymi albo w

spółdzielczo�ci inwalidzkiej. {2,. S.)

jkubarytm nastawny -> kostka do nauki alfabetu Braille'a

kulo-narta -> stabilizator

kumulowanie się deficytów; braki w zakresie i-ios/e/eiiólinch funkcji

poznawczych mogš dawać w efekcie poważne ograniczenia zdolno�ci uczenia

się i przystosowania dziecka do zadań, jakie podejmuje w szkole.

Kumulujšce się deficyty rozwojowe stajš się często powodem poważniejszych

zaburzeń. które bywajš nieraz większš przeszkodš w zdobywaniu niezbędnych

dla życia zdolno�ci i umiejętno�ci niż upo�ledzenie jednej wyizolowanej

funkcji. Efekt kumulowania się braków rozwojowych stanowi przedmiot

zainteresowań psychologii de-fektologicznej. klinicznej oraz pedagogiki

specjalnej. Istniejš rozbudowane systemy diagnostyczno-reedukacyjne,

majšce na celu wczesne wykrywanie, rozpoznawanie oraz oddziaływanie

wyrównawcze w stosunku do kumulujšcych się deficytów. (T. G.)

kurator społeczny; podobnie jak

kurator sšdowy jest powołany do resocjalizowania młodzieży

niedostosowanej społecznie w �rodowisku otwartym. Sšd rodzinny może orzec

nadzór kuratora jako �rodek wychowa wczo-poprawczy w stosunku do

nieletnich. Zadaniem k. s. jest udzielanie pomocy podopiecznemu oraz

kierowanie procesem jego resocjalizacji. Może on też być powołany do

opieki nad dziećmi wykazujšcymi zaburzenia w zachowaniu się i

pozostajšcymi w domu rodziców, których władza rodzicielska została

ograniczona. K. s. pracuje na zlecenie sšdu rodzinnego. Musi mieć

ukończone 25 lat, pracować zawodowo i być człowiekiem żyjšcym zgodnie z

normami spolecz-no-moralnymi. (Z. S.)

kurcz torsyjny --* dystonia torsyjna kwasica oddechowa; wzrost stężenia

kwasu węglowego (H^COi) w płynie międzykomórkowym i obniżenie pH krwi w

następstwie upo�ledzonego wydalania dwutlenku węgla przez płuca. Na pH

krwi majš wpływ ci�nienie czšstkowe (parcjalne) dwutlenku węgla (pCO-i) i

stężenie dwuwęglanów (HCO)) we krwi tętniczej. Stosunek tych wielko�ci

okre�la równanie Hen-dersona-Hasselbacha: pH = 6.1 +

'-'^O^CÓT- w l(tórym Hco?

jest składowš metabolicznš niezależnš od oddychania, pCO^ jest składowš

oddechowš. Wzrost pCO; może być wyrównany wzrostem stężenia HCOi i wtedy

pH nie zmieni się - stan taki okre�la się jako k. o. wyrównanš. W

przeciwnym przypadku wzrost pCO; spowoduje obniżenie pH, tzn. w odczynie

krwi zwiększy się zawarto�ć kwasów, co okre�la się jako k. o.

niewyrównanš. {J. J.)

L

laniinfktomia; operacyjne otwarcie kanału kręgowego (od strony tylnej)

przez wycięcie jednego lub kilku łuków kręgów. (.S'. Z.,-Ch., J. K.}

lampa kwarcowa; urzšdzenie przeznaczone głównie do na�wietlań promieniami

nadfioletowymi. W niektórych typach lamp można uzyskać dodatkowo

promieniowanie podczerwone. �ródłem promieniowania sš palniki. W

zależno�ci od mocy palnika rozróżnia się l. k. o działaniu miejscowym

(przeno�ne) i ogólnym (statywowe). Dzięki bakteriobójczemu działaniu

promieniowania nadfioletowego l. k. sš wykorzystywane do odkażania

powietrza w pomieszczeniach i sprzętów. Lecznicze oddziaływanie jest

rozległe, np. w chorobach skóry, układu oddechowego czy w chorobach

zwyrodnieniowych. (A. Z.)

lampa Minima; urzšdzenie do na�wietlań małych powierzchni ciała

promieniami podczerwonymi i widzialnymi. Na�wietlanie promieniowaniem

podczerwonym stosuje się w przewlekłych i podostrych stanach zapalnych

tkanek. (A. Z.}

lampa Sollux; urzšdzenie do na�wietlań dużych powierzchni ciała

promieniami podczerwonymi i widzialnymi. Wymienne kolorowe filtry

pozwalajš na stosowanie, zależnie od wskazań, różnych długo�ci fal

�wietlnych, np. na�wietlanie l. S. z czerwonym filtrem przyspiesza

wchłanianie płynów wysiękowych z jam ciała, wpływa korzystnie na gojenie

się zmian skórnych,

a z niebieskim filtrem - działa znieczulajšco. korzystnie w zaburzeniach

naczynioruchowych. L. S. majš w zależno�ci od przeznaczenia różnš

konstrukcję. Mogš być przeno�ne i staty- 1 wowe. {A. Z., J. K.) "g

laryngectomia -r krtań, wycięcie laryngoskopia; metoda diagnostycz-Ť na,

polegajšca na oglšdaniu kratni celem oceny stanu warunków anatomicznych i

fizjologicznych, od których . zależy prawidłowe wydobywanie głosu :

oraz artykułowanych d�więków. Szcze- ' gólnie istotne w badaniu

laryngosko-powymjest działanie rezonacyjne krtani i funkcjonowanie strun

głosowych. (T. G.)

laska; kij drewniany, metalowy lub z innego tworzywa, przyrzšd o

wielostronnym zastosowaniu. L. drewniana zakończona ršczkš służy do

podpierania się, nauki chodu osób zaopatrzonych w protezy lub aparaty

kończyn dolnych i z innymi dysfunkcjami narzšdu ruchu, jak też niewidomym

w wykrywaniu przeszkód. L. gimnastyczna, prosty kij długo�ci 90 cm,

stosowana jest w ćwiczeniach korekcyjnych, jako wzmożenie wysiłku

skierowanego na okre�lone partie mię�ni do ćwiczeń w parach oraz w

pokazach gimnastycznych. L. metalowa używana jest przez niewidomych w

miejsce wycofywanej l. drewnianej;

wykonana z lekkich rurek składanych w kilku miejscach, w cało�ci lżejsza

i dłuższa od l. drewnianej, zakończona uchwytem w kształcie gałki i pętlš

zakładanš na przegubie ręki. L. z tworzywa szklanego lub bambusowa

długo�ci 2 m zakończona pa-łškiem, stosowana przez niewidomych w mało

znanej w kraju konkurencji-> chodzie na 400 m; zawodnik trzyma prosty

koniec l. w prawej ręce, pałšk przesuwa się wzdłuż wewnętrznego

krawężnika bieżni boiska. (J. D.)

129

leczenie uzdrowiskowe w sanatorium geriatrycznym...

laska biała; laska używana przez niewidomych podczas samodzielnego

poruszania się. Stanowi ona przedłużenie ręki, dzięki czemu zwiększajš

się możliwo�ci poznawcze dotyku, jako najważniejszego zmysłu niewidomego

bioršcego udział w poznaniu rzeczywisto�ci. Za jej pomocš wykrywa on

przedmioty (przeszkody) na drodze i w ten sposób chroni się przed

niebezpiecznymi zderzeniami z nimi, okre�la ukształtowanie nawierzchni

oraz przypuszczalnš wielko�ć i rozmiary przedmiotów i różnych urzšdzeń.

B. l. niewidomego, z uwagi na inne funkcje niż tzw. laska podpórcza

używana przez ludzi w starszym wieku, jest dłuższa, nieco cieńsza i

lżejsza, wykonana z aluminium lub tworzywa sztucznego. Stanowi ona także

dla osób innych znak rozpoznawczy osoby niewidomej. (T. M.)

leczenie kompleksowe padaczki; system cało�ciowego postępowania

medycznego. obejmujšcy diagnostykę, terapię i rehabilitacje chorych z

padaczkš. L. k. padaczki powinno obejmować cišgłš diagnostykę medycznš

(ogólnš i specjalistycznš), a także psychologicznš i społecznš, wła�ciwe

leczenie farmakologiczne, a w razie potrzeby neurochirurgiczne,

psychiatryczne, psychoterapeutyczne, orzecznictwo, poradnictwo zawodowe i

rehabilitację. {W. K.)

leczenie manualne; manipulacje lecznicze. zabiegi wykonywane rękami

leczšcego. najczę�ciej u chorych z zespołami bólowymi kręgosłupa. (S. Z.-

Ch.)

leczenie ułozeniowe w pneumonofogii;

wykorzystanie zmian ruchomo�ci �cian klatki piersiowej i przepony oraz

działania siły cišżenia w różnych pozycjach ciała dla celów

terapeutycznych i kinezyterapii. W ułożeniu ciała na boku zniesiony jest

oddechowy ruch żebrowy i pogłębiony ruch kopui

9 ~ Encł fdopedyc/ny stou-nik rehabilitacji

przepony w dolnej połowie klatki piersiowej, natomiast w górnej połowie -

ruch żebrowy jest zwiększony, a ruch oddechowy przepony jest niewielki.

Boczne zgięcie kręgosłupa piersiowego powoduje pogłębienie ruchu przepony

i zniesienie ruchu żebrowego w połowie klatki piersiowej od strony

skrzywienia. W drugiej połowie klatki piersiowej ruch żeber i przepony

jest odwrotny. L. u. stosowane jest w leczeniu wysiękowych zapaleń

opłucnej (chory leży na zdrowym boku), w odmie opłucnej, w ćwiczeniach

wpływajšcych wybiórczo na ruch odpowiedniej kopuły przepony i ruch

żebrowy odpowiedniej połowy klatki piersiowej oraz w celu drenażu

oskrzeli. {J. J.)

leczenie uzdrowiskowe w sanatorium geriatrycznym - przeciwwskazania; do

sanatorium geriatrycznego mogš być skierowane osoby stare, lecz zdolne do

samoobsługi w zakresie poruszania się. mycia, ubierania, których stan

psychiczny umożliwia kontakt i współpracę z personelem leczšcym, które

majš zachowanš wydolno�ć kršżenio-wo-oddechowš i kontrolujš funkcje

zwieraczy. Zaawansowany wiek kalendarzowy nie stanowi przeciwwskazań,

gdyż istotny jest stan biologiczny ( -> wiek biologiczny).

Przeciwwskazania obejmujš następujšce choroby: l) nowotwory: 2) choroby

psychiczne - znacznego stopnia otępienia umysłowe lub zmiany

charakterologiczne utrudniajšce kontakt i współżycie z innymi osobami: 3)

choroby zaka�ne oraz nosicielstwo duru i czerwonki; 4) niewydolno�ć

kršżenia nie dajšca się wyrównać lekami; 5) stan po zawale serca w

okresie pierwszych sze�ciu miesięcy; 6) nadci�nienie tętnicze III i IV

okres; 7) blok przedsionko-wo-komorowy II i III stopień; 8) częste

napadowe częstoskurcze komorowe; 9) wielokrotnie przebyte udary mózgowe;

10) niewydolno�ć oddecho-

lej kikutowy protezy kończyny

wa znacznego stopnia; 11) zakrzepowe zapalenie żył lub inne powikłania

zakrzepowe przebyte w cišgu ostatnich sze�ciu miesięcy; 12) żółtaczki

różnego pochodzenia; 13) marsko�ć wštroby z niewydolno�ciš mišższu

wštroby lub zaburzeniami kršżenia wrotnego; 14) ostre stany zapalne

stawów i zmiany przewlekłe, jeżeli powodujš znaczne ograniczenie

ruchomo�ci z niezdolno�ciš do samoobsługi;

15) znaczny przerost gruczołu krokowego, z zatrzymywaniem moczu i

konieczno�ciš cewnikowania; 16) przewlekłe zapalenie nerek i dróg

moczowych w okresie niewydolno�ci nerek lub zaostrzeń infekcyjnych; 17)

niedokrwisto�ci w okresie niewyrówna-nia; 18) nadczynno�ć tarczycy lub

niedoczynno�ć znacznego stopnia; 19) cukrzyca chwiejna oraz cukrzyca

powikłana. (H. Sz.)

lej kikutowy protezy kończyny; gniazdo dopasowane do kształtu kikuta

kończyny w -> protezie kończyny górnej lub w -> protezie kończyny dolnej,

stosowane w celu osadzenia protezy na kikucie. Pozwala na przejmowanie

ruchów kikuta przez protezę, a w wielu rozwišzaniach również na

przenoszenie obcišżeń zsuwajšcych protezę z kikuta. Może przenosić

obcišżenia przeciwne, co ma szczególne znaczenie w protezie kończyny

dolnej, ponieważ jej głównš funkcjš jest podparcie i przenoszenie ciężaru

ciała. Konstrukcja l. k. protezy kończyny zależy m. in. od długo�ci,

sprawno�ci i wrażliwo�ci kikuta oraz rodzaju protezy, np. dla krótkiego

kikuta ramienia w mechanicznej protezie kończyny górnej z zawieszeniem

trójcię-głowym (blokowanie stawu łokciowego), zginanie w stawie łokciowym

oraz funkcja końcówki chwytnej sterowane sš oddzielnymi -> linkami

sterujšcymi) pasowanie l. k. protezy kończyny polega na objęciu nim

wysoko

130

barku oraz łopatki i na wywinięciu na klatkę piersiowš pod pachš, w celu

dobrego zakotwiczenia protezy na kikucie, pozwalajšc m. in. na

przenoszenie przez l. k. protezy kończyny obcišżeń zsuwajšcych protezę z

kikuta;

dla �redniego kikuta ramienia w mechanicznej protezie kończyny górnej z

zawieszeniem dwucięgłowym (zginanie w stawie łokciowym i funkcja końcówki

chwytnej sterowane sš jednš linkš sterujšcš, natomiast blokowanie ' stawu

łokciowego drugš) pasowanie l. k. protezy kończyny polega na zakończeniu

jego krawędzi �cianki zewnętrznej powyżej wyrostka barkowego, a krawędzi

�cianki przy�rodko-wej poniżej linii pachowej, w celu zachowania dużej

swobody ruchów kikuta możliwych do przejęcia przez protezę, jak też

wykorzystania kikuta jako -> �ródła energii protezy kończyny górnej. Zob.

też lej pełnokontak-towy protezy kończyny; podci�nieniowy lej kikutowy.

(H. G., T. M.)

lej pcłnokoniaktowy protezy kończyny; sztywny -ť lej kikutowy protezy

kończyny dokładnie dopasowany do kształtu -> kikuta kończyny w celu

osišgnięcia możliwie największej powierzchni kontaktu z kikutem.

Umożliwia wykorzystanie napinajšcych się mię�ni do stabilizacji leja na

kikucie. Stwarza optymalne warunki przenoszenia ruchów kikuta na protezę.

Może być stosowany przy zaopatrzeniu dobrze umię�nionych, niebolesnych

kikutów uda, goleni, ramienia i przedramienia. (H. G., T. M.)

lej podci�nieniowy protezy kończyny dolnej; sztywny -> lej pełnokontakto-

wy protezy kończyny dolnej lub sztywny �ci�le dopasowany lej kikutowy z

pozostawieniem niewielkiej wolnej przestrzeni nad końcem kikuta.

Zaopatrzony jest w jednokierunkowy wentyl. Łšczy protezę z kikutem na

zasadzie podci�nienia, powstajšcego

131

w leju nieobcišżonej protezy. Stosowany jest w -> protezach uda u osób

majšcych dobrze umię�niony kikut, bez zaburzeń kršżenia, (H. G., T. M.)

lej protezy kończyny dolnej Doer-ningera; dodatkowy -ťlej kikutowy

protezy kończyny dopasowany do krótkiego kikuta goleni i odcišżajšcy

koniec kikuta. Stosowany w protezach goleni z -* tulejkš udowš i -> półkš

siedzeniowš. Porusza się wraz z kikutem w osi zewnętrznego leja goleni

protezowej. Ustabilizowany jest na kikucie za pomocš ta�m elastycznych

lub sprężyny dociskowej. Ułatwia utrzymanie krótkiego kikuta w leju i

zapobiega otarciom skóry przy ruchach kikuta. (H. G., E. M.)

leki antydepresyjne a rehabilitacja;

w działaniach rehabilitacyjnych u chorych leczonych trójpier�cieniowymi

lekami antydepresyjnymi należy uwzględnić możliwo�ć wystšpienia objawów

ubocznych, zwłaszcza takich, jak objawy z układu kršżenia (spadki

ci�nienia krwi, tachykardia, zaburzenia przewodnictwa, częstoskurcz itp.)

i dostosowywać poziom wymagań, a szczególnie wielko�ć obcišżenia

fizycznego, do aktualnego stanu somatycznego. Leki te mogš powodować

wystšpienie niepokoju, zaburzeń koncentracji uwagi, zaburzeń akomodacji,

co czasem utrudnia choremu udział w niektórych zajęciach (np.

psychoterapia grupowa, terapia zajęciowa). Dostosowywanie intensywno�ci

zajęć do stanu somatycznego, który może się zmieniać z dnia na dzień,

ważne jest zwłaszcza u pacjentów leczonych w oddziałach psychiatrycznych

z uwagi na to, że zwykle otrzymujš oni wysokie dawki leku przez dłuższy

czas. Zob. też objawy uboczne działania leków psychotropowych. (Z. K., T.

S.) leki neuroleptyczne a rehabilitacja;

podawanie neuroleptyków jest uważane za czę�ć kompleksowego procesu

leukotomia

leczenia, w którym najlepsze skutki osišga się, stosujšc różne formy

psycho- i socjoterapii łšcznie z leczeniem neuroleptykami. Należy

uwzględniać objawy uboczne działania neuroleptyków, tak aby nie stanowiły

one przeszkody w stosowaniu różnych form rehabilitacji, oraz aby na

skutek działań aktywizujšcych nie spowodować pogłębienia objawów

ubocznych. Takie objawy, jak: nadmierne zahamowanie ruchowe, senno�ć,

polekowy zespół Parkinsona, niepokój ruchowy - mogš w znacznym stopniu u-

trudniać choremu udział w zajęciach rehabilitacyjnych i wymagajš

dostosowania sposobu prowadzenia tych zajęć do aktualnych możliwo�ci

chorego. Objawy ze strony układu sercowo--naczyniowego mogš wystšpić przy

prowadzeniu terapii ruchem i różnych form rekreacji, w których od

pacjenta wymaga się wysiłku fizycznego, ponieważ istnieje

niebezpieczeństwo przekroczenia progu wydolno�ci fizycznej.

Dostosowywanie programu i sposobu prowadzenia zajęć do indywidualnych

możliwo�ci, zmieniajšcych się czasem z dnia na dzień, jest szczególnie

ważne u chorych leczonych dużymi dawkami l. n. przez długi czas. Zob. też

objawy uboczne działania leków psychotropowych. (Z. K., T. S.) lekomania

-ť uzależnienia lękowe lepko�ć my�lenia; zaburzenia my�lenia spowodowane

upo�ledzonš zdolno�ciš do zmiany tematu, co prowadzi do wydłużenia

wypowiedzi przez nieistotne drobiazgowe uzupełnienia. Występuje zwykle

wraz z rozwlekło�ciš my�lenia w -> zespole psychoorganicz-nym, zwłaszcza

w padaczce. (Z. K., T. S.) Icucotomia -ťlobotomia leukotomia; lobotomia

przedczoło-wa; jedna z metod neurochirurgicznego leczenia zaburzeń

psychicznych, polegajšca na przecięciu włókien istoty

lęk

białej płatów czołowych. W większo�ci krajów zaniechano stosowania !.

głównie z uwagi na głębokie niekorzystne zaburzenia osobowo�ci, jakie

obserwowano u wielu pacjentów po zabiegach, a także wštpliwe efekty

terapeutyczne. W Polsce l. stosowano w latach 1947-1951. (Z. K., T. S.)

lęk; poczucie zagrożenia, napięcia i niepokoju bez wywołujšcego bod�ca

zewnętrznego. Stan emocjonalny analogiczny do strachu; strach jest jednak

fizjologicznš reakcjš na realne niebezpieczeństwo. W l. występujš

zaburzenia wegetatywne (rozszerzenie �renic, blado�ć skóry, pocenie,

wysychanie wjamie ustnej, tachykardia, wzrost ci�nienia krwi,

przyspieszenie oddechu. biegunki, częste oddawanie moczu zaburzenia snu,

łaknienia oraz niepokój ruchowy). L. jest jednym z najczę�ciej

występujšcych objawów psychopatologicznych - jako zjawisko cišgłe lub w

formie napadów lęku nasilonych czasem do stanu paniki. L. występuje w -*

nerwicach i -* psychozach (depresji, schizofrenii, zaburzeniach

�wiadomo�ci). (Z. K., T. S.)

liczydło "Abakus"; pozwala na szybkie wykonywanie czterech podstawowych

działań matematycznych w układzie pištkowym. Zasada posługiwania się jest

taka sama jak zwykłym liczydłem. Ramka, do której przymocowane sš sztywne

druty z nawleczonymi kulkami, umieszczona jest w pudełku wyłożonym

filcem, który nie pozwala na samorzutne, lu�ne przesuwanie się koralików.

Każdy rzšd kulek oznaczony jest na brzegach ramki odpowiednimi znakami w

systemie Braillea. (R. S.)

ligamentiim yocale -ť więzadło głosowe

linka sterujsjca protezy kończyny górnej; cięgno łšczšce -> zawieszenie

protezy kończyny górnej z mechaniz-

132

mem ruchowym protezy w celu sterowania jego funkcjami. Na przykład:

w mechanicznej protezie kończyny górnej ruch przeprostu karku może być

przejęty przez odpowiednio skonstruowane zawieszenie protezy i przekazany

za po�rednictwem l. s. do mechanicznego stawu łokciowego w celu jego

zablokowania w wybranej pozycji zgięcia lub wyprostu przedramienia

protezy. (H. G., T. M.)

lista słów zrównoważonych fonetycz-nie; w -> audiometrii słownej

stosowane sš listy słów, które bywajš tak dobrane, aby zawierały cechy

fonetyczne nie różnišce się znacznie między sobš pod względem trudno�ci w

percepcji. Stšd przestrzegana jest jednakowa liczba sylab w listach słów

podawanych osobom badanym. Ważnym postulatem jest także to, by były to

słowa znane osobom badanym i odnoszšce się do zbliżonych pod względem

trudno�ci kategorii znaczeń. Wówczas bierze się pod uwagę zrównoważenie

semantyczne w listach słów. (7'. G.)

lobectomia -ł lobotomia, leukoto-mia

lobotomia; lohectomia, leucotomia, operacja neurochirurgiczna

zapoczštkowana przez dwóch portugalskich lekarzy: Egaza Moniza i Almeidę

Lima w 1935 r., majšca na celu spowodowanie zmniejszenia się często�ci i

nasilenia objawów psychotycznych u pacjentów szpitali psychiatrycznych.

Zabieg polegał na przecięciu dróg nerwowych łšczšcych płaty czołowe ze

wzgórzem i pod wzgórzem. Obecnie ze względów etycznych zabiegu tego nie

wykonuje się. (T. G.)

lobotomia przedcaťtowa-> "leuko-tomia

logotomy; bezsensowne grupy głosek lub sylaby stosowane przy ocenie

zdolno�ci powtarzania lub przy badaniu słyszenia mowy. L. stosuje się w

celu wyeliminowania wpływu strony znacze-

133

niowej oraz dotychczasowego do�wiadczenia językowego. (T. G.)

logopedia; dziedzina zajmujšca się problematykš usuwania zaburzeń i wad

mowy, zapobieganiem opó�nieniom w rozwoju mowy i wyrównywaniem tych

opó�nień, nauczaniem mowy dzieci głuchych. L. wykorzystuje istniejšce

dyscypliny naukowe, jak:

językoznawstwo, psychologię, pedagogikę. audiologię, foniatrię. akustykę

i inne. Logopedzi kształcš się w naszym kraju w o�rodkach uniwersyteckich

w ramach studiów podyplomowych. Kształcenie to jest organizowane przez

językoznawców interesujšcych się zagadnieniami odchyleń od normy w

procesie porozumiewania się. Od r. 1964 istnieje Polskie Towarzystwo

Logopedyczne, popularyzujšce problematykę opieki nad prawidłowš mowš,

organizujšce krajowe zjazdy naukowe i wydajšce czasopismo "Logopedia". L.

współpracuje blisko z -ť neuropsy-chologiš, -> pedagogikš specjalnš, ->

psycholingwistykš, czerpišc z tych dyscyplin wiele koncepcji i

wzbogacajšc swój warsztat badawczy. Istnieje wiele rozmaitych metod

służšcych do diagnozy i opisu występujšcych u dzieci i dorosłych

nieprawidłowo�ci w mowie, które sš stosowane w praktyce logopedycznej.

Logopedzi sš zatrudniani zarówno w o�rodkach leczniczych, jak i w

placówkach o�wiatowych. Szczególnie duże zapotrzebowanie na usługi

logopedyczne przejawiajš o�rodki kształcenia i wychowania specjalnego,

zajmujšce się dziećmi upo�ledzonymi umysłowo, głuchymi, niedosłyszšcymi.

Rehabilitacja logopedyczna stanowi obszerny dział, stale rozszerzajšcy

zakres swych oddziaływań i doskonalšcy metody postępowa-

luminacja

niš. L. jest specjalno�ciš wielodyscyplinarnš, jej zainteresowania wišżš

się z kulturš żywego słowa, zagadnieniami mowy scenicznej z jednej

strony, a z patologicznymi uwarunkowaniami zaburzeń i wad mowy - z

drugiej. W ostatnich latach dzięki postępom w dziedzinie teorii

informacji l. uzyskała nowe podstawy teoretyczne. We Francji w

powszechnym użyciu stosowane jest zamiast okre�lenia logopedia okre�lenie

ortofonia. (T. G.)

logorhea -ť słowotok

luminancja; jaskrawo�ć; jasno�ć powierzchniowa; okre�la obiektywnie

gęsto�ć powierzchniowš natężenia �wiatła, a subiektywnie decyduje o

nasileniu doznania jego jasno�ci. L. równa się stosunkowi natężenia

�wiatła do powierzchni odbijajšcej (przepuszczajšcej lub emitujšcej)

�wiatło. Jednostkš l. jest kandela. Jest to �wiatło�ć, jakš ma w kierunku

prostopadłym powierzchnia (1/600 000)m2 promiennika zupełnego w

temperaturze krzepnięcia platyny pod ci�nieniem 101 325 Pa. Ergonomiczne

racjonalne kształtowanie �rodowiska pracy wymaga, aby w polu widzenia

pracujšcego nie było powierzchni o zbyt dużej l. Jeżeli chodzi o

pierwotne �ródła �wiatła (ciała emitujšce �wiatło), to w polu widzenia

mogš się znajdować wyłšcznie lampy sygnałowe o niewielkiej l. L.

powierzchni można regulować przez ilo�ć �wiatła padajšcego na

powierzchnię lub przez niš odbijanego. Stopień pochłaniania �wiatła

zależy od rodzaju substancji tworzšcej lub pokrywajšcej powierzchnię.

Pokrywajšc powierzchnię �rodowiska pracy odpowiednio dobranymi farbami

można przy danym o�wietleniu uzyskać dowolne l. (Z. N.)

Ł

ła�nia rzymska; specjalne pomieszczenie służšce do wykonywania zabiegów

fizykalnych, w którym pod wpływem suchego ogrzanego do temperatury 40-60°

C. powietrza następuje ogólne przegrzanie ciała. Umieszczone na różnych

poziomach drewniane ławy pozwalajš na odpowiednie dozowanie ciepła. (A.

Z.)

ła�nia szafkowa; drewniana szafka, w której umieszcza się chorego na

czas zabiegu (poza szafkš znajduje się tylko głowa). Suche powietrze

wewnštrz szafki ogrzewa się do temperatury 60-80°C. (A. Z.)

łuska; rodzaj korytkowej szyny stabilizujšcej, obejmujšcej czę�ć obwodu

kończyny. Stabilizuje jeden lub więcej stawów w korzystnym funkcjonalnie

ustawieniu. Stosowana zapobiegawczo w przypadku zagrażajšcych przykur-

czów w stawach w celu korekcji przy-kurczów mię�niowych oraz poprawy

funkcji kończyny, np. stabilizacji stawu kolanowego porażonej kończyny i

umożliwienia wykorzystania jej do podparcia masy ciała lub stabilizacji

nadgarstka dla lepszego wykorzystania funkcji mię�ni zginaczy, w

przypadku porażenia prostowników po uszkodzeniu nerwu promieniowego. [H.

G., T. M.)

majaczenie; delirium; zespół zaburzeń �wiadomo�ci, orientacji,

spostrzegania i pojmowania. M. towarzyszš: podniecenie psychoruchowe,

lęk, dysforie lub podwyższony nastrój, iluzje oraz omamy, najczę�ciej

wzrokowe, niekiedy czucia skórnego, węchowe, czasem słowne. Zaburzenia

orientacji i sceniczny charakter omamów powoduje, że chory jest

przekonany, że znajduje się w miejscu pracy, na targowisku, w barze itp.

miejscach, w których często przebywał. M. spowodowane ostrym zatruciem

(np. atropinš) występuje nagle i trwa kilka godzin. M. alkoholowe

poprzedza zwykle stan predeliryjny (iluzje, niepokój, lęk, zaburzenia

snu), a w cišgu doby lub kilku dni rozwija się pełne m. z

charakterystycznym nasileniem się objawów wieczorem i w nocy trwajšce do

tygodnia. Nie leczone - często kończy się �mierciš. Złe rokuje również

przej�cie m. w �pišczkę. M. występuje także w ostrych chorobach

goršczkowych, w zatruciach, po odstawieniu dużych dawek leków

uspokajajšcych, w przebiegu leczenia �rodkami antycholinergicznymi, w

psychozach starczych, miażdżycowych, po urazach mózgu itp. (Z. K., T. S.)

makrocefalia; wielkogłowie; duży wymiar objęto�ci czaszki, często w

wyniku wodogłowia powstajšcego pod wpływem niedrożno�ci komór mózgowych,

przez które przepływa płyn mózgowo-rdzeniowy. Nierzadko wodogłowiu

towarzyszy znaczny wzrost ci�nienia �ródczaszkowego oraz upo�ledzenie

umysłowe. Celem udrożnienia dróg przepływu płynu mózgo-wo-rdzeniowego

stosuje się zabiegi neurochirurgiczne, co pozwala zapobiec wodogłowiu lub

je ograniczyć. (7-. G.)

maksymalny przepływ w szczytowej fazie natężonego wydechu;

MMFR^5_75; przepływu w l/s mierzo

ny na podstawie wykresu krzywej natężonego wydechu w odcinku zawartym

między 25 a 75% całej objęto�ci wydalanego podczas próby powietrza. Jest

powišzany z oporem przepływu, zwłaszcza w małych drogach oddechowych. (J.

J.)

małogłowie -> mikrocefalia mania; zespół objawów psychopato-logicznych

charakteryzujšcy się podwyższeniem nastroju i napędu. W m. chory przeżywa

prawie wyłšcznie przyjemne stany emocjonalne (rado�ć, wesoło�ć).

Podwyższenie nastroju upo�le-�ledza zdolno�ć prawidłowej samooceny i

oceny rzeczywisto�ci. Chory czuje się wszechstronnie uzdolniony, przeżywa

swoje osišgnięcia i możliwo�ci, nie dostrzega obiektywnych trudno�ci.

Nasilone, wyolbrzymione przekonania o własnych zaletach mogš przybrać

postać urojeń wielko�ciowych. Równolegle z podwyższeniem nastroju

występuje przyspieszenie my�lenia, dochodzšce w skrajnych przypadkach do

gonitwy my�li, w której nie można zrozumieć wypowiedzi chorego. Wzmożony

napęd przejawia się nadmiernš aktywno�ciš. Chory może podejmować

wielokierunkowe, przekraczajšce jego możliwo�ci, działania, lekkomy�lne

decyzje, np. sprzedaje dom, pożycza pienišdze ponoszšc straty finansowe.

Zaburzenia nastroju mogš też przejawiać się w formie -ť dysforii,

występujšcej szczególnie gdy chory napotyka na opór w swej nadmiernej

aktywno�ci. Do powstawa-

manipulacja

niš konfliktów w wielu wypadkach przyczynia się nie tolerowana przez

otoczenie apodyktyczna, wielko�ciowa postawa chorego, wypowiadane przez

niego obra�liwe opinie, a nawet rękoczyny. Sen w m. jest zwykle skrócony

i płytki, popęd seksualny wzmożony, w cięższych stanach mogš wystšpić

agresje seksualne. Niewielkie podwyższenie nastroju i napędu nazywa się

zespołem hipomaniakal-nym. M. występuje w -ť chorobie afektywnej

dwubiegunowej, może też wystšpić w schizofrenii, w porażeniu postępujšcym

oraz w innych psychozach na podłożu organicznym. {Z. K.. T. S.)

manipulacja; szybki, mocny ruch wykonany biernie w chorym stawie, w

którym zakres ruchu jest ograniczony. Stosowana w masażu leczniczym i

kręgarstwie. {A. Z.)

manipulacje chwytu; wystarczajšce jako�ciowo i odpowiednio silne

uchwycenie przedmiotu, konieczne do prawidłowego sterowania ruchami

zespołu. jaki tworzy ręka i trzymany przez niš przedmiot. Na m. składa

się umiejętno�ć chwytania, przenoszenia, układania, nakładania lub

wkładania oraz obracania przedmiotów o różnym kształcie i różnej

wielko�ci. M. z udziałem chwytu palcowo-dłoniowego, wielopunktowego,

cylindrycznego mogš najczę�ciej towarzyszyć ruchy zginania i prostowania

ręki w stawie promieniowo-nadgarstkowym, np. przy łšczeniu ze sobš trzech

nagwintowanych elementów. Natomiast m.. w których zaangażowane sš chwyty

palcowo-opuszkowe dwupunktowe oraz chwyt palcowo-dłoniowy, wielo-punktowy

koncentryczny, zwykle łšczš się z ruchami nawracania i odwracania

przedramienia. Sš one niezbędne, np. podczas przykręcania lub odkręcania

drobnych przedmiotów, zwłaszcza różnej wielko�ci nakrętek. {Z. N.)

136

manipulator; sztuczna ręka; powinien cechować się dobrš sprawno�ciš

technicznš i mieć urzšdzenia informujšce operatora o sile wywieranej

przez szczęki albo ograniczniki mechaniczne, uniemożliwiajšce działanie z

siłš. która mogłaby uszkodzić chwytany przedmiot. Posługiwanie się ra.

wymaga bezwzględnie kontroli wzrokowej bezpo�redniej lub za pomocš

urzšdzenia telewizyjnego. Korzy�ć ze stosowania m. polega na tym, że

przedłużajšc rękę pracujšcego łatwiej jest między jego ciałem i �ródłem

szkodliwo�ci umie�cić zaporę, uniemożliwiajšcš zetknięcie się szkodliwego

czynnika z organizmem ludzkim. (Z. N.)

marsko�ć tkanki płucnej; rozrost tkanki włóknistej, bliznowatej ze

zmniejszeniem objęto�ci mišższu płucnego i rozwojem rozstrzeni oskrzeli w

tym obszarze. Powstaje w wyniku niepomy�lnego zej�cia zapaleń płuc,

długotrwałej niedodmy, długotrwałego unieruchomienia płuca (zaro�nięcie

jamy opłucnej). Może dotyczyć całego płuca lub mniejszych jego odcinków:

płata, segmentu. Decydujšce dla rozpoznania jest badanie radiologiczne. Z

zaburzeń czynno�ciowych dominuje restrykcja. Przebieg zależy od

rozległo�ci zmian i często�ci powikłań w postaci zapaleń w obrębie zmian.

Radykalne leczenie jedynie operacyjne, nie zawsze możliwe. {J. J.)

martwica kostno-chrzęstna jałowa oddzielajšca; osleochondritis dissecans;

istota schorzenia polega na obumieraniu i powolnym oddzielaniu się tkanki

kostnej i chrzestnej z końców stawowych ko�ci. Występowanie tych zmian

zwišzane jest często z przecišżeniem, urazem stawu lub mniejszymi, ale

częstymi urazami. Ogniska martwicze występujš najczę�ciej w stawach:

kolanowym, łokciowym, rzadziej skokowych i biodrowych. Majš kształt

soczewki dwuwypukłej o gładkich �cianach i rozmiarach od kilku do

kilkunastu milimetrów. Z czasem następuje oddzielenie martwaka chrzJę-

stno-kostnego od podłoża i może się on przemie�cić do jamy stawu.

Poczštkowo dolegliwo�ci sš niewielkie i nierzadko poczštek choroby wišże

się z nagłym zablokowaniem stawu już po oddzieleniu martwaka. Niekiedy

odcišżenie i unieruchomienie stawu może wpłynšć na przyro�nięcie ogniska

do podłoża. Większe oddzielne fragmenty zespala się operacyjnie.

Martwicze ciała wolne wymagajš usunięcia z jamy stawu, a łożysko -

wyrównania brzegów. Po zabiegu operacyjnym (bezpo�rednio po zagojeniu

rany) stosuje się ćwiczenia ruchowe kończyny operowanej bez obcišżania.

Obcišżanie kończyny - po 6 tygodniach od operacji. {J. K.)

masaż całkowity; masowanie całego ciała wszystkimi technikami w

odpowiedniej kolejno�ci i pozycjach wyj�ciowych. M. c. rozpoczyna się od

okolicy karku, grzbietu poprzez lęd�wie, a kończy na tylnej powierzchni

kończyn dolnych. Następnie w pozycji siedzšcej masuje się okolice głowy.

szyi. klatki piersiowej i kończyn górnych, a na końcu w pozycji leżšcej

na wznak okolice brzucha i przednie powierzchnie kończyn dolnych. {A. Z.)

masaż klasyczny; wykonuje się wyłšcznie za pomocš ršk na obnażonym ciele

masowanego przy jego biernym zachowani u. Masażysta musi znać dobrze

anatomię człowieka i wszystkie techniki m. M. k. stosuje się często w

celu uzyskania efektów higieniczno--kosmetycznych. M. k. może być

całkowity i czę�ciowy. (A. Z.)

masaż leczniczy; wykonuje się za pomocš ršk i odpowiednich aparatów w

celu zapobieżenia bšd� usunięcia patologicznych zmian w tkankach

miękkich, będšcych następstwem choroby. M. l. wykonywany aparatami

czy urzšdzeniami nazywa się m. specjalnym. M. l. całkowity stosuje się w

leczeniu otyło�ci, cukrzycy, w chorobach układu kršżenia, skóry i mię�ni

oraz układu nerwowego. M. l. łšczy się często z ćwiczeniami

kinezyterapeu-tycznymi. które wzbogacajš jego oddziaływanie. (A. Z.)

masaż podwodny; łšczy oddziaływanie dwóch różnych zabiegów wodnych. Jeden

to ci�nieniowy natrysk podwodny z możliwo�ciš regulacji wielko�ci

ci�nienia i kształtu strumienia wody. Drugi to kšpiel wodna całego ciała.

Temperatura wody kšpielowej i strumienia natryskowego nie jest jednakowa.

M. p. należy wykonywać w specjalnych pomieszczeniach i wannach. (A. Z.)

masaż segmentarny; opiera się na neurofizjologicznych powišzaniach

istniejšcych między okre�lonymi obszarami skóry, tkanki podskórnej,

łšcznej i mię�niowej, naczyniami a narzšdami wewnętrznymi, których

unerwienie pochodzi z tego samego poziomu (segmentu) rdzenia kręgowego.

Lokalizacja choroby w jednym z wymienionych wyżej ogniw powoduje zmiany o

różnym natężeniu w innych składowych segmentu. Masujšc zdrowe lub mniej

chore składowe tego segmentar-nego powišzania można skutecznie

oddziaływać na miejsce czy tkankę najbardziej chorš. W m. s. stosuje się

techniki ni. klasycznego. M. s. należy wykonywać od obwodu do czę�ci

�rodkowych ciała. Prawidłowo�ć wykonywania tego zabiegu zależy od dobrej

znajomo�ci budowy układu nerwowego. (A. Z.)

masaż sportowy; mechaniczne oddziaływanie na skórę, a przez niš na narzšd

ruchu w celu przywrócenia mu pełnych możliwo�ci czynno�ciowych. M. s. ma

usunšć skutki przecišżenia wywołane treningiem czy innym rodzajem wysiłku

fizycznego, ułat-

masaż synkardialny

wić odpływu krwi żylnej z nagromadzonymi w czasie wysiłku produktami

spalania. M. s. wykorzystuje wszystkie techniki m. klasycznego i

specjalnego, przy czym system stosowanych bod�ców ze względu na większš

masę mię�niowš musi być silniejszy niż w innych rodzajach m. Dlatego

prawidłowe wykonanie m. s. wymaga od masujšcego znacznie większej siły

fizycznej. M. s. wykonuje się także za pomocš przyrzšdów. (A. Z.)

masaż synkardialny; technika masażu specjalnego o działaniu wyłšcznie

leczniczym, w której specjalna aparatura zsynchronizowana z pracš mię�nia

sercowego zwiększa siłę skurczu krwiono�nych naczyń obwodowych w

przypadku ich niewydolno�ci. Aparat (synkardan) zbudowany jest z

elektrokardiografu, który odbiera rytm pracy serca i siłę jego skurczów.

Bod�ce odbierane przez elektrokardiograf sš przetwarzane i stanowiš

podstawę działania drugiej czę�ci aparatu, w której odbywa się sprężanie

powietrza do odpowiedniego ci�nienia i przekazywanie go z odpowiedniš

częstotliwo�ciš, dostosowanš do rytmu pracy serca do mankietów założonych

na chorych czę�ciach kończyn. (A. Z.)

masaż wibracyjny; technika masażu klasycznego. Wibrację albo ruch

wstrzšsania tkanek osišga się rytmicznymi uderzeniami opuszków palców w

masowanš powierzchnię ciała. Obecnie zastępuje się działanie manualne

przyrzšdami, w których efekt wibracji uzyskuje się za pomocš impulsów

pršdu elektrycznego, sprężonego powietrza lub ci�nienia wody. Wibracja

przeniesiona na tkanki ma leczniczy wpływ na obwodowy układ nerwowy i

kršżenie obwodowe. [A. Z.)

maskowanie; l) próba tzw. maskowania stosowana jest w audiometrii w celu

zagłuszania jednego z uszu

138

za pomocš tzw. "białego szumu", czyli bod�ców zawierajšcych szerokie

pasmo częstotliwo�ci i nie uszkadzajšcych narzšdu słuchu nawet przy

dużych natężeniach. Próbę m. stosuje się w celach diagnostycznych,

podajšc jednocze�nie maksymalny d�więk tonu czystego oraz obserwujšc

reakcje badanego, który ma dawać znać, kiedy usłyszy ton przy zwiększanym

stopniowo natężeniu. W uszkodzeniach słuchu o typie głuchoty odbiorczej

m. nie utrudnia słyszenia, natomiast odwrotne zjawisko występuje w

głuchocie przewodzeniowej. 2) termin m. bywa używany także w odniesieniu

do zjawiska ukrywania kalectwa. M. występuje zamiennie z terminem dy-

symulacja. która jest skłonno�ciš do okazywania, że osobę niepełnosprawnš

stać na więcej niż to ma miejsce w rzeczywisto�ci. M. obserwuje się

nieraz u osób, których kalectwo nie jest widoczne. (T. G.)

maszkaronizm -> gargolizm matołectwo -> kretynizm mechanizmy obronne;

termin zaczerpnięty z psychologii osobowo�ci, oznaczajšcy procesy

kontrolujšce reakcje jednostki, majšce często charakter neurotyczny. Nie

zawsze sš one �wiadomš odpowiedziš na danš sytuację czy przeżycie. Bywajš

reakcjš na doznanš frustrację i mogš mieć charakter pozytywny lub

negatywny z punktu widzenia zdrowia psychicznego człowieka. Pod wpływem

zaistniałego kalectwa można obserwować rozmaite formy ujawniania się

mechanizmów obronnych i różny stopień ich nasilenia. Interesujšce studium

m. o. przedstawił w swych dziełach Freud, zwracajšc po raz pierwszy uwagę

na znaczenie pod�wiadomo�ci dla przeżywanych konfliktów i występujšcych

zaburzeń psychicznych. Do�ć często występujšcym m. o. obserwowanym u osób

niepełnosprawnych, które nie zaakcepto-

wały w pełni swego kalectwa i zwišzanych z nim następstw, jest

zaprzeczanie rzeczywisto�ci. Do częstych m. o. należš: projekcja,

introjekcja, identyfikacja, unikanie. Nierzadko spotykanym m. o.,

zakłócajšcym stosunki międzyludzkie i będšcym oznakš złego przystosowania

się, jest agresja. Występuje do�ć często w różnych formach u osób

niepełnosprawnych, które nie pogodziły się ze swym stanem i majš nie

rozwišzane konflikty, przeżywane intensywnie i przez dłuższy czas. Zob.

też: fiksacja, racjonalizacja, regresja, represja, sublimacja. (T. G.)

mechanogram mię�nia; mechano-miogram; wykres przebiegu siły mię�niowej w

czasie, zapisany rejestratorem, np. oscylografem pętlicowym, jako -ť

zapis analogowy. Zapis taki pozwala na ocenę parametrów czaso-wo-silowych

mię�nia: warto�ci siły mię�niowej w dowolnym czasie, szybko�ci narastania

siły maksymalnej itp. (A. K.)

mechanomiograni -> mechanogram mię�nia

mechanoreceptory; sš przetwornikami mechaniczno-elektrycznymi.

Przekształcajš one bod�ce mechaniczne na impulsy nerwowe. Bod�cami dla

tych receptorów sš odkształcenia, wywołane działaniem sił mechanicznych,

Receptory te sš zlokalizowane w skórze, mię�niach, �cięgnach, torebkach

stawowych i w labiryncie ucha. {Z- N.)

mechanoterapia -ťmetoda Zandera

medycyna społeczna; bada człowieka nie jako wyizolowanš jednostkę, lecz

jako osobę w więzi ze �rodowiskiem. Ustala konsekwencje takiej interakcji

dla jednostki. M. s. traktuje �rodowisko jako otoczenie naturalne.

Współcze�nie interesuje się również �rodowiskiem jako rzeczywisto�ciš

społeczno-kulturowš i jej wpływem na chorobę i zdrowie. (J. M.)

metoda Doman-Delacato

metoda Bobathów; najczę�ciej stosowana u dzieci z porażeniem mózgowym;

opracowana w oparciu o neuro-fizjologiczny wzorzec rozwoju ruchowego

człowieka. Układ ćwiczeń ruchowych, poczštkowo kierowanych rękami

terapeuty, a następnie samodzielnych - ma na celu odtworzenie i

wyrównanie luk rozwojowych (pełzanie, chodzenie na czworakach, siadanie,

ćwiczenie równowagi w pozycji spioni-zowanej itp.), przy jednoczesnym

hamowaniu przetrwałych automatyzmów ruchowych i współruchów (unikanie

pozycji wyzwalajšcych odruchy tonicz-ne i niepożšdane automatyzmy). (S.

Z.-Ch.)

metoda Brunnstronia; opracowana dla chorych z porażeniem połowiczym w

oparciu o mechanizm synergii, poczštkowo odruchowej, pó�niej dowolnie

wywoływanej, a następnie z ćwiczeniem kontroli i izolowaniem z ruchów

synergistycznych - ruchów dowolnych. W ćwiczeniach zaleca się wzmacnianie

ich odruchami szyjnymi, błędnikowymi i różnego rodzaju bod�cami ekstero-

i proprioceptywnymi (rozcišganie, oklepywanie, opukiwanie, ucisk mię�ni i

�cięgien). (S. Z.-Ch.)

metoda de Lorme'a i Watkinsa;

metoda treningu z progresywnie wzrastajšcymi oporami; stosowana w kine-

zyterapii indywidualnej w celu wzmocnienia siły mię�niowej, w ćwiczeniach

czynnych oporowych. Liczba serii - 3; obcišżenie w pierwszej 50%, w

drugiej 75%, a w trzeciej 100% w stosunku do możliwo�ci maksymalnych

ćwiczonej grupy mię�niowej. Czas przerw między seriami od l do 1,5 min.

Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Praca mię�ni oparta na skurczu

izotonicznym. Zob. też ćwiczenia czynne oporowe. (A. Z.)

metoda Doman-Delacato; metoda zespołowego usprawniania dziecka z

porażeniem mózgowym. Autorzy uwa-

metoda Dżanelidze

żajš, że zaburzony rozwój ruchowy może być stymulowany przez umożliwienie

dziecku "do�wiadczania" prawidłowych (idealnych) wzorców czynno�ci

ruchowych i niektórych automa-tyzmów, poczynajšc od najprostszych (jak

pełzanie), które należy odtwarzać biernie kilka do kilkudziesięciu razy

dziennie przez zespół terapeutów, z których każdy prowadzi ruchy jednej

kończyny lub głowy. Za równie ważne uznajš autorzy zapewnienie

prawidłowej pozycji dziecka w czasie snu. (S. Z.-Ch.}

metoda Dżanelidze; m. powolnej repozycji zwichniętego stawu barkowego.

Polega ona na obcišżeniu zwichniętej kończyny (sztangielka, hantle) po

jej odwiedzeniu, np. przez pochylenie tułowia w stronę zwichniętego barku

czy opuszczenie kończyny poza krawęd� stołu, na którym pacjent leży w

pozycji na brzuchu. (J. K.)

metoda Hettingera iMullera; metoda krótkich ćwiczeń izometrycznych;

opiera się na pracy izometrycznej mobilizowanej grupy mię�niowej.

Stosowana jest w kinezyterapii indywidualnej w celu wzmocnienia siły

mię�niowej. Metodyka tego treningu zaleca stosowanie obcišżeń 90% w

stosunku do maksymalnych możliwo�ci. Na jednostkę treningowš przypada

jedna seria 10 powtórzeń napięcia mię�niowego. Czas jednego napięcia - 6

s, przerwy między napięciami - 5-10 s. Liczba dni treningowych w tygodniu

- 5. Każde napięcie grupy mię�niowej musi być poprzedzone pełnym biernym

jej rozcišgnięciem. (A. Z.)

metoda Hipokratesa; metoda nastawienia zwichnięcia stawu barkowego. Przy

ułożeniu pacjenta na plecach nastawiajšcy pocišga za wyprostowanš

kończynę, z jednoczesnym przeciw-wycišgiem przez umieszczenie pięty pod

pachš chorego. Kończynę defikat-

J

nie obraca się na zewnštrz i przyŤ'| wodzi. {J. K.) '"\

metoda indywidualnego przypadku;

ccise imrk; procedura, dzięki które};:! uzyskuje się możliwie

wyczerpujšcej dane o człowieku i �rodowisku, które | w postępowaniu

rehabilitacyjnym zo- ;

stajš użyte w celu zorganizowania od- ? powiedniej pomocy oraz ułatwienia

�' przystosowania się jednostki do społeczeństwa. Analiza indywidualnego

przypadku jest działaniem złożonym i powinna być realizowana zgodnie z

ogólnymi zasadami diagnozy klinicznej. Wyróżnia się trzy etapy metody i.

p.: l) diagnozę, 2) opracowanie planu postępowania i 3) wła�ciwe

prowadzenie przypadku. Metoda i. p. koncentruje się na problemach

jednostki, umiejętno�ci wła�ciwego organizowania współpracy z rodzinš,

grupš rówie�niczš, grupš zawodowš i szerszymi kręgami społecznymi. Chodzi

o uchwycenie �ródeł pogłębiania się zaburzeń, których przyczyny mogš

istnieć również poza jednostkš. Specjalista stosujšcy metodę i. p. może

pomóc jednostce przez: ułatwienie zrozumienia sytuacji, zapoznanie z

dostępnymi �rodkami pomocy, ułatwienie podjęcia decyzji, jak również może

pomóc w rozładowaniu stanów stresowych, w zrozumieniu działania pod

wpływem uczuć itd. Twórca metody i. p., Mary Richmond, i jej realiza- �

torzy - psychologowie i pracownicy socjalni - kierowali się następujšcymi

;

zasadami: trzeba akceptować jedno- j stkę takš, jaka jest, należy tworzyć

| klimat życzliwo�ci pomiędzy prowa- ^ dzšcym przypadek a "pacjentem".

Należy zmierzać do takiego nastawienia jednostki, aby zapragnęła sama

skorygować swoje życie. W metodzie i. p. posługujemy się wywiadem

�rodowiskowym. Metoda ta jest stosowana przez pracowników poradni

specjalistycznych (poradnie wychowawczo-za-wodowe, zdrowia psychicznego,

poradnie rehabilitacyjne) oraz przez personel fachowy w spółdzielczo�ci

inwalidów {J. M.)

metoda Jacobsona; służy leczeniu chorych z nadmiernie wzmożonym napięciem

mię�niowym. Jej modyfikacja, znana jest pod nazwš m. progresywnej

relaksacji, polega na �wiadomej samokontroli stanu napięcia mię�niowego.

Wprowadza jako ważny element usprawniania tzw. ćwiczenia relaksacyjne,

oparte na pełnym współdziałaniu pacjenta w celu opanowania emocji i

wykształcenia umiejętno�ci czynnego rozlu�niania poszczególnych grup

mię�niowych. (A. Z., S. Z.-Ch.)

metoda Kabata; metoda proprio-ceptywnego torowania nerwowo-mię�-niowego;

stosowana w kinezyterapii chorych po udarach mózgowych. Według tej metody

usprawnianie układu nerwowo-mię�niowego odbywa się nie przez ćwiczenia

poszczególnych mię�ni. lecz stosowanie wzorów ruchów przebiegajšcych w

płaszczyznach sko�nej i spiralnej. Duży nacisk kładzie się tu na

pobudzenie proprioceptywne i eksteroceptywne. {A. Z., J. K.}

metoda Karvonena; służy do obliczania często�ci tętna, jakš bezpiecznie

można osišgnšć w trakcie treningu wysiłkowego u pacjentów z chorobš

wieńcowš (limit tętna). Metoda ta uwzględnia tętno spoczynkowe, które

może wykazywać różne warto�ci u różnych pacjentów, od 0,83 Hz (50/min) do

1,5 Hz (90/min). Obliczenia limitu tętna dokonuje się przez wyliczenie

różnicy pomiędzy aktualnym tętnem spoczynkowym a maksymalnym tętnem

okre�lonym w próbie wysiłkowej. Od różnicy tej oblicza się odsetek

Przewidziany dla treningu (60, 70 lub 80%). a różnicę mnoży się przez 0,6

metoda Levitta

0.7 lub 0.8. Uzyskana liczba dodana do aktualnego tętna spoczynkowego

daje często�ć tętna limitujšcš intensywno�ć wysiłku w czasie treningu.

{J. /..)

metoda Kenny; stosowana w leczeniu dzieci chorych na chorobę Heinego i

Mediny. Jej lecznicze oddziaływanie opiera się na stosowaniu pozycji

ulożeniowych rozlu�niajšcych napięcie chorych mię�ni, fizykoterapii i

wykonywaniu ćwiczeń biernych z akcentowaniem torowania czucia głębokiego.

(A. Z.)

metoda Klappa; jedna z pierwszych opracowanych kompleksowo m. kine-

zyterapeutycznych w celu leczenia bocznych skrzywień kręgosłupa.

Ćwiczenia prowadzone w pozycjach niskich z dwupunktowym podparciem

kręgosłupa w przysiadzie podpartym, klęku podpartym i w pozycji leżšcej.

Ważnš cechš tej m. jest asymetria ćwiczeń, za pomocš których wzmacnia się

mię�nie tułowia, głównie prostowniki grzbietu. Klapp wprowadza szereg

bardzo nowoczesnych działań do kinezyterapii, np. naukę ćwiczeń dla

opiekunów dziecka w celu ich kontynuowania po wypisie ze szpitala w

warunkach domowych. {A. Z.)

metoda Kochera; nastawienie zwichnięcia przedniego stawu barkowego. W

znieczuleniu ogólnym pocišga się wzdłuż kończynę na zewnštrz następnie

energicznie przesuwa się łokieć przed klatkę piersiowš i obraca ramię do

wewnštrz, co powoduje wprowadzenie głowy ko�ci do stawu (zwykle

wyczuwalne, lub nawet słyszalne). (J. K.)

metoda krótkich ćwiczeń izometrycznych -ť metoda Hettingera i Miillera

metoda Levitta; stanowi modyfikację -* metody Bobathów, uzupełniona

szerszym zastosowaniem pomocy ortopedycznych i dodatkowym wprowa-

metoda McQeena

dzeniem elementów muzyki i zabawy jako stymulatorów motywacji dziecka

do czynnego udziału w ćwiczeniach.

(S. Z.-Ch.)

metoda McQeena; opracowana została na zasadach zbliżonych do -> m. de

Lorme'a i stosowana jest w celr zwiększenia siły mię�ni i uzyskania

przyrostów masy mię�niowej. Jednostka treningowa składa się z 4 serii po

10 powtórzeń ćwiczenia. Przerwy między seriami od 2 do 2,5 min. Opór

maksymalny. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Praca mię�ni oparta o

skurcz izotoniczny powoduje zwiększenie siły wcałym zakresie ruchu w

obrębie danego stawu. Przydatno�ć tej m. w kinezyterapii ze względu na

duże obcišżenie wysiłkowe - mała. Zob. też ćwiczenia czynne oporowe. {A.

Z.)

metoda oralna; metoda stosowana w nauczaniu mowy głuchych preferujšca

porozumiewanie się ustne bez pomocy systemu języka migowego. W historii

szkolnictwa dla głuchych obserwuje się okresy zwiększonego

zainteresowania m. o., która zdaniem jej zwolenników otwiera możliwo�ci

większej integracji głuchych ze �wiatem ludzi słyszšcych. M. o.

przeciwstawia się metodzie manualnej, preferujšcej porozumiewanie się za

pomocš języka migowego. W ostatnich latach występuje tendencja do

łšczenia obu sposobów podej�cia i znajduje to wyraz w lansowanej w wielu

krajach tzw. -> komunikacji totalnej. {T. G.)

metoda o�rodków pracy; forma nauczania globalnego, wprowadzona do

szkolnictwa specjalnego przez Marię Grzegorzewskš. Opiera się ona na

zainteresowaniach dziecka, dostosowana jest do jego potrzeb i możliwo�ci,

uwzględnia wła�ciwo�ci psychiczne ucznia, a także wymagania zawarte w

programie nauczania dla niższych klas szkoły podstawowej. Metoda o. p.

oparta jest na założeniach metody o�rodków zainteresowań O. Decro-ly'ego,

który uwzględniał w nauczaniu zarówno potrzeby dziecka, jak i warunki

�rodowiska, w jakich ono żyje. Zagadnienia opracowywane w metodzie o. p.

majš bezpo�redni zwišzek z życiem codziennym, stanowiš �ródło działania.

Tok lekcyjny zawiera następujšce etapy: l) zajęcia wstępne, 2) obserwację

bezpo�redniš, 3) kojarzenie nowego materiału z posiadanymi wiadomo�ciami,

4) ekspresję konkretnš, jak: rysunek, modelowanie, wycinanie, albo

abstrakcyjnš, jak: opowiadanie, werbalizację. Stosuje się przy tym

techniki szkolne; czytanie, pisanie, liczenie. Punktem wyj�cia jest

poznanie najbliższego �rodowiska, stopniowo rozszerzanego. Metoda o. p.

stosowana jest w nauczaniu poczštkowym dzieci upo�ledzonych umysłowo, w

stopniu lekkim i głębszym, oraz niewidomych, niedowidzšcych, głuchych i

niedosłyszšcych. Tre�ć nauczania zawarta jest nie w przedmiotach, ale w

tematach - rocznych, miesięcznych. tygodniowych i dziennych. Jednostki

metodycznej nie stanowi lekcja, ale temat, tzw. o�rodek. Współcze�nie

wprowadzona jest korelacja globalnej metody o. p. z nauczaniem

przedmiotowym, opierajšcym się na podręcznikach, które ujednolicajš

materiał nauczania zawarty w programach przewidzianych dla poszczególnych

klas. (Z. S.) .Ť.

metoda Pęto; opracowana w celu |j usprawniania dzieci starszych z

mózgowym porażeniem dziecięcym, zwłaszcza jego postaciš dyskine-tycznš,

której nie towarzyszš istotne zaburzenia rozwoju umysłowego. Łšczy

długotrwałe systematyczne usprawnianie ruchowe z procesem oddziaływania

psychopedagogicznego i przyswajaniem wiadomo�ci szkolnych. (S. Z.-Ch.)

metoda Pheipsa; stosowana w kinezyterapii dziecięcych porażeń mózgowych.

Opiera się na założeniu, że między rozwojem umysłowo-psychicz-nym i

fizycznym istnieje �cisła współzależno�ć, która pozwala oddziaływać przez

lepszš z tych składowych na gorszš i odwrotnie. Jeżeli proces chorobowy

bardziej upo�ledził rozwój umysłowy, a fizyczny mniej, to należy

wykorzystać możliwo�ci ruchowe w celu poprawy rozwoju umysłowego. Ponadto

Pheips opracował zestawy pomocy technicznych do ułatwienia dziecku

wykonywania czynno�ci w warunkach zmienionych przez chorobę. (A. Z.)

metoda PNF (proprioceptive neuro-muscular facililation); opracowana w

postaci kilkudziesięciu gotowych wzorców ćwiczeniowych, tzw. szablonów

ruchu, dla kończyn i różnych czę�ci ciała, zawierajšcych ruchy

wielopłaszczyznowe z elementami obroto-wo-skręcajšcymi, oparte na pracy

synergistycznych grup mię�niowych. W każdym wzorcu terapeuta obowišzany

jest do maksymalnego wydłużenia, a nawet rozcišgnięcia mię�ni w pozycji

wyj�ciowej, co stanowi jedno z ważnych �ródeł pobudzenia proprio-

ceptywnego, a w czasie wykonywania ćwiczenia - do włšczenia różnego

stopnia oporu, zależnie od fazy ruchu i siły danej grupy mię�ni. Każdy

wzorzec ruchowy poprzedza wyra�na komenda słowna okre�lajšca kierunek,

charakter i płaszczyznę ruchu. (S. Z.-Ch.)

metoda pracy; przygotowana dla niepełnosprawnego pracownika jest zawsze

zwišzana z racjonalnym wykorzystaniem ruchów roboczych i oparta na

zasadach ich ekonomiki. Zasadami tymi sš: a) dobór obszaru do wykonywania

głównych czynno�ci manipulacyjnych i ruchów kontrolowanych, b)

przeciwdziałanie obcišżeniom sta-

metoda pracy

tycznym, c) równoczesna symetria ruchów, d) cišgło�ć i płynno�ć ruchów,

e) wykonywanie ruchów silnych i rzutowych, f) wykonywanie ruchów

swobodnych, g) wspomaganie i ekono-miczno�ć ruchów, h) przeciwdziałanie

monotypowo�ci ruchów. Wszelkiego rodzaju manipulacje zwišzane z pracš

powinny odbywać się w przestrzeni gwarantujšcej maksymalnš sprawno�ć

procesów motorycznych i psychomotorycznych niepełnosprawnego pracownika.

Rozległo�ć tej przestrzeni jest zdeterminowana przede wszystkim

antropometrycznš charakterystykš niepełnosprawnego pracownika, a

zwłaszcza zasięgiem jego kończyn górnych. Ważniejsze czynno�ci

manipulacyjne powinny w zasadzie odbywać się w tzw. strefie normalnej,

okre�lonej funkcjonalnym zasięgiem przedramienia, przy względnej

nieruchomo�ci ramion opuszczonych w dół z tym, że czynno�ci wymagajšce

precyzyjnej manipulacji oburęcznej powinny odbywać się w sferze

utworzonej przez nakładanie się na siebie normalnych stref obydwu ršk.

Zalecenia w sprawie przygotowania metody pracy, wynikajšce z

przestrzegania normalnych i maksymalnych stref, majš jedynie charakter

bardzo ogólny i przybliżony, gdyż praca jest prawie zawsze zjawiskiem

dynamicznym, zmiennym, zależnym od wielu czynników. Szczegółowš, istotnš

rolę odgrywa tu rodzaj pracy, a zwłaszcza wymagany stopień precyzji

ruchów i wielko�ć obcišżenia, pokonywanego przez kończyny górne przy

wykonywaniu zadań produkcyjnych. Od projektantów m. p. wymaga się

umiejętno�ci uchwycenia tych ruchów roboczych, które stwarzajš

niepełnosprawnemu pracownikowi najwięcej trudno�ci w pracy. Można je

usprawnić, eliminować lub zastępować innymi. Należy unikać ruchów

nadmiernych, nienaturalnych i przy-

metoda pracy z grupa

muszonych, a także eliminować takie, których amplituda przekracza

aktualne możliwo�ci ruchowe. Rozsšdne i celowe sterowanie ruchami

roboczymi pozwala na odtworzenie w organizmie niepełnosprawnego

pracownika uprzednio istniejšcego stereotypu

dynamicznego albo wytworzenie nowego. (Z. N.)

metoda pracy z grupš; jedna z trzech metod pracy socjalnej i polega na

spożytkowaniu stosunków wewnštrz-grupowych dla rozwoju jednostki oraz na

dopomaganiu grupie jako komórce społecznej, w jej rozwoju. M. p. z grupš

wymaga od pracownika, który się niš posługuje, u�wiadomienia członkom Wpy

wspólnych celów, podziału ról. zaspokajania potrzeb jednostkowych i

grupowych, a także spożytkowania warto�ci wytwarzanych przez grupę. Przed

wychowawcš (pracownikiem socjalnym), instruktorem stojš dwa zadania; l.

Działania grupowe. które można i należy wykorzystać dla społeczno-

wychowawczych poczynań na rzecz jednostki. Tu szczególnš rolę odgrywa

umiejętno�ć wzajemnego pokierowania oddziaływaniem jednostki na

jednostkę, bšd� też wychowawcy na jednostkę. 2. Działania na rzecz grupy

w celu lepszego jej funkcjonowania przez służenie pomocš w korygowaniu

lub usprawnianiu działalno�ci grupowej. Metoda ta jest próbš

organizowania takich sytuacji wychowawczych w grupie lub z grupš, w

których na straży obyczajów, norm moralnych, postaw i opinii stoi zespół.

Stšd też m. p. z grupš stosowana jest podczas tworzenia �wietlicy, klubu.

zespołu sprawno�ciowego, koła hobbystów itp. Istniejš trzy odmiany tej

metody: rozwojowo-wychowawcza, psychoterapeutyczna i rewalidacyjna.

Pierwsza obejmuje wszystkich tych. którzy działajš w zespołach

wychowawczych. Wiele placówek wycho-

144

wawczych zamkniętych i otwartych stosuje pierwszš odmianę m. p. z grupš.

Grupy psychoterapeutyczne sš nastawione na poczynania o charakterze

ratowniczym w stosunku do osób podlegajšcych zaburzeniom zachowania.

Metoda rewalidacyjna polega na powišzaniu nici łšczšcych z grupš

społecznš. {J. M.)

metoda proprioceptywnego torowania

nerwowo-mię�niowego -> metoda Kabata

metoda Kochera; stosowana w kine-zyterapii indywidualnej umożliwia

wykonanie ćwiczeń czynnych przy niepełnej sile mię�niowej w warunkach

odcišżenia. Chory wykonuje ćwiczenia sam za pomocš bloczków, ciężarków i

podwieszeń. Stanowisko do ćwiczeń jest otoczone kratš umożliwiajšcš

różnorodno�ć podwieszeń. Ćwiczenia w m. R. sš usystematyzowane zarówno

pod względem pozycji wyj�ciowych, jak i stawów, których dotyczš. Stanowiš

one pierwowzór powszechnie obecnie stosowanego systemu bloczko-wo-

ciężarkowego. (A. Z.)

metoda Rood; należy do grupy tzw. neurofizjologjcznych metod usprawniania

w oparciu o czynno�ć odrucho-wo-bezwarunkowš. W większym stopniu niż w

innych metodach wykorzystuje wpływ pozycji ciała podczas ćwiczeń

(ćwiczenia w pozycji czworonożnej) oraz wybiórczš stymulację prostowników

za pomocš różnych bod�ców, np. przedłużonego szczotkowania, nacisku,

działania zimnem itp. {S. Z.-Ch.}

metoda treningu z progresywnie wzrastajšcymi oporami -+ metoda de Lor-

me'a i Watkinsa

metoda Vojty; zalecana dla najmłodszych dzieci z m. p. dz.; zestaw

ćwiczeń składa się z różnych sposobów wywoływania u niemowlęcia odruchów

pełzania i obracania Stf wokół osi ciała, za pomocš drażni

145

niš uciskiem �ci�le okre�lonych stref wyzwalania" tych odruchów.

'(S. Z.-Ch.)

metoda Zandera; zwana także mechanoterapiš. Wprowadzona na poczštku

obecnego stulecia w Niemczech w celu zwiększenia i utrzymania

prawidłowego zakresu ruchu w stawach. Wyniki terepeutyczne uzyskiwano za

pomocš specjalnie zbudowanych maszyn, które dopasowane do ćwiczonych

czę�ci ciała wykonywały z odpowiedniš częstotliwo�ciš i amplitudš ruchy

bierne. Obecnie rzadko stosowana. (A. Z.)

metody badań w pedagogice specjalnej; ze względu na integrujšcy wiele

nauk status metodologiczny pedagogiki specjalnej, także metody badań majš

charakter zbliżony z jednej strony do metodologii nauk przyrodniczych, a

z drugiej do społecznych. Podstawowš metodš jest więc obserwacja i

eksperyment naturalny bšd� laboratoryjny. Obserwacja, aby umożliwić

pomiar, jest skalowana. Eksperyment umożliwia pomiar zmian, które

zachodzš w zmiennej zależnej pod wpływem oddziaływania zmiennej

niezależnej, zastosowanej w warunkach laboratoryjnych bšd� naturalnych.

Przedmiotem eksperymentu mogš być wyniki i metody nauczania, zachowanie

się dziecka i in. Narzędzia eksperymentu mogš być bardzo różne, niektóre

wymagajš aparatury technicznej. M. b. w pedagogice specjalnej sš też

testy inteligencji werbalne lub wykonawcze i inne techniki psychome-

tryczne. Jako nauka społeczna pedagogika specjalna stosuje w badaniach

głównie metodę eksperymentalnš oraz kazuistycznš (analizę jednostkowych

przypadków). Techniki stosowane w metodzie eksploratywnej to: wywiady,

rozmowy, sprawdziany wiadomo�ci i umiejętno�ci, skale zachowania

przystosowawczego, kwestionariusze skate-

metody nauczania mowy dzieci głuchych

goryzowane, zdania niedokończone, wypracowania, ankiety. M. b. w

pedagogice specjalnej majš zawsze charakter kliniczny, a więc

wieloaspektowy, długofalowy, wielostronny, w zwišzku z czym występuje

konieczno�ć korzystania z badań fizjologicznych, antropologicznych,

medycznych, psychologicznych, socjologicznych. W pedagogice specjalnej

stosuje się również metody statystyczne dla analizy mierzo-nych danych

zmierzajšce do wykrycia korelacji zjawisk, ustalenia istotno�ci różnic

przy porównywaniu danych, okre�leniu �rednich, dyspersji wyników i in.

Analizy statystyczne w pedagogice specjalnej oparte sš na danych

klinicznych. {Z. S.)

metody kinezyterapeutyczne; dostosowanie dokładnie opracowanych,

niezmiennych wzorców ruchowych do leczniczych potrzeb okre�lonych

jednostek chorobowych czy jednorodnych pod względem etiologii grup

schorzeń. M. k. opierajš się na leczniczej roli fizykoterapii i masażu, a

udział ćwiczeń kinezyterapeutycznych w poszczególnych metodach jest

różny. (A. Z.}

metody nauczania mowy dzieci gtu-chych; po raz pierwszy zostały

opracowane w XVII w. przez K. Ammana. Były one tak szczegółowe, że

dotychczas sš uwzględniane w metodyce pedagogicznej. Nauczał głuchych

wydobywania głosu, oddychania dla mowy, wymawiania głosek, a następnie

słów. Równocze�nie zalecał uczenie czytania i pisania. Proponował

nauczanie znaczenia słów, gramatyki i odczytywania mowy z ust rozmówcy. W

1778 r. Heinicke założył szkołę dla głuchych w Lipsku. Podkre�lajšc

przede wszystkim społeczne skutki głuchoty zalecał nauczanie języka

artykułowanego i całkowitš eliminację migów. Uczył więc dzieci głuche

metodš głosowš. W nauce artykulacji posługiwał się sztucznš jamš ustnš,

tzw. "maszynš

metoda oceny wpływu czynników �rodowiska pracy...

1461

Międzynarodowa Liga Stowarzyszeń Pomocy...

mówišcš". Brak wrażeń słuchowych kompensowany był wrażeniami wzrokowymi i

dotykowymi. Twierdził, że głuchego należy uczyć mowy ustnej ze względu na

�cisłš zależno�ć między głosem a funkcjami mózgu. W jego dydaktycemowy

punktem wyj�cia było pokazywanie obrazka i podpisywanie go. Artykulacja

następowała dopiero po opanowaniu obrazu graficznego słowa, przy czym

�rodkiem poglšdowym w nauczaniu wymawiania samogłosek i spółgłosek były

krople płynów o różnym smaku podawane na język głuchego. W toku dalszej

nauki Heinicke uczył wymawiania wyrazów i zdań w oparciu o pismo. W

wyjštkowych wypadkach (np. nazwiska) stosował również alfabet palcowy.

Wiedeńska metoda nauczania głuchych była modyfikacjš metody K. M.

1'Eppee'a opracowanš przez M. Wenus, który uważał, że znaki migowe sš

elementem przej�ciowym, niezbędnym przy nauczaniu mowy ustnej,

stanowišcej istotny czynnik kształtowania poprawnego my�lenia. Mowa

głosowa powinna - wg Wenus - poprzedzać pismo i czytanie. Szlezwicka

metoda nauczania mowy wykształciła się w Danii i została zastosowana

przez J. Pfingstena w Lubece. Naukę mowy ustnej uważa się tu za pomoc

ułatwiajšcš głuchym opanowanie mowy pisanej, którš uznano za

najkorzystniejszy �rodek rozwoju głuchych i porozumiewania się. Metoda ta

pozwala na używanie migów tylko jako �rodka niezbędnego w nauczaniu mowy

ustnej i pisanej. W toku nauczania mowy ustnej i pisanej szeroko stosuje

się prawidła gramatyki. W 1880 r. Międzynarodowy Kongres Przedstawicieli

Szkół i Zakładów dla Dzieci Głuchych w Mediolanie uznał za obowišzujšce

nauczanie dzieci głuchych metodš głosowš. Wyodrębniły się pó�niej szkoły:

gramatyczna i fonetyczna (H. Walter, E. Pauł, F. Hill). Na przełomie XIX

i XX w. rozwija się metoda kombinowana, pochodzšca ze Stanów

Zjednoczonych A.P. W polskich szkołach dla głuchych stosowana jest

obecnie metoda analityczno-synte-tyczno-d�więkowa, zawierajšca

następujšce elementy: l) analizę artykula-cyjnš wyrazu, 2) analizę i

syntezę graficzno-wzrokowš, 3) czytanie. Skuteczno�ć nauczania mowy

dzieci głuchych uwarunkowana jest w pierwszym Sil rzędzie wczesnym

rozpoczęciem ich || rewalidacji. (Z. S.)

metody oceny wpływu czynników �rodowiska pracy na usirój ludzki;

opierajš się na: a) pomiarach i ocenie intensywno�ci poszczególnych

czynników (fizycznych i chemicznych), b) porównaniu uzyskanych warto�ci z

normami, c) ocenie zmian zachodzšcych w ustroju ludzkim pod wpływem

badanych czynników i sumarycznego oddziaływania �rodowiska pracy jako

cało�ci. W badaniach z zakresu czynników materialnego �rodowiska pracy

stosuje się różnorodnš aparaturę pomiarowš, a niektóre badania

uzupełniajšce lub podstawowe przeprowadza się w warunkach

laboratoryjnych. Celem ostatecznym badań warunków -ť �rodowiska pracy

materialnego jest ustalenie pewnych norm i opracowanie �rodków

zmierzajšcych do ich przestrzegania. (Z. N.}

metody projekcyjne; metody oceny psychologicznej ujawniajšce niektóre

mechanizmy i cechy osobowo�ci, często nie u�wiadamiane i dajšce się

wykryć drogš po�redniš za pomocš bod�ców prowokujšcych do przejawiania

przeżywanych uczuć i konfliktów. Techniki projekcyjne budzš szereg

zastrzeżeń metodologicznych, głównie z powodu pewnej dowolno�ci w

interpretowaniu odpowiedzi osób badanych. Podkre�la się często krytycznie

ich słabo�ć jako narzędzi psycho-

147

metrycznych. Do najbardziej znanych należš: test Rorschacha, zawierajšcy

plamy atramentowe kojarzšce się osobom badanym z rozmaitymi postaciami

lub przedmiotami, oraz Tematyczny Test Apercepcyjny (TAT): doczekały się

one w pi�miennictwie �wiatowym bogatej literatury. Techniki projekcyjne,

mimo niewštpliwych ograniczeń i słabych stron, stanowić mogš cenne

uzupełnienie arsenału narzędzi diagnostycznych dla psychologa, je�li

tylko interpretację połšczy się z informacjami zaczerpniętymi z innych

�ródeł. Przyjęty został podział metod projekcyjnych na: asocjacyjne,

konstrukcyjne, uzupełniajšce, zwišzane z wyborem i ekspresyjne. W

stosunku do dzieci z dużym powodzeniem stosowane sš zabawowe techniki

projekcyjne, w których dochodzi do spontanicznego przejawu interesujšcych

z psychologicznego punktu widzenia przeżyć. Mimo swej pozornej prostoty

metody projekcyjne wymagajš od specjalistów posługujšcych się nimi dużego

do�wiadczenia i wprawy. (T. G.)

metody usprawniania neurologicznie chorych -> metoda Bobathów; -> metoda

Brunnstroma: -> metoda Do-man-Delacato; -> metoda Jakobsona

-> metoda Kabata; -ť metoda PNF

-ť metoda Levitta; -> metoda Pęto

-ť metoda Pheipsa; -> metoda Roo-da; -> metoda Vojty

miażdżyca tętnic mózgowych; zmiany w naczyniach upo�ledzajšce kršżenie

mózgowe, powodujšce szereg objawów neurologicznych i ogólnych, jak też

psychopatologicznych. Miażdżyca t. m. może występować niezależnie od

miażdżycy naczyń. Proces miażdżycowy w o�rodkowym układzie nerwowym

prowadzi do powstawania ognisk rozmiękania w mózgu spowodowanych przez

zakrzep oraz zatory naczyń. Zamknięcie większych naczyń powoduje udary,

które kończš się często niedowładami i porażeniami połowiczymi, a także

zgonem (1/5 zgonów powyżej 65 roku życia). Miażdżyca t. m. objawia się

bólami głowy, zawrotami głowy i szumem w uszach. Mogš występować także

zaburzenia snu zarówno pod postaciš bezsenno�ci, jak też odwrócenia rytmu

snu i czuwania. Wyrazem miażdżycy t. m. mogš być następujšce objawy

psychiczne: zmienno�ć nastroju, zaburzenia koncentracji uwagi i trudno�ci

zapamiętywania. Z czasem może doj�ć do wyra�nego upo�ledzenia krytycyzmu.

Leczenie miażdżycy t. m. może przynie�ć czę�ciowš poprawę. Należy

wykorzystać istniejšce możliwo�ci kompensacyjne ustroju, poprawiajšc

pracę układu sercowo-naczyniowego, poprawić zaburzenia hemodynamiczne i

wazomo-toryczne, uregulować ci�nienie krwi tętniczej - unikajšc jednak

nagłego obniżenia ci�nienia, kryjšcego w sobie niebezpieczeństwo

niedokrwienia mózgu i udaru. Leczenie farmakologiczne obejmuje ostatnio

leki poprawiajšce metabolizm mózgu. Opieka nad chorym z m. t. m. wymaga

od otoczenia cierpliwo�ci i wyrozumiało�ci. Do opieki tej należy

rehabilitacja ruchowa polegajšca na ćwiczeniu zachowanych jeszcze lub

zanikajšcych funkcji. Aktywizacja fizyczna i psychiczna ma na celu

zapobieganie lub ograniczenie niedołęstwa chorych. (H. Sz.)

mielotomia; neurochirurgiczna operacja polegajšca na podłużnym przecięciu

rdzenia kręgowego w płaszczy�nie czołowej, aby uniknšć uszkodzenia

długich dróg rdzeniowych, a przerwać jedynie połšczenia między komórkami

rdzeniowymi, drogi odruchów mono-i polisynaptycznych w celu zniesienia

spastyczno�ci. (S. Z.-Ch., J. K.)

Międzynarodowa Liga Stowarzyszeń Pomocy dla Upo�ledzonych Umysłowo;

grupuje wszelkie organizacje zajmujš-

Międzynarodowe Towarzystwo do Badań Naukowych...

148

ce się rozmaitymi formami pomocy i opieki nad upo�ledzonymi umysłowo. W

skład Ligi wchodzi około 60 krajów, których delegaci na kolejnych

kongresach wymieniajš swe do�wiadczenia organizacyjne i ustalajš

zalecenia dla instytucji państwowych, resortów i władz, majšce na celu

przyj�cie z efektywnš pomocš jednostkom upo�ledzonym umysłowo. {T. G.)

Międzynarodowe Towarzystwo do Badań Naukowych Upo�ledzenia Umysłowego;

skupia szereg stowarzyszeń krajowych i zajmuje się koordynowaniem.

inicjowaniem oraz propagowaniem prac badawczych z zakresu problematyki

upo�ledzenia umysłowego. Co cztery lata organizuje międzynarodowe

kongresy, z których drugi odbył się w 1970 r. w Warszawie. Polski Zespół

Badań Naukowych Upo�ledzenia Umysłowego a-filiowany przy Towarzystwie

Przyjaciół Dzieci wchodzi w skład Towarzystwa Międzynarodowego i prowadzi

działalno�ć w zakresie promowania badań i wymiany do�wiadczeń w�ród

specjalistów zajmujšcych się tš problematykš. (T. G.)

Międzynarodowe Towarzystwo Medyczne "Paraplegia"; założone w 1961 r. z

inicjatywy prof. Ludwiga Guttmanna (dyrektora Narodowego Centrum Urazów

kręgosłupa w Stoke Mandevillekoło Londynu) przy okazji odbywajšcego się

wówczas sympozujm towarzyszšcego międzynarodowym zawodom paraplegików.

Dwa lata pó�niej Towarzystwo rozpoczęło wydawanie dwumiesięcznika

"Paraplegia", którego pierwszym redaktorem został prof. Guttmann, a

pó�niej w skład zespołu redakcyjnego wszedł prof. M. Weiss. Towarzystwo

zgromadziło wielu klinicystów i naukowców o �wiatowej renomie, m. in.:

Harrisa, Rossa, Ť Frankela, Hardego, Walsha (Wielka Brytania), Borsa,

Younga, Rossiera

(USA), Benassy'ego, Maury, Dollfusa (Francja), Cheshire. Yeo. Kakulasa,

Bedbrooka (Australia), Paeslacka, Meinecke (RFN), Trickota (Belgia),

łkata, Nakamura (Japonia) i wielu innych. Poza prof. Weissem, członkami

Towarzystwa z Polski zostali kolejno: prof. Pšchalski, prof. Kiwer-ski,

prof. Haftek, dr Buczyński. Towarzystwo organizuje w każdym roku sympozja

naukowe po�więcone różnym aspektom uszkodzeń rdzenia kręgowego, ze

zwróceniem głównej uwagi na diagnostykę oraz medyczne, socjalne i

zawodowe problemy paraplegii (J. K.)

mięsień; jednostka morfologiczna powodujšca ruch w stawach lub innych

narzšdów. Zbudowany jest z włókien mię�niowych połšczonych w pęczki,

otoczone tkankš łšcznš, zwanš omięs-nš wewnętrznš. Zwykle pęczki łšczš

się w brzusiec mię�niowy, który otacza omięsna zewnętrzna.

Charakterystycznš wła�ciwo�ciš tkanki mię�niowej jest kurczliwo�ć jej

włókien pod wpływem różnych bod�ców. Rozróżnia się trzy zasadnicze

rodzaje tkanki mię�niowej : poprzecznie pršżkowanš (mię�nie szkieletowe),

gładkš (mię�nie narzšdów wewnętrznych) oraz poprzecznie pršżkowanš serca.

[J. K.)

mięsień sztuczny McKibbena: pneumatyczny element wspomagajšcy,

wykorzystywany w -> ortezach kończyny górnej. Ma postać pojemnika

lateksowego w kształcie wydłużonego walca, pokrytego koszulkš z tkaniny o

sko�nym splocie w stosunku do długiej jego osi. Jednym końcem połšczony

jest z przewodem doprowadzajšcym sprężony gaz (przeważnie CO;) ze

zbiornika, drugim natomiast za pomocš linki - z d�wigniš elementu

ruchowego ortezy. Po wypełnieniu gazem m. sz. na�laduje zachowanie się

mię�nia podczas skurczu (zwiększa swój obwód i skraca długo�ć). Po wypu-

149

szczeniu gazu wydłuża się zwalniajšc napięcie linki. Ruch powrotny

d�wigni wspomagany może być np. sprężynš. (H. G.. T. M.)

mię�nie antygrawitacy.pe; mię�nie, które przy normalnej postawie stojšcej

lub siedzšcej przeciwdziałajš sile ciężko�ci. Majš one na ogół przewagę

nad swymi antagonistami w tym sensie, że mogš działać z większymi siłami.

Majšc na względzie przewagę mię�ni antygrawitacyjnych, wskazane jest

zlecanie tym wła�nie mię�niom pokonywanie dużych oporów podczas pracy.

Je�li np. praca polega na dokręcaniu �rub, to pracownik powinien

posługiwać się kluczem w kierunku do siebie, a nie od siebie. Jest to z

fizjologicznego punktu widzenia racjonalniejsze i jak uczy do�wiadczenie,

chroni przed występujšcym przy takich pracach zapaleniem torebek

�cięgnistych. (Z. N.}

mię�nie oddechowe; mię�nie powodujšce ruchy oddechowe �cian klatki

piersiowej oraz zmianę objęto�ci jamy klatki piersiowej i płuc. M.o.

wła�ciwe: l) mięsień przepony oddzielajšcy jamę klatki od jamy brzusznej,

mięsień wdechowy. Skurcz mię�nia przepony powoduje jej obniżenie i

powiększenie wymiaru podłużnego klatki piersiowej;

2) mię�nie międzyżebrowe: skurcz mię�ni międzyżebrowych zewnętrznych

powoduje uniesienie żeber i zwiększenie pojemno�ci klatki piersiowej, a

mię�ni międzyżebrowych wewnętrznych obniżenie żeber z odwrotnym skutkiem.

M.o. pomocnicze: l) inne mię�nie przyczepiajšce się do �cian klatki

piersiowej powodujšce ruch wdechowy lub wydechowy, działajšce przy

pogłębionym oddychaniu;

2) mię�nie �ciany jamy brzusznej wytwarzajšce tzw. tłocznię brzusznš.

Skurcz tych mię�ni powoduje wzrost ci�nienia w jamie brzusznej i

uniesienie przepony (wspomagajš wydech). M.o.

minimum socjalne

pokonujš opory sprężyste i niespręży-ste klatki piersiowej i płuc.

Sterowanie czynno�ciš m.o. - -ť wentylacja płuc. (J. J.)

mię�nie synergistyczne; mię�nie szkieletowe w narzšdzie ruchu,

współdziałajšce w wykonaniu ruchu dowolnego, wzmacniajšce działanie

mię�ni wykonujšcych ruch dowolny. (A. Z,)

mikrocefalia; małogowie; odznacza się zmniejszonš pojemno�ciš czaszki i

wišże się ze znacznym upo�ledzeniem umysłowym. Stanowi wadę uwarunkowanš

genetycznie. Pod względem ruchowym dzieci z m. mogš przejawiać bardzo

dobrš sprawno�ć, co jest uważane za przejaw cech ata-wistycznych. Z

powodu niewykształce-nia mię�ni okrężnych ust i wysunięcia górnej szczęki

wyraz twarzy u dzieci z m. stwarza wrażenie stałego u�miechu. Objawień

jest nazywany objawem Dubois-Raymonda. (T. G.)

mikroklimat; warunki klimatyczne występujšce lub wytwarzane w okre�lonej,

niewielkiej przestrzeni lub pomieszczeniu. Na m. składajš się:

temperatura, wilgotno�ć, ci�nienie, ruch powietrza. Kształtowanie m. w

miejscach pracy sprowadza się w naszych warunkach klimatycznych

najczę�ciej do wentylacji w lecie, a w zimie do wentylacji i ogrzewania.

(Z. N.)

minimum socjalne; rodzaj miernika porównujšcego ustalone wyniki badań z

faktycznym rozkładem spożycia między poszczególnymi grupami ludno�ci,

miernika oceny skutków polityki społecznej. Jest to miernik sytuacji

materialnej kategorii osób nie pracujšcych, lecz utrzymujšcych się z

rent. M. s. ma charakter postulatywny, jest stwierdzeniem minimalnego

stanu spożycia, jaki każdy obywatel w kraju powinien co najmniej móc

zaspokoić. Okre�la poziom dochodów rodzin lub osób samotnych

umożliwiajšcy zaspokojenie minimalnych niezbędnych po-

miokineplastyka Sauerbrucha

trzeb biologicznych, kulturalnych i społecznych. M. s. powinno stanowić

podstawę do okre�lenia płacy minimalnej, emerytury i renty,

ukierunkowania rozdziału �rodków państwa i zakładu pracy na �wiadczenia

socjalne, w tym zasiłki rodzinne, a zwłaszcza na poprawę warunków życia

rodzin o najniższych dochodach, okre�lenie zasad rekompensaty wzrostu

kosztów utrzymania. Trzy grupy społeczne nie uzyskiwały do 1980 r.

dochodów na poziomie postulowanego m. s. Sš to renci�ci i emeryci w 63%,

rodziny wielodzietne, rodziny niepełne i osoby dotknięte wypadkami

losowymi, w tym inwalidzi, którzy nie uzyskali prawa do renty. Pod koniec

1980 r. m. s. dla osoby samotnej wynosiło 2800 zł., a w styczniu 1982 r.

3300 zł. (J. M.)

miokineplastyka Sauerbrucha; zabieg chirurgiczny polegajšcy na

wytworzeniu poprzecznego tunelu mię�nio-wo-skórnego w brzu�cu silnego

mię�nia powierzchownego (mięsień dwugłowy ramienia, mięsień piersiowy

większy) w celu wykorzystania tego mię�nia jako �ródła energii -> protezy

Sauerbrucha. (H. G., T. M.}

mioklonie; krótkotrwałe, szybkie skurcze pojedynczych mię�ni z niewielkim

efektem ruchowym lub bez tego efektu objętej nimi czę�ci ciała. W

fizjologii występujš podczas zasypiania i w czasie snu; w patologii

najczę�ciej - w stanach zapalnych mózgu, wprzypadkach zatruć, urazów,

padaczki. (S. Z.-Ch.)

miopatie -> choroby nerwowo-mię�-niowe; -> dystrotia mię�niowa

Mitrinowfcz-Modrzejewska Aleksandra (1898-1975); twórczyni polskiej

szkoły foniatrycznej, wieloletni klinicysta, badacz z zakresu

rehabilitacji zaburzeń mowy i słuchu, pracownik warszawskiej Akademii

Medycznej. Pod jej kierunkiem prowadzone

były prace dotyczšce zasad i metod postępowania rehabilitacyjnego w

przypadkach poważnych wad i zaburzeń mowy pochodzenia centralnego i

obwodowego. Wykształciła wielu specjalistów, w�ród nich kilkunastu

samodzielnych pracowników naukowych zajmujšcych się tš dziedzinš w

rozmaitych placówkach klinicznych i eksperymentalnych. Była propagatorka

wielospecjalistycznego podej�cia do pacjenta w procesie diagnozy i

rehabilitacji. Autorka kilku podręczników i monografii, licznych

artykułów i filmów dydaktycznych. Utworzyła odrębnš specjalizację

medycznš -> fo-niatrię. {T. G.)

MMFR25_75 -> maksymalny przepływ w szczytowej fazie natężonego wydechu

mobilizator; rodzaj kamaszka wewnętrznego noszonego w normalnym bucie.

Uzupełnia brakujšcš czę�ć stopy i obejmuje jej kikut, podobnie jak -> lej

kikutowy protezy kończyny. Jego zadaniem jest rekonstrukcja stosunków

biomechanicznych normalnej stopy przy wykorzystaniu zachowanych po

amputacji mię�ni. [H. G., T. M.)

moc; wydatkowana przez organizm człowieka pozostaje w �cisłym zwišzku nie

tylko z czasem pracy i ilo�ciš wytworzonego w tym czasie produktu, ale

także z ilo�ciš wydatkowanej energii na jednostkę czasu. Jest to m., z

jakš człowiek może działać przeciętnie przez 8 godzin pracy. Wydajno�ć

pracy nie jest jednakowa podczas całej dniówki. Tym niemniej oscyluje ona

wokół pewnej �redniej. W toku pracy zorganizowanej prawidłowo pod

względem ergonomicznym chwilowa m. z jakš działa pracujšcy, nie powinna

/mw/nie odbiegać od �redniej m.. wymaganej w okre�lonych warunkach

produkcji w czasie całej dniówki. Tylko w warunkach pro-

model rehabilitacji szpitalnej ruchowej...

dukcji cišgłej, rytmicznej i przebiegajšcej bez zakłóceń można osišgnšć

zgodno�ć między wymaganiami produkcyjnymi i fizjologicznymi możliwo�ciami

organizmu człowieka. (Z. N.)

model A rehabilitacji szpitalnej ruchowej; przeznaczony jest dla chorego

po zawale pełno�ciennym, bez powikłań. Przewidywany pobyt chorego w

szpitalu wynosi do 21 dni. Rehabilitacja ruchowa składa się z dozowanych

ćwiczeń ruchowych i stopniowo zwiększanego zakresu czynno�ci życiowych, a

więc samoobsługi i lokomocji. Postępowanie rehabilitacyjne dzieli się na

4 okresy, każdy przeciętnie trwa 5 dni. Okres I odbywa się zwykle w sali

intensywnej opieki medycznej. Wczesne uruchamianie, stosowane w tym

modelu, nie dopuszcza do rozregulowania czynno�ci naczy-niowo-ruchowej i

wobec tego nie przewiduje się okresu pionizacji. Schemat postępowania wg

modelu A ilustruje tabela nr 3. [J. Ł.)

model B rehabilitacji szpitalnej ruchowej; przeznaczony jest dla chorych

po zawale pełno�ciennym, z powikłaniami, i przewiduje pobyt chorego w

szpitalu przez okres od 35 do 42 dni. Składa się ze stopniowo

zwiększanego zakresu lokomocji i samoobsługi oraz dozowanych ćwiczeń

ruchowych. Okres rehabilitacji podzielony jest na 4 okresy, przy czym

okresy I, III i IV trwajš ok. 7 dni każdy, za� okres II ok. 14 dni.

Znaczna czę�ć rehabilitacji wg tego modelu może odbywać się na sali

intensywnej opieki medycznej. Konieczno�ć dłuższego leżenia w okresach I

i II powoduje wystšpienie posturalnych, dysregula-cyjnych zmian w

układzie naczynio-wo-ruchowym, co zmusza często do postępowania

pionizacyjnego w okresie III. Stosowanie łóżka Egertona lub okresowych

biernych zmian ułożenia chorego w zwykłym łóżku (stosowanie

wyższych zagłówków, obniżanie czę�ci łóżka pod nogami chorego)

zmniejszajš wydatnie zaburzenia regulacji naczyniowo-ruchowej, ułatwiajš

też pionizację. W grupie chorych kwalifikowanych do modelu B szczególnie

często trzeba indywidualizować przebieg uruchamiania w zależno�ci od

stanu klinicznego. Wystšpienie osłabienia, częstoskurczu, spadku

ci�nienia tętniczego, łatwo�ci męczenia się ustępuje zwykle po

zastosowaniu preparatów steroidowych (np. hydrokorty-zonu w dawce dobowej

około 25 mg). Nasilenie dolegliwo�ci wieńcowych lub wystšpienie zaburzeń

rytmu sš wskazaniem do zwolnienia tempa rehabilitacji lub cofnięcia

realizacji programu o kilka dni. W razie wystšpienia poważniejszych

powikłań lub ponownego zawału należy rozpoczynać program rehabilitacji od

poczštku. Schemat postępowania wg modelu B przedstawia tabela nr 4. (J.

Ł.)

model rehabilitacji szpitalnej ruchowej chorych po ostrym napadzie

niewydolno�ci wieńcowej bez zawału; do ćwiczeń przystępuje się po

wykluczeniu zawału i ustšpieniu ostrych objawów niewydolno�ci wieńcowej

(-> rehabilitacja ruchowa chorych po zawale serca). Stosuje się ćwiczenia

i zakres czynno�ci ruchowych, takie jak w III i IV okresie rehabilitacji

wg modelu A (po zawale peino�ciennym bez powikłań). Chorzy zostajš

uruchomieni w cišgu 10-14 dni i zostajš wypisani ze szpitala; wymagajš

jednak dalszej rehabilitacji domowej lub sanatoryjnej. Zob. też model A

rehabilitacji szpitalnej ruchowej. (J. Ł.)

model rehabilitacji szpitalnej ruchowej chorych po zawale niepetno�cien-

nym o "lekkim" przebiegu (niewielki wzrost transaminaz. temperatura ciała

w normie, brak objawów niewydolno�ci układu kršżenia); przeciętny pobyt w

szpitalu wynosi 16 dni. Ćwiczenia =