GAJUSZ

INSTYTUCJE(GAI INSTITVTIONVM COMMENTARII)

KSIGI

I - III

TUMACZENIE:

Piotr Hoffman

KSIGA I [ I. O iure civili (prawie obywateli) i iure naturali (prawie przyrodzonym, naturalnym). ] 1. Wszystkie ludy rzdzce si legibus (ustawami) i obyczajami posuguj si czciowo swoim wasnym, a czciowo wsplnym wszystkim ludziom prawem. Prawo, ktre jaki lud sam dla siebie ustanowi, jest prawym waciwym temu ludowi i nazywa si ius civile, jako wasne prawo danej civitatis (pastwa, gminy); natomiast prawa ustanowionego midzy wszystkimi ludmi przez przyrodzony rozsdek (naturalis ratio) wszystkie ludy przestrzegaj tak samo i nazywa si ono ius gentium (prawo ludw), jako prawo, ktrym posuguj si wszystkie ludy. Lud rzymski posuguje si czciowo waciwym sobie, a czciowo wsplnym wszystkim ludziom prawem. W odpowiednich miejscach podamy, ktre instytucje pochodz z ktrego z tych praw. 2. Na prawa ludu rzymskiego skadaj si leges, plebiscita (plebiscyty), senatus consulta (uchway senatu), constitutiones principum (konstytucje, postanowienia pryncepsw), edykty (edicta) tych, ktrzy maj ius edicendi (prawo wydawania edyktw), oraz responsa prudentium (wypowiedzi uczonych). 3. Lege jest to, co lud nakazuje i postanawia. Plebiscito jest to, co plebs nakazuje i postanawia. Plebs tym rni si od ludu, e sowo "lud" oznacza wszystkich obywateli, w tym i patrycjuszy, natomiast sowo "plebs" oznacza obywateli poza patrycjuszami. Std patrycjusze dawniej uwaali, e plebiscita ich nie obowizuj, jako e dokonywane s bez ich zgody. Pniej jednak uchwalono legem Hortensiam, gdzie ustalono, e plebiscita obowizuj cay lud, i tym sposobem zrwnano je z legibus. 4. Senatus consulto jest to, co senat nakazuje i postanawia. Ma te ono moc legis, cho byo to dyskusyjne. 5. Constitutione principis jest to, co cesarz postanawia za pomoc decreti (dekretu) lub edyktu, lub epistulae (listu). Nigdy nie wtpiono, e ma ona moc legis, skoro sam cesarz otrzyma wadz przez legem.

2

6. Ius edicendi maj urzdnicy ludu rzymskiego. Przy tym najwicej przepisw znajduje si w edyktach dwch pretorw, praetoris urbani (miejskiego) oraz praetoris peregrini (do spraw cudzoziemcw), ktrych jurysdykcj w prowincjach sprawuj ich namiestnicy. Znajduj si one take w edyktach edylw kurulnych (aedilium curulium), ktrych jurysdykcj w prowincjach ludu rzymskiego sprawuj kwestorzy (quaestores). Natomiast do prowincji cesarskich nie wysya si kwestorw, dlatego te w tych prowincjach nie wydaje si owego edyktu. 7. Responsa prudentium s to zdania i opinie tych, ktrym pozwolono komentowa przepisy. Jeeli wszyscy oni s tego samego zdania, to uzyskuje ono moc legis, jeli za rni si, to sdzia moe pj za t opini, za ktr chce. Tak postanowi w reskrypcie (rescripto) boski Hadrian.

[ II. O podziale prawa. ] 8. Wszelkie prawo, ktrym si posugujemy, dotyczy albo osb (personarum), albo rzeczy (rerum), albo powdztw (actionum). Zajmijmy si najpierw osobami. [ III. O stanie ludzi. ] 9. Zasadniczym podziaem prawa osobowego jest, e kady czowiek bd jest wolny, bd jest niewolnikiem. 10. Z kolei ludzie wolni bd s ingenuis, bd s wyzwolecami. 11. Ingenui s ci, ktrzy urodzili si wolni; wyzwolecy to ci, ktrzy zostali manumissi (wyzwoleni) z legalnej niewoli. 12. Z kolei wyzwolecw s trzy rodzaje: albo s Rzymianami, albo Latynami, albo nale do grupy dediticiorum. Rozpatrzymy je po kolei, zaczynajc od dediticiorum. [ IIII. O dediticiis albo o lege Aelia Sentia. ] 3

13. Lex Aelia Sentia stanowi, e niewolnicy, ktrzy zostali przez swego pana za kar zwizani, ktrych oznakowano, ktrzy ze wzgldu na jak noxam (wystpek) zostali poddani torturom i nastpnie za ni skazani, ktrzy zostali przekazani, by walczy zbrojnie lub z dzikimi zwierztami, ktrzy zostali wysani na igrzyska lub do wizienia, a potem przez tego samego albo innego pana zostali manumissi, staj si ludmi tego samego stanu, co peregrini dediticii. [ V. O peregrinis dediticiis. ] 14. "Peregrini dediticii" nazywa si tych, ktrzy, zbrojnie walczc przeciwko ludowi rzymskiemu, poddali si. 15. Ze wzgldu na t turpitudo niewolnicy ci, jakkolwiek i kiedykolwiek manumissi, choby w peni naleeli do swojego pana, mimo to nigdy nie stan si Rzymianami ani Latynami, lecz zawsze bd nalee do grupy peregrinorum dediticiorum. 16. Jeli za niewolnika nie dotyczy adna taka turpitudo, to przez manumissionem staje si bd Rzymianinem, bd Latynem. 17. Ten, kto spenia te trzy przesanki, e ma wicej ni 30 lat, naley do swego pana wedle prawa Kwirytw, i zostaje wyzwolony suszn i legaln manumissione, tj. bd vindicta (lask), bd censu (podczas cenzusu), bd w testamencie, staje si Rzymianinem; jeli za ktrej z tych przesanek brakuje, staje si Latynem. [ VI. O manumissione albo o przedkadaniu sprawy ] 18. Wymaganie dotyczce wieku zostae wprowadzone przez legem Aeliam Sentiam. Wedle tej ustawy niewolnicy modsi ni 30 lat przez manumissionem nie staj si Rzymianami, chyba e zostan wyzwoleni vindicta wobec consilii (rady), ktre uzna suszn causam (przyczyn) ich wyzwolenia.

4

19. Causa wyzwolenia jest za suszna, jeli kto wobec consilii wyzwala na przykad syna lub crk, rodzonego brata lub siostr, wychowanka lub nauczyciela, niewolnika, ktrego chce uczyni zarzdc, lub niewolnic, z ktr si chce oeni. [ VII. O odbywaniu consilii. ] 20. Na consilium wzywa si w Rzymie 5 senatorw i 5 dojrzaych ekwitw, na prowincji za 20 recuperatorum, obywateli rzymskich. Na prowincji dzieje si to ostatniego dnia zgromadzenia sdowego, a w Rzymie w specjalnie ustalonych dniach. Natomiast niewolnikw starszych ni 30 lat wyzwala si w dowolnym czasie, tak e zdarza si to czasem w drodze, na przykad gdy pretor lub prokonsul id do ani lub teatru. 21. Poza tym niewolnik modszy ni 30 lat moe sta si Rzymianinem, jeli jego pan bdc niewypacalnym wyzwoli go w testamencie i uczyni spadkobierc (herede). 22. ...nazywa si ich Latynami Juniaskimi. Latynami dlatego, e przypominaj Latynw kolonialnych. Juniaskimi dlatego, e otrzymali wolno dziki legi Iuniae, gdy dawniej uwaano by ich za niewolnikw. 23. Lex Iunia nie pozwala im jednak ani samemu sporzdzi testamentu, ani niczego otrzyma z cudzego testamentu, ani sta si na podstawie testamentu opiekunem (tutore). 24. Mwic powyej, e nie mog niczego otrzyma z testamentu, mielimy na myli, e nie mog otrzyma bezporednio spadku (hereditatis) ani zapisu (legati). Mog natomiast otrzyma co z tytuu fideicommissi. 25. Ci natomiast, ktrzy nale do dediticiorum, nie mog w aden sposb otrzyma niczego z testamentu, nie wicej ni jakikolwiek cudzoziemiec (peregrinus). Przyjmuje si, e sami nie mog te sporzdzi testamentu. 26. Najgorsza jest wic wolno nalecych do dediticiorum. Nie jest im te przez legem, senatus consultum lub constitutionem pryncepsa dana adna moliwo dojcia do obywatelstwa rzymskiego.

5

27. Co wicej, nie wolno im przebywa w Rzymie ani w odlegoci setnego kamienia milowego od Rzymu, a jeli wykrocz przeciwko temu, to oni sami i ich majtek zostan publiczne sprzedani, i to z takim warunkiem, e nie bdzie im wolno suy w Rzymie ani w odlegoci setnego kamienia milowego od Rzymu, ani zosta wyzwolonym. Jeli mimo to zostan wyzwoleni, to stan si niewolnikami ludu rzymskiego. Tak to okrelono lege Aelia Sentia. [ Jakimi sposobami Latynowie dochodz do obywatelstwa rzymskiego. ] 28. Latynowie wieloma sposobami dochodz do obywatelstwa rzymskimiego. 29. Ju wedle legis Aeliae Sentiae ci, ktrych wyzwolono przed 30 rokiem ycia i ktrzy stali si Latynami, jeli pojm za on Rzymiank lub Latynk kolonialn, lub kobiet tego samego co oni sami stanu, i powiadczy to co najmniej 7 dojrzaych Rzymian, a nastpnie urodzi im si syn, to kiedy syn skoczy rok, ustawa daje im prawo pjcia do pretora, a na prowincji do jej namiestnika, i potwierdzenia, e zgodnie z lege Aelia Sentia pojli on i e maj rocznego syna. I jeli ten, ktremu przedo spraw, ogosi, e tak jest, to sam Latyn i jego ona, jeli jest tego samego stanu, i jego syn, jeli jest tego samego stanu, staj si Rzymianami. 30. Dodalimy za [co do syna] jeli jest tego samego stanu, poniewa jeli ona Latyna jest Rzymiank, to, zgodnie z nowym senatus consulto, ktre uchwalono na wniosek boskiego Hadriana, jej syn rodzi si Rzymianinem. 31. Mimo e to prawo dojcia do obywatelstwa rzymskiego mieli pocztkowo wycznie ci, ktrzy zostali wyzwoleni przed 30 rokiem ycia i stali si Latynami, pniejsze senatus consultum uchwalone za konsulatw Pegasi i Pusionis, przyznao to prawo rwnie tym, ktrzy zostali wyzwoleni majc ponad 30 lat i stali si Latynami. 32. Ponadto, jeli Latyn umrze nie przedoywszy sprawy rocznego syna, to jego matka moe t spraw przedoy, i w ten sposb sama stanie si Rzymiank, jeli bya Latynk, a chociaby i syn by ju Rzymianinem, jako urodzony z Rzymianki, naley mimo to spraw przedoy, by mg zosta uznany za suum heredem ojca.

6

32a. Co za powiedzielimy o rocznym synu, dotyczy tak samo rocznej crki. 32b. Ponadto dziki legi Viselliae ci, ktrych wyzwolono zarwno po jak i przed 30 rokiem ycia i ktrzy stali si Latynami, dochodz do prawa Kwirytw, tj. staj si Rzymianami, jeli odsu w Rzymie sze lat jako stranicy. Podobno pniej uchwalono senatus consultum, ktre daje obywatelstwo rzymskie, jeli si odsuy trzy lata. 32c. Podobnie zgodnie z edyktem Klaudiusza Latyn dochodzi do prawa Kwirytw, jeli zbuduje statek morski o pojemnoci co najmniej dziesiciu tysicy miar zboa, i tym statkiem lub innym, ktry go zastpuje, przez sze lat bdzie przywozi do Rzymu zboe.

33. Ponadto Neron postanowi, e jeli Latyn, ktrego majtek wynosi co najmniej 200 tysicy sestercw, zbuduje w Rzymie dom, w ktry woy nie mniej ni poow swojego majtku, to dojdzie do prawa Kwirytw. 34. Wreszcie Trajan postanowi, e jeli Latyn bdzie przez trzy lata prowadzi w Rzymie myn, ktry dziennie mieli nie mniej ni sto miar zboa, to dojdzie do prawa Kwirytw. 35. Ponadto ci, ktrzy zostali wyzwoleni majc 30 lat i stali si Latynami, mog przez powtrne wyzwolenie doj do prawa Kwirytw. Jeli wyzwolono kogo starszego ni 30 lat, to przez kolejne wyzwolenie vindicta, censu lub w testamencie staje si on Rzymianinem i wyzwolecem tego, kto go powtrnie wyzwoli. Jeli wic niewolnik jest w twoim majtku, ale naley do mnie wedle prawa Kwirytw, to tylko ty moesz go uczyni Latynem, natomiast powtrnie go wyzwoli mog tylko ja, a nie ty, i tym sposobem stanie si on moim wyzwolecem. Ale nawet jeli dojdzie on do prawa Kwirytw innymi sposobami, to rwnie stanie si moim wyzwolecem. Natomiast posiadanie majtku, ktry umierajc pozostawi, zostanie przyznane tobie, jakimkolwiek by sposobem nie doszed do prawa Kwirytw. Kto za jest zarwno w czyim majtku, jak i naley do niego wedle prawa Kwirytw, ten wyzwolony przez niego moe oczywicie zarwno zosta Latynem, jak i doj do prawa Kwirytw. 36. Jednak nie kademu, kto tego chce, wolno dokonywa wyzwole.

7

37. Bowiem wyzwolenie, ktre odbywa si na szkod wierzycieli lub patrona, jest niewane, gdy lex Aelia Sentia przeszkadza w uzyskaniu wolnoci. 38. Rwnie wedle tej samej ustawy wacicielowi modszemu ni 20 lat tylko wtedy wolno wyzwala, jeli dokona manumissionem [ vindicta ] i consilium potwierdzi istnienie susznej przyczyny wyzwolenia. 39. Przyczyna wyzwolenia jest za suszna, jeli kto wyzwala ojca lub matk, nauczyciela lub mlecznego brata. Ale rwnie i te przyczyny, ktre wczeniej wymienilimy w odniesieniu do niewolnika modszego ni 30 lat, pomagaj w tym wypadku. Take na odwrt, te przyczyny, ktre dotycz waciciela modszego ni 20 lat, mona rozcign na niewolnika modszego ni 30 lat. 40. Skoro za ustanowiono w lege Aelia Sentia ten sposb wyzwalania przez wacicieli modszych ni 20 lat, to wynika std, e kto ukoczy 14 lat, ten moe sporzdzi testament, ustanowi w nim spadkobierc i dokona zapisw, jednak jeli nie ma 20 lat, to wolnoci niewolnikowi da nie moe. 41. Choby waciciel modszy ni 20 lat chcia kogo uczyni Latynem, mimo to musi przedoy spraw consilio i dopiero potem wyzwoli inter amicos (wrd przyjaci). 42. Poza tym w lege Fufia Caninia ustanowiono specjalne przepisy dotyczce niewolnikw wyzwalanych w testamencie. 43. Mianowicie, tym, ktrzy maj wicej ni dwch, ale nie wicej ni dziesiciu niewolnikw, pozwolono wyzwoli do poowy ich liczby; tym za, ktrzy maj wicej ni 10, ale nie wicej ni 30 niewolnikw, pozwolono wyzwoli do trzeciej czci ich liczby. Tym, ktrzy maj wicej ni 30, ale nie wicej ni stu, dano moliwo wyzwalania do czwartej czci. Wreszcie tym, ktrzy maj wicej ni 100, ale nie wicej ni 500, pozwolono wyzwoli nie wicej ni pit cz; dla tych, ktrzy maj wicej ni 500, nie ma reguy, ktra podawaaby cz tej liczby, lecz ustawa okrela, e nikomu nie wolno wyzwoli wicej ni 100. Natomiast jeli kto ma wszystkiego jednego lub dwch niewolnikw, to ustawa go nie dotyczy, i ma on moliwo swobodnego wyzwalania.

8

44. Ustawa ta nie dotyczy te w ogle tych, ktrzy wyzwalaj inaczej ni w testamencie. Tak wic tym, ktrzy wyzwalaj vindicta, censu lub inter amicos, wolno wyzwoli ca swoj familiam, oczywicie o ile inna przyczyna nie uniemoliwia uzyskania wolnoci. 45. To, co powiedzielimy co do liczby niewolnikw, ktrych wolno wyzwoli w testamencie, rozumiemy w ten sposb, e z liczby, ktrej druga, trzecia, czwarta lub pita cz moe zosta wyzwolona, zawsze moe zosta wyzwolonych co najmniej tylu, ilu mogo z liczby poprzedniej. A wynika to z prostego rozsdku: byoby bowiem absurdem, gdyby waciciel 10 niewolnikw mg wyzwoli piciu, gdy pozwolono wyzwala do drugiej czci tej liczby, a majcy 12 niewolnikw mg wyzwoli co najwyej 4; ale tym, ktrzy wicej ni 10, ale nie... 46. ...bo jeli wolno zostanie w testamencie dana niewolnikom, ktrych imiona zostan wpisane w koo, to poniewa nie jest podany aden porzdek wyzwalania, nikt nie stanie si wolny, gdy lex Fufia Caninia, ktrej by to stanowio obejcie, czyni takie wyzwolenie niewanym. S te specjalne senatus consulta, ktre uniewaniaj to, co wymylono dla obejcia tej ustawy. 47. Wreszcie, trzeba wiedzie, e to, co zostao ustalone przez legem Aeliam Sentiam, a mianowicie e wyzwoleni na szkod wierzycieli nie staj si wolni, dotyczy take cudzoziemcw, [tak postanowi senat na wniosek Hadriana], natomiast pozostae przepisy tej ustawy nie dotycz cudzoziemcw. 48. Przejdmy do innego podziau prawa osobowego. Ot jeden osoby s sui iuris (swego prawa), inne s za poddane alieno iuri (cudzemu prawu). 49. Z kolei spord osb poddanych alieno iuri jedne s in potestate (pod wadz), inne in manu, inne in mancipio. 50. Zajmijmy si teraz osobami poddanymi alieno iuri. Dowiadujc si, ktre to osoby, poznamy tym samym, ktre s sui iuris. 51. Ale najpierw rozpatrzmy osoby bdce u innych in potestate.

9

52. In potestate s wic niewolnicy u swoich wacicieli. Ta potestas pochodzi z iuris gentium: u wszystkich ludw zaobserwujemy, e waciciele maj wadz vitae necisque (ycia i mierci) nad niewolnikami, a cokolwiek niewolnik adquirit (uzyskuje jako przysporzenie), adquirit dla swojego waciciela. 53. Jednak obecnie ani Rzymianom, ani innym ludziom bdcym pod wadz ludu rzymskiego nie wolno ponad miar i bez powodu sroy si wobec swoich niewolnikw. Oto wedle constitutionis najwitszego cesarza Antonina ten, kto bez powodu zabija swego niewolnika, odpowiada co najmniej jak za zabicie cudzego. Rwnie nadmierna surowo wacicieli zostaa ograniczona przez constitutionem tego samego pryncepsa. Oto pytany przez jakich namiestnikw prowinicji o niewolnikw, ktrzy chronili si w wityniach bogw lub u posgw pryncepsw, rozkaza, by jeli srogo wacicieli stanie si nieznona, zostali oni zmuszeni do sprzedania swoich niewolnikw. I obydwie decyzje s suszne: nie powinnimy bowiem le wykorzystywa swego prawa; z tego samego powodu odbiera si marnotrawcom zarzd ich majtku. 54. Dalej, poniewa Rzymianie mog mie dwojak wasno (bo albo niewolnik jest u kogo w majtku (in bonis), albo jest jego wedle prawa Kwirytw, albo te wedle obydwu praw), wic tylko wtedy mwimy, e niewolnik jest in potestate u waciciela, jeli jest u niego w majtku, chociaby rwnoczenie nie by jego wedle prawa Kwirytw. Bowiem jeli kto ma niewolnika tylko wedle goego prawa Kwirytw, to nie uwaamy, by mia go in potestate. 55. In potestate u nas s te dzieci, ktre spodzimy w iustis nuptiis (legalnym maestwie). Prawo to jest prawem waciwym obywatelom rzymskim (bo nie ma chyba adnych innych ludzi, ktrzy mieliby tak potestatem nad swoimi dziemi, jak my mamy), co zostao stwierdzone edyktem boskiego Hadriana, ktry dotyczy starajcych si dla siebie i swoich dzieci o obywatelstwo rzymskie. Cho wiem, e i lud Galatw uznaje, e dzieci s in potestate u swoich rodzicw. 56. To, e Rzymianie maj in potestate dzieci spodzone w iustis nuptiis naley rozumie w ten sposb, e trzeba, by pojli oni za ony Rzymianki lub te Latynki, lub cudzoziemki, z ktrymi maj conubium (prawo zawarcia maestwa). Skoro bowiem wanie conubium powoduje, e dzieci otrzymuj stan po ojcu, to nie tylko staj si Rzymianami, ale te s u ojca in potestate. 10

57. Std i niektrym weteranom constitutiones principum zwykle przyznaway conubium wobec Latynek lub cudzoziemek, ktre po zwolnieniu ze suby pojli za ony; i kto urodzi si z tego maestwa, stawa si Rzymianinem i wchodzi pod potestatem rodzicw. 58. Jednak nie kad kobiet moemy poj za on. Powinnimy si bowiem powstrzyma od niektrych maestw. 59. Oto midzy osobami, ktre zajmuj wzgldem siebie miejsce rodzicw i dzieci, maestwo nie moe by zawarte i nie ma midzy nimi conubii, jak na przykad midzy ojcem a crk lub matk a synem, lub dziadkiem a wnuczk. Jeli takie osoby wspyj ze sob, uwaa si to za maestwo niegodziwe i kazirodcze. Choby przez adoptionem zaczli zajmowa wzgldem siebie miejsce rodzicw i dzieci, nie mog zawrze maestwa, tak e nawet po ustaniu adoptionis obowizuje to samo prawo. Tak wic kobiety, ktra przez adoptionem zacznie wzgldem mnie zajmowa miejsce crki lub wnuczki, nie mog poj za on, chobym dokona jej emancipationis. 60. Rwnie midzy osobami, ktre czy pokrewiestwo (cognatio) w stopniu bocznym, sytuacja jest podobna, jednak nie cakiem. 61. Oczywicie zakazane jest maestwo midzy bratem a siostr, jeli s urodzeni z tego samego ojca i tej samej matki, lub ktregokolwiek z nich. Ale jeli kobieta przez adoptionem zacznie by moj siostr, dopki bdzie trwa adoptio, naturalnie nie bdzie midzy mn a ni mogo powsta maestwo. Gdy jednak przez emancipationem adoptio ustanie, bd mg poj j za on. Rwnie jeli ja zostan wyemancypowany, nie bdzie ju przeszkody dla maestwa. 62. Mona za on wzi crk brata. Stao si tak po raz pierwszy, gdy boski Klaudiusz poj za on Agryppin, crk swego brata. Natomiast crki siostry nie mona wzi za on. I tak to zostao okrelone w constitutionibus pryncepsw. 63. Podobnie, nie mona wzi za on ciotki ze strony ojca ani ze strony matki. Podobnie tej, ktra niegdy bya moj teciow lub synow, lub pasierbic, lub macoch. Niegdy powiedzielimy dlatego, e jeli nadal trwa maestwo, przez ktre to powinowactwo 11

powstao, to z innej przyczyny nie mog by onaty, a mianowicie dlatego, e ani ta sama kobieta nie moe by wydana za m za dwch mczyzn, ani nie mona mie dwch on. 64. Jeli wic kto zawrze niegodziwe i kazirodcze maestwo, to nie uwaa si, by mia on lub dzieci. Tak wic ci, ktrzy si z tego zwizku narodz, uchodz za majcych matk, ojca natomiast w adnym razie, i z tego wzgldu nie s u niego in potestate, podobnie jak ci, ktrych matka pocza przygodnie (publice). Bowiem i oni uchodz za nie majcych ojca, poniewa ten jest niepewny. Std zwyko si nazywa dzieci z nieprawego oa albo z greckiego SPORADEN (przypadkowymi), albo dziemi bez ojca. 65. Czasem zdarza si, e dzieci, ktre w momencie, gdy si rodz, nie s u rodzicw in potestate, pniej jednak wchodz pod ich potestatem. 66. Na przykad, kiedy Latyn, pojwszy on wedle legis Aeliae Sentiae, spodzi syna, Latyna z Latynki bd Rzymianina z Rzymianki, to nie bdzie go mia in potestate. Ale jeli pniej przedoywszy spraw otrzyma obywatelstwo rzymskie, to rwnoczenie zacznie mie go u siebie in potestate. 67. Podobnie, jeli Rzymianin pojmie za on Latynk lub cudzoziemk z niewiedzy, sdzc, e jest ona Rzymiank, i spodzi syna, to w nie bdzie u niego in potestate, skoro nie bdzie nawet Rzymianinem, lecz Latynem lub cudzoziemcem, to jest tego stanu, ktrego bya matka (gdy tylko wtedy otrzymuje si stan ojca, gdy midzy ojcem a matk jest conubium). Jednak zgodnie z senatus consulto wolno dowie istnienia bdu, i tak zarwno ona, jak i syn dochodz do obywatelstwa rzymskiego i od tego momentu syn zaczyna by in potestate u ojca. Ta sama zasada obowizuje, jeli z niewiedzy poj on za on kobiet, ktra naley do dediticiorum, z tym, e ona nie staje si wtedy Rzymiank. 68. Podobnie, jeli Rzymianka w bdzie wyjdzie za m za cudzoziemca jako za Rzymianina, pozwala si jej dowie istnienia bdu i tak zarwno jej syn, jak i m dochodz do obywatelstwa rzymskiego, i syn take zaczyna by in potestate u ojca. To sama zasada obowizuje, jeli wyjdzie za cudzoziemca jako za Latyna wedle legis Aeliae Sentiae; bowiem i to jest zapewnione przez szczeglne senatus consultum. Ta sama zasada obowizuje, jeli wyjdzie za kogo nalecego do dediticiorum jako za Rzymianina lub Latyna wedle legis

12

Aeliae Sentiae, z tym, e oczywicie m nalecy do dediticiorum pozostaje w tym stanie i dlatego syn, cho staje si Rzymianinem, nie wchodzi in potestatem u ojca. 69. Podobnie, jeli Latynka wyjdzie wedle legis Aeliae Sentiae za cudzoziemca sdzc, e jest on Latynem, moe zgodnie z senatus consulto urodziwszy syna dowie istnienia bdu. I tak wszyscy staj si Rzymianami i syn zaczyna by in potestate u ojca. 70. Podobnie postanowiono, jeli Latyn w bdzie pojmie za on cudzoziemk jako Latynk wedle legis Aeliae Sentiae lub Rzymiank. 71. Poza tym jeli Rzymianin, sdzc e jest Latynem, z tego powodu oeni si z Latynk, pozwala si mu po urodzeniu syna dowie istnienia bdu, tak jakby poj on wedle legis Aeliae Sentiae. Podobnie tym, ktrzy bdc Rzymianami uwaali si za cudzoziemcw i pojli za ony cudzoziemki, pozwala si zgodnie z senatus consulto dowie istnienia bdu, w wyniku czego ona staje si Rzymiank a syn nie tylko dochodzi do obywatelstwa rzymskiego, ale wchodzi te in potestatem u ojca. 72. Cokolwiek powiedzielimy o synu, dotyczy tak samo i crki. 73. A co dotyczy dowodu istnienia bdu, nie ma znaczenia, w jakim wieku jest syn... ...ale jeli syn lub crka s modsi ni rok, to dowodu prowadzi nie mona. Cho wiem, e w jakim reskrypcie boskiego Hadriana zostao ustalone, jakby... 74. Dyskusyjne jest, czy cudzoziemiec, pojwszy Rzymiank za on moe zgodnie z senatus consulto prowadzi dowd. ...zostao mu to specjalnie przyznane. Ale gdy cudzoziemiec poj za on Rzymiank i po urodzeniu syna innym sposobem doszed do obywatelstwa rzymskiego, a potem gdy dowiadywa si, czy moe prowadzi dowd, cesarz Antoninus odpisa mu, e moe, tak jakby pozosta by cudzoziemcem. Z czego wnosimy, e cudzoziemiec moe prowadzi dowd. 75. Z tego, co powiedzielimy, wida, e jeli Rzymianin pojmie za on cudzoziemk lub cudzoziemiec Rzymiank, to ich wsplny syn bdzie cudzoziemcem, ale jeli tylko przez bd doszo do tego maestwa, to ten brak zostaje naprawiony zgodnie z senatus consulto tak, jak

13

to powiedzielimy wyej. Jeli za aden bd nie mia miejsca, lecz znajc swj stan zawarli ten zwizek, to brak tego maestwa nie zostanie w adnym razie naprawiony. 76. Mwimy oczywicie o tych, midzy ktrymi nie ma conubii. Bowiem oglnie, jeli Rzymianin pojmie za on cudzoziemk, wzgldem ktrej ma conubium, to, jak ju rwnie mwilimy, zostaje zawarte iustum matrimonium i ich wsplne syn bdzie Rzymianinem i in potestate u ojca. 77. Podobnie, jeli Rzymianka wysza za cudzoziemca, wzgldem ktrego ma conubium, to ich wsplny syn bdzie oczywicie cudzoziemiecem oraz legalnym synem swego ojca, tak jakby zosta spodzony z cudzoziemki. Jednak obecnie zgodnie z senatus consulto, ktre zostao uchwalone na wniosek najwitszego boskiego Hadriana, chociaby nie byo conubii midzy Rzymiank a cudzoziemcem, ich wsplny syn bdzie legalnym synem swego ojca. 78. Powiedzielimy, e jeli midzy Rzymianinem a cudzoziemk nie ma conubii, to ich wsplny syn bdzie cudzoziemcem, gdy lex Minicia stanowi, e pjdzie za rodzicem niszego stanu. Z tej samej ustawy wynika z drugiej strony, e jeli cudzoziemiec pojmie za on Rzymiank, wzgldem ktrej nie ma conubii, to syn z tego zwizku bdzie cudzoziemcem. I wanie w tym wypadku lex Minicia bya naprawd potrzebna, bo bez niej musiaby otrzyma inny stan, poniewa syn osb, midzy ktrymi nie ma conubii, wedle iuris gentium otrzymuje stan matki. Natomiast cz ustawy, ktra stanowi, e syn Rzymianina i cudzoziemki bdzie cudzoziemcem, jest zbdna, bo i bez tej ustawy wedle iuris gentium staoby si bezspornie tak samo. 79. Jest nawet tak, e syn Rzymianina i Latynki pjdzie za stanem matki, bowiem lex Minicia pojciem cudzoziemcw obejmuje nie tylko obce narody i ludy, ale take Latynw. Ale dotyczy ona innych Latynw, ktrzy mieli wasne ludy i civitates i ktrzy zaliczali si do cudzoziemcw. 80. Na odwrt, syn Latyna i Rzymianki, czy zawarli maestwo wedle legis Aeliae Sentiae, czy inaczej, bdzie Rzymianinem. Byli jednak tacy, ktrzy uwaali, i syn z maestwa zawartego wedle legis Aeliae Sentiae bdzie Latynem, poniewa sdzili, e w tym wypadku lex Aelia Sentia et Iunia tworzy midzy maonkami conubium, a conubium powoduje zawsze, e wsplny syn idzie za stanem ojca. Jeli za inaczej zawarto maestwo, to 14

wsplny syn miaby wedle iuris gentium i za stanem matki i by dlatego Rzymianinem. Jednak owej zasady uywamy na podstawie sentus consulti podjtego na wniosek boskiego Hadriana, ktre okrela, e syn Latyna i Rzymianki zawsze bdzie Rzymianinem. 81. To samo senatus consultum podjte na wniosek boskiego Hadriana okrela te logicznie, e ten wsplny syn Latyna i cudzoziemki, jak rwnie odwrotnie, wsplny syn cudzoziemca i Latynki, idzie za stanem matki. 82. Jest z tym zgodne rwnie i to, e syn niewolnicy i czowieka wolnego wedle iuris gentium bdzie niewolnikiem, a syn kobiety wolnej i niewolnika, przeciwnie, czowiekiem wolnym. 83. Musimy jednak zawsze sprawdza, czy zasady iuris gentium w danym wypadku nie s zastpione ustaw lub czym, co ma moc ustawy. 84. Oto bowiem z senatus consulti Claudiani wynika, e Rzymianka, ktra wspyje z cudzym niewolnikiem za zgod jego waciciela, moe na podstawie porozumienia sama pozosta wolna, ale urodzi niewolnika. Bowiem to, co ona i waciciel tego niewolnika postanowi, ma by na podstawie senatus consulti wice. Jednak pniej boski Hadrian poruszony niesprawiedliwoci i nielogicznoci tego przepisu przywrci zasad iuris gentium, e gdy sama kobieta pozostaje wolna, to jej syn rwnie bdzie wolny. 85. Podobnie na podstawie lex ... dzieci niewolnicy i czowieka wolnego mogy by ludmi wolnymi. Ustawa ta stanowia mianowicie, e jeli kto wspy z cudz niewolnic sdzc, e jest wolna, i jeli narodzili si chopcy, to mieli by wolni, jeli za dziewczynki, to miay nalee do waciciela matki. Jednak i w tej kwestii boski Wespazjan, poruszony nielogicznoci prawa, przywrci zasad iuris gentium, e zawsze, choby narodzili si chopcy, maj by niewolnikami waciciela swojej matki. 86. Zachowano natomiast t cz ustawy, ktra mwi, e dzieci kobiety wolnej i cudzego niewolnika, o ktrym wiedziaa, e jest niewolnikiem, bd niewolnikami. Natomiast tam, gdzie taka ustawa nie obowizuje, dziecko idzie zgodnie z zasad iuris gentium za stanem matki i dlatego jest czowiekiem wolnym.

15

87. Jest wicej ni oczywiste, e w wypadkach, gdy dziecko idzie za stanem matki a nie ojca, nie wchodzi ono in potestatem u ojca, choby by on Rzymianinem. I dlatego powyej napisalimy, e w wypadkach zawarcia w bdzie non iusti matrimonii interweniuje senat i naprawia brak tego maestwa i dodatkowo powoduje, e syn wchodzi in potestatem u ojca. 88. Ale jeli niewolnica pocznie z Rzymianina, a pniej wyzwolona, bdc Rzymiank, urodzi, to dziecko moe by Rzymianinem, jak jego ojciec, nie jest jednak u ojca in potestate, poniewa ani nie zostao poczte z legalnego zwizku, ani ten zwizek nie zosta na podstawie wspomnianego senatus consulti uznany za quasi iustum (jakby legalny). 89. To, co przyjto, a mianowicie e jeli niewolnica pocznie z Rzymianina, a pniej wyzwolona, urodzi, to urodzi czowieka wolnego, wynika z naturalnej zasady. Bowiem ci, ktrzy zostali poczci poza legalnym zwizkiem, otrzymuj stan z momentu, w ktrym si urodzili; tak wic jeli urodz si z kobiety wolnej, bd wolni, i nie ma znaczenia, z kogo zostali poczci, gdy matka bya niewolnic. Natomiast ci, ktrzy zostali poczci w legalnym zwizku, otrzymuj stan z momentu poczcia. 90. Tak wic jeli ciarna Rzymianka zostanie wygnana aqua et igni, i tak stawszy si cudzoziemk, urodzi, to wielu rozrnia i sdzi, e jeli pocza z iustarum nuptiarum, to urodzi Rzymianina, a jeli nie, to cudzoziemca. 91. Podobnie, jeli ciarna Rzymianka stanie si niewolnic na podstawie senatus consulti Claudiani, gdy wspya z cudzym niewolnikiem wbrew woli i mimo grb jego waciciela, to wielu rozrnia i twierdzi, e jeli pocza z iustarum nuptiarum, to urodzi Rzymianina, a jeli nie, to niewolnika, ktry bdzie nalea do tego, czyj niewolnic staa si matka. 92. Rwnie jeli cudzoziemka pocznie poza iusto matrimonio, a pniej stawszy si Rzymiank, urodzi, urodzi Rzymianina. Jeli za pocznie z cudzoziemca zgodnie z prawami i zwyczajami cudzoziemcw, to zgodnie z senatus consulto, ktre uchwalono na wniosek boskiego Hadriana, urodzi Rzymianina tylko, jeli ojcu dziecka zostanie przyznane obywatelstwo rzymskie.

16

93. Jeli cudzoziemiec wystpi o obywatelstwo rzymskie dla siebie i swoich dzieci, to synowie nie wchodz u niego in potestatem, chyba e tak zdecyduje cesarz. Dzieje si to dopiero wtedy, gdy rozpoznawszy spraw uzna, e jest to dla nich korzystne. Dokadniej za i bardziej szczegowo bada spraw dotyczc osb niedojrzaych lub nieobecnych. Tak postanowiono w edykcie boskiego Hadriana. 94. Podobnie, jeli komu majcemu ciarn on przyznano obywatelstwo rzymskie, to mimo e dziecko, jak wyej powiedziaem, bdzie Rzymianinem, jednak nie wejdzie in potestatem u ojca. Rwnie to okrelono decyzj najwitszego boskiego Hadriana. Dlatego jeli kto, wiedzc, e jego ona jest w ciy, wystpuje do cesarza o obywatelstwo rzymskie dla siebie i ony, powinien rwnoczenie prosi, by dziecko weszo u niego in potestatem. 95. Inaczej ma si sprawa z tymi, ktrzy na podstawie prawa latyskiego dochodz wraz ze swoimi dziemi do obywatelstwa rzymskiego; bowiem u nich dzieci wchodz in potestatem. 96. Prawo to nadawa niektrym obcym civitatibus albo lud rzymski, albo senat, albo cesarz... ...i nazywa si ono bd maius Latium (wiksze prawo latyskie), bd minus Latium (mniejsze prawo latyskie). Maius Latium jest wtedy, gdy zarwno ci, ktrzy mog zosta wybrani decurionibus, jak i ci, ktrzy piastuj jak godno lub sprawuj jaki urzd, otrzymuj obywatelstwo rzymskie. Minus Latium jest wtedy, gdy wycznie ci, ktrzy piastuj jak godno lub sprawuj jaki urzd, dochodz do obywatelstwa rzymskiego. Zostao to okrelone wieloma epistulis pryncepsw. 97. Jednak in potestate u nas s nie tylko, zgodnie z tym, co wyej powiedzielimy, nasze rodzone dzieci, ale rwnie adoptowane. 98. Adopcja (adoptio) dokonywa si na dwa sposoby: bd populi auctoritate (za zgod ludu), bd imperio magistratus lub praetoris (decyzj urzdnika lub pretora). 99. Populi auctoritate adoptujemy tych, ktrzy s sui iuris. Ten rodzaj adopcji nazywa si adrogacj (adrogatione), bowiem i adoptujcy jest pytany, tj. zapytywany, czy chce, by ten, kogo ma zaadoptowa, by jego legalnym synem, i adoptowany jest pytany, czy si na to zgadza si, wreszcie lud jest pytany, czy tak postanawia. Imperio magistratus adoptujemy tych, ktrzy s in potestate u rodzicw, czy jako zstpni pierwszego stopnia, jakimi s syn i crka, czy dalszego, jak wnuk i wnuczka, prawnuk i prawnuczka. 17

100. Przy tym adopcja per populum nie moe zosta dokonana nigdzie indziej, tylko w Rzymie, natomiast drugiej dokonywa si rwnie na prowincji przed jej namiestnikiem. 101. Przyjmuje si te, e per populum nie adoptuje si kobiet, natomiast przed pretorem lub, na prowincji, przed prokonsulem lub legatem adoptuje si take kobiety. 102. Adoptowa niedojrzaego (inpuberem) per populum czasami jest zakazane, czasami za dozwolone. Bowiem na podstawie epistulae najlepszego cesarza Antonina, skierowanej do pontyfikw, jeli istnieje iusta causa (suszna przyczyna) adopcji, to pod pewnymi warunkami jest ona dozwolona. Natomiast przed pretorem lub, na prowincji, prokonsulem bd legatem, adopcja jest dozwolona w dowolnym wieku. 103. Wsplne dla obu rodzajw adopcji jest to, e rwnie ci, ktrzy nie mog spodzi dziecka, to jest eunuchowie, mog dokonywa adopcji. 104. Kobiety za nie mog adoptowa adnym sposobem, gdy nie maj in potestate nawet swoich rodzonych dzieci. 105. Jeli kto zaadoptowa kogo, czy to per populum, czy to przed pretorem lub namiestnikiem prowinicji, to moe go odda komu innemu do adopcji. 106. Ale i to, co mogoby budzi wtpliwoci, a mianowicie e modszy wiekiem moe zaadoptowa starszego wiekiem, jest wsplne obydwu rodzajom adopcji. 107. Specyficzn cech adopcji per populum jest, e ten, kto majc in potestate dzieci, daje si adrogowa, nie tylko sam podlega potestati adrogujcego, ale take jego dzieci, jak rwnie wnuki, podlegaj tej samej potestati. 108. Zajmijmy si teraz tymi, ktrzy s u nas in manu (w rce, pod wadz). Rwnie i ta instytucja pochodzi z prawa waciwego obywatelom rzymskim. 109. O ile in potestate mog by zarwno mczyni, jak i kobiety, to in manum wchodz (conveniunt) wycznie kobiety. 18

110. Niegdy wchodzono in manum trzema sposobami: usu, farreo lub coemptione. 111. Kobieta wchodzia in manum usu, jeli przez cay rok pozostawaa w maestwie. Poniewa przez roczne posiadanie nastpowao jakby zasiedzenie (usucapio), przechodzia wtedy do familiam ma i zajmowaa tam miejsce crki. Ustaw XII tablic zastrzeono, e jeliby nie chciaa w ten sposb wej in manum ma, powinna co roku przez trzy kolejne noce by nieobecna i tym sposobem co roku przerywa usum. Ale caa ta instytucja czciowo zostaa uchylona przez ustawy, czciowo przez samo odwyknienie (desuetudinem). 112. Farreo wchodzi si in manum przez swego rodzaju ofiar, skadan Iovi Farreo (Jowiszowi Orkiszowemu). Uywa si wtedy chleba orkiszowego (farreus), std nazywa si ona confarreatio. Dla zachowania tych przepisw dokonuje si wielu czynnociza pomoc okrelonych, uroczystych sw w obecnoci dziesiciu wiadkw. Przepisy te s w naszych czasach nadal w uyciu, bowiem na starszych kapanw (flamines maiores), to jest jowiszowych (Diales), marsowych (Martiales) i kwirynowych (Quirinales), jak rwnie na krlw-ofiarnikw (reges sacrorum), wybiera si tylko urodzonych z maestwa zawizanego farreo. I oni sami, jeli nie zawr maestw przez confarreationem, nie mog otrzyma godnoci kapaskiej. 113. Coemptione za wchodzi si in manum przez mancypacj (mancipationem), to jest swego rodzaju pozorn sprzeda. W obecnoci co najmniej 5 wiadkw, dojrzaych Rzymian, oraz libripensa (libripende), m kupuje on, ktra wchodzi u niego in manum. 114. Kobieta moe dokona coemptionem nie tylko ze swoim mem, ale rwnie z obcym. Mwi si bd o coemptione dokonanej matrimonii causa, bd fiduciae causa (powierniczej). Jeli kobieta dokona coemptionem ze swoim mem, aby zaj u niego miejsce crki, to mwimy, e byo to matrimonii causa. Jeli za dokona coemptionem w innym celu, czy to ze swoim mem, czy z obcym, jak na przykad dla uniknicia tutelae (opieki), to mwimy, e byo to fiduciae causa. 115. Odbywa si to tak: jeli kobieta chce pozby si tych tutores (opiekunw), ktrych ma, i dosta innego, to za ich zgod dokonuje coemptionis. Nastpnie ten, kto w ten sposb ma j 19

in manu, dokonuje znw mancypacji na rzecz tego, kogo sobie wybraa. Wreszcie w dokonuje manumissionis vindicta i w ten sposb staje si jej tutore. Nosi on nazw tutor fiduciarius, jak to si niej pokae. 115a. Niegdy bowiem w celu sporzdzenia testamentu stosowano coemptionem fiduciariam. Wwczas kobiety nie mogy inaczej sporzdzi testamentu, ni przez dokonanie coemptionis, nastpnie mancypacji i manumissionis. T konieczno dokonywania coemptionis znis senat na wniosek boskiego Hadriana. 115b. ...jeli dokona coemptionis fiduciae causa ze swoim mem, mimo to zacznie zajmowa miejsce crki. Z jakiejkolwiek bowiem przyczyny ona jest in manu u ma, zawsze uzyskuje prawa crki. 116. Pozostaje jeszcze powiedzie, jakie osoby s in mancipio. 117. Oto wszystkie dzieci, czy to pci mskiej, czy eskiej, ktre s in potestate u rodzicw, mog zosta przez nich mancypowane tak samo, jak mancypuje si niewolnikw. 118. To samo prawo dotyczy osb, ktre s in manu. Kobieta moe zosta mancypowana przez coemptionatorem (tego, na ktrego rzecz dokonano coemptionis), tak samo, jak dzieci przez rodzica, tak jakby sama zajmowaa u niego miejsce crki. Jeli jest jego on, mimo to moe zosta przez niego mancypowana tak samo jak ta, ktra nie jest jego on i z tego wzgldu nie zajmuje miejsca crki. 118a. Najczciej rodzice lub coemptionatores dokonuj mancypacji tylko wtedy, gdy chc, by dana osoba wysza spod ich iuris (prawa, wadzy), jak to niej pokaemy. 119. Mancipatio jest, jak ju wyej powiedzielimy, rodzajem pozornej sprzeday. Jest ona instytucj waciw obywatelom rzymskim. Odbywa si ona nastpujco: w obecnoci nie mniej ni piciu wiadkw, dojrzaych obywateli rzymskich, i jeszcze jednego tego samego stanu, ktry trzyma wag spiow (libram aeneam) i ktrego nazywa si libripensem, ten, kto przyjmuje mancypacj, trzymajc rzecz mwi tak: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO ISQUE MIHI EMPTUS ESTO HOC AERE AENEAQUE LIBRA (owiadczam, e ten oto czowiek jest mj wedle prawa Kwirytw i niech go nabd 20

przez ten spi i wag spiow). Nastpnie uderza spiem o wag i daje go temu, od kogo przyjmuje mancypacj, jako cen. 120. W ten sposb mancypuje si niewolnikw i ludzi wolnych; rwnie zwierzta, ktre s rebus mancipi, do ktrych zalicza si bydo, konie, muy, osy; take grunty tak miejskie, jak i wiejskie, ktre s rebus mancipi, a mianowicie lece w Italii, mancypuje si w ten sposb. 121. Mancypacja gruntw tym tylko rni si od innych mancypacji, e niewolnicy i ludzie wolni, jak rwnie zwierzta, ktre s rebus manicipi, mog zosta mancypowane tylko w swojej obecnoci. Jest bowiem konieczne, by przyjmujcy mancypacj chwyci to, co jest mancypowane; dlatego te nazywa si to mancipatio, e rzecz jest chwytana (capitur) rk (manu). Tymczasem grunty mancypuje si zwykle na odlego. 122. Spiu i wagi uywa si dlatego, e niegdy korzystano wycznie z monet spiowych. Istniay wtedy asy (asses), podwjne asy (dipundii), pasy (semisses), wierci (quadrantes), i nie byo w uytku adnych zotych ani srebrnych monet, co mona wywnioskowa z ustawy XII tablic. Warto i moc tych monet nie bya w ich liczbie, lecz wadze. ...asy byy funtowe, a podwjne asy... ...std te zosta nazwany podwjnym, jako wacy dwa funty, i ta nazwa dotychczas jest w uytku. Pasy i wierci okrelano oczywicie w stosunku do funta. Wwczas wic, gdy kto dawa komu pienidze, to nie wylicza ich, lecz odwaa. Dlatego niewolnicy, ktrym powierzono zarzd pienidzmi, zw si dispensatores (odwaajcy). 123. ...kobieta dokonujca coemptionis nie przechodzi do stanu niewolnego, podczas gdy osoby mancypowane przez rodzicw lub coemptionatores zajmuj miejsce niewolnikw, tak e, podobnie jak to jest z niewolnikami, nie mog otrzyma od tego, u kogo s in mancipio, ani spadku, ani zapisu, chyba e w testamencie nakae on ich wyzwoli. rdem tej rnicy jest, e mancypacja przez rodzicw lub coemptionatores przyjmowana jest tymi samymi sowami, co mancypacja niewolnikw; tymczasem przy coemptione dzieje si inaczej. 124. Zobaczmy teraz, w jaki sposb osoby poddane alieno iuri s spod niego uwalniane. 125. Najpierw zajmijmy si tymi, ktrzy s in potestate.

21

126. Jak wyzwala si niewolnikw spod potestatis, moemy wywnioskowa z tego, co wyej powiedzielimy o manumissione niewolnikw. 127. Ci za, ktrzy s in potestate u rodzica, staj si wraz z jego mierci sui iuris. Wymaga to jednak rozrnienia: bo wraz ze mierci ojca synowie i crki staj si oczywicie sui iuris; natomiast wraz ze mierci dziadka nie wszystkie wnuki i wnuczki staj sui iuris, lecz tylko jeli po mierci dziadka nie wchodz in potestatem u swego ojca. Tak wic jeli gdy umiera dziadek, ich ojciec y i by u niego in potestate, to po mierci dziadka wchodz one u swego ojca in potestatem. Jeli za ten w momencie, gdy dziadek zmar, nie y ju albo wyszed by spod potestatis ojca, to, nie mogc wej u niego in potestatem, staj si oni sui iuris. 128. Poniewa ten, kto z powodu jakiego przestpstwa zgodnie z lege Cornelia zosta wygnany aqua et igni, traci obywatelstwo rzymskie, wic, skoro w ten sposb jest wyczony z liczby obywateli rzymskich, jego dzieci przestaj by u niego in potestate tak, jakby zmar. Rozsdek bowiem nie dopuszcza, by czowiek stanu cudzoziemskiego mia in potestate Rzymianina. Z tej samej przyczyny, jeli ten, kto znajduje si in potestate u rodzica, zostanie wygnany aqua et igni, to przestanie by u niego in potestate, bo rozsdek nie dopuszcza rwnie, by czowiek stanu cudzoziemskiego by in potestate u rodzica, Rzymianina. 129. Ale jeli rodzic zostanie wzity do niewoli przez wrogw, to mimo e staje si ich niewolnikiem, jednak sytuacja prawna dzieci ulega zawieszeniu ze wzgldu na ius postliminii, ktre stanowi, e ci, ktrych wrogowie wzili do niewoli, powracajc otrzymuj spowrotem wszystkie posiadane wczeniej prawa. Tak wic w rodzic wrciwszy bdzie mia dzieci in potestate. Jeli za umar w niewoli, to dzieci stan si sui iuris. Mona dyskutowa, czy od momentu, gdy zmar u wrogw, czy od tego, gdy zosta wzity do niewoli. Rwnie jeli sam syn lub wnuk zosta wzity do niewoli, to podobnie mwimy, e, ze wzgldu na ius postliminii, potestas rodzica zostaje zawieszona. 130. Poza tym dzieci pci mskiej wychodz spod wadzy rodzica, jeli stan si kapanami jowiszowymi, a dzieci pci eskiej, jeli stan si dziewicami westalskimi. 131. Niegdy te, gdy lud rzymski zakada kolonie na obszarach latyskich, ci, ktrzy na polecenie rodzica zgaszali si do kolonii, przestawali by u rodzica in potestate, poniewa stawali si obywatelami innej civitatis. 22

132. Poza tym dzieci przestaj by in potestate u rodzicw przez emancypacj. Syn wychodzi spod potestatis rodzicw po trzech, a pozostae dzieci pci mskiej lub eskiej po jednej mancypacji. Bowiem ustawa XII tablic tylko co do syna mwi o trzech mancypacjach tymi sowami: Jeli ojciec sprzeda syna trzy razy, niech syn bdzie wolny od ojca. Odbywa si to nastpujco: ojciec mancypuje syna na rzecz jakiej osoby; ta dokonuje manumissionis vindicta; wskutek tego syn powraca in potestatem u ojca; ten go ponownie mancypuje na rzecz tej samej lub innej osoby (lecz zwykle jest to ta sama osoba), a ona go znw wyzwala vindicta; wskutek tego znw wchodzi in potestatem u ojca; ojciec mancypuje go trzeci raz na rzecz tej samej lub innej osoby (lecz zwykle jest to ta sama osoba) i przez t mancypacj syn przestaje by in potestatem u ojca, choby nie zosta jeszcze wyzwolony, natychmiast w chwili mancypacji. 133. ...powinnimy te wspomnie, e ten, kto ma in potestate syna i wnuka, ma wolny wybr i moe spod potestatis wypuci syna, a wnuka pozostawi. Lub te przeciwnie, syna pozostawi, wnuka za wyzwoli, lub wszystkich uczyni sui iuris. To samo dotyczy te prawnuka. 134. Poza tym rodzice przestaj mie in potestate dzieci, ktre oddaj do adopcji. W wypadku syna oddanego do adopcji, konieczne s trzy mancypacje i pomidzy nimi dwie manumissiones, nim ojciec wypuci syna spod potestatis, by sta si on sui iuris. Nastpnie albo syn jest ponownie mancypowany na rzecz ojca i od niego adoptujcy windykuje syna przed pretorem, twierdzc, e jest jego synem, a gdy ojciec nie zaprzecza, pretor przyznaje syna adoptujcemu, albo nie jest mancypowany na rzecz ojca, lecz windykowany przez adoptujcego od tego, na rzecz kogo zosta mancypowany za trzecim razem. Ale oczywicie zwyko si mancypowa na rzecz ojca. Natomiast co do pozostaych dzieci pci mskiej bd eskiej, wystarcza oczywicie jedna mancypacja i albo si mancypuje znw na rzecz rodzica, albo nie. Tak samo dzieje si na prowinicji przed jej namiestnikiem. 135. Ten, kto zosta poczty przez syna mancypowanego jedno- lub dwukrotnie, jeli urodzi si po trzeciej mancypacji swego ojca, wchodzi jednak in potestatem u dziadka, i dlatego moe przez niego zosta emancypowany lub oddany do adopcji. Natomiat ten, kto zosta poczty przez syna, ktry zosta trzeci raz mancypowany, nie rodzi si in potestate u dziadka, lecz, wedle zdania Labeona, jest on in mancipio u tej samej osoby, co jego ojciec. Stosujemy 23

jednak t zasad, e jak dugo jego ojciec jest in mancipio, jego sytuacja prawna jest zawieszona, a kiedy zostanie wyzwolony, syn wchodzi u niego in potestatem, jeli za ojciec, bdc in mancipio, umrze, to syn staje si sui iuris. 135a. Naturalnie... ...to, co wyej powiedzielimy, e dzieje si po trzech mancypacjach syna, dotyczy tak samo wnuka po jednej mancypacji. 136. ...Maximi et Tuberonis ustalono, e kobiety naley uwaa za bdce in manu tylko dla celw sakralnych, a w pozostaych sprawach traktowa je tak, jakby nie weszy in manum. Te za kobiety, ktre weszy in manum przez coemptionem, uwalniaj si od potestatis rodzica i nie ma znaczenia, czy s in manu u swego ma, czy u obcego, cho tylko te, ktre s u ma in manu, uwaa si za zajmujce miejsce crki. 137. ...przestaj by in manu, i jeli po tej mancypacji zostan manumissae, to staj si sui iuris. 137a. ...nie moe go zmusi bardziej, ni crka ojca. Lecz crka nie moe ojca zmusi w aden sposb, choby zostaa adoptowana. Natomiast ona moe, dawszy mowi repudium (list rozwodowy), przymusi go, jakby nigdy nie bya jego on. 138. Ci, ktrzy s in mancipio, mog, skoro zajmuj miejsce niewolnikw, zosta manumissi vindicta, censu lub testamento, i staj si wtedy sui iuris. 139. W tym wypadku nie ma jednak zastosowania lex Aelia Sentia. Tak wic nie wymagamy niczego od wieku wyzwalajcego ani wyzwalanego. Nie ma te znaczenia, czy wyzwalajcy ma patrona lub wierzyciela. Nie ma rwnie zastosowania do tych osb liczba okrelona lege Fufia Caninia. 140. Co wicej, censu mona uzyska wolno nawet wbrew temu, u kogo si jest in mancipio, chyba e ojciec odda syna pod warunkiem, e zostanie ponownie mancypowany na jego rzecz. Uwaa si bowiem, e wtedy w jaki sposb zachowuje dla siebie swoj wadz ju przez to samo, e znw otrzyma syna. Ale ten, kogo ojciec odda in mancipium noxali causa (ze wzgldu na odpowiedzialno noksaln), jak na przykad gdy zosta uznany

24

za winnego furti (kradziey) i wydany powodowi, nie moe si nawet censu wyzwoli wbrew temu, u kogo jest in mancipio; bo te powd otrzyma go zamiast pienidzy. 141. Trzeba nam te zwrci uwag, e wobec tych, ktrych mamy in mancipio, nie wolno nam czyni niczego obraliwego; musielibymy bowiem wtedy odpowiada za iniuriam (obraz). Szczeglnie, e ludzie nie pozostaj w tym stanie zwykle duej ni dzie, a czsto trwa to jedynie krtk chwil. Oczywicie o ile mancypacja nie nastpia noxali causa. 142. Przejdmy teraz do innego podziau. Oto spord osb, ktre nie s ani in potestate, ani in manu, ani in mancipio, niektre s in tutela (pod opiek) lub in curatione (pod kuratel), inne za nie s w adnym z tych stanw. Zobaczmy wic, kto jest in tutela, a kto in curatione. W ten sposb poznamy te pozostae osoby, ktre nie s w adnym z tych stanw. 143. Najpierw rozwamy te osoby, ktre s in tutela. 144. Dozwolone jest wic, by rodzice wyznaczyli w testamencie dzieciom, ktre maj in potestate, opiekunw (tutores), przy tym dzieciom pci mskiej tylko niedojrzaym, a pci eskiej tak niedojrzaym jak i dojrzaym, i to nawet zamnym. Dawni prawnicy chcieli bowiem, by kobiety, nawet gdy s dorose, znajdoway si, ze wzgldu na pocho charakteru, pod opiek. 145. Tak wic jeli kto wyznaczy w testamencie synowi i crce tutorem, i oboje dojd do dojrzaoci, to syn przestanie mie tutorem, crka za mimo to pozostanie in tutela. Kobiety mog si bowiem wyzwoli spod tutelae tylko na podstawie iuris trium liberorum, zawartego w lege Pappia Poppaea. Nie dotyczy to tylko dziewic westalskich, ktrym ze wzgldu na zaszczyt kapastwa dawni prawnicy przyznali wolno; tak te postanawia ustawa XII tablic. 146. Natomiast wnukom i wnuczkom moemy wyznaczy w testamencie tutores tylko, jeli po naszej mierci nie wejd pod potestatem swego ojca. Tak wic jeli w chwili mojej mierci mj syn by u mnie in potestate, to jego dzieci nie mog mie tutores na podstawie mojego testamentu, cho s u mnie in potestate; oczywicie dlatego, e po mojej mierci wchodz in potestatem u swego ojca.

25

147. Tak jak w wielu innych wypadkach uwaa si pogrobowcw za ju urodzonych, tak i tu ustalono, e mona wyznaczy w testamencie tutores pogrobowcom tak samo jak ju urodzonym, jeli sytuacja prawna jest taka, e gdyby si urodzili za naszego ycia, to weszliby u nas in potestatem. W takiej sytuacji moemy ich bowiem ustanowi te heredibus, podczas gdy obcych pogrobowcw heredibus ustanowi nie mona. 148. Tutorem mona wyznaczy onie bdcej in manu, tak samo jak crce, podobnie synowej bdcej u syna in manu, tak samo jak wnuczce. 149. Najbardziej prawidowo opiekuna wyznacza si tak: LUCIUM TITIUM LIBERIS MEIS TUTOREM DO (Luciusa Titusa wyznaczam moim dzieciom za opiekuna) lub UXORI MEAE TUTORI DO (wyznaczam mojej onie za opiekuna). Ale rwnie jeeli bdzie napisane: LIBERIS MEIS (moich dzieci) lub UXORI MEAE TITIUS TUTOR ESTO (mojej ony opiekunem niech bdzie Titus), to uwaa si, e opiekun zosta wyznaczony prawidowo. 150. Co do ony bdcej in manu, przyznaje si te optionem tutoris (wybr opiekuna), co znaczy, e wolno jej umoliwi, by sama sobie wybraa, kogo chce, na opiekuna, tymi sowy: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DO (Titii mojej onie daj prawo wyboru opiekuna). W takim wypadku ona moe wybra opiekuna bd wiele razy, bd raz, bd ewentualnie dwukrotnie. 151. Przy tym albo daje si optionem plenam (wolny wybr), albo optionem angustam (ograniczony wybr). 152. Optionem plenam daje si tak, jak chwil wczeniej powiedzielimy. Angustam daje si tak: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DUMTAXAT SEMEL DO (Titii mojej onie daj prawo co najwyej jednokrotnego wyboru opiekuna) lub DUMTAXAT BIS DO (co najwyej dwukrotnego wyboru). 153. Te optiones wielce si midzy sob rni. Bo kto ma plenam optionem, moe wybra opiekuna raz, dwa, trzy a nawet wicej razy; kto za ma angustam optionem, jeli jest ona co najwyej jednokrotna, nie moe wybiera wicej ni raz, jeli dwukrotna, nie ma moliwoci wybiera wicej jak dwa razy. 26

154. Tych, ktrzy zostali wyznaczeni imiennie jako tutores w testamencie, nazywa si tutores dativi (wyznaczeni), tych, ktrzy zostali wybrani na podstawie optionis, tutores optivi (wybrani). 155. Komu za nie wyznaczono opiekuna w testamencie, dla tego zgodnie z ustaw XII tablic opiekunami s agnaci (agnati), i nazywa si ich tutores legitimi (ustawowi). 156. Agnatami s osoby poczone pokrewiestwem (cognatione) przez osoby pci mskiej, jakby spokrewnione przez ojca, jak na przykad brat urodzony z tego samego ojca, syn brata lub wnuk z tego syna, podobnie stryj i jego syn i wnuk z tego syna. Natomiast ci, ktrzy s poczeni pokrewiestwem przez osoby pci eskiej, nie s swoimi agnatami, lecz s inaczej spokrewnieni, wedle iuris naturalis. I tak midzy wujem a synem siostry nie ma agnationis, lecz tylko cognatio. Podobnie syn ciotki nie jest moim agnatem, lecz kognatem, i oczywicie na odwrt ja jestem z nim tak samo spokrewniony, poniewa dziecko wchodzi do rodziny ojca, nie matki. 157. A wic co do ustawy XII tablic, to niegdy kobiety miay za opiekunw agnatw. Jednak pniej uchwalono legem Claudiam, ktra zniosa w stosunku do kobiet opiek agnatw. Tak wic niedojrzay chopiec ma za opiekuna dojrzaego brata lub stryja, kobieta za takiego opiekuna mie nie moe. 158. Pokrewiestwo agnacyjne ustaje w wyniku capitis diminutionis, kognacyjne za w ten sposb si nie zmienia, poniewa przyczyna obywatelska (civilia) moe niszczy prawa cywilne, naturalnych za nie moe. 159. Capitis diminutio jest zmian status (stanu). Dzieje si to na trzy sposoby. Bowiem capitis diminutio moe by maxima (gwna), bd minor (mniejsza), zwana te media (rednia), bd minima (najmniejsza). 160. Capitis diminutio maxima wystpuje wstedy, gdy kto jednoczenie traci obywatelstwo i wolno. Spotyka to niewpisanych na list (incensis), ktrzy zgodnie z zasadami s wystawiani na publiczn sprzeda. Tak postanawia prawo... , ktrzy wbrew tej ustawie w Rzymie maj miejsce zamieszkania. Podobnie kobiety, ktre na podstawie senatus consulti 27

Claudiani stay si niewolnicami wacicieli, z ktrych niewolnikami wbrew nim i mimo ich grb wspyy. 161. Minor lub media capitis diminutio wystpuje wtedy, gdy tracc obywatelstwo zachowuje si wolno. Dotyczy to tych, ktrych wygnano aqua et igni. 162. Minima capitis diminutio wystpuje wtedy, gdy zachowuje si obywatelstwo i wolno, lecz zmienia si status czowieka. Dotyczy to tych, ktrzy s adoptowani, take tych, ktre dokonywaj coemptionis, i tych, ktrzy przechodz in mancipium i ktrzy s wyzwalani z mancipii. Tak dalece, e ilekro kto jest mancypowany bd wyzwalany, tylekro ma miejsce capitis diminutio. 163. Pokrewiestwo agnacyjne zostaje zniesione nie tylko przez maiores capitis diminutiones, ale take przez minimas; i dlatego jeli z dwch synw ojciec jednego wyemancypuje, to po jego mierci aden nie bdzie mg na podstawie pokrewiestwa agnacyjnego by opiekunem drugiego. 164. Gdy sprawowanie opieki naley do agnatw, to nie do wszystkich rwnoczenie, lecz tylko do tych, ktrzy s najbliszego stopnia... 165. Rwnie na podstawie ustawy XII tablic opiek nad wyzwolenicami i niedojrzaymi wyzwolecami sprawuj patroni i ich dzieci. T opiek take nazywa si tutela legitima, nie dlatego, by ta ustawa dosownie o niej wspominaa, lecz poniewa zostaa tak przyjta przez interpretacj, jakby zostaa wprowadzona przepisami ustawy. Skoro bowiem ustawa nakazuje, by hereditas wyzwolecw i wyzwolenic, jeli umr nie zostawiwszy testamentu, przypada patronom lub ich dzieciom, to dawni prawnicy przyjli, e ustawa chce take, by przypada im opieka, poniewa nakazuje ona, by ci sami agnaci, ktrzy zostali wezwani do hereditatis, byli te opiekunami. [ O fiduciaria tutela (opiece powierniczej) ] 166. Na wzr opieki patronw wprowadzono i inny rodzaj opieki, ktry te nazywa si tutela legitima. Mianowicie, jeli kto przekae komu in mancipium niedojrzaego syna lub wnuka, lub prawnuka, albo crk, wnuczk, lub prawnuczk tak dojrza jak i niedojrza z takim 28

zastrzeeniem, e zostan nastpnie remancypowani, a remancypowanych wyzwoli, to stanie si ich tutore legitimo. 166a. S i inne rodzaje opieki, ktre nazywaj si fiduciariae (powiernicze), to jest takie, ktre s przysuguj nam, poniewa wyzwalamy czowieka wolnego mancypowanego na nasz rzecz przez rodzica lub coemptionatorem. 167. Jednak opieka nad niedojrzaymi Latynami i Latynkami nie zawsze naley do wyzwalajcych, lecz do tych, do ktrych naleeli przed wyzwoleniem wedle prawa Kwirytw. Tak wic jeli niewolnica jest twoja wedle prawa Kwirytw, ale znajduje si w moim majtku, to tylko przeze mnie wyzwolona moe sta si Latynk, i jej majtek naley si mnie, natomiast opieka nad ni przypada tobie; tak to okrela lex Iunia. Dlatego jeli niewolnica zostanie uczyniona Latynk przez kogo, w czyim bya majtku i do kogo naleaa wedle prawa Kwirytw, to do niego bd nalee zarwno jej majtek, jak i opieka. 168. Agnatom, patronom i wyzwalajcym ludzi wolnych wolno przekaza opiek nad kobiet przez in iure cessionem. Natomiast opieki nad sierot nie wolno przekaza, gdy jako ograniczona czasem osignicia dojrzaoci nie jest uwaana za obciajc. 169. Opiekun, ktremu przekazuje si opiek, nazywa si tutor cessicius. 170. Wraz ze mierci lub capitis diminutione tutoris cessicii opieka wraca do tego tutoris, ktry j przekaza. A jeli mier lub capitis diminutio dotkna take tego, kto opiek przekaza, to przechodzi ona od cessicii do tego, kto otrzymaby j w drugiej kolejnoci po przekazujcym. 171. Lecz w odniesieniu do agnatw nie mwi si ju o tutela cessicia, poniewa lege Claudia zniesiono opiek agnatw nad kobietami. 172. Niektrzy uwaali, e take opiekunowie powierniczy nie maj prawa przekazania opieki, skoro sami wzili na siebie jej ciar. Mona by to przyj, z tym, e o rodzicu, ktry odda komu in mancipium crk, wnuczk lub prawnuczk w ten sposb, by j potem odzyska przez mancypacj, a nastpnie wyzwoli, nie naleaoby tego mwi, poniewa jest

29

on uwaany za tutorem legitumum a jednoczenie naley mu si pozycja nienisza ni patronom. 173. Poza tym zgodnie z senatus consulto wolno kobietom na miejsce nieobecnego opiekuna wystpi o nowego. Gdy to si stanie, poprzedni przestaje by opiekunem. Nie ma prz tym znaczenia, jak dugo opiekun by nieobecny. 174. Wycza si jednak moliwo, by wyzwolenica wystpia o opiekuna na miejsce nieobecnego patrona. 175. W podobnej sytuacji jak patron jest te rodzic, ktry uzyska tutelam legitimam przez to, e wyzwoli wczeniej crk, wnuczk lub prawnuczk remancypowan na jego wasn rzecz. Lecz jego dzieci s ju zaliczane do opiekunw powierniczych, natomiast dzieci patrona otrzymuj tak sam tutelam, jak sprawowa ich ojciec. 176. Jednak czasami wolno wystpi o opiekuna na miejsce nieobecnego patrona, jak na przykad dla objcia spadku. 177. Tak samo zdecydowa senat, jeli syn patrona jest pupillo (niedojrzay i osierocony). 178. Rwnie lex Iulia de maritandis ordinibus pozwala kobiecie bdcej pod legitima tutela pupilli wystpi do pretora miejskiego o opiekuna w celu ustanowienia posagu (dotis). 179. Oczywicie syn patrona staje si opiekunem wyzwolenicy, choby by niedojrzay, mimo e nie moe dokona adnej czynnoci, skoro nie wolno mu nic czyni bez zgody opiekuna. 180. Podobnie, jeli by kobieta bya in tutela legitima u szaleca (furiosi) lub niemego, to zgodnie z senatus consulto wolno jej wystpi o opiekuna w celu ustanowienia posagu. 181. Jest oczywiste, e w tych wypadkach tutela patrona lub syna patrona pozostaje nienaruszona. 182. Poza tym senat zdecydowa, e jeli opiekun pupilli lub pupillae zostanie pozbawiony opieki jak podejrzany (suspectus) lub te zostanie zwolniony z obowizku jej sprawowania na 30

susznej podstawie, to na jego miejsce wyznacza si innego opiekuna i w tym momencie poprzedni traci opiek. 183. Wszystko to wyglda podobnie w Rzymie i na prowincji, z tym e oczywicie na prowincji o opiekuna trzeba wystpi do jej namiestnika. 184. Niegdy, gdy byy jeszcze w uytku legis actiones, wyznaczano opiekuna rwnie wtedy, gdy midzy opiekunem a kobiet lub pupillo toczy si proces legisakcyjny. Poniewa opiekun nie mg dziaa sam w swojej wasnej sprawie, wic wyznaczano innego, ktry wystpowa w procesie. Nazywano go tutor praetorius, poniewa wyznacza go pretor miejski. Jedni uwaaj, e po zniesieniu procesu legisakcyjnego ten sposb wyznaczania opiekuna przesta istnie. Inni za sdz, e nadal jest w uytku, jeli toczy si iudicium legitimum (postpowanie zwyczajne). 185. Jeli kto nie ma w ogle adnego opiekuna, to w Rzymie na podstawie legis Atiliae opiekuna, zwanego tutor Atilianus, wyznaczaj pretor miejski i wikszo trybunw ludowych (tribunorum plebis), na prowincji za na podstawie legis Iuliae et Titiae wyznacza go jej namiestnik. 186. Jeli kto wyznaczy opiekuna w testamencie pod warunkiem (sub condicione) lub terminem (ex die certus), to jak dugo warunek lub termin nie nastpi, moe zosta wyznaczony opiekun. Podobnie, jeli zosta wyznaczony zwyczajnie, to pki nie pojawi si spadkobierca, pty o opiekuna trzeba wystpi na podstawie tych ustaw. Przestaje on by opiekunem w momencie, gdy kto staje si opiekunem na podstawie testamentu. 187. Rwnie jeli opiekun zostanie wzity do niewoli przez wrogw, naley wystpi o opiekuna na podstawie tych ustaw; przestanie on by opiekunem w momencie, gdy ten wzity do niewoli powrci do kraju, powrciwszy odzyskuje bowiem opiek na podstawie iuris postliminii. 188. Wida std, ile jest gatunkw opieki. Jeli za zapytamy, na ile te gatunki dziel si rodzajw, to dyskusja bdzie duga. Spierali si o to mocno dawni prawnicy. My za omwilimy t kwesti najcilej w naszej wykadni edyktu oraz w ksigach dotyczcych dzie Quinti Mucii. Na razie wystarczy tylko powiedzie, e niektrzy mwi o piciu 31

rodzajach, jak Quintus Mucius; inni o trzech, jak Servius Sulpicius; inni o dwch, jak Labeo; jeszcze inni sdz, e rodzajw jest tyle, ile gatunkw. 189. Niedojrzali podlegaj opiece zgodnie z prawami wszystkich civitatum. Jest zgodne z przyrodzonym rozsdkiem, by ten, kto nie jest penoletni, podlega cudzej opiece, i nie ma chyba civitatis, w ktrej nie byoby wolno rodzicom wyznacza w testamencie opiekunw swoich niedojrzaych dzieci; cho, jak wyej powiedzielimy, wycznie Rzymianie zdaj si mie tak wielk potestatem nad swoim dziemi. 190. Natomiast to, by penoletnie kobiety znajdoway si pod opiek, wydaje si nie by poparte adn wan przyczyn. Bowiem pospolite przekonanie, jakoby przez pocho charakteru czsto byy oszukiwane i susznie byo podda je radom opiekunw, wydaje si wicej zudne ni prawdziwe. Penoletnie kobiety same przecie prowadz swoje negotia i w niektrych wypadkach opiekun daje swoj zgod (interponit auctoritatem) wycznie dla pozoru; czsto te zostaje wbrew swojej woli zmuszony do zgody przez pretora. 191. Dlatego te kobiety nie mog wytoczy opiekunowi adnego procesu. Tymczasem gdy opiekunowie prowadz negotia pupillorum i pupillarum, to po ich dojciu do penoletnoci skadaj rozliczenie w iudicio tutelae. 192. Oczywicie, sia tutelae legitimae patronw i rodzicw polega na tym, e nie mog oni zosta zmuszeni do zgody ani na sporzdzenie testamentu, ani na alienacj (przeniesienie wasnoci) rerum mancipi, ani na zacignicie zobowizania, chyba e wchodzi w rachub wana przyczyna sprzeday rerum mancipi lub zacignicia zobowizania. Wszystko to zostao postanowione dla ochrony ich wasnych interesw, by, skoro podlegajce opiece kobiety umierajc bez testamentu pozostawiaj im spadek, ani przez testament nie wyczyy ich od niego, ani przez alienacj wartociowych przedmiotw lub zacignicie dugu nie zmniejszyy jego wartoci. 193. U cudzoziemcw kobiety nie s pod opiek tak jak u nas. Jednak czsto s quasi in tutela. Oto na przykad prawo Bityczykw nakazuje kobiecie zawierajcej umow dokona tego przez ma lub dojrzaego syna.

32

194. Spod opieki uwalniaj si kobiety ingenuae na podstawie iuris trium liberorum, wyzwolenice za quattuor liberorum, jeli s in tutela legitima patrona lub jego dzieci. Bowiem pozostae, ktre maj innego rodzaju tutores, jak na przykad Atilianos lub fiduciarios, uwalniaj si z niej iure trium liberorum. 195. Wyzwolenica moe na wiele sposobw otrzyma opiekuna innego rodzaju, na przykad jeli zostanie wyzwolona przez kobiet. Powinna wwczas wystpi o opiekuna na podstawie legis Atiliae, a na prowincji legis Iuliae et Titiae. Nie moe bowiem znajdowa si pod opiek patronki. 195a. Podobnie, jeli kobieta zostanie wyzwolona przez mczyzn i dokona za jego zgod coemptionis, a nastpnie zostanie remancypowana i znw wyzwolona, to przestanie mie jako opiekuna patrona, a zacznie mie tego, kto j wyzwoli, ktry bdzie tutore fiduciario. 195b. Podobnie, jeli patron lub jego syn zostan adoptowani, to wyzwolenica powinna wystpi o opiekuna na podstawie legis Atiliae lub Iuliae et Titiae. 195c. Podobnie powinna wystpi o opiekuna na podstawie tych samych ustaw wyzwolenica, ktrej patron umrze nie pozostawiajc in familia adnego potomka pci mskiej. 196. Chopcy uwalniaj si spod opieki dochodzc do dojrzaoci. Sabinus, Cassius oraz pozostali nasi nauczyciele uwaaj za dojrzaego tego, kto okazuje dojrzao wygldem ciaa, tj. tego, kto moe podzi dzieci. Ale rwnie w stosunku do tych, ktrzy nie mog dojrze, a mianowicie eunuchw, naley bra pod uwag ten wiek, w ktrym inni staj si dojrzali. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy twierdz, e dojrzao naley ocenia na podstawie lat, tj. za dojrzaego uwaaj tego, kto ukoczy 14 rok. 197. ...osignie wiek, w ktrym moe zaj si swoimi sprawami, tak jak tego, zgodnie z tym, co wyej powiedzielimy, przestrzegaj ludy cudzoziemskie. 198. Z tych samych przyczyn na prowinicji jej namiestnik moe wyznaczy kuratora (curatorem).

33

199. By majtek pupillorum i znajdujcych si pod kuratel (in curatione) nie by zuywany i uszczuplany przez opiekunw i kuratorw, pretor dba, by skadali oni z tego tytuu kaucj (satisdare). 200. Ale nie jest tak zawsze. Bowiem opiekunowie wyznaczeni w testamencie nie s zmuszani do skadania kaucji, poniewa ich uczciwo i staranno zostay potwierdzone przez samego testatora. Take kuratorzy, ktrzy objli kuratel nie na podstawie ustawy, lecz wyznaczeni przez konsula, pretora lub namiestnika prowinicji, zwykle nie musz skada kaucji, naturalnie dlatego, e wybiera si odpowiednio uczciwych.

KSIGA II 1. W poprzedniej ksidze przedstawilimy prawo osobowe, teraz zajmiemy si rzeczami (rebus). Znajduj si one bd u nas in patrimonio (w majtku), bd te s uwaane za bdce extra nostrum patrimonium (poza naszym majtkiem). 2. Zasadniczy jest podzia rzeczy na dwie grupy: bowiem jedne s divini iuris (prawa boskiego), inne za humani iuris (prawa ludzkiego). 3. Divini iuris s na przykad res sacrae oraz res religiosae. 4. Res sacrae s to rzeczy powicone bogom najwyszym (diis superis), res religiosae s to rzeczy oddane cieniom zmarych (diis Manibus).

34

5. Za rem sacram uwaa si tylko rzecz, ktra zostaa powicona decyzj ludu rzymskiego, na przykad przez uchwalenie legis lub senatus consulti. 6. Natomiast res religiosae tworzymy z wasnej woli grzebic u siebie zmarego, jeli tylko jego pogrzeb naley do nas. 7. Jednak wikszo uznaje, e na prowincji nie ma gruntw bdcych rebus religiosis, poniewa s one wasnoci ludu rzymskiego lub cesarza i uwaa si, e tylko je posiadamy (habemus possesionem) i uytkujemy (habemus usumfructum). W kadym razie, choby nie byy to res religiosae, traktuje si je tak, jakby nimi byy. Podobnie, to, co na prowincji nie zostao powicone decyzj ludu rzymskiego, cile rzecz biorc nie jest te re sacra, cho jest tak traktowane. 8. Take res sanctae, jak na przykad mury i bramy, s w pewien sposb divini iuris. 9. To, co jest divini iuris, nie znajduje si u nikogo w majtku. To za, co jest humani iuris, przewanie jest u kogo w majtku, ale moe te nie by u nikogo, jak res hereditariae (rzeczy spadkowe), ktre, pki nie pojawi si spadkobierca (heres), nie s u nikogo w majtku... ...lub waciciela. 10. Rzeczy, ktre s humani iuris, s bd publiczne (publicae), bd prywatne (privatae). 11. Rzeczy publiczne uwaa si za nie znajdujce si u nikogo w majtku, zakada si bowiem, e nale do ogu. Rzeczy prywatne to te, ktre nale do poszczeglnych osb. 12. Przy tym niektre rzeczy s materialne (corporales), a inne niematerialne (incorporales). 13. Materialne s te, ktrych mona dotkn, na przykad ziemia, niewolnik, ubranie, zoto, srebro i jeszcze niezliczone inne rzeczy. 14. Niematerialne s te, ktrych nie mona dotkn, tj. bdce prawami, jak na przykad spadek, uytkowanie, zobowizania, jakkolwiek by je zacignito. I nie ma znaczenia, e na spadek skadaj si rzeczy materialne, e zbierane z ziemi poytki (fructus) s materialne, ani e to, co nam si naley z jakiego zobowizania, jest przewanie materialne, jak na przykad 35

ziemia, niewolnik lub pienidze. Bowiem samo prawo dziedziczenia, samo prawo uytkowania i samo zobowizanie s niematerialne. Nale tu te suebnoci gruntw miejskich (iura praediorum urbanorum) i wiejskich (rusticorum)... ...niewznoszenia (non extollendi), by ssiadowi nie zasoni soca. Podobnie, prawo... ...ciekw i okapu (fluminum et stillicidiorum), by... 14a. Poza tym rzeczy s albo rebus mancipi, albo rebus nec mancipi. ...suebnoci gruntw miejskich (servitutes praediorum urbanorum) s rebus nec mancipi. Podobnie praedia stipendiaria i praedia tributaria s rebus nec mancipi. 15. Ale cho powiedzielimy, e zwierzta, ktre si zwyko oswaja, s rebus mancipi, to... ...sdz, e s rebus mancipi od razu w momencie narodzin. Natomiast Nerva, Proculus i pozostali przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e staj si one rebus mancipi dopiero w momencie oswojenia, a jeli z powodu nadmiernej dzikoci nie dadz si oswoi, uznaj, e s rebus mancipi, gdy dojd do wieku, w ktrym zwykle s oswajane. 16. Nec mancipi s dzikie zwierzta, na przykad niedwiedzie, lwy, podobnie zwierzta, ktre zaliczaj si do dzikich, na przykad sonie i wielbdy, i nie ma adnego znaczenia, e je take oswaja si z noszeniem ciarw na szyi lub grzbiecie, bo nie znano tych zwierzt, gdy ustalano, jakie rzeczy s mancipi, a jakie nec mancipi. 17. Podobnie niemal wszystkie rzeczy niematerialne s nec mancipi, z wyjtkiem suebnoci gruntw wiejskich. Te bowiem s mancipi, cho zaliczaj si do rzeczy niematerialnych. 18. Rnica midzy rebus mancipi a nec mancipi jest zasadnicza. 19. Res nec mancipi staj si bowiem w peni wasnoci drugiego przez sam traditionem (wydanie), o ile tylko s materialne i z tego wzgldu mona je wyda. 20. Tak wic jeli wydam ci ubranie lub zoto, lub srebro, czy to venditionis causa (z tytuu sprzeday), czy to donationis causa (z tytuu darowizny), czy dla jakiejkolwiek innej causa (tytuu), rzecz stanie si natychmiast twoja, o ile ja byem jej wacicielem.

36

21. To samo dotyczy gruntw prowincjonalnych, ktre nazywamy praedia stipendiaria i tributaria. Praedia stipendaria s to grunty znajdujce si w prowincjach, ktre uznajemy za nalece do ludu rzymskiego. Praedia tributaria s to grunty znadujce si w prowincjach, ktre uznajemy za nalece do cesarza. 22. Natomiast res mancipi s to rzeczy, ktre przekazuje si innym przez mancypacj; std te nazywa si je res mancipi. Cokolwiek za mona dokona przez mancypacj, mona te dokona przez in iure cessionem. 23. W poprzedniej ksidze napisalimy ju, w jaki sposb odbywa si mancypacja. 24. In iure cessio odbywa si tak: wobec urzdnika ludu rzymskiego, na przykad pretora miejskiego [lub namiestnika prowincji] ten, na ktrego rzecz dokonywa si in iure cessio, trzymajc rzecz mwi tak: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO (owiadczam, e ten oto czowiek naley do mnie wedle prawa Kwirytw). Nastpnie, gdy zgosi ju roszczenie (vindicaverit), pretor pyta dokonujcego cessionis, czy si sprzeciwia, a gdy w przeczy lub milczy, przysdza (addicit) rzecz zgaszajcemu roszczenie; nazywa si to legis actio. Odbywa si to tak samo na prowinicji wobec jej namiestnika. 25. Jednak czciej, a waciwie niemal zawsze, korzysta si z mancypacji, poniewa moemy jej dokona sami w obecnoci przyjaci i nie ma potrzeby dokonywa tego z wiksz trudnoci wobec pretora lub namiestnika prowincji. 26. A jeli res mancipi nie zostanie ani mancypowana, ani oddana przez in iure cessionem... 27. Ponadto trzeba nam zauway, e gdy dawni prawnicy mwili, e grunty italskie s nexum, a prowincjonalne nie s nexum, to znaczyo, e grunty italskie s rebus mancipi, a prowincjonalne nec mancipi. Bowiem dawni prawnicy inaczej nazywali t czynno, i co u nich znaczyo nexus, u nas znaczy mancipatio. 28. Oczywiste jest, e rzeczy niematerialne nie podlegaj tradycji. 29. Wzgldem suebnoci gruntw miejskich mona dokona wycznie in iure cessionis, natomiast suebnoci gruntw wiejskich mona take mancypowa. 37

30. Uytkowanie podlega wycznie in iure cessioni. Bowiem waciciel moe przez in iure cessionem przekaza komu uytkowanie i w ten sposb tamten bdzie mia prawo uytkowania, a jemu samemu pozostanie goa wasno. Sam uytkownik przez dokonanie in iure cessionis uytkowania na rzecz waciciela powoduje, e si go pozbawia i powraca ono do prawa wasnoci; dokonujc za in iure cessionis na rzecz innych zachowuje swoje prawo, uwaa si bowiem, e taka cessio jest niewana. 31. Jest tak oczywicie w odniesieniu do gruntw italskich, poniewa same te grunty wymagaj mancypacji lub in iure cessionis. Natomiast jeli kto chce w odniesieniu do gruntw prowincjonalnych ustanowi uytkowanie, prawo przechodu (ius eundi), prawo przejazdu (ius agendi), prawo doprowadzania wody (ius aquae ducendi), prawo lub zakaz budowy zasaniajcej soce ssiadowi (ius altius tollendi aedes lub non tollendi), lub inne podobne prawo, to moe tego dokona przez umow (pactionem) lub stypulacj (stipulationem), poniewa same te grunty nie wymagaj mancypacji ani in iure cessionis. 32. Natomiast poniewa mona ustanowi uytkowanie na niewolnikach lub innych zwierztach, to trzeba to rozumie tak, e rwnie na prowincji mona tego dokona przez in iure cessionem. 33. Niebezpodstawnie powiedzielimy, e uytkowanie podlega wycznie in iure cessioni, cho mona podczas mancypacji ustali, o co mancypowana wasno zostanie zmniejszona. Nie mancypuje si bowiem wwczas samego uytkowania, a jedynie przez to, e zostaje ono odjte od mancypowanej wasnoci, nastpuje ten skutek, e u jednego jest uytkowanie, a u innego wasno. 34. Spadek (hereditas) podlega wycznie in iure cessioni. 35. Jeli ten, kto ma do spadku suszne prawo ab intestato (w dziedziczeniu beztestamentowym, ustawowym), dokona przed jego objciem (aditione) in iure cessionis na rzecz innego, tj. zanim wystpi jako spadkobierca, to spadkobierc stanie si ten, na czyj rzecz dokonano cessionis, tak jakby sam zosta powoany (vocatus) przez ustaw do spadku. Jeli za dokona cessionis po przyjciu odpowiedzialnoci, to sam pozostaje spadkobierc i odpowiada za to wobec wierzycieli, dugi za gasn i w ten sposb dunicy spadku odnosz korzy. Natomiast przedmioty spadkowe przechodz pniej na tego, na czyj rzecz dokonano cessionis spadku, tak jakby zostay pojedynczo przekazane przez cessionem. 38

36. Niewane jest in iure cessio spadku dokonane przed objciem spadku przez spadkobierc wskazanego testamentem. Natomiast dokonane po objciu spadku ma takie same skutki jak dokonane przez spadkobierc ab intestato po przyjciu odpowiedzialnoci, co opisalimy przed chwil. 37. Przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e podobnie jest w odniesieniu do spadkobiercw koniecznych (heredum necessariorum), uwaajc, e nie ma znaczenia, czy kto sta si spadkobierc przez objcie spadku, czy te bez swojej woli. Jak jest w istocie, okae si w odpowiednim miejscu. Lecz nasi nauczyciele uwaaj, e in iure cessio dokonane przez spadkobierc koniecznego jest niewane. 38. Zobowizania, jakkolwiek zacignite, nie podlegaj adnej z tych procedur. Bo jeli chc, by to, co kto jest mi duny, by duny tobie, to nie mog tego osign adnym ze sposobw, ktre pozwalaj przenosi wasno rzeczy materialnych na innych. Konieczne jest wtedy, by na moje polecenie uzyska od dunika przyrzeczenie stypulacyjne. Spowoduje to, e zostanie zwolniony przeze mnie z dugu, a zacznie by duny tobie. Nazywa si to novatio (odnowieniem) zobowizania. 39. Bez takiej novationis nie bdziesz mg agere (prowadzi postpowania) w swoim imieniu, lecz bdziesz musia wystpowa jako mj cognitor lub procurator. 40. Naley zauway, e u cudzoziemcw jest tylko jeden rodzaj wasnoci. Bo albo kto jest wacicielem, albo nie jest uwaany za waciciela. To samo obowizywao te kiedy w Rzymie, bo kady albo by wacicielem wedle prawa Kwirytw, albo nie by uwaany za waciciela. Ale pniej wprowadzono podzia wasnoci, tak e jeden moe by wacicielem wedle prawa Kwirytw, a inny mie rzecz w majtku. 41. Jeeli nie dokonam mancipationis ani in iure cessionis rei mancipi, lecz tylko traditionis, to zacznie ona by u ciebie w majtku, ale wedle prawa Kwirytw pozostanie moja, dopki jej, posiadajc, nie zasiedzisz (usucapias). Kiedy dokona si ju zasiedzenie, to rzecz zacznie by w peni twoja, tj. zarwno w twoim majtku, jak i twoja wedle prawa Kwirytw, tak jakby zostaa mancypowana lub przekazana przez in iure cessionem.

39

42. Zasiedzenie ruchomoci (rerum mobilium) trwa rok, gruntw za i budynkw dwa lata; zostao to tak okrelone ustaw XII tablic. 43. Ponadto przysuguje nam zasiedzenie wzgldem rzeczy, ktre otrzymalimy przez traditionem nie od waciciela, czy s rebus mancipi, czy te rebus nec mancipi, jeli przyjlimy je w dobrej wierze (bona fide), sdzc, e dokonujcy traditionis jest ich wacicielem. 44. Wydaje si, e tak przyjto po to, by wasno rzeczy nie bya niepewna przez duszy czas, skoro dla odnalezienia swojej rzeczy wystarczy wacicielowi okres roczny lub dwuletni, ktry jest wymagany dla zasiedzenia przez posiadacza (possesorem). 45. Ale czasami, choby najduej nawet kto posiada cudz rzecz w dobrej wierze, jednak nie bdzie biego zasiedzenie, na przykad jeli by kto posiada rzecz kradzion (rem furtivam) lub zabran przemoc (rem vi possessam). Ustawa XII tablica nie dopuszcza bowiem zasiedzenia rzeczy kradzionej, a lex Iulia et Plautia rzeczy zabranej przemoc. 46. Nie podlegaj te zasiedzeniu grunty prowincjalne. 47. Podobnie nie byo mona zasiedzie rerum mancipi nalecych do kobiety znajdujcej si pod opiek agnatw, chyba e ona sama przekazaa je przez traditionem za zgod opiekuna. Tak postanawiaa ustawa XII tablic. 48. Jest te oczywiste, e nie mona zasiedzie ludzi wolnych ani rerum sacrarum lub religiosarum. 49. Tak wic, gdy si pospolicie mwi, e ustawa XII tablic nie pozwala zasiedzie rzeczy kradzionych lub zabranych przemoc, to nie chodzi o to, e sam zodziej lub ten, kto rzecz zabra przemoc, nie mog jej zasiedzie (bowiem im zasiedzenie nie przysuguje z innej przyczyny, a mianowicie poniewa oczywicie posiadaj w zej wierze), lecz e nikt inny, choby w dobrej wierze rzecz kupi, nie bdzie mia prawa jej zasiedzie. 50. W odniesieniu do ruchomoci nieczsto si zdarza, by posiadaczowi w dobrej wierze przysugiwao zasiedzenie, poniewa sprzedajc i dokonujc traditionis cudzej rzeczy, 40

popenia si kradzie. Podobnie, jeli dokonuje si traditionis na podstawie innej causae. Czasem jednak si to zdarza. Jeli spadkobierca rzecz commodatam (uyczon) lub locatam (wynajt) zmaremu lub u niego depositam (oddan na przechowanie), sprzeda lub podaruje sdzc, e naley ona do spadku, to nie popeni kradziey. Podobnie jeli uytkujcy niewolnic sdzc, e jej nowonarodzone dziecko naley do niego, sprzeda je lub podaruje, nie popeni kradziey. Nie popenia si bowiem kradziey bez zamiaru jej popenienia. Take w inny sposb moe si zdarzy, e kto nie popeniajc przestpstwa kradziey przekae komu cudz rzecz i spowoduje, e zostanie ona przez posiadacza zasiedzona. 51. Mona te uzyska nie uywajc przemocy posiadanie cudzego gruntu, opuszczonego bd przez niedbalstwo waciciela, bd dlatego, e waciciel zmar bezpotomnie lub dugi czas by nieobecny. I jeli przeniesie si wasno na kogo innego dziaajcego w dobrej wierze, to bdzie on mg jako posiadacz grunt zasiedzie. I cho ten, kto uzyska posiadanie opuszczonego gruntu, wiedzia, e jest on cudzy, nie przeszkadza to jednak w niczym posiadaczowi w dobrej wierze w zasiedzeniu, bo te odrzucono pogld tych, ktrzy uwaaj za moliw kradzie gruntu. 52. Zdarza si te, e na odwrt, kto wiedzc, e posiada rzecz cudz, jednak moe j zasiedzie, na przykad jeli posiada rzecz spadkow, w ktrej posiadanie nie wszed jeszcze spadkobierca. Pozwala mu si bowiem rzecz zasiedzie, jeli tylko jest ona tego rodzaju, e podlegaja zasiedzeniu. Ten rodzaj posiadania i zasiedzenia nazywa si pro herede. 53. Ten rodzaj zasiedzenia jest tak dalece dozwolony, e rwnie nieruchomoci mona w ten sposb zasiedzie w rok. 54. Przyczyna tego, e w tym wypadku ustalono czas zasiedzenia na rok rwnie dla gruntw, jest ta, e niegdy uwaano, e przez posiadanie rzeczy spadkowych dokonuje si zasiedzenia samego spadku, oczywicie w rok. Bowiem ustawa XII tablic stanowi, e tylko dla gruntw zasiedzenie trwa dwa lata, a dla pozostaych rzeczy rok. Dlatego uwaano, e spadek jest jedn z pozostaych rzeczy, poniewa gruntem nie jest [skoro nie jest nawet materialny]. I cho pniej zaczto uwaa, e samego spadku nie mona zasiedzie, mimo to dla wszystkich rzeczy spadkowych, choby byy nieruchomociami, pozostawiono roczny termin zasiedzenia.

41

55. A przyczyna tego, e w ogle pozwolono na tak wtpliwe posiadanie i zasiedzenie, jest ta, e dawni prawnicy chcieli, by prdzej obejmowano spadki, by istniay osoby sprawujce kult rodzinny, ktrego przestrzegano w owych czasach nadzwyczaj sumiennie, oraz by wierzyciele mieli od kogo dochodzi swego. 56. Ten rodzaj posiadania i zasiedzenia zwie si take lucrativus, bo kto wiadomie zyskuje (lucrifacit) cudz rzecz. 57. Lecz obecnie nie jest on lucrativus. Bowiem na wniosek boskiego Hadriana uchwalono senatus consultum, ktre pozwala odwoywa takie zasiedzenia. Dlatego spadkobierca moe od tego, kto rzecz zasiedzia, dajc wydania spadku dochodzi rzeczy tak, jakby nie zostaa wcale zasiedzona. 58. Jednak jeli wystpuje suus et necessarius heres (spadkobierca konieczny), to ipso iure (na mocy samego prawa) nie mona niczego zasiedzie pro herede. 59. Nadal jednak mona z innych przyczyn wiadomie zasiedzie cudz rzecz. Mianowicie, kto odda komu innemu fiduciae causa rzecz przez mancypacj lub in iure cessionem, a nastpnie sam wszed w jej posiadanie, moe j zasiedzie, oczywicie w rok, jeli jest ruchoma, a w dwa lata, jeli jest to grunt. Ten rodzaj zasiedzenia nazywa si usureceptio, poniewa to, co kiedy mielimy, odbieramy (recipimus) przez zasiedzenie (usucapionem). 60. Ale poniewa umowy cum fiducia zawiera si albo z wierzycielem z tytuu pignoris, albo z przyjacielem, by nasze rzeczy byy u niego bezpieczne, to jeli umowa cum fiducia zostaa zawarta z przyjacielem, to oczywicie w kadym wypadku przysuguje nam usureceptio. Jeli za z wierzycielem, to w kadym wypadku, jeli dug zosta spacony, a jeli nie zosta, to tylko wtedy, gdy ani dunik nie wynaj (conduxerit) jej od wierzyciela, ani nie uprosi (precario rogaverit) wierzyciela, by mu j byo wolno posiada; w tym wypadku przysuguje zasiedzenie lucrativum. 61. Podobnie jeli lud sprzeda rzecz zastawion (rem obligatam) i jej waciciel wejdzie w jej posiadanie, to dopuszcza si usumreceptionem. Ale i w tym wypadku czas zasiedzenia gruntu wynosi dwa lata. I na tym polega to, co si pospolicie nazywa dokonaniem ususreceptionis przez possessionem praediaturam. Bowiem ten, kto handluje z ludem, nazywa si praediator. 42

62. Zdarza si czasem, e waciciel nie ma prawa alienowa rzeczy, a niewaciciel takie prawo ma. 63. Bowiem wedle legis Iuliae nie wolno mowi alienowa gruntw posagowych wbrew onie, choby stay si one jego wasnoci w wyniku mancypacji dotis causa (dla celw posagowych), in iure cessionis lub zasiedzenia. Czy ten przepis dotyczy tylko gruntw italskich, czy take prowincjonalnych, jest kwesti dyskusyjn. 64. Na odwrt, agnat bdcy kuratorem szaleca moe alienowa jego rzecz na podstawie ustawy XII tablic; podobnie procurator... ; podobnie wierzyciel moe ex pactione (na podstawie umowy) alienowa pignus, cho nie naley on do niego. Naley to moe jednak tak rozumie, e przyjmuje si, e pignus jest alienowany zgodnie z wol dunika, ktry wczeniej si umwi, e bdzie wierzycielowi wolno sprzeda pignus, jeli pienidze nie zostan spacone. 65. Tak wic z tego, co powiedzielimy, okazuje si, e niektre rzeczy alienuje si wedle prawa przyrodzonego (naturali iure), a mianowicie te alienowane przez traditionem, inne za wedle prawa cywilnego (iuris civilis). Mancypacja, in iure cessio oraz zasiedzenie nale bowiem do prawa waciwego obywatelom rzymskim. 66. Jednak nie tylko te rzeczy, ktre staj si nasze przez traditionem, adquirunt (uzyskujemy) wedle prawa przyrodzonego, lecz take te, ktre obejmujemy przez zawaszczenie (occupationem), poniewa wczeniej byy niczyje, do ktrych naley wszystko, co mona schwyta na ziemi, w morzu lub przestworzach. 67. Tak wic jeli pochwycimy dzikie zwierz, ptaka lub ryb, to zwierz, w chwili, w ktrej zostaje pochwycone, staje si nasze, i tak dugo bdzie nasze, jak dugo bdzie si znajdowao pod naszym nadzorem. A gdy ucieknie spod naszej wadzy i odzyska przyrodzon wolno, zacznie nalee do tego, kto je zawaszczy, poniewa przestao by ju nasze. Uwaa si, e odyskao przyrodzon wolno, jeli albo znikno nam z oczu, albo jeli jest w zasigu naszego wzroku, jednak pogo za nim byaby trudna.

43

68. Co do zwierzt, ktre maj w zwyczaju odchodzi i powraca, jak na przykad gobie i pszczoy, a take jelenie, ktre zwyky chodzi do lasu i wraca, przekazano nam tak zasad, e jeli przestan mie zamiar powrotu, to przestaj nalee do nas i staj si wasnoci tych, ktrzy je zawaszcz. Uwaa si, e przestaj mie zamiar powrotu, gdy porzuc zwyczaj powracania. 69. Rwnie to, co zdobywamy na wrogach, staje si nasz wasnoci z przyczyn przyrodzonych. 70. Ale i to, czego nam przybywa per alluvionem (przez nanoszenie), staje si nasz wasnoci z tyche przyczyn. Uwaa si, e przez per alluvionem przybywa nam wtedy, gdy rzeka dodaje ziemi do naszego pola po trochu w taki sposb, e nie moemy okreli, ile w ktrym momencie przybyo. I o tym wanie pospolicie mwi si, e uwaa si, i przez nanoszenie przybywa to, co przybywa po trochu oszukujc nasz wzrok. 71. Dlatego jeli rzeka odetnie cz twojego gruntu i przyczy j do mojego, to ta cz pozostanie twoja. 72. A jeli na rodku rzeki pojawi si wyspa, to naley ona wsplnie do tych wszystkich, ktrzy po ktrejkolwiek stronie rzeki posiadaj nadbrzene grunty. Jeli za nastpi to nie na rodku rzeki, to naley ona do tych, ktrzy maj grunty przy brzegu naprzeciw najbliszej jej czci. 73. Poza tym to, co zostao wzniesione przez kogo na naszym gruncie, choby wznis to w swoim imieniu, wedle prawa przyrodzonego staje si nasze, poniewa superficies solo cedit (zabudowania przypadaj gruntowi). 74. Tym bardziej obowizuje to w odniesieniu do rolin, ktre kto posadzi na naszym gruncie, jeli tylko zapuciy korzenie. 75. To samo dotyczy te zboa, ktre kto zasia na naszym gruncie. 76. Ale jeli zadamy od niego wydania gruntu lub budynku i nie bdziemy chcieli spaci nakadw (inpensorum), ktre poczyni na budynek, szkk lub ziarno, to bdzie nas mg 44

odeprze exceptione doli mali, byleby tylko by posiadaczem w dobrej wierze.

77. Z tej samej przyczyny uznano, e to, co kto napisze na moich skrawkach papirusu lub pergaminach, choby zotymi literami, naley do mnie, poniewa litery przypadaj skrawkom papirusu lub pergaminom. I zgodnie z tym, jeli zadam wydania tych ksiek lub pergaminw nie zwrciwszy kosztw pisania, bd mg zosta odparty exceptione doli mali. 78. Uznaje si na odwrt, e jeli kto namalowa co, np. obraz, na mojej desce, to zdaniem wikszoci deska przypada obrazowi. Z trudem mona by poda podstaw tej rnicy. Z pewnoci zgodnie z t zasad, jeli nie zapaciwszy ceny deski bdziesz si domaga obrazu, podczas gdy ja bd jej posiadaczem, bdziesz mg zosta odparty exceptione doli mali. Jeli ty bdziesz posiadaczem, to logicznie powinna mi przysugiwa przeciw tobie actio, w ktrym to wypadku, jeli bym nie spaci kosztw malunku, bdziesz mnie mg odeprze exceptione doli mali, byle by tylko by posiadaczem w dobrej wierze. Jest jasne, e czy ty, czy kto inny ukradlicie desk, bdzie mi przysugiwaa actio furti. 79. Take w innych wypadkach poszukuje si naturalnego uzasadnienia. I tak, jeli zrobisz wino, oliw lub ziarno z moich winogron, oliwek lub kosw, to mona si zapyta, czy to wino, oliwa lub ziarno jest moje, czy twoje. Podobnie, jeli zrobisz jakie naczynie z mojego zota lub srebra, albo zbudujesz okrt, szaf lub awk z moich desek, albo jeli z mojej weny zrobisz ubranie, albo z moich wina i miodu zrobisz mid pitny, albo z moich lekarstw zrobisz plaster lub ma na bl oczu, mona si zapyta, czy to, co ty zrobie z moich rzeczy, naley do ciebie, czy do mnie. Sabinus i Cassius uwaaj, e naley patrze na to, czyj jest materia i substancja, tj. e czyj jest materia, do tego naley te zrobiona rzecz. Innym, a szczeglnie przedstawicielom drugiej szkoy, zdaje si najsuszniejsze, by rzecz naleaa do tego, kto j zrobi. Ale te sdz oni, e ten, czyj by materia, ma przeciwko temu, kto go ukrad, actionem furti. Mimo to uwaaj, e przysuguje mu przeciwko niemu rwnie condictio, poniewa mimo e nie mona windykowa nieistniejcej rzeczy, to mona wobec zodziei i innych jej posiadaczy dochodzi condictionis. [O tym, czy pupilli mog co alienowa.]

45

80. Musimy teraz wspomnie, e ani kobiecie, ani pupillo nie wolno bez zgody opiekuna alienowa rei mancipi. Natomiast rem nec mancipi kobieta moe alienowa, a pupillus nie. 81. Dlatego jeli kobieta poyczajc pienidze daje je komu bez zgody opiekuna, to poniewa staj si one wasnoci przyjmujcego, skoro pienidze s re nec mancipi, zawizuje zobowizanie. 82. Ale jeli pupillus zrobi to samo, to nie zawizuje zobowizania, poniewa bez zgody opiekuna nie czyni tych pienidzy wasnoci przyjmujcego. Dlatego te pupillus moe windykowa swoje pienidze, gdziekolwiek si znajduj, tj. da ich wydania... 83. I na odwrt, wszystkie rzeczy, tak mancipi jak i nec mancipi mog by wiadczone kobietom i pupillis bez zgody opiekuna, poniewa wolno im poprawia swoj sytuacj bez jego zgody. 84. Tak wic jeli dunik spaci pupillo pienidze, to staj si one jego wasnoci, ale sam dunik nie zostaje zwolniony, poniewa pupillus nie moe bez zgody opiekuna zwolni nikogo z zobowizania, skoro nie wolno mu bez zgody opiekuna dokona adnej alienacji. Jeli jednak wzbogaci si o te pienidze i nadal da zapaty, to moemy go odeprze exceptione doli mali. 85. Kobiet za take bez zgody opiekuna mona prawidowo spaci. Bowiem kto spaca, uwalnia si od zobowizania, poniewa, jak to powiedzielimy, kobiety mog rozporzdza (dimittere) rebus nec mancipi bez zgody opiekunw. Jest tak jednak, jeli przyjmie rzeczywicie pienidze, bo jeli nie przyjmie a tylko powie, e ju je dostaa i bdzie chciaa przez acceptilationem (uwolnienie z dugu) uwolni dunika bez zgody opiekuna, to nie bdzie to moliwe. 86. Adquirimus rzeczy dla nas nie tylko sami, ale take przez tych, ktrzy s u nas in potestate, in manu lub in mancipio; rwnie przez tych niewolnikw, ktrych uytkujemy; rwnie przez ludzi wolnych oraz cudzych niewolnikw posiadanych przez nas w dobrej wierze. Czemu si szczegowo przyjrzymy.

46

87. Tak wic to, co nasze dzieci, bdce u nas in potestate, lub nasi niewolnicy przyjmuj przez mancypacj lub uzyskuj przez traditionem lub zostaje im przyrzeczone przez stypulacj lub adquirunt z jakiegokolwiek tytuu, adquirunt one dla nas, bowiem ten, kto jest u nas in potestate, nie moe mie niczego wasnego. Dlatego jeli taka osoba zostanie ustanowiona spadkobierc, nie moe obj (adire) spadku bez naszego polecenia, a jeli na nasze polecenie obejmie go, to adquirit go dla nas, tak jakbymy sami zostali ustanowieni spadkobiercami. Odpowiednio zapis adquirit oczywicie take dla nas. 88. To jednak wiedzmy: jeli niewolnik jest w majtku u jednej osoby, a do innej naley wedle prawa Kwirytw, to w kadym wypadku dokonuje adquirendi tylko na rzecz osoby, u ktrej jest w majtku. 89. Jednak nie tylko wasno otrzymujemy przez tych, ktrzy s u nas in potestate, ale take posiadanie, cokolwiek bowiem obejm oni w posiadanie, uwaa si, e my posiadamy. Std te biegnie przez nich dla nas zasiedzenie. 90. Natomiast przez osoby, ktre s u nas in manu lub in mancipio, wasno adquirimus w kadym wypadku tak samo, jak przez osoby bdce u nas in potestate. Podnosi si natomiast pytanie, czy uzyskujemy przez nie take posiadanie, skoro ich samych nie posiadamy. 91. Co do tych niewolnikw, ktrych tylko uytkujemy, ustalono, e cokolwiek adquirunt kosztem naszego majtku lub wasn prac, adquirunt dla nas, natomiast to, co adquirunt z innych tytuw, przypada wacicielowi. Tak wic jeli ten niewolnik zostanie ustanowiony spadkobierc lub otrzyma jaki zapis lub darowizn, to adquiret go nie dla mnie, lecz dla swego waciciela. 92. Podobnie ustalono co do tych, ktrych posiadamy