76

3. Opieku czo-wychowawcza dzia alno

szko y

3.1 Funkcje opieku cze szko y

Szko a jest rodowiskiem posiadaj cym du o mo liwo ci

realizowania funkcji opieku czo-wychowawczej wobec

uczniów. Realizacja zada opieku czo-wychowawczych

powinna by dostosowana do ka dego poziomu edu-

kacyjnego.

Wprowadzenie zmiany w systemie szkolnictwa (Ustawa

o systemie o wiaty z dnia 25 lipca 1998 r.) mia o na celu

uczynienie szko y placówk przyjazn , po yteczn i przy-

jemn dla uczniów.

Ni ej omówiona zostanie edukacja zintegrowana w szkole

podstawowej.

Od wrze nia 2014 r. w Polsce dzieci sze cioletnie zostan

obj te obowi zkiem szkolnym. W zwi zku z tym poczyniono

szereg zmian dotycz cych nauczania zintegrowanego.

W m odszych klasach nauczyciel decyduje o tym ile

trwaj konkretne zaj cia, stosuje przerwy, kiedy dzieci tego

potrzebuj . Zaj cia s zabawami ruchowymi. Z tego

powodu klasy lekcyjne powinny mie wydzielon :

77

1) cz edukacyjn wyposa on w meble dostosowane

do wzrostu dzieci oraz szafki, w których uczniowie

mog zostawia podr czniki i przybory szkolne,

2) cz rekreacyjn do zabaw i odpoczynku, np. sprz t

do zabaw ruchowych w zakresie programu Radosna

szko a.

Edukacja w klasach I-III szko y podstawowej realizowana

jest w formie kszta cenia zintegrowanego i w ka dym kolej-

nym roku wiadomo ci i umiej tno ci nabyte przez dziecko,

s powtarzane i pog biane, a nast pnie rozszerzane.

Dzieci poznaj nowe zagadnienia, najcz ciej ucz c si

przez zabaw .

Podstawa programowa obejmuje edukacj polonistyczn ,

matematyczn , przyrodnicz , artystyczn oraz nauk j zyka

obcego i zaj cia komputerowe.

W zale no ci od potrzeb i mo liwo ci uczniów szko a

organizuje zaj cia opieku czo-wychowawcze, zapewniaj ce

dzieciom interesuj ce sp dzanie czasu, przyjazn atmosfer

oraz zaj cia powi kszaj ce szanse edukacyjne uczniów zdol-

nych oraz maj cych trudno ci w nauce.

Ministerstwo Edukacji Narodowej opracowa o zasady

pracy z uczniami specjalnymi. Trudno ci mog wynika

z niepe nosprawno ci sensorycznej, intelektualnej, ograni-

cze zdrowotnych i rodowiskowych. Ucze ze specjalnymi

potrzebami, to bardzo cz sto ucze szczególnie uzdolniony.

W zwi zku z tym wypracowany zosta model do pracy

z uczniem, który ma trudno ci w realizacji standardów za-

wartych w podstawie programowej wychowania przedszkol-

78

nego oraz kszta cenia ogólnego w poszczególnych typach

szkó i placówek62

.

Rozpoznanie specjalnych potrzeb edukacyjnych ucznia

przeprowadza Zespó , tworzony odpowiednio przez nauczy-

cieli, wychowawców grup wychowawczych, specjalistów

prowadz cych zaj cia z dzieckiem. Jak twierdzi B. Trochi-

miak

„wi e si to z systematycznym zbieraniem

informacji, obserwacj , rozpoznawaniem warun-

ków, przebiegu i wyników uczenia si . Stosowane

procedury maj na celu okre lenie przyczyn nie-

powodze szkolnych ucznia, rozpoznanie ryzyka

wyst pienia specyficznych trudno ci w uczeniu si ,

a tak e okre lenie predyspozycji i uzdolnie .

Na podstawie przeprowadzonego rozpoznania ze-

spó opracowuje odpowiedni dla dziecka ofert

edukacyjn lub edukacyjno-terapeutyczn . W przy-

padku posiadania przez ucznia orzeczenia o potrze-

bie kszta cenia specjalnego wydanego przez pu-

bliczn poradni psychologiczno-pedagogiczn ,

w tym poradni specjalistyczn . Zespó opraco-

wuje Indywidualny Program Edukacyjno-Tera-

peutyczny (IPET), a w przypadku posiadania orze-

czenia o potrzebie indywidualnego obowi zkowego

62 M odzie owe o rodki wychowawcze, m odzie owe o rodki socjote-

rapii, specjalne o rodki szkolno-wychowawcze oraz specjalne o rodki

wychowawcze dla dzieci i m odzie y wymagaj cych stosowania spe-

cjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania i inne, zgodnie

z Ustaw z dnia 7 wrze nia 1991 r. o systemie o wiaty (Dz. U. z 2004

r., Nr 256, poz. 2572, z pó n. zm.).

79

rocznego przygotowania przedszkolnego, orzecze-

nia o potrzebie indywidualnego nauczania dzieci

i m odzie y wydanego przez publiczn poradni

psychologiczno-pedagogiczn , w tym poradni

specjalistyczn lub opinii poradni psychologiczno-

pedagogicznej (w tym poradni specjalistycznej)

b d na podstawie rozpoznania dokonanego na po-

ziomie przedszkola, szko y, placówki, Zespó za-

k ada i prowadzi Kart Indywidualnych Potrzeb

Ucznia. Karta jest podstaw do opracowania Planu

Dzia a Wspieraj cych (PDW). PDW mo e by

opracowany dla ucznia (plan indywidualny) oraz

dla grupy uczniów o jednorodnym lub zbli onym

rozpoznaniu. IPET i PDW realizowane s na zaj -

ciach obowi zkowych, dodatkowych i nadobo-

wi zkowych zgodnie z prawem o wiatowym”63

.

Model pracy z uczniem jest trzypoziomowy i zawiera po-

ziom: diagnostyczny, programowy i praktyczny.

63 B. Trochimiak, Model pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami

edukacyjnymi w przedszkolu, szkole podstawowej, gimnazjum i szkole

ponadgimnazjalnej, [w:] Podniesienie efektywno ci kszta cenia

uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materia y dla nau-

czycieli, MEN Warszawa 2010, s. 41.

80

Ryc. 13 Model pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami

edukacyjnymi. ród o: B. Trochimiak, Model…, op.cit., s. 42.

81

Funkcja opieku cza szko y jest, obok funkcji dydaktycz-

nej i wychowawczej, podstawowym skalnikiem w ca o-

kszta cie pracy szko y.

M. Pelcowa okre la zasady, na których powinno opiera

si prawid owe post powanie szko y:

– dzia alno opieku cz powinna poprzedzi rzetelna

diagnostyka pedagogiczna,

– opieka w zakresie tworzenia rodowiska sprzyjaj cego

prawid owemu rozwojowi uczniów, powinna by ci -

g a i systematyczna,

– dzia alno opieku cza powinna by elastyczna, mody-

fikowana w zale no ci od zaistnia ych warunków

i sytuacji,

– nauczyciel sprawuj cy opiek , powinien rozwi zywa

nale ycie problemy opieku czo-wychowawcze swoich

uczniów64

.

M. Winiarski pisz c o opieku czej roli szko y wskazuje,

e powinna si ona odnosi do dziecka, jego rodziny

i rodowiska zamieszkania65

.

Z kolei w opinii J. Materne szko a powinna realizowa

nast puj ce funkcje opieku cze:

– funkcj rozpoznania sytuacji opieku czej szko y,

uczniów i ich rodzin,

64 Por. M. Pelcowa, Opieku czo-wychowawcza funkcja szko y, [w:]

T. Wiloch (red.), Szko a wychowuj ca, WSiP Warszawa 1978. 65 Por. M. Winiarski, Opieku cza rola szko y jako przedmiot bada

pedagogicznych, [w:] J. Wo czyk i inni (red.), Pedagogika opieku -

cza, Materia y z krajowej konferencji Komitetu Nauk Pedagogicznych

PAN, Warszawa 1977.

82

– funkcj kszta towania szko y jako rodowiska rozwoju

uczniów,

– funkcj stymulowania rozwoju uczniów,

– funkcj kompensacyjn opieki szkolnej,

– funkcj wychowania opieku czego,

– funkcj zabezpieczenia pobytu uczniów w szkole,

– funkcj doradcz dla uczniów, rodziców,

– funkcj kierowania poszczególnych przypadków za-

gro enia rozwoju uczniów do wyspecjalizowanych

instytucji opieku czych66

.

Natomiast G. Gajewska wskazuje na nast puj ce funkcje

opieku czo-wychowawcze, które szko a powinna wype nia :

– zapewnia warunki higieny, zdrowia i bezpiecze stwa,

– kompensuje niedostatki opieki rodzinnej,

– koryguje, rewaliduje deformacje, deficyty rozwojowe,

– pomaga w osi ganiu powadzenia szkolnego,

– stwarza dodatni atmosfer ycia67

.

Z. D browski definiuje funkcje opieku cze szko y jako

„urzeczywistnione wymagania, warto ci opieki w zró nico-

wanej aktywno ci dydaktyczno-wychowawczej, organiza-

cyjno-bytowej i stosunkach interpersonalnych, przejawiaj -

cych si w formie edukacji. Inaczej, to opieku cza waloryza-

cja ca okszta tu ycia i dzia alno ci szko y, w tym zw aszcza

dydaktycznej, i stosunków nauczyciel-uczniowie”68

.

66 J. Materne, Funkcje opieku cze szko y, wprowadzenie do metodyki

pracy opieku czej, PWN Warszawa- ód 1988, s. 68-70. 67 G. Gajewska, Pedagogika opieku cza i jej metodyka, COGITO

Zielona Góra 2004, s. 81. 68 Z. D browski, Terminologia pedagogiki…, op.cit.

83

Autor definicji tworzy w asn klasyfikacj funkcji opie-

ku czych szko y. Nale do nich nast puj ce funkcje:

– podstawowe, niezbywalne (zapewnienie warunków

bezpiecze stwa, higieny i zdrowia),

– kompensacyjne, substytutywne (wyrównywanie nie-

dostatków opieki w rodzinie),

– korekcyjno-wychowawcze (korygowanie i wyrówny-

wanie deficytów rozwojowych),

– warunkowania rozwoju (tworzenie warunków do roz-

wijania uzdolnie i zainteresowa ),

– powodzeniowe (zapewnianie warunków odnoszenia

sukcesów przez ucznia),

– atmosfero-twórcze (tworzenie pozytywnej atmosfery

dobrego klimatu placówki)69

.

3.2 Nauczyciel wychowawca w realizacji zada

opieku czo-wychowawczych

Prawid owa realizacja zada opieku czo-wychowaw-

czych szko y uwarunkowana jest kompetencjami jakimi dys-

ponuje nauczyciel wychowawca.

Do niezb dnych cech (sk adników osobowo ci) nauczy-

ciela S. Nalaskowski zalicza:

„a) Pozytywny stosunek nauczyciela do wychowal-

no ci i wykszta calno ci uczniów, wyra aj cy si

w optymizmie pedagogicznym oraz w wierze nauczy-

69 Ibidem, s. 435.

84

ciela w wychowalno i wykszta calno wszystkich

uczniów,

b) Stosunek nauczyciela do celów kszta cenia, objawiaj -

cych si w sile pragnienia (…),

c) Po dany stosunek nauczyciela do uczniów jako strony

(uczestników) w procesie wychowania oznaczaj cy

umi owanie wszystkich uczniów, pozytywne emocjo-

nalne odniesienie do nich oraz sk onno ci nauczyciela

(rozumiane jako co szlachetnego) do bezwarunkowej

akceptacji wszystkich wychowanków”70

.

Model-wzorzec opiekuna-wychowawcy nakre li Z. D -

browski. Sk ada si on z nast puj cych elementów:

– kompetencje poznawcze,

– zdolno ci do pozyskiwania i generowania przedmiotów

i potrzeb,

– dyspozycje kompensacyjne,

– kompetencje zawodowe (warsztat pracy wychowaw-

czej),

– pozytywne postawy opieku cze i wychowawcze,

– by dobrym i kulturalnym cz owiekiem71

.

J. ebrowski wskazuje cechy, które powinny charaktery-

zowa wychowawc -opiekuna. S to:

– wyobra nia pedagogiczna,

– yczliwy stosunek do wychowanków,

– rozleg e zainteresowania i ci g e ich pog bianie,

– umiej tno realnej oceny swojej pracy,

70 S. Nalaskowski, Kszta cenie i wychowanie w zreformowanej szkole

polskiej, Impuls Kraków 2001, s. 60.

71 Z. D browski, Pedagogika opieku cza…, op.cit., s. 230-231.

85

– ustawiczna praca nad swoim rozwojem,

– takt i kultura osobista oraz pedagogiczna,

– wra liwo etyczna i estetyczna,

– odpowiedzialno ,

– tolerancyjno72

.

Natomiast J. Raczkowska uwa a, e modelowo wycho-

wawc powinny cechowa :

– wiadomo w asnych zobowi za kulturowych,

– odpowiedzialno za kszta towanie m odego cz o-

wieka,

– ci gle na nowo tworzona w sobie i wzbogacana kultura

ogólna,

– profesjonalna umiej tno korzystania z wiedzy

i nauki,

– twórcza aktywno oraz posiadanie w asnego warsztatu

badawczego.

Wed ug J. Materne w pracy opieku czo-wychowawczej

na terenie szko y konieczne jest przestrzeganie nast puj cych

zasad:

– zasada odpowiedzialno ci za pe ny rozwój ka dego

ucznia,

– zasada podmiotowo ci opieku czej uczniów,

– zasada optymalizacji zasobów materialno-technicz-

nych szko y,

– zasada humanizacji infrastruktury i pracy szko y,

– zasada bezwzgl dnej walki z zagro eniami rozwoju

uczniów,

72 M. ebrowski, Praca pedagoga w domu dziecka, „Problemy Opie-

ku czo-Wychowawcze” nr 5 1983.

86

– zasada ufno ci i dyskretno ci opieki,

– zasada systematyczno ci pracy opieku czej73

.

Poszerzone tre ci dotycz ce opiekuna zamieszczone zo-

sta y w rozdziale szóstym opracowania.

3.3 Pedagog szkolny

Szczególna rola pedagoga szkolnego polega na realizacji

zada opieku czo-wychowawczych wspó dzia aj c z nau-

czycielami i innymi pracownikami szko y, uczniami, rodzi-

cami uczniów oraz rodowiskiem lokalnym74

.

Do zada pedagoga szkolnego nale y zaliczy :

1. zadania o charakterze organizacyjnym:

– dokonywanie diagnozy i analizy m.in. potrzeb

uczniów, sytuacji rodzinnej uczniów,

– poradnictwo dla uczniów, rodziców, nauczycieli,

– wspó udzia w opracowywaniu szkolnych programów

wychowawczo-opieku czych,

– sk adanie informacji o realizacji zada opieku czo-

-wychowawczych na radzie pedagogicznej,

– wspó praca z instytucjami w rodowisku lokalnym

np. poradni psychologiczno-pedagogiczn ;

2. zadania w zakresie profilaktyki wychowawczej:

73 J. Materne, Funkcje opieku cze…, op.cit., s. 90. 74 Por. M. Markowska, Zagro enia procesów edukacyjnych wspó cze-

snej szko y w ocenie pedagoga szkolnego, [w:] J. Sowa, D. Pstr g

(red.), Pedagogika opieku cza wobec wspó czesnej orientacji filozo-

ficznej i praktyki pedagogicznej t. 2, Wyd. CDP Rzeszów 1998.

87

– organizowanie terapii pedagogicznej i socjoterapii,

– opieka nad uczniami ze specjalnymi potrzebami edu-

kacyjnymi,

– oddzia ywanie pedagogiczne na rodziny dysfunkcjo-

nalne,

– wspó udzia w opracowaniu szkolnego programu

profilaktycznego,

– wspó praca z instytucjami przeciwdzia aj cymi nie-

dostosowaniu spo ecznemu np. policj ;

3. zadania w zakresie pomocy socjalnej:

– zapewnianie do ywiania dzieciom,

– pomoc w zapewnieniu uczniom opieki wietlicowej,

– wspó dzia anie z instytucjami pomocy spo ecznej

w celu organizacji pomocy materialnej dla uczniów

z rodzin ubogich;

4. zadania z zakresu prowadzenia dokumentacji:

– dziennik pracy,

– ewidencja wychowanków wymagaj cych szczególnej

opieki wychowawczej,

– plan pracy,

– dokumentacja zwi zana ze wspó prac pedagoga

z instytucjami75

.

Uogólniaj c mo na stwierdzi , e pedagog szkolny powi-

nien by dobrym diagnost , profilaktykiem, terapeut oraz

organizatorem dzia a opieku czo-wychowawczych.

75 Z. Zieja (red.), Poradnik metodyczny dla wychowawców, Wyd. KK,

Jelenia Góra 2003, s. 147-148.

88

3.4 wietlica szkolna

Funkcjonowanie wietlicy opiera si na ramowym sta-

tucie, który zawarty jest w zarz dzeniu reguluj cym prac

wietlicy (Dz. U. 1994, Nr 41).

wietlica jest placówk dla uczniów, którym rodzice

nie mog zapewni opieki, dla uczniów doje d aj cych,

a tak e dla uczniów wykazuj cych zaburzenia zachowania.

Jej podstawowe cele to:

– zapewnienie uczniom opieki wychowawczej,

– tworzenie warunków do nauki w asnej i pomocy

w nauce,

– rozwijanie zainteresowa i uzdolnie uczniów,

– agodzenie i eliminowanie zaburze w zachowaniu

dzieci.76

Sk adnikiem racjonalnej organizacji pracy wietlicy

jest prawid owe programowanie i planowanie dzia alno ci

opieku czo-wychowawczej z podopiecznymi. Wg M. elaz-

kiewicza nale y kierowa si tutaj nast puj cymi zasadami:

1. Zasada dostosowania dzia alno ci opieku czo-wycho-

wawczej do potrzeb i zainteresowa podopiecznych

oraz ich mo liwo ci psychofizycznych,

2. Zasada dobrowolno ci uczestnictwa wychowanków

w zaj ciach. Zgodnie z t zasad , ka dy ucze ma pra-

wo do udzia u w zaj ciach i do rezygnacji z zaj , jak

76 Zob. B. Matyjas, Realizacja funkcji opieku czej szko y, [w:] B. Maty-

jas, R. Stolecka-Zuber (red.), Opieka i Wychowanie w rodzinie, szkole

i rodowisku, Wyd. A Kielce 2007, s. 73 i nast.

89

równie do wyboru takich zaj , które mu aktualnie

odpowiadaj ,

3. Zasada atrakcyjno ci zaj . Polega na inspirowaniu

przez wychowawc i pobudzanie uczestników do wy-

suwania ró nych pomys ów, by zaj cia sta y si atrak-

cyjne dla nich,

4. Zasada wszechstronnej aktywizacji uczniów. Zasada ta

wynika z ogólnopedagogicznej prawid owo ci zawartej

w stwierdzeniu, i cz owieka biernego nie sposób

nauczy i wychowa , zatem wszechstronna aktywiza-

cja uczniów oznacza b dzie:

– respektowanie, rozwijanie i wychowawcze wykorzy-

stanie mo liwie wszelkich zainteresowa i mód

pojawiaj cych si w ród dzieci i m odzie y,

– rozbudzanie zainteresowa i inspirowanie aktywno ci

uczniów tak e w tych dziedzinach i rodzajach zaj ,

które s ma o popularne lub nie znane dzieciom

i m odzie y, a mog by atrakcyjne i wychowawczo-

konstruktywne,

– sta e i systematyczne tworzenie sytuacji i warunków

prowokuj cych uczniów do przejawiania zachowa

ekspresyjnych, twórczych, takich jak zg aszanie no-

watorskich pomys ów i nowych propozycji, wyra a-

nie w asnego zdania i w asnych prze y , dyskutowa-

nie i niezgadzanie si , twórcze realizowanie uchwa-

lonego zadania, kierowanie prac , pomaganie,

ocenianie itp.

5. Zasada ukierunkowywania aktywno ci uczniów w cza-

sie wolnym za pomoc przekazywania im informacji,

90

wzbudzania motywacji i dostarczania rodków realiza-

cji. Zwraca ona uwag nie tylko na potrzeb wykorzy-

stania ró norodnych rodków przekazu wizualnego

i audiowizualnego, ale i na inspiruj ce oddzia ywanie

materialnego otoczenia. W a ciwy dobór form pracy,

przestrzeganie ogólnie przyj tych zasad dydaktycz-

nych – w ostatecznym rezultacie s u wzajemnemu

powi zaniu dzia alno ci rodowiska spo ecznego,

w którym rozwija si i dzia a dany zespó wycho-

wanków77

.

W szko ach organizowane s wietlice terapeutyczne

dla uczniów wykazuj cych zaburzenia zachowania:

– w relacji dziecko-doros y,

– w relacji dziecko-rówie nik,

– zaburzenia ujawniaj ce si w trakcie wykonywania

zada ,

– zaburzenia w zakresie w asnej osoby.

W trakcie zaj terapeutycznych powinno nast pi :

odreagowanie emocjonalne, zmiana s dów poznawczych,

zmiana wzorów zachowa . Nauczyciel wychowawca pro-

wadz cy zaj cia w wietlicy terapeutycznej powinien pami -

ta o: akceptacji wychowanków, bliskim kontakcie emocjo-

nalnym, empatii, ustaleniu kontraktu norm i zasad post -

powania, tworzeniu atrakcyjnej ofert zaj ciowej. W ród

metod i form pracy terapeutycznej nale y wymieni : artete-

rapi , socjoterapi , zaj cia rekreacyjne, techniki relaksa-

77 M. elazkiewicz, Zaj cia pozalekcyjne i dzia alno opieku cza szko-

y, PWN Warszawa-Pozna 1974, s. 40.

91

cyjne, czy gry i zabawy (m.in. przeciwko zachowaniom

agresywnym)78

.

W realizacji zada opieku czo-wychowawczych wietlica

szkolna powinna, w opinii G. Gajewskiej, wspó pracowa

z rodzicami, nauczycielami i rodowiskiem lokalnym79

.

78 Z. Zieja (red.), Poradnik metodyczny…, op.cit., s. 249-251.

79 G. Gajewska, K. Bazyd o-Stodolna (red.), Terapeutyczno-metodyczne

podstawy pracy opieku czo-wychowawczej w wietlicy, GAJA

Zielona Góra 2005, s. 60-64.