Fot. minciusodas@Flickr, CC BY / krój Pfennig: http://openfontlibrary.org/en/font/pfennig

Otwarte zasoby edukacyjne i wiedzyInfrastruktura publiczna XXI w.Alek Tarkowski, Kamil Śliwowski

Otwartość?

Dostępnośćtreści

Swobody użytkowników

(z pomocą technologii cyfrowych)

KontekstOtwarte modele udostępniania zasobów są od 10-20 lat nasilającym się trendem w nauce, edukacji i kulturze

KontekstBank Światowy - Strategia Open Access“Szerokie udostępnienie naszych zasobów pozwoli innym znaleźć rozwiązania dla największych globalnych problemów”

KontekstWellcome Trust (UK): polityka Open Access dla grantobiorców:“maksymalna dystrybucja wyników badań … wspiera bogatą kulturę badawczą”

KontekstUSA: $2mld na otwarte zasoby edukacyjne dla koledży: otwarte zasoby mają “poszerzyć szanse edukacyjne … umożliwiając dostęp do edukacji pozwalającej na wejście / powrót na rynek”

Jaki zakres otwartości?Udostępnianie wszystkich treści według jednej zasady ogranicza płynące z tego zyski – potrzeba różnych modeli dostępu dla różnych treści.

Jaki zakres otwartości?Dwa czynniki:•czas: okres od powstania•rodzaj treści

Czas•czy utwory „żyją” 70 lat dłużej, niż ich twórcy?- komercyjnie?- kulturowo / społecznie

Czas•ok. 15% książek jest wznawiane•(85% nie jest wznawiane)

Czas• jaki jest status książek, które nie są wznawiane po pierwszym wydaniu? • utwory niedostępne w druku, utwory osierocone – co w ich wypadku chroni prawo autorskie?

Rodzaj treści• treści publiczne i finansowane ze środków publicznych

Rachunek zysków i stratzyski nie tylko finansowe

Stopnie otwartości

• otwartość ekonomiczna – dostępne za darmo• otwartość techniczna – efektywne wykorzystanie przez ludzi oraz maszyny• otwartość prawna – swoboda wykorzystania, brak praw zastrzeżonych

Stopnie otwartości

• otwartość ekonomiczna – dostępne za darmo• otwartość techniczna – efektywne wykorzystanie przez ludzi oraz maszyny• otwartość prawna – swoboda wykorzystania, brak praw zastrzeżonych

Jaka regulacja na rzecz otwartości?

Regulacja „tradycyjna”•skrojona na potrzeby czasów analogowych: ograniczonej liczby twórców, utworów, kanałów dystrybucji oraz możliwości kopiowania

Regulacja „tradycyjna”•anachroniczna w czasach cyfrowych: mnogości twórców, utworów, kanałów dystrybucji oraz powszechności kopiowania

Co w zamian?•reforma prawna•regulacja alternatywna

Regulacja na rzecz otwartości•dobrowolne modele uzupełniające regulację ustawową, oparte na mechanizmie wolnych licencji - np. Creative Commons

Otwarte licencje

Różne normy otwartości, wyrażane poprzez regulacje, obowiązują w różnych środowiskach – różnice pomiędzy otwartą edukacją, otwarty dostępem do czasopism naukowych, dostępem do danych, itd.Rosnące przeświadczenie, że niezbędna jest pełna otwartość.

“nowe modele [...] choć niepozbawiające znaczenia przepisów prawa autorskiego, wpłyną na ich modyfikację i interpretację. Chodzi tu o zmiany łagodzące rygoryzm ochrony interesów twórców i producentów”prof. prof. Janusz Barta i Ryszard Markiewicz

Dozwolony użytek (publiczny i prywatny)

Art. 27:„Instytucje naukowe i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badan, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłuma- czeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu”.

Rola zasobów i usług publicznych- koegzystencja z rynkiem•Transport miejski – taksówki•Szkoły publiczne – szkoły prywatne•Telewizja publiczna – stacje prywatne

Otwarte zasoby publiczne współwystępują z ofertą komercyjną – dodatkowo umożliwiając generowanie wartości dodanej na ich podstawie

Potencjał ekonomiczny wykorzystania otwartych zasobówRaport Vickery’ego:Publiczne zasoby edukacyjne, naukowe i kulturowe, udostępnione publicznie, posiadają potencjał wykorzystania rynkowego i nie-rynkowego, i służą produkcji produktów komercyjnych

Instytucje publiczne powinny kierować się kategorią dobra wspólnego

Dobro wspólne•Nie oznacza komunizmu•Dobro publiczne to kategoria ekonomiczna – typ dóbr•Także “rzecz pospolita”•Dzięki technologiom cyfrowym dobro wspólne generuje dodaną wartość społeczną i ekonomiczną.

Potencjał zasobów będących dobrem wspólnym: Tim Berners-Lee i sieć World Wide Web (wyobraźmy sobie rozwój Sieci w warunkach płacenia opłat za każde wykorzystanie HTML)

Open Access• Zielony: repozytoria, samo-archiwizacja• Złoty: czasopisma Open Access, kwestia opłat za publikacje

• OA gratis – OA libre

Przykłady strategii OA: USA•2008: National Institute of Health Public Access Policy• OA gratis po 12

mies.

Przykłady strategii OA: USA•2013: ustawa FASTR: polityka OA gratis po 6 mies. dla instytucji badawczych z budżetem $100m+, strategia wdrażania OA libre+ dyrektywa Białego Domu

Przykłady strategii OA: W. Brytania•kwiecień 2013: nowa polityka OA Research Councils UK•OA libre: CC BY•Preferencja dla Złotego OA

Złote czy Zielone?•Krytyka Złotego OA jako oficjalnej polityki•Złoty / Zielony OA w Polsce•Model hybrydowy•Strategia narodowa - Strategia instytucjonalna

Złote czy Zielone?•Houghton i Swan:

• Złote OA korzystniejsze przy pełnej, globalnej adopcji

• W okresie przejściowym instytucja płacąca subskrypcje wdroży Zielone OA za 10 - 20% kosztów Złotego OA ( + zaleta: możliwość jednostronnej adopcji)

Polityki OA•Poziom narodowy•Poziom instytucji publicznej (uczelnia, instytucja badawczo-rozwojowa, itd.)•Poziom grantodawcy (publiczny – NCN; lub prywatny – FNP)

OA w Polsce – jakie zasoby otwierać?• artykuły naukowe• monografie naukowe• dane badawcze

OA w Polsce• MNiSW: ekspertyza ICM• PAN – Komisja ds. OA• NCN: Global Research Council OA Action Plan• ustawa o otwartości zasobów publicznych

OA w Polsce a otwartość zasobów publicznych• założenia ustawy – trzy obszary• stopniowalny model otwartości• specyfika nauki

OA w Polsce a otwartość zasobów publicznych• założenia ustawy – trzy obszary• stopniowalny model otwartości• specyfika nauki

Polska: akademicka wiosna czy babie lato?

Open Access: bierzmy sprawy w swoje ręce.