Focjusz Biblioteka T. 3

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

1/208

FFOOCCJJUUSSZZ

BBIIBBLLIIOOTTEEKKAATTOOMMIIIIII

KKOODDEEKKSSYY222233223377

EEDDYYCCJJAAKKOOMMPPUUTTEERROOWWAA::WWWWWW..ZZRROODDLLAA..HHIISSTTOORRYYCCZZNNEE..PPRRVV..PPLL

MMAAIILL::HHIISSTTOORRIIAANN@@ZZ..PPLL

MMMMIIVV

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

2/208

2

Tumaczenie i opracowanie: Oktawiusz Jurewicz

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

3/208

3

WYKAZ AUTORWOMWIONYCH W T. 3 BIBLIOTEKI"

Diodor z TarsuEfrem z AmidyEulogiuszGermanMemnonMetodySofroniusz z JerozolimyStefan Gobar

Kodeksy"

223228. 229225. 226. 227. 230233224234. 235. 236. 237.231232

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

4/208

4

WYKAZ SKRTW

ACO Acta Conciliorum Oecumenicorum, ed. E. Schwartz, Strassburg1914 nn.

Beck H.G. Beck Kirche und theologische Literatur im byzantinischenReich, Mnchen 1959 (Byzantinisches Handbuch im Rahmen desHandbuchs der Altertumswissenschaft, t. 1, cz. 2).

CB Corpus Bonnense Corpus scriptorum historiae Byzantinae, editioemendatior et copiosior, consilio B.G. Niebuhrii C.F. instituta,Bonn 1828-1897.

Cod. Codex lub Codices (Kodeks" lub Kodeksy") Biblioteki Focju-sza.

EK Encyklopedia Katolicka, t. I-V, Lublin 1989.

FGH Die Fragmente der griechischen Historiker, wyd. F. Jacoby, t. I-II,Berlin 1923-1926.

FHG Fragmenta Historicorum Graecorum, wyd. C. Mller, 5 tomwParis 1841, 1848, 1849, 1851, 1870.

GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahr-hunderte, Berlin 1897 nn.

gr. grecki, po grecku.

Hunger H. Hunger Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, t.I-II, Mnchen 1978 (Byzantinisches Handbuch im Rahmen desHandbuchs der Altertumswissenschaft, t. l, cz. 5: t. 2, cz. 5).

Jurewicz O. JurewiczHistoria literatury bizantyskiej, Wrocaw 1984.

Krumbacher K. Krumbacher Geschichte der byzantinischen Litteratur von Jus-tinian bis zum Ende des ostrmischen Reiches (527-1453), Mn-

chen 1897, N.York 1958.lac. acina, po acinie.

Mansi J.D. Mansi Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectif),Florentiae-Venetiis 1759 nn.

PG J.P. MignePatrologiae cursus completus. Sries Graeca, 1-161,Parisiis 1857-1866.

PL J.P. MignePatrologiae cursus completus. Sries Latina, 1-217,

Parisiis 1844 nn.

R.E. Pauly-Wissowa Real-Encyklopdie der classischen Altertumswis-senschaft, Stuttgart 1893 nn.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

5/208

5

SCh Sources Chrtiennes, wyd. H. de Lubac, J. Danielem, C. Mon-dsert, Paris 1942 nn.

Sinko T. SinkoLiteratura grecka, t. I, cz. 1, Krakw 1931; t. I, cz. 2,Krakw 1932; t. II, cz. 1, Krakw 1947; t. II, cz. 2, Krakw 1948;

t. III, cz. 1, Krakw 1951; t. III, cz. 2, Wrocaw 1954.

SWP J.M. Szymusiak, M. Starowieyski Sownik wczesnochrzecijaskie-go pimiennictwa, Pozna1971 (Staroytna myl chrzecijaska,pod red. J.M. Szymusiaka, t. II).

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

6/208

6

KODEKSY" 223-237

223 208b

Przeczytalimy dzieo Diodora1, biskupa Tarsu2, Przeciw przeznaczeniu2,zawarte w omiu ksigach i pidziesiciu trzech rozdziaach. Autor ukazuje siw nich prawdziwie religijny, nie bdzi w kwestiach wiary witej w SynaBoego, ktr napastuje zapamitae szalestwo Nestoriusza. Dowody, jakimisiposuguje, przeprowadza waciwie i z talentem, stara siobaliargumentyludzi wierzcych w przeznaczenie, jednak miejscami zuywa swe siy na walkz pozorem, gdy nie precyzuje stanowiska przeciwnikw w sposb jasny i

dokadny. Std teczsto moe siwydawa, e zwalcza innych wrogw, a nietych, z ktrymi prowadzi wojn. Mimo to rozwany krytyk nie moe stawiaautorowi zarzutu z powodu jego nieudanych pod tym wzgldem napaci, tam

bowiem, gdzie usiuje zwalczy bdny pogld na przeznaczenie, naley gouznaza zasugujcego na szacunek i wdziczno.

1Diodor z Tarsu (Antiocheczyk, ok. 330 - ok, 393) - biskup Tarsu od 387, wzmian-kowany juw Cod. 18, 85, 102. Kierownik antiocheskiej szkoy egzegetycznej Pisma wi-tego, posugujcej simetod podwjnej interpretacji, dosownej i historycznej (por. H.Langkammer [w:]EK t. I, kol. 647), nauczyciel Jana Chryzostoma (Cod. 25, 86, 172, 174)

i Teodora Antiocheczyka (Cod. 4, 38, 81), obroca nicejskiego symbolu wiary (por. Cod.15, 88); SWP, s. 119-120; E. Kania Diodor z Tarsu [w:] EK, t. III, kol. 1332; C. RobertDiodor os [57]Bischof von Tarsos [w:]R.E. IX.H1b. (1903) kol. 713-714. R. AbramowskiUntersuchungen zu Diodor von Tarsos, Zeitschrift fr die Neutestamentliche Wissenschaft, t.30 (1931), s. 250;Der theologische Nachlass des Diodor, tame, t. 42 (1949), s. 19-69; W.Jaeger Studia in Photium, Rheinisches Museum, t. 103 (1960), s. 168-171; J. Quasten Initia-tion aux Peres de l'Eglise, t. 3, Paris 1963, s. 558-564.

2Tars (gr. Torsos, Tarsoi, dzi. Tarsus) gwne miasto Cylicji pooone w dolnym biegurzeki Kydnos (dziTarsus Cayi w pd. Turcji). Zaoone w X/IX w. przed Chr., leao koowanego traktu handlowego zwanego Wrotami Cylickimi; od 64 r. przed Chr. stolica pro-wincji rzymskiej Cylicji; od VII w. po Chr. pod wadzArabw; zdobyte przez krzyowcw,naleao do Maej Armenii. Miejsce urodzenia Pawa Apostoa.

3

Focjusz podaje najprawdopodobniej tytu skrcony (Peri heimarmenes); tytu peny,podany w Liber Suda (pod hasem:Diodoros)brzmi:Kata astronomon kai astrologon kaiheimarmenes. Dzieo zachowane jedynie w niniejszym wycigu Focjusza (wyd. PG 33, kol.1546-1628; w wersji ac. Contra astronomos et astrologos et fatum: PL 48, kol. 1148-1149);

por. P. DoliDe Diodori Tarsensis libro Kata heimarmenes, Dissertationes Bonn 1923; D.Amand Fatalisme et liberie dans I'Antiquite grecque, Louvain 1945; Ch. Schublin Diodorvon Tarsos [w:] Theologische Realenzyklopdie Bd. VIII Berlin-New York, 1981, s. 763-767.O przeznaczeniu patrz teCod. 237 [311 b nn.].

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

7/208

7

W pidziesitym pierwszym rozdziale zmierza jednoczenie do zachwianiai obalenia wiary w przeznaczenie oraz do zniszczenia herezji Bardesanesa4. Jestona na wp szalona i w poowie tylko opracowana, gdy uwalnia dusz od

przeznaczenia i od stawiania tak zwanych horoskopw astrologicznych, pozo-stawiajc jej wolnwol, z drugiej zastrony podporzdkowuje jwadzy ciaa

i tym rzeczom, ktre jej dotycz - mam na myli bogactwo, ubstwo, chorob,ycie i mier, a take sprawy od nas niezalene. Wszystko to jego herezja uwaaza dziea przeznaczenia. Tego wanie Bardesanesa w sposb jasny i dobitnyzwalcza Diodor, czowiek niezwykle gorliwy i rozmiowany w nauce. Wykazujeon, e Bardesanes ujawnia w swoich wywodach poow bdu o przeznaczeniu,w rzeczywistoci natomiast potwierdza go cakowicie, poniewa - jego zdaniem- wikszodozna i czynnoci cielesnych przebiega i dokonuje sizazwyczaj podwpywem dziaania oraz wspdziaania duszy, jak i dziki jej przyzwoleniu.

W pierwszej ksidze autor dokona oglnego przegldu kwestii dotyczcychtake przeznaczenia i przyczyn, ktre pozwoliy omawianej herezji na swobodnerozprzestrzenienie si, po czym wystpi przeciw goszonemu pogldowi, jakoby

wiat nie zosta stworzony (hipoteza o przedwiecznoci wiata, sdzi, daa po-cztek herezji o przeznaczeniu). Na tym skoczypierwszksig, lecz nie ponie-chatej spornej kwestii rwniew ksidze drugiej. Dlatego w dziesitym rozdziale,dowodzc, e wiat, jak i czowiek go zamieszkujcy, zosta stworzony, przystpido mniej wicej tego rodzaju argumentacji:

Poniewakada [209a] jednostka ludzka, jak twierdzi, jest zniszczalna i ulegarozkadowi, a zarazem odradza si, jest rzeczoczywist, e rwnie jej naturazmierza do tego samego rozkadu i trwa jedynie w kolejno nastpujcych po sobie

jednostkach. Tak wic to, co jest przedwieczne, nie zawiera w sobie niezniszczal-noci rozumianej jako nastpstwo jednostek po sobie, lecz posiada j samo w so-

bie i w swym wasnym bycie. To, e wiat zostastworzony, jasno wynika z faktu,

e rwnie zostay stworzone istniejce w nim substancje pierwotne: ogie, woda,ziemia, powietrze. Kada z owych substancji kolejno ginie i odradza si. Nato-miast to, e ziemia jest zniszczalna, wypywa w sposb oczywisty std, e rwnieczowiek i pozostae istoty yjce ulegajzniszczeniu zmieniajc siw ziemi;

4Bardesanes (syryjski Bar Daisan, 154 - ok. 222) - zhellenizowany teolog, pisarz i herez-jarcha; zaoy wasn gmin wyznawcw (bardesanici). Zwolennik gnostycyzmu i szkoyWalentyna (patrz Cod. 120 przyp. 3), polemizowa z Marcjonem (patrz Cod. 96 przyp. 37);gosi chrystologidoketyczn (wedug ktrej Jezus Chrystus mia ciao pozorne, nie pod-legajce cierpieniom i mierci gr. dokema -pozr) o wolnej woli czowieka, ale tylko pozakoniecznociami istniejcymi w jego naturze; gwiazdy otrzymay, wedug niego, od Boga

moc wpywania na ycie ludzkie i tmoc nazwaon Przeznaczeniem. Gwne jego dzieoastrologiczne, zatytuowane O Przeznaczeniu, znane w caoci z odnalezionego w 1885 r.rkopisu, wydali W.E. Cureton Spicilegium Syriacum, London 1885 i F. Nau [w:]PatrologiaSyriaca, Paris 1907, I, 2, s. 490-658 (z przekadem francuskim). Zwalczago w. Efrem (Cod.196); SWP, s. 85; J. Quasten 1264; Krumbacher, s. 661-662; H.H. Schaeder B. von Edessa inder berlieferung der griechischen und syrischen Kirche, Zeitschrift fr Kirchengeschichte,Stuttgart 51 (1932), s. 21-73.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

8/208

8

obrcenie si w ziemi stanowi bowiem dowd tego, e wszystko, co yje,pochodzi z owej zniszczalnej ziemi. Zreszt i teraz jeszcze wiele istniepowstaje dziki tej zmianie i zniszczeniu. Jake zatem mogoby pozostaniezniszczalne to, co ulega zmianie, nawet jeliby nie wykazywao w sposbabsolutnie oczywisty swej zniszczalnoci? Kada bowiem zmiana jakiego

bytu, ktry ju od jakiego czasu istnieje w naturze, oznacza przede wszystkimwyczenie go z pojcia niezniszczalnoci. Jeli czowiek byby przedwieczny,to jake mgby podlega wadztwu przeznaczenia czyli losu5. To, co nie

jest stworzone, nie wymaga jakiego innego bytu dla swojego wasnego ist-nienia.

Jeli kto, zmuszony oczywistoci faktw, wyznaje, e wszystko, co yje naziemi, w morzu, powietrzu, zostao stworzone, e przeznaczenie powoduje swymdziaaniem ruch cigy zapewniajc wieczne trwanie i e wszystkie powyejwzmiankowane byty wywodz si z wiecznej, nie stworzonej energii, to tym sa-mym dopuszcza argument do zbicia takiego wyznania. Nie jest bowiem rzeczmoliw, eby omawiane istnienia byy stworzone i miertelne, a jednoczenie

rzdy nad nimi byy wieczne. Tym, co istnieje, kto rzdzi i nad tym panuje.Wpierw powouje do ycia to, co nie istnieje, a nastpnie tym kieruje, natomiastnie kieruje i nie rzdzitym, czego nie byo przed jego istnieniem i potem dopiero

powouje to do istnienia.Autor utrzymuje, e podstawowe elementy zostay stworzone i, jak wynika,

z obserwacji, s sobie wzajemnie potrzebne, natomiast to, co jest przedwieczne,jest rwnie niezmienne i nie potrzebuje niczego. Przeciwnie, elementy nie mogsiobybez siebie po to, by sisame zachoway i mogy zachowa istoty w nichyjce. Cay wiat jest take dzieem stworzenia. Widzimy go jako syntez, naktr skadaj siniebo, ziemia i to wszystko, co simidzy nimi znajduje. Jeli

bowiem jak oko czy gowa dla caego ciaa - niebo jest najcenniejszym elemen-

tem dla wiata, to -jak gowa czy oko dowiadczajtych samych, co i reszta ciaa,dozna - tak i niebo wspuczestniczy w tych samych doznaniach, co i ziemia[209b], woda, powietrze, czy wszystkie inne zawarte w nich zniszczalne pierwias-tki, i nie uniknie oglnego zniszczenia.

5 W oryginale: Hyp tes geneseos etoi tes heimarmenes (por. 210a, 212a). Przekad obusynonimicznych niemal wyrazw nastrcza trudnoci i wymaga zajcia stanowiska. Genesisw wystpujcym tu zakresie semantycznym znaczy: 1. urodziny, urodzenie si, powstanie(ac. Genitura, nativitas); 2. w astrologii - godzina, czas narodzin, horoskop, ale i gwiazda,konstelacja temu towarzyszca. Astrolog ustala horoskop, tzn. punkt ekliptyki, w chwili

jakiego wydarzenia. Kiedy ten punkt zbiega si z urodzinami jednostki ludzkiej, ww-

czas rodzio site jej przeznaczenie -genesis. Heimarmerie (imiesw rodz. eskiego czasuprzeszego dokonanego czasownika meiromai) znaczy rwnie przeznaczenie, los i jest wa-ciwie synonimem genesis. Tak rozumiem cytowan powyej cz zdania hyp tes... tzn.

przez przeznaczenie, czyli los. Gr. etoi znaczy: lub, czyli - wedug gramatykw greckich jestpartyku suc czsto objanianiu jednego wyrazu przez drugi. U Focjusza poczenieobu wyrazwgenesis koi heimarmene wystpuje tylko cztery razy, poza tym uywa on tylkowyrazugenesis.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

9/208

9

Jak wic to, co podlega przeznaczeniu, miaoby byniezniszczalne? Czy te-jak to, co dla swego istnienia nie musi mieobcych elementw, miaoby dojdotego, by potrzebowa obcego wadztwa i to takiego, ktre nie jest dobre? Colepszego dla istot przedwiecznych powstanie z tego wadztwa, ktre jest ich was-ne? Przecie kada zmiana natury przedwiecznej oznacza jej niszczenie i wycze-

nie ze stanu istnienia nie majcego pocztku. Jake wic istoty przedwiecznemogyby sipodporzdkowaprzeznaczeniu po to, by ocaliw sobie waciwoistot przedwiecznych lub po to, eby j ochroni? Jeliby kto powiedzia, ezmiana jest w nich przedwieczna, to doszedby do najbardziej niepojtego wnios-ku, gdyzmiana jest doznaniem majcym pocztek, a nikt przecienie mgbymwio zmianie nie majcej pocztku. Krtko powiedziawszy, zmiana wszelkiejmdroci zawartej w elementach oraz w istotach i ciaach od nich pochodzcych,wieloraka odmienno ich ksztatw, barw i innych cech niemal gono mwi,eby nie uwaawiata za przedwieczny ani za powstay samorzutnie, ani tezadzieo nie bdce tworem Opatrznoci, wrcz przeciwnie, naley jasno wiedziei uznawaza fakt bezsporny, e to Bg powoago do istnienia i wszystko, co jest

na nim - i to do dobrego istnienia.Moe ktopowie, e wszystko zostao stworzone, a jedynie natura i gwiazdyw swym biegu nie powstay w wyniku stworzenia. Ale, po pierwsze, do czegoodnosioby si to stworzenie", zanim zostay stworzone jakiekolwiek istoty? Ktoza jest stwrcelementw? Nikt, one sisame stworzyy? To, co jest przedwiecz-ne, nie moe sipoddazmianie z wasnej woli, gdywszystkie byty dziaajzgodnie z wasnnatur, a zwaszcza z naturprzedwieczn. Przedwieczno niezniosaby czego, co pochodzi skdind wbrew jej woli. Nie mona ujarzmi tego,co jest silniejsze, a nie ma nic silniejszego od przedwiecznej natury. W jaki sposbmogoby zresztpowsta co, co nigdy nigdzie nie istniao, bez udziau stwrcy?Dlaczego ci, ktrzy odbieraj Bogu moc twrcz, przypisuj bytom moc samoist-

nego powstawania z niebytu? Jeliby mogy one powstawa samoistnie, to dlacze-go nie miayby same zatroszczy si o panowanie nad sob, a przecie maj

potrzeb, by kto inny troszczysio nie? Powstaz niebytu jest bowiem duotrudniej niistnie, kiedy sijuzostao zrodzonym.

Jakeby wic byty mogy urzeczywistni to, co jest trudniejsze, nie posiadajctego, co jest atwiejsze, chyba e otrzymay to od kogo innego? Jake przeznacze-nie moe panowanad ziemi, powietrzem i innymi ywioami, ktrych nie zro-dzio? Waciwocistwrcy jest bowiem to, e on jedynie panuje nad wytworami,ktrych naturzna, poniewa je stworzy i wie, jak majsiutrzyma, na skutekczego zuywaj si [210a] i ulegajzniszczeniu. Jeli niektrzy ludzie maj czel-no przypisywaywioom i przeznaczeniu si sprawcz, to niech nam powie-dz, jaka to gwiazda wchodzc w okrelony znak zodiaku zrodzia ziemi, jaka- powietrze, jaka - ogie, a jaka - wod! Nie mogliby jednak tego powiedzie,chociaby usiowali ple jeszcze wicej gupstw. Z drugiej strony, jeli przezna-czenie nie dokonuje tylko raz aktu twrczego wobec tego, co stworzyo, leczczsto powouje do ycia te same twory w pewnych okresach, to niech namwyka, e czsto powstaway liczne zespoy ziem, liczne kompleksy wd, czy

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

10/208

10

liczne zespoy mrz; std te ludzie, ktrzy tak twierdz, bd tworzyli niesko-czonowiatw.

Jest to jednak niemoliwe. Jest wic niemoliwe tak samo jak to, eby prze-znaczenie raz tylko powoywao do ycia jeden z elementw. Jeli ci ludzie - wpa-dajc z jednego szalestwa w drugie - powiadaj, e elementy stworzone przez

Boga nie podlegajwadzy przeznaczenia, ktre - jak bstwo - samo jest przed-wieczne, to w sposb jeszcze bardziej jawny odsaniaj swojgupot. Dlaczegobowiem bstwo podporzdkowao swoje wasne powstanie bezadnemu przezna-czeniu? Czy dlatego, e Bg sam nie miamdroci opatrznociowej? Ktmgbyznie takie blunierstwo, kto potrafiby cierpie tak niedorzeczno, e bstwo

posiada si tworzenia, lecz nie mogo przewidzie, e przeznaczenie mu j wy-drze? Po tym nastpuje rj dziesitkw tysicy innych niedorzecznoci.

Jeli natomiast Bg stworzycow swej dobroci, to rwniesprawuje nad tymrzdy jako Opatrzno, a pojcie przeznaczenia, czyli losu, jest zbyteczne i bez-

podstawne. Jak zatem naley pojmowa niebo w jego przedwiecznoci? Jako ist-niejccz i osonzoonego wiata? Przecie to, co jest odwieczne, nie moe

byani jakoson, ani miejscem stworzenia innych bytw; jest ono wolne odwszelkich tego rodzaju waciwoci. Tymczasem z hipotezy, ktr wymylili lu-dzie, jasno wynika, e ani niebo, ani gwiazdy nie sprzedwieczne. I powiadaj, e

jedne gwiazdy s dobroczynne, inne - szkodliwe. Wszystkim im wyznaczyli od-dzielne siedziby, w ktrych osadzone, jedne gwiazdy ulegajzepsuciu i staj sicoraz gorsze, inne przeciwnie, bdc zymi, zmierzajku dobremu lub z dobrychstaj si jeszcze lepsze. Jak wic ci mogmniema, e sone niedostpne dlacierpienia, e stanowi twory proste, pojedyncze lub przedwieczne, i wymyladziesitki tysicy innych okrele? Na tym kocz si druga ksiga i dziesirozdziaw, ktre dochodz do rozdziau dwudziestego rozpoczynajc si od dzie-sitego6.

W trzeciej ksidze na przestrzeni rozdziaw dwudziestego pierwszego, dwu-dziestego drugiego oraz dwudziestego trzeciego i dwudziestego czwartego autorusiuje zbi argumenty tych, ktrzy przyjmuj hipotez [210b] o kulistoci ziemi,lecz jego kontrargumenty rozwijaj si poprzez silne odpieranie dowodw strony

przeciwnej. Nie chce przyznaniebu ksztatu kuli w przekonaniu, e tego rodzajukoncepcja prowadzi do wiary w przeznaczenie, a przecieaden wywd tego nienarzuca. Z faktu bowiem, e ziemia jest kulista, nie wynika, e jednoczenie

przyjmuje siz koniecznoci wiarw przeznaczenie.Rozdziay dwudziesty pity i dwudziesty szsty przedstawiaj argumenty zgod-

ne z prawdziwwiar, nie maj jednak w sobie odpowiedniej siy dla obaleniawysunitej hipotezy bdcej przedmiotem sporu. W rozdziale dwudziestym sid-mym, powiconym niebu i gwiazdom tam rozsianym, autor mwi o pogldach,ktre nazywa pogldami astrologw; nie przedstawia ich w postaci prawdziwej;

jego argumentacje nie sdowodne, w czasie wywodw nie okazujsiatwo

6Nie tyle od dziesitego, ile od jedenastego, jak juzauwayP. Doll, dz. cyt., s.10.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

11/208

11

przekonujce. Rozdzia dwudziesty smy, skierowany rwnie przeciw tym sa-mym pogldom, popada w taki sam sposb dowodzenia, jednak nie brak tuatwoci w przekonywaniu. W dwudziestym dziewitym autor opowiada, jak ast-rologowie dziel ca ziemi na czci odpowiadajce dokadnie dwunastu zna-kom zodiaku. Odnosz oni podzielone obszary ziemi, oczywicie wraz z ich miesz-

kacami, do odpowiedniego znaku zodiakalnego. Owe podzielone obszary znaj-dujsikady pod jednym ze znakw zodiaku, ktre na ksztat chmury osaniajpodporzdkowane im obszary i kr nad nimi. Wedug astrologw sklepienieniebieskie znajduje siw stanie cigego ruchu, a wraz z nim kry dwanacieznakw zodiaku. Jest wic rzeczniemoliw, eby kady znak panowazawszenad tym samym obszarem ziemi7. Przeciwnie, wirujc wraz z firmamentem, kadyznak zodiaku przechodzi nad wszystkimi obszarami ziemi zalenie od ruchu fir-mamentu raz na wschd, raz na zachd, bdna poudnie, a nie stoi nieruchomow miejscu nad jednym obszarem. Wynika std wniosek, e kady znak zodiaku

panuje tak nad przypisanym mu obszarem ziemi, jak i, w nie mniejszym stopniu,nad innym.

Co wicej, jeli wedug astrologw ziemia znajduje si w samym rodkui w centrum znaku na niebie, jeli ktrykolwiek znak zodiaku jest duo od niejwikszy wszerz i wzdu, to jake byoby moliwe, eby kady z dwunastuobszarw ziemi odpowiada dokadnie kademu znakowi zodiakalnemu, ebymia taki sam, jak on, wymiar? Czy byoby to moliwe, by dziki temu utrzymy-wa podobiestwo do niego, i to wwczas, kiedy ziemia w caoci nie byazamieszkaa, lecz w ogromnej wikszoci pozostawaa niezamieszkana przez ludzi,czy to z powodu zbyt wielkiego skwaru, czy zimna, a od pocztku obszar ten byzupenie wyizolowany?

Jeli nawet nie twierdz, e znaki zodiaku panujlokalnie nad obszarami ziemi,e ich rozmiary fizyczne odpowiadaj rozmiarom ziemi, to przynajmniej [211 a]

utrzymuj, e kady znak zodiakalny przejawia naturaln skonno do danegoobszaru ziemi i rozdzielaj pomidzy znaki zodiaku czci ziemi w sposb nie-zwyky: kleszczom Raka przydzielaj na zewntrz wysunite i wystajce partieziemi w caej ich rozcigoci, rogom Byka i jego nogom - inne, takie, ktre maj

podobne do nich ksztaty.Co wicej, jeli kady znak zodiaku skania siw sposb naturalny do przypisa-

nej mu czci ziemi, a jednoczenie wyrzdza jej szkody, niszczy jprzez trzsieniaziemi, wojny, poary, klski nieurodzaju, kiedy w tym miejscu pojawia si zagwiazda, gdy natomiast przychodzi ktraz gwiazd pomylnych, przynosi ze sobnajwiksze dobrodziejstwa za porednictwem uprawy roli, nowych budowli, uro-dzajw, to jak mog istniemiejscowoci, ktre na skutek zbyt wielkiego mrozuczy upau zawsze s pozbawione wszystkiego? Dlaczego ani gwiazda pomylna nieodbierze im pustynnego charakteru i nie obdarzy ich umiarkowanym klimatem,

7 Wedug teorii geocentrycznej ziemia stanowi nieruchomy rodek wszechwiata,dookoa niej obracajsiwszystkie ciaa niebieskie.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

12/208

12

ani adna feralna gwiazda zodiaku, przybywajc nad miejscowoci zamieszkaenie przeksztaci ich w cakowitpustyniani nie doprowadzi do zagady?

Jeli bowiem nadejdulewne deszcze, burze gradowe, uderzenia piorunw i zni-szczwszystko to, co siznajduje na tych obszarach, to ich naturalna waciwo

ponownie przywrci je do stanu obfitoci zgodnie z prawami przyrody. Nato-

miast adna dobroczynna gwiazda nigdy nie przyniosa nic poytecznego obsza-rom pustynnym. Jedynie natura panuje na pustyniach i gdziekolwiek indziej; bytyotrzymay jod Boga rn. Deszcz nie moe pada tam, gdzie padaby wbrewnaturze, od niegw nie mog siuwolniobszary, na ktrych zawsze panujsiarczyste mrozy.

Jeli ci ludzie przyjmuj stao natury dla poszczeglnych obszarw ziemi jakodowd, e kady znak zodiaku przywiza sido okrelonej czci ziemi, to sa-

bo ich wywodw dowodnie wykazuj trzsienia ziemi i zmiany, jakie powoduj,i to e regiony yzne staj si jaowe. Czsto umiarkowany klimat obszarwkorzystnie pooonych ulega cakowitej zmianie, natomiast nigdy nie zasza zmia-na na terenach dzikich i niezamieszkaych.

Takie s dane zawarte w rozdziale trzydziestym. Pocigaj one za sob okre-lone skutki i mogbyprzekonujce. Co do pozostaych, jedne omwiono w po-przednich rozdziaach, inne przedstawiono raczej na podstawie ich wygldu i po-wierzchownie.

W rozdziale trzydziestym pierwszym autor wysuwa zagadnienia budzce wt-pliwoci, usiuje wstrzsn pogldami astrologw i stawia pytanie, dlaczego zna-ki zodiaku nazywajsisiedzibami planet. Czy dlatego, e znajdujsione trwaleumocowane na niebie? Czy wszystkie gwiazdy, podobnie jak one umieszczone nastae, bdich siedzibami? Czy raczej dlatego, e planety nie poruszajsi? W tensposb waciwie wszystkie nieruchome gwiazdy mogyby im suy za siedziby.Czy dlatego, e kada staa gwiazda zdradza skonnoku swej [211 b] planecie?

Dlaczegowic rwnieplanety nie s siedzibami znakw zodiaku? A jak to sidzieje, e planety dobroczynne i ze, a take znaki zodiaku ywice do siebiewzajemne skonnoci, nie stanowi jedne dla drugich siedzib? Moe jest tak dlate-go, e znaki zodiaku skadaj siz wielu gwiazd, a kada gwiazda jest tworem

prostym. Z tego, co stanowi zoono, jak snieruchome gwiazdozbiory, mogastrologowie robi siedziby gwiazd ruchomych. Duo bowiem konstelacji staychmgby odkry jeszcze ten, kto by zechciadobrze poszuka. I jeli jest tak dlate-go, e same znaki zodiaku tworz waciwe koniunkcje wraz z planetami, todlaczego nie uwaa si rwnieplanet za siedziby znakw zodiaku, ktre wsp-dziaajz nimi? Jeli wic dzieje sitak z tego powodu, e planety moguaktywnisiy znakw zodiaku albo uczyni je bezsilnymi, to dlaczego nie stanowionesiedzib jedne dla drugich, kiedy potrafi, jak utrzymuj astrologowie, nadaswym wzajemnym konfiguracjom moc albo doprowadzi je do unicestwienia?W jaki sposb same znaki zodiaku wspdziaaj z planetami? Czyby resztastaych konstelacji bya niepotrzebna? Dlaczego wreszcie, jak utrzymuj, planetymogwywierawpyw dobroczynny lub wyrzdzaszkody? Czy to dlatego, e sone w cigym ruchu? Jeli tak, to aden z dwunastu znakw zodiaku nie bdzie

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

13/208

13

wywiera ani dobrego, ani zego wpywu, podobnie jak jakikolwiek inny gwiazdo-zbir stay. I jeli, powiada autor, dzieje si tak dlatego, e planety przechodz

przez znaki zodiaku, to strefy i obszary powietrzne, ktre s ich drogami, miaybyw duo wikszym stopniu mono wpywania dobroczynnego lub szkodliwego.Poniewajednak planety, jak utrzymujastrologowie, znajduj siduo niej pod

niebem, nie dotykajgo.Dlaczego wreszcie Ksiyc moe sizmniejsza i powiksza? Dlaczego znakizodiaku pozwalajna to, eby Soce i Ksiyc byy wolne od ruchu wstecznego,skoro planety kieruj ruchami postpowymi, unieruchomieniem i ruchami wstecz-nymi? I jeli Kronos8wydaje simniejszy, jak utrzymuj, ni jest w rzeczywistoci,a wikszy od pozostaych planet, poniewa biegnie po orbicie wikszej ni ichorbity, to dlaczego Soce wydaje si wiksze od Ksiyca; biegnie przeciew czwartej strefie ponad nim i powinno wydawasiduo mniejsze od niego. Takwic wszystko, co tworz w swoich elaboratach astrologowie, jest stekiemkamstw i wymysw. Takoto trezawiera trzydziesty pierwszy rozdzia.

Rozdzia trzydziesty drugi nie przynosi niczego, co by byo przynajmniej pozor-

nprawdw obalaniu argumentw przeciwnych, lecz o ile autor w argumentacjiokazuje siwyznawcprawdziwej wiary, o tyle nie ma w nim energii, przynaj-mniej w zwalczaniu faszywego pogldu. I trzydziesty trzeci rozdzia charaktery-zuje si tak sammoc skutecznego przekonywania. Argumenty, jakie wysuwadla obalenia pogldu, e niebo jest kul, mog stanowi rwnie [212a] trudnekwestie sporne obracajce si take przeciwko tym, ktrzy twierdz, e jest ono

pkulczy sklepieniem lub jeszcze czym innym o podobnych ksztatach. I natym koczy sitrzecia ksiga.

W rozdziaach trzydziestym czwartym, trzydziestym pitym i trzydziestym szs-tym ksigi czwartej autor porusza nastpujce tematy. Wychodzi od rnicy, jakaistnieje midzy ziemi zamieszka a jej obszarem niezaludnionym oraz od od-

miennoci waciwych innym jej czciom. Odrzuca koncepcj przeznaczenia. Za-stanawia sibowiem, jaki ruch gwiazd sprawia, e jeden obszar ziemi pozostajeniezamieszkay wskutek nadmiernego zimna, a inny ze wzgldu na zbyt wielkiegorco. Czy ten wanie obszar jest niemal nie zaludniony dlatego, e trapi goupa, a tamten, poniewacigle jest pokryty niegiem i pozostaje surowy z powo-du przenikliwego zimna? Dlaczego dla ich dobra przeznaczenie, ktre wci po-woduje stae zmiany w innych strefach ziemi, nie zmienia waciwoci powietrza?A poniewatak sidzieje, to jest rzeczoczywist, e ani bieg planet, ani ukadznakw zodiaku, lecz jedynie natura Soca stanowi przyczynomwionych r-nic ze wzgldu na odlegoci dzielce obszary ziemskie i na ich rne pooenie.

A znowu dlaczego Nil wylewa w okrelonej porze roku, nawadnia i czyniurodzajnym jedynie Egipt, podczas gdy poza tym caziemiwszdzie nawilajdeszcze? Dlaczego tewewntrznego obszaru Tebaidy9, nazywanego Oaz10, nie

8Kronos - w mitologii greckiej Syn Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi), utosamiony z rzym-skim Saturnem, ktrego imieniem nazwano szst planet Ukadu Sonecznego, najbardziejoddalonod Soca.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

14/208

14

nawadnia ani rzeka, ani deszcz, cieszy sion natomiast z wd rde istniejcychdziki licznym pracowitym rkom mieszkacw, gdy nie bijone samorzutniei nie ma tam opadw deszczu pyncych po ziemi i spywajcych naturalnymi

podziemnymi kanaami, jak to si dzieje u nas? Omwione zjawisko sprawia, ew miejscowociach pooonych u podna gr srda, z ktrych wypywaj

rzeki o przejrzystych i sodkich wodach, natomiast rwnolege rwniny nie poo-one, jak tamte, w pobliu gr i najczciej bardzo paskie nie majwody lub majjej bardzo mao. Jest ona cika i gorzka, nie wytryskuje, znajduje siejnatomiastw zagbieniach ziemi i nigdy nie moe jej wystarczyprzez cae lato.

Jeli przeznaczenie panuje nad wszystkim, to dlaczego planeta wchodzca dowodnistego znaku zodiaku, ktry sobie upodobaa, nie napenia jednoczeniecaej ziemi deszczem? Dlaczego jeden obszar ziemi czsto ulega zniszczeniu odnadmiaru wody, podczas gdy drugi w tym samym czasie cierpi na posuch, mimoe oba nie szbyt odlege od siebie? I przeciwnie, widzimy, e w innym czasiespotyka je co zupenie odwrotnego. Moe sprawia to jakie przeznaczenie wa-ciwe dla ludu danego kraju, jak to astrologowie [212b] sobie wyobraaj, albo

moe bliej nie okrelone gwiazdy zodiakalne11

ukazujce si jednoczenie ze zna-kiem zodiaku zakcaj normalny wpyw gwiazd, a przeznaczenie oglne jestbezsilne, jeli nie wspdziaa z nim przeznaczenie lokalne?

Tak wic przeznaczenia lokalne wpywaj na powietrze, a wodnisty znak zodia-ku w poczeniu z waciw sobie planetnie wywiera adnego wpywu, jeli

przeciwstawi mu siprzeznaczenie lokalne. I dlaczego w pewnych miejscach wodazdatna do picia wystpuje rzadko, w innych natomiast jest jej peno, w jeszczeinnych, obfitujcych nadto w gorce rda, tryska samorzutnie? Na Sycylii,w Galii12. Licji13 i u wielu innych ludw najwiksze gry ziejwiecznym ogniemtak silnym, e jest on widoczny w nocy nawet z bardzo daleka i ani chd go nie

pomniejsza, ani deszcz nie gasi; nie wyrzdza on szkd rolinnoci na ziemi, nie

znajgo lece w pobliu okolice i same nie posiadajczegotakiego.Co spowodowao takie zrnicowanie regionw, klimatw, wd, rwnin, gr?

Czynie dwanacie znakw zodiaku i siedem planet? Dlaczego wic nie dziaajone wszdzie jednakowo? A jednak wszdzie mona znale biednych i bogatych,wadcw i poddanych, chorych i zdrowych, i tak dalej. Dlaczego wic nie wszdziewystpujdeszcze i susze, i inne zjawiska, o ktrych przedtem mwilimy? A me-tale: zoto, srebro, brz, cyna, ow i inne, jakiemu przeznaczeniu zawdziczaj

9Tebaida - patrz Cod. 80 przyp. 64.10Oaza - patrz Cod. 80 przyp. 60.11

Gwiazdy zodiakalne (gr. paranatellon, od czasownika paranatello - wschodz obok,w pobliu) - termin oznacza waciwie gwiazdwschodzcw pobliu innej gwiazdy.12I. Bekker nie przyjmuje lekcji w Galii" (rkopisy A., M.) i proponuje: w Italii", gdy

chodzi tu w ogle o czynne wulkany, takie jak Etna, Wezuwiusz, Gra Chimera, i o ogniewulkaniczne w Licji (patrz Cod. 72 [46a]).

13Licja - kraj pooony na pd. Azji Mniejszej, w 43 r. przed Chr. wczony do pastwarzymskiego jako czprowincji Pamfilia.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

15/208

15

swoje waciwoci? W to, e Bg dla naszego dobra wyposayziemiw takrnorodno i w dziesitki tysicy innych rozmaitoci, wierzymy wicie i od-dajemy Mu cze. Natomiast tego, e przeznaczenie tworzy rzemielnikw tylko

po to, aby mogli wykorzysta te metale, nie powiedzielibymy ani my, ani ktokol-wiek inny przy zdrowych zmysach.

Co wicej, jeli we wszystkich regionach ziemi od stworzenia wiata istniejdziesitki tysicy rnic wyodrbniajcych jeden region od drugiego i wszystkieone pozostajwiecznie nienaruszone, nie wyrzdzaj im teadnej szkody zmiany

powodowane przez przeznaczenie (nigdy bowiem nie zanikny przypywy i od-pywy morza, niewyczerpane rda ognia, rnice waciwe istotom ywym w ka-dym regionie ani ogromna liczba innych odrbnych cech charakterystycznych

pozostajcych wcibez zmiany) i jeli tak wielkie rzeczy uwolniy siod zwizkuz przeznaczeniem, to jak astrologowie mogmwi, e bez niego nie powstaje nic,nie istnieje nic i nic nie podlega kierowaniu? Z przyjemnocidowiedziabym siod nich, jakie to dziaanie dao pocztek caemu wiatu rolin, zwierzt i innychistot. Albowiem chwila, kiedy przeznaczenie pojawia siw nich, musi nastpi

wwczas, gdy powstajone z ziemi i to przeznaczenie musi byinne dla palmydaktylowej, inne dla drzewa figowego; swoje wasne przeznaczenie ma pies i wiel-bd [213a]. Nie jest ono to samo dla konia, gobia, czowieka i podobnie dlareszty ywych tworw.

Jeli wic astrologowie mogliby powiedzie, dlaczego teraz przeznaczenie nietworzy z ziemi wyej wymienionych istot, to niech nas o tym poucz! Nie jest

bowiem tak, eby przeznaczenie zamkno siw jednym tylko cyklu; dokonuje siono czsto i cyklicznie. Dlaczego to, co zostao stworzone, nie istniao od poczt-ku i nie wytworzyo siz ziemi? I dalej, dlaczego adna z omawianych rzeczy niezrodzia siz ziemi i nie utrzymuje sidrognaturalnego nastpstwa jednej podrugiej? Jak to sidzieje, e przeznaczenie nie majc w sobie tego, co jest najistot-

niejsze i niezbdne, mam na myli mono tworzenia wszystkiego na ziemi, maposiada zdolno panowania, dokonywania i unicestwiania? Co wicej, jeli as-trologowie znaj dokadnie czas narodzin kadego bytu i jeli mog przepowie-dzie losy czowieka, wou, ptaka, statku, miasta i czegokolwiek innego - upierajsiprzecie, e znaj caprzyszo - to jak mog, nie znajc okolicznoci po-wstania ziemi, morza, powietrza, obiecywa, e odsoni ich losy, ruchy i zmianymajce sispeniw przyszoci? I jak miaoby siim wierzy, jak nie odwracaodich bezgranicznej chepliwoci? Nigdy bowiem nie odsoni dokadnie indywidual-nych przeznaczewaciwych dla wszystkiego, co istnieje na wiecie.

Wynika std wniosek, e istnieje tyle rnych przeznacze, ile powstao rnychrodzajw bytw. Jake bowiem to samo przeznaczenie mogoby w jednym cyklustworzy psa, lwa, czowieka, konia, istoty tak bardzo rne od siebie? Jakemogaby istnie rnorodno barw, ksztatw, jakoci, gdyby nie byo, jak utrzy-muj astrologowie, rnych przeznacze, ktre tego dokonuj? Poniewa wszyscyludzie nie majw sobie jednej, tej samej ywotnoci i - podobnie do koni i wiep-rzw- nie dowiadczaj tych samych dozna, nie maj ani takiego samego wzros-tu, takiej samej szybkoci ruchw, siy, gosu, astrologowie bdzmuszeni twier-

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

16/208

16

dzi, e nie mwi si tu o jednym akcie twrczym przeznaczenia, lecz e powstaoich tyle, ile jest nie tylko istot yjcych na ziemi, w przestworzach i w wodach, lecztake drzew i rolin, i wszystkiego, cokolwiek istnieje na wiecie.

Jak przeto zdoajoni wymyli tak nieskoczenie ogromn liczb moliwocimieszczcych siw czasie? Nie udaoby im si to nawet wwczas, gdyby rok

zawieradla ich potrzeby dziesitki tysicy dni. Ich faszywe wywody staj siszczeglnie oczywiste, jeli si obserwuje zwierzta majce bardzo czsto mae- psy, winie, ptaki, zwaszcza zwierzta, ktre snadzwyczaj podne. Tak wicwinie, ryby i psy majliczne mioty i zuywajna nie cae dnie. Myl, e ryby

potrzebuj take wielu dni na to, by obfita ich ikra przeksztacia siw [213b]dziesitki tysicy rybek rodzcych sipo kolei. A przeciew tych samych dniachz pewnoci rodzsina wiecie rwnie rzesze ptakw, zwierzta ldowe i stwo-rzenia wodne, ktre yjwe wszystkich morzach, w rzekach i jeziorach.

Jeszcze dokadniej mona poj moje14 rozumowanie na podstawie tego, copowiem. Kiedy nadchodzi agodna wiosna, caa rolinno zakwita i ulega za-podnieniu, w tym kady rodzaj drzew. Liczne ptaki, zwierzta ldowe i morskie

czsi i staj sibrzemienne. Mnstwo gatunkw w tym samym czasie nosiw sobie pd a do penej dojrzaoci, natomiast mnstwo drzew owocuje niew jednej i tej samej chwili, lecz w cigu wielu, jedne owoce jeszcze sinie zawizayi majpostakwiatw na tym samym drzewie, inne rosn, jeszcze inne dojrzewa-

j. Tak samo odbywa sipoczcie i pord u wszystkich zwierzt, nie jest bowiemrzeczmoliw, by otrzymyway one ten sam impuls od przeznaczenia. Co wicej,

jedne zwierzta sbrzemienne przez rok, inne przez dziesimiesicy, a jeszczeinne przez czterdzieci dni; zresztistnieje tu mnstwo rnic.

Jaka to jest wic gwiazda, w jaki znak zodiaku wstpujc dokadnie wyznaczakademu gatunkowi granicczasu ciy? Dlaczego okres ycia nie jest dla ka-dego gatunku stworze taki sam, chociamajone jednakowy okres brzemienno-

ci? Jeli wic sprawc rwnie tych zjawisk jest przeznaczenie, to niech astro-logowie to powiedz, ale wystawi sina jeszcze wiksze pomiewisko! A jeli

przez swe milczenie chcuniknwstydu, to dlaczego twierdz, e nic nie istniejebez udziau przeznaczenia? Nie mam wcale na myli rnic charakteryzujcychistoty, ktre sinarodziy. Jedne z nich spodobne do rodzicw, jak ludzie, konie,lwy, z drugimi nie jest tak samo, jak z jeowcami, osami, pszczoami, i z tymiwszystkimi, ktre powstaj z jaj. Dotyczy to zarwno stworze rozmnaajcychsibezpciowo, jak i tych, ktre nigdy nie powstaj inaczej nidrogzapodnienia

pciowego. Kt mgby ogarn niezliczone rnice zachodzce w rozmnaaniusi poszczeglnych gatunkw nie tylko zwierzt, lecz take drzew, innych rolini caej w ogle flory? Byoby rzecz susznzapytatwrcw teorii przeznaczeniao pochodzenie tych wszystkich gatunkw i czy w ogle wszystko, jak utrzymuj,zaley od przeznaczenia: istnienie, sposb istnienia, brzemienno, cierpienie,dziaanie i mier.

14To znaczy Diodora.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

17/208

17

Czy moe jedynie do nieszczsnych ludzi odnosz siw caej rozcigoci astro-logiczne prawa przeznaczenia, aby to, co jest w nas najpikniejsze, wolna wola,

byo pojciem nieznanym i eby nie dzikowaBogu za to, co dobrego uczynidlarodzaju ludzkiego? Dlaczego przeznaczenie sprawia, e powstaj zbyteczne doda-tki i wrd istot ywych powouje do ycia stwory o czterech gowach, o liczbie

rk, ng wikszej, ni jest to zgodne z natur, natomiast gadom nie daje ng,ktre byyby im przydatne w poruszaniu si, ani [214a] kretom oczu, ani innymstworzeniom tego, czego im brakuje? Dalej, nie pozwala y stworzeniom wyposa-onym w te zbdne dodatki (wszystkie bowiem potwory utrzymujsiprzy yciukrtko); dajc im za duo, unicestwia ca ich natur. Z drugiej strony istotom,ktrych pozbawio naturalnych czonkw - rk, ng czy oczu, pozwala yz tymnieodwracalnym kalectwem cielesnym.

Jeli wic kto przypisuje powysze zjawiska przeznaczeniu, sam czyni siebieodpowiedzialnym wraz z nim za tniedorzeczno. Jeli wie, e bd tkwi w natu-rze, nie obwinia o to bstwa. Dzieje si tak, jakby natura ustalia sobie drog, poktrej idzie wedug wasnych praw, i zgodzia sina uleganie mierci w sposb jej

odpowiadajcy. Jeli ona sama utrzymuje siw zakrelonych granicach, nie pope-nia adnej omyki, jeli natomiast zbacza z waciwej drogi i zmierza ku nad-miarowi, niedostatkowi, lkom, namitnociom czy te amie nadane jej prawa,nie uchroni swej nieskazitelnoci w tym wszystkim, co stworzya. Dlaczego jednezwierzta nie karmi swoich maych, jak to wrd ptakw robi spy i krukia poza tym niemal wszystkie ryby, inne natomiast ywi swych rodzicw dostaroci? A dlaczego niektre przyjmuj podrzucone potomstwo, wikszo jed-nak tego nie robi? Zreszt, ktmgby wymieniniezliczone rnice istniejce wewszystkim, co yje? Taka jest treksigi czwartej.

W ksidze pitej autor omawia inne kwestie, zaczynajc od pojcia przeciw-stawnego przeznaczeniu. Jeli mono podzenia dana rodzicom, powiadaj ast-

rologowie, pochodzi od przeznaczenia, to jest rzecz oczywist, e rwnie in-dywidualne przeznaczenie istniejce w ojcach okrela z gry przeznaczenie synworaz czas przez nie wyznaczony. Jeli nie, to wwczas nie przeznaczenie ojcwumoliwia podzenie potomstwa i czcze staj sidugie wywody o przeznaczeniu.Jeli bowiem akt poczcia si podu, rozwoju i przyjcia na wiat w postaciuksztatowanej lub nieukoczonej jest dzieem przeznaczenia rodzicw, to narzu-ca si jasny wniosek, e od niego tepochodzi czas rodzicw, a jeli nie pochodzion od nich, to rwniei owe akty nie sich dzieem. Jeli natomiast przeznaczenia

pochodzod innych przeznacze i jeeli moment poczcia sima swojprzyczynw przeznaczeniu, byoby rzecz atw dla zwolennikw tej teorii przyj jednoludzkie przeznaczenie i twierdzi, e z niego wywodzi siprzeznaczenie ojcw,dziadw, pradziadw i to wszystko, czego doznaj i dokonujw duszy i w ciele,

podobnie jak majwasne ksztaty, ruchy, barwy, wzrost. I nie tylko to. Z prze-znaczenia jednostki mona byoby przepowiedzie, jacy narodz si z niej ludziei kade kolejne pokolenie, ich czyny; wszystko to powiedz, mimo e nie znajswoich przodkw, ani adnego nastpcy; przeciez tego mogliby siumia[214b]sami astrologowie.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

18/208

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

19/208

19

uzna, e z drugiej strony przeznaczenie tkwice w miecie czy w klimacie ulegazakcaniu przez przeznaczenie tumu. Z obu tych moliwoci wynika jedna: albo

jedno przeznaczenie usuwa przeznaczenie istniejce w tumie, albo samo za nimpostpuje rezygnujc z wasnej dziaalnoci. To samo mona powiedzierwnie o drzewach, trawach i innych rolinach oraz o wszystkich istotach

yjcych. Jeli wic przeznaczenia oddziauj na siebie ujemnie, jeliprzeznaczenia dzieci unicestwiajprzeznaczenia rodzicw i odwrotnie, tak samojak przeznaczenia ma i ony niwecz si wzajemnie, jeli przeznaczeniaistniejce w domach niszczprzeznaczenia swych mieszkacw, a przeznaczeniamieszkacw niwecz przeznaczenia domostw, krtko mwic, jeli wszystkiewyej wymienione moliwoci urzeczywistniaj si wszdzie, to przeznaczenieulegnie obaleniu i zniszczy samo siebie. Taki jest rozdziaczterdziesty drugi.W rozdziale czterdziestym trzecim autor mwi, e i my zgadzamy siz tym, estworzenia yjce na ziemi, w powietrzu i morzu ulegaj rnym dziaaniomi doznaniom naturalnym czy przez nie powodowanym, lecz odrzucamy pogld,

e przeznaczenie z koniecznoci stanowi przyczyn wszystkiego na wiecie, iobalamy go zaczynajc argumentacj od przedmiotw martwych, by poprzezistoty nie mylce przej w rozumowaniu do ludzi jako stworze mylcychlogicznie.Tak wic magnes przyciga elazo, ale dziaa nanie tylko przycigajce, lecztake przekazuje mu siprzycigania innego elaza. Ono z kolei przekazuje jnastpnemu kawakowi tego metalu i tak jeszcze wielu kolejnym kawakom. Dik-tamn15jest rolinwrogdla stworzejadowitych, gdyjedynie wdychajc jejzapach staj si one powolne i niegrone. Piwonia jako jedyna wrd rolinwieci w nocy, na co wskazuje jej nazwa16, a kiedy kto usiuje j zerwa,

odsuwa si; chociakorzeniem tkwi w ziemi, zmienia miejsce wbrew prawomprzyrody. A nie jest rzecz normaln, by roliny majce korzenie mogywykonywaruchy, ktre powodujzmianmiejsca. Kameleon jest zwierzciem,ktre czsto zmienia ubarwienie ciaa i wydaje sipodobny do otoczenia - czydo drzewa, kamienia, czy czego w tym rodzaju; dostosowuje sw barw dokoloru danego rodowiska17. A drozd18 jest ptakiem tak dalece miertelnieniebezpiecznym dla szaracz19, e te, na ktre niespodzianie padnie [215b] jegocie, gin. Oczom pewnych zwierzt odpowiada noc, a nie wiato dzienne. To,co stanowi pokarm dla jednych stworze, jest trucizndla innych. Nawet woda

pitna nie jest zdrowa dla wszystkich zwierzt. Wydalanie moczu nie jestwaciwoci niektrych czworonogw, a ju cakowicie wolny od tego jestkady ptak.

15Diktamn ac. origanum dictamnus - lebiodka kreteska wywodzca nazwod gryDikte na Krecie, rozpowszechniona w strefie rdziemnomorskiej.

16Piwonia (gr. aglaophtis, ac.peonia). Nazwa grecka zoona z aglaos -byszczcy,jasny, iphotizo - wiec, dajwiato.

17O kameleonie (gr. chamailen, ac. chamaeleo vulgaris)patrz teCod. 278 [525a].18Drozd (gr.seleukis, ac.pastor roseus) waciwie rodzaj drozda, por. Pliniusz,Naturalis

Historia 10, 27, 39.19Szaracza (gr. akris, ac. locusta);por. Pliniusz, dz. cyt. 8, 104.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

20/208

20

Po co wylicza rnice zachodzce midzy zwierztami w jedzeniu, piciu, ichksztatach, piewie i niemocie, osiadym czy wdrownym trybie ycia, ich po-wrocie, oswojeniu si czy yciu na swobodzie, powcigliwoci pciowej i poli-gamii, zajciach i bezczynnoci, zuchwalstwie i niemiaoci i w innych niezliczo-nych waciwociach? Jaki wic ruch gwiazd sprawiw ich biegu, e kady gatunek

jest taki, a nie inny? Ani zajc nie bdzie miay, ani lew nie stanie sitchrzliwy,ani te aden inny gatunek nie zamierza porzuci waciwej aktywnoci. Wrczprzeciwnie, kady gatunek jest w peni jednolity, a tylko rodzaj ludzki pstrzy sirnorodnoci zmian. Jeli przeznaczenie sprawia, e kady gatunek utrzymujesiwszdzie w obrbie sobie charakterystycznych waciwoci, to dlaczego u ludziwystpuje co zupenie odwrotnego? Dlaczego cechuje ich i tchrzostwo, i od-waga, porywczo i agodno, podo i dobroi wszystkie inne przeciwiestwa?Gdziewic podziewa siprzeznaczenie w swym biegu? Czy nie jest nim siedem

planet i dwanacie znakw zodiaku? Dlaczego przeznaczenie dao ludziom, a nieinnym stworzeniom, tak wielk rnorodno dozna i zaj? Przecie wszdziena wiecie osio dwiga ciary, pantera porywa swoje ofiary, pozostae zwierzta

cile i jednakowo przestrzegaj granic zakrelonych dla kadego gatunku, a natu-ra wyrniajca nierozumne zwierzta odnosi zwycistwo nad przeznaczeniem,nad gwiazdami zodiakalnymi i nad caym tym wielkim bajaniem.

Gdzie jest zatem Ares20? Rk jakiego zwierzcia uzbroi w miecz, jakiemuzwierzciu osoni ciao pancerzem, a gow hemem, jakiemu zabezpieczygolenie i stopy? Wszelako nie uzbroi wilkw przeciw wilkom ani nie sprawi,eby falangi lww rzuciy si na siebie. Lecz kt by uporczywie dy dowyliczenia rzeczynie dajcych siwyliczy? Jeli bowiem nie ma niczego bezudziau przeznaczenia, to dlaczego adna gwiazda, planeta ani adna gwiazdazodiakalna czy znak zodiaku nie day zwierztom spokrewnionym z ludmitego wszystkiego, w co wyposayy czowieka? Przeznaczenie nie nauczyo ich

sztuki tkackiej ani kowalskiej, nie natchno jednych, by zostay nauczycielami,a drugich, by uczyy siz sobie podobnymi? Jeli ktopowie, e zwierzta uczsiod nas, to po pierwsze bdzie miamao przykadw do wskazania i stanie

jeszcze bardziej bezradny wobec odpowiedzi, dlaczego nie wszystkie one siucz, po drugie, zwierz uczy si nie rozumowo i ze znajomoci rzeczy,jakczowiek, lecz w wyniku wasnej przebiegoci czy strachu. Pies, mapa, ko

pod wpywem uderzenia zwracajuwagna to, co si im pokazuje, nie dlatego,e pojmuj, i jest to [216a] potrzebne dla ich pana, lecz z tego wzgldu, e

bd bite, jeli nie wykonaj rozkazu. Papuga naladuje dwiki dlatego, e sij zwodzi. Naladownictwo to wywouje si za pomoc lustra umieszczonegoprzed ni. Osoby ukryte za lustrem wymawiaj sowa, ktrych chc nauczypapug. Papuga natomiast, ktrej wydaje si, e widzi towarzyszk, usiujenaladowa wydawane przez ni dwiki, nie rozumiejce, co one znacz; ptak

bowiem uczy simwiwszystko wymawiajc okrelone goski. Potrafi to20Ares (ac. Mars) - grecki bg wojny, syn Zeusa i Hery.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

21/208

21

oczywicie jedynie papuga. Ora ani pozostaych ptakw czy zwierzt nie monanauczytego, czego uczy sipapuga.

Lecz z drugiej strony, czy to zjawisko nie wystpuje take wbrew prawu prze-znaczenia? Ono bowiem sprawia, e wszystkie zwierzta rodz sinierozumne,czowiek natomiast potrafi wyuczy niektre z nich i przekracza granice zakre-

lone przeznaczeniem; a sam sinigdy z granic swego przeznaczeniaa nie uwolni.I gdyby astrologowie powiadali, e take pszczoy uczsiwzajemnie od siebie, totu rwnie popenialiby bd. Pszczoa bowiem pracuje posuszna swemu instynk-towi, a nie dlatego, e si nauczya tej umiejtnoci. Jeeli nawet tak jest, totrudnoargumentacji wzronie. Dlaczego bowiem inne zwierzta nie ucz jednodrugiego ani nie uczsiwzajemnie kade w obrbie swego gatunku? Kto nauczylatakruki i spy? Przeciezgodnie z naturrodzice nawet ich nie ywi. Dlaczego

przeznaczenie, ktre ustanawia krlw i wadcw, odmwio im tego? Nie maprzecieani osa panujcego nad osami, ani wilka wadajcego wilkami. Wrdnich aden nie znosi biedy ani nie opywa w dostatki. Nie ma midzy nimi rwnie

jakichkolwiek innych rnic, ktre dzielrodzaj ludzki.

Gdzie swic gwiazdy zodiakalne, przeznaczenie i waciwe im ogromne wpy-wy na los ludzki? Czy zagarny one wadz i skieroway j jedynie przeciw nie-szczsnym ludziom? A przecie najpotniejsz ze wszystkich istot ywych jestczowiek, gdy dziki rozumowi panuje nad silniejszymi od siebie zwierztami,chodzi po ziemi jako pan ptakw, poluje na stworzenia pywajce w gbi mors-kiej; po prostu rozumem i inteligencjpanuje nad wszystkimi. Jake zatem prze-znaczenie moe wada tym, kto panuje nad wszystkimi, nie bdc na tyle silnym,eby panowa nad istotami, nad ktrym on panuje? Ale ta machina wojennazostaa, jak siwydaje, uyta przez szatana do strzelania do ludzi w tym celu, abyuwaali pobono i sprawiedliwe postpowanie za konieczno i aby oddalili siod Boga w przekonaniu, e odwrotne postpowanie wypywa z tego samego

powodu, z koniecznoci, i eby wcale nie unikali grzechw. Tak wic nie maprzeznaczenia. Wymylili je przyjaciele tej - tak goszonej - prawdy.

Kto, kto jest skrupulatny w dociekaniach, nie mgby w braku rozumu znaleprzyczyny faktu, e zwierzta nie mognauczysi tego, czego uczy siczowiek,ani te twierdzi, e to nie rozum stanowi przyczyn niezliczonych poczyna[216b] czowieka. A ilu ludzi przeznaczenie czyni guchymi, niemymi, upoledzo-nymi umysowo, niezguami, jednostkami pozbawionymi zdolnoci. W czym wicrozum pomgtemu, kto przyszedna wiat z ona matczynego jako niewidomyi guchy czy z innymi podobnymi uomnociami? Czynie ustpuje on tylu zwie-rztom w zapewnieniu sobie ycia i w uczeniu si? Czy brak rozumu przeszkadzaw czymkolwiek pszczole, pajkowi, mrwce, jeli wykonujone swobodnie to, cowyznaczya im natura? Jakprzeszkod dla innych zwierzt w spenianiu ichfunkcji yciowych stanowi brak rozumu zamiast jego posiadania? Czy brak rozu-mu uniemoliwia abdziowi czy piewikom wydawanie za pomoc skrzyde melo-dyjnych dwikw? A zatem przeznaczenie moe w naturalny sposb stworzy

ptaki i owady, dziki ktrym powstaje muzyka. Dlaczego wic nie stworzyoz nich take mwcw i nauczycieli? Dlaczego my w przeciwiestwie do zwierzt

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

22/208

22

nie potrafimy niczego bez uczenia si? A zwierzta z powodu braku rozumu niemog si nauczywszystkiego, co jest udziaem istot rozumnych. I dlaczego z po-wodu wsplnego im braku rozumu zwierzta nie ucz siwzajemnie od siebietego, co jest waciwe kademu z nich: urawie tego, co umie abd, osy - tego,co potrafipsy, pajk - tego, co robi pszczoa i tak jedno od drugiego? Tak wic

to nie z powodu braku rozumu wiedza ludzka jest niedostpna dla zwierzt, leczze wzgldu na odmiennnatur, ktrda im Stwrca. Jakawic gwiazda osig-nwszy dany znak zodiaku stworzya z ziemi zwierzta dzikie i domowe, a z mo-rza - istoty wodne? A dlaczego teraz nie dzieje sito samo? A przeznaczenie, ktrewiedzie przedwczenie zmarych, dlaczego nie dao dziesicioletniemu chopcuwygldu starca albo twarzy okolonej pierwszym zarostem? I jeli ustanowio onogranicdugoci ycia na szedziesit pi lat21, a nieraz na czas duo krtszy, todlaczego nigdy nie przeduyo ycia piciokrotnie czy dziesiciokrotnie? Ale pocmwipiciokrotnie; nie przeduyo go nawet trzykrotnie lub dwukrotnie!

Po tych wywodach autor przeszed do okrelenia roku klimakterycznego22 orazinnych terminw czy figur astrologicznych i dokadnie je objani. Dodanadto,

e jeli wszystkie istoty yjce zalewycznie od biegu gwiazd i ich ukadw, todlaczego adna gwiazda, adna ich konfiguracja ani jakiekolwiek bliskie im ciaoniebieskie nigdy nie sprawiy, by muzostaojcem, a mulica - matk, mimo eczsto parz si one ze zwierztami podnymi. To wanie natura burzy moc

przeznaczenia i panuje nad nim wszdzie, w caej rozcigoci czasu, w zwizkachcielesnych, w rnych rodzajach brzemiennoci, w zmianach okresw ycia i wewszystkich dziedzinach zgodnych z [217a] natur, w ktrych przeznaczenie niemoe zmieni niczego. Dlaczego aden osioani konie uciekaj przed batemczowieka, natomiast inne zwierzta nie znosz razw ze strony ludzi? A jelinawet znosz je rzadko, nie usuwa to trudno]. Dlaczego bowiem ogromnawikszozwierzt nie znosi tego? Co wicej, wrd istot ywych, ktre sibije,

zwierzta swolne od bicia, dopki nie osign wieku dojrzaego. Bije si jedopiero wwczas, gdy zaczn pracowa noszc ciary, czowiek natomiast bierze

baty raczej wtedy, kiedy jest dzieckiem. Gdy czas uczyni go dorosym, to albowcale sigo nie bije, albo rzadko karci batogiem.

Dlaczego czowiek kastruje bobry, wieprze, koguty, mczyzn, ogiery i jakieko-lwiek inne stworzenie, a n rozstrzyga o ich bezpodnoci czy podnoci? Innezwierzta, nie okaleczone, kpisobie z koniecznoci pochodzcej od gwiazd. Jeligwiazdy odbywaj zawsze t samdrog, to dlaczego drzewa z obcitymi gazia-mi puszczajnowe pdy, a cita trawa odrasta do dawnej lub jeszcze wikszejwysokoci? A jeli zwierzpozbawi si jakiejczci ciaa: oka, nosa, palca, todlaczego nie pomoe mu przeznaczenie, by utracony czonek odrs? Tymczasem

21 W rkopisach wystpuje cyfra heks (sze), na szedziesit poprawi Scaliger. JegopoprawkprzyjR. Henry, wydawcaBiblioteki Focjusza.

22 Rok klimakteryczny, czyli krytyczny", trudny do przekroczenia - jest to wiek, w kt-rym liczba lat dzieli si przez siedem lub dziewi, zwaszcza rok czterdziesty dziewity lubszedziesity trzeci.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

23/208

23

astrologowie przyjmuj zasad, e to przeznaczenie obdarza owe istoty tym,czego ich przedtem pozbawio, i e ten dar nie stanowi waciwoci ich natury.Dlatego te jaki obrt gwiazd, jaki ich ukad day nierozumnym zwierztom

jedno, a istotom majcym rozum - drugie? Jaki to ruch przesdzi wieprzom,kogutom, kozom, woom i innym podobnym do nich zwierztom mier pod

noem, podczas gdy wikszo innych zwierzt nie zna takiego haniebnegokoca? Co wicej, zabijano jednoczenie ogromn liczb tych zwierzt iskadano w ofierze. Obecnie, po zarzuceniu bawochwalstwa, junie idzie ichtyle pod n. A ukad gwiazd - twierdzastrologowie - wykonujc niezmiennietsam, jednakowdrog, zmienilos jednych zwierzt, nie zmieninatomiastdawnego trybu ycia drugich. I dalej, jeli ukad gwiazd dokona niewielu

podobnych zmian - i to nie wszdzie i nie w wikszoci wypadkw - to nie manic prostszego jak stwierdzenie, e jednostajny ruch gwiazd z koniecznociniezmienny zasuguje na potraktowanie go z drwin. Na tym koczsiksiga

pita i rozdziaczterdziesty trzeci23.

[217b] W szstej ksidze i czterdziestym czwartym rozdziale autor omawianastpujckwesti. Jeli przeznaczenie w swym biegu stworzyo z ziemi czo-wieka i inne istoty, to dlaczego teraz nie wida, eby poza maestwemwydawao na wiat ludzi czy w ogle jakiekolwiek inne - i to niezliczone- gatunki istot yjcych? A jeli i teraz wydaje niektre z nich, na przykadrobaki i kilka im podobnych bezkrgowcw, to dlaczego nie tworzy tak samotych wszystkich gatunkw, ktre - jak pokazao - tworzyo od pocztkuistnienia ziemi? Jeli gwiazdy w swym biegu na pocztku stworzyy z ziemiludzi, to dlaczego jednoczenie nie stworzyy ich; przeciedopiero w dugi czas

potem wynaleziono dziki myleniu ludzkiemu sztuk budowania, tkactwo,

histori, geometri, retoryk i niezliczon liczb innych umiejtnoci, ktreulegay cigemu rozwojowi. Jeli nawet astrologowie mwi o rzeczach nie-zwykych, mianowicie e ludzie w sposb cudowny wyszli z ziemi jumdrzy,to jak mogli rodzi si wczeni uczeni bez uprzedniegu uczenia si? Teraz

przecieuczeni osigajwiedzdrogznojnych trudw i dugotrwaego wysi-ku! Gdziewic podziasiw dawny bieg gwiazd, ktry tworzyuczonych juw momencie ich przyjcia na wiat? Skd si wzi ten, kto poprzez trudyi wielki wysiek prowadzi naprzd ludzi przychodzcych na wiat z wrodzonmdroci?C porabia krwioerczy Ares w owych czasach, kiedy jeszcze ludzie niewkadali zbroi przeciwko sobie? Gdzie by ruch gwiazd tworzcy krlw iwadcw wwczas, gdy ludzie dopiero po upywie wielu pokolemieszkali wewsiach i w ogle nie znali pojcia miasta i wadzy? Dlaczego dawni ludzie ylii byli wynalazcami rnych umiejtnoci, a teraz wystarcza im to, co juzostao wynalezione, i nie zamierzaj pj dalej? Jest rzecz w penioczywist, e rozum dany

23Henry susznie zwraca uwag(Photius, Bibliotheque, t. IV, s. 33, przyp. 1), e jest topierwsza wskazwka o repartycji dziea Diodora.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

24/208

24

ludziom przez Boga odkry wraz z upywem czasu, w wyniku pracy, aleprzede wszystkim przy pomocy Najwyszego, wszystko to, co jest potrzebnedo ycia; pniej zaniecha dalszych czczych i wyczerpujcych trudw wy-nalazczych.

Dlaczego jedne ludy tej samej rasy noszwosy dugie, inne natomiast je ob-

cinaj? Czemu to mczyni u jednych ludw polubiajswoje matki, podczas gdyu drugich uchodzi to za wstrtne? Ponadto dzieli ludy niezliczona liczba innychrnic dotyczcych praw, sposobu ycia, obyczajw. A przecie aden bieggwiazd nie obcina ludziom wosw ani nie zmusza do postpowania odmiennegoni to, ktrego sinauczyli zgodnie ze swymi prawami. Taka jest treniniejszegorozdziau.

W kolejnym rozdziale autor porusza nastpujcy problem. Jeli zwolennicyprzeznaczenia uwaaliby, e naley uciec si pod opiek gwiazd zodiakalnych,ktre tworzgwiazdozbiory rnych znakw Zodiaku i planet i nie [218a] pod-legajzgubnym wpywom, a nie pozostajze sobw zgodzie, lecz emanuj, kadaw swojej sferze, sobie waciwe wpywy, to niech powiedznam, gdzie jest owa

niezachwiana stao przeznaczenia! Wykazano bowiem, e kada gwiazda zodia-kalna, jak twierdz astrologowie, za pomoc wasnej energii eliminuje wpywyprzeznaczenia. Jednake nie wszystkie one maj ten sam obszar ziemi, jaki naprzykad naley do Persw czy Iberw24, do azw25 czy Rzymian26, czy to innychludw. Dlaczego wic dany lud porwnany z innym posiada zupenie odmienne

prawa, obyczaje i sposb ycia? I dalej, dlaczego wikszo ludw, chociaosiadaw granicach swoich ziem, zmienia wasne obyczaje na rzymskie? Ale oto i trzecifakt. Nard ydowski przenis sido Egiptu i nie zmienidziedzicznych prawojczystych. Kiedy powrciz Egiptu, osiadw Palestynie i Arabii, skd wyparli goorem tubylcy oddajcy si bawochwalstwu, i nie odstpi od praw Mojeszo-wych. A kiedy ten nard ujarzmiono i przesiedlono do Babilonu, rozproszy si

po caej ziemi i nie wyrzeksiswoich praw ojczystych. adna gwiazda zodiakalnaani przeznaczenie nie zmusiy go do odrzucenia nakazw obrzezania i wiceniaszabatu.

Natomiast nasz lud, mam na myli lud chrzecijaski, powstaprzed cztery-stu laty, szybko opanowa zamieszka ziemi i oderwa wszystkie narody odich ojczystych obyczajw; sprawi, e przejy one tryb ycia zgodny z wiar,nie zmieniy ojczyzny, lecz pozostay kady w swoim dawnym kraju zamiesz-kania. Co wicej, lud nasz osabi i wystawi na pomiewisko pradawne mnie-mania o wpywach gwiazd zodiakalnych na losy ludzkie. Siedziba, w ktrej

przebywao bezsilne przeznaczenie, zostaa obrcona wniwecz obwieszczeniemprostych ludzi.

24Iberowie - patrz Cod. 64, przyp. 9.25Lazowie - lud zamieszkujcy Lazykpatrz (Cod. 63 [24a]) w Kolchidzie (dzi. Gruzja)

na pn.-wsch. wybrzeach Morza Czarnego; por. Cod 63 [25b].26Rzymianie, tzn. Grecy bizantyscy; por. Jurewicz, s. 13, 28.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

25/208

25

Niegdy Asyryjczycy27 podbili wiat, potem wada nim Babilon28, z kolei Me-dowie29 przejli wadz, po nich nastpili Persowie, pniej caa potga przeszado Macedoczykw. Wszystkie ludy jednak pozostay wierne wasnym obycza-

jom. Rzdzili nimi krlowie, chocia uznaway one jednego pana wsplnego dlawszystkich. Teraz natomiast, jak wiara jest jedna, tak rwniesprawujcy wadz

krlewsk jest jeden, a dla trzystu czy wicej ludw istnieje jedna wiara, jedna jestte wadza prawomocna, mianowicie Rzymian [218b]; obecnie przeznaczenie ni-kogo nie zmusi ani do bawochwalstw, ani do polubienia swej matki czy do

przyjcia innych obyczajw, ktre nie tylko zrnicoway rozmaite ludy, lecztake przeciwstawiy je sobie i rozdzieliy jedne od drugich.

Niech wic powiedz nam to astrologowie, dlaczego przeznaczenie, powoduj-ce zmiany religii i wierze, nigdy nie miao tyle siy, by zmieniwszystko! Nigdy

bowiem nie widziano, by nakonio ono czy zmusio kogokolwiek, eby zapragnbiedy, choroby, niewoli, karcenia, zniewagi czy wielu tego rodzaju nieszcz. Jaknatura okazaa si wszdzie silniejsza od wpyww przeznaczenia, tak rozum za-chowujc godnie swoj wolno okazuje si w samodzielnym postpowaniu sil-

niejszy od owych bajdurze. Lecz jeli bogobojno i bezbono wypywajz przeznaczenia, to niech astrologowie powiedz nam, jakie to przeznaczenieczyni stoika, jakie epikurejczyka, a jakie platonika! Jakie pobudza do oddawaniaczci Dionizosowi, Demetrze, Selenie, Heliosowi30, jakie daje Egipcjaninowi impulsdo wyznawania kultu byka, psa czy kota? Jakie znowu tworzy manichejczyka31

czy walentyniana32? Jeli astrologowie nie potrafi tego powiedzie, to nie mogokazywachepliwoci. Od nas wic zaley, a nie jest dzieem przeznaczenia, czywyznajemy takczy innreligi. Jeli zatem tak jest, to tak samo ma sirzeczz prostym wyznawaniem religii czy jej niewyznawaniem, z czci bowiem skadasicao.

Jake nie jest cakowit niedorzecznoci twierdzenie, e czowiek staje si nie-

godziwy pod wpywem przeznaczenia i z teje przyczyny nienawidzi sigo za jegopodo? I tak samo: e dziki przeznaczeniu jest dobry i podziwia sigo za jegodobro? I e zostaje cudzoonikiem czy morderc, zmuszony przez nie do po-

peniania zych uczynkw i ponoszenia za to kary? Czy nie jest nonsensem myl,

27 Asyryjczycy - mieszkacy Asyrii (dzi. pn. Irak), pastwa w pn. Mezapotamii gra-niczcego m.in. z Media i Babiloni.

28Babilon (hebr. Babel, co znaczy Brama Boga) - miasto nad Eufratem, stolica Babilonii,kraju pooonego w dolnym biegu Tygrysu i Eufratu.

29 Medowie - mieszkacy Medii, pastwa pooonego na wsch. od Asyrii, na terytorium

dzi. pn.-zach. Iranu; w 552 r. przed Chr. podbije Cyrus II i przyczydo Persji.30Dionizos (tac. Bacchus) -bg wina i odradzajcej siprzyrody; Demeter (ac. Ceres)-bogini roli i urodzaju; Selena (ac.Luna) -bogini Ksiyca; Helios (ac. Sol)-bg Soca,

brat Seleny.31Manichejczyk - wyznawca herezji Manesa, patrz Cod. 85 przyp. 1.32 Walentynian - zwolennik herezji Walentyna (ok. 100 - ok. 165), patrz Cod. 120

przyp. 3.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

26/208

26

e przeznaczenie ustanawia prawodawcw, karze winnych, a drugich wbrew ichwoli popycha do grzechw i nieprawoci, ktrych widzi siw yciu mnstwo? Jeliuczynki zale od nas, my take za nie odpowiadamy, jeli natomiast wadzanaley do przeznaczenia, to na potpienie zasuguje ono lub ten, kto je stworzy.Tak wic nauka o przeznaczeniu pod kadym wzgldem jest bezbona i sprzeczna

w sobie, pominwszy ju jej niespjno. Na tym tekoczsiszsta ksigai czterdziesty pity rozdzia.W ksidze sidmej autor przedstawia pewn trudno wysunit przez astro-

logw i daje jej rozwizanie. Zapytuj oni, powiada, skd [219a] pochodzi zo,jeli nie od przeznaczenia. Odpowiada im: jeli chcecie dowiedzie si, skd sibierze zo, jakie wyrzdzamy jeden drugiemu, patrzcie na tych, ktrzy je czyni;innej przyczyny szukacie na prno. Jeli natomiast chodzi o zo, ktrego mydoznajemy wbrew naszej woli, to i tu nasuwa sioczywiste rozwizanie. Zmcili-my ycie nawanic wszelkiego rodzaju nieprawoci, robimy to, czego Bg nieznosi i przed czym przestrzega; z tego wanie powodu dowiadczamy tego, czegonie chcemy, abymy juduej nie dali siprzywodzido upadku.

Czy byoby potrzebne to, ebymy yli zobowizani do zdania rachunku z na-szych uczynkw, zaywajc szczcia po to, by Bg pozostawa bardziej namnieznany i ebymy dali siz jeszcze wikszym zapaem ponosinamitnociom?A jeliby Bg nas zmusza do popeniania nieprawoci za porednictwem prze-znaczenia, to dlaczego mimo to karze sinas jako grzesznikw? Istnieje przecie- co jest oczywiste - rnica midzy przyzwoleniem kademu na korzystaniez wolnej woli czy pozostawieniem moliwoci wyboru tego, czego chce, a zmusza-niem do wyrzdzania za.

Jak wic powiada autor, przyszo wam, astrologom, nie znajcym gbi zamia-rw Boych na myl uciec si do fikcji, jak jest przeznaczenie? A poniewa

pezacie po ziemi, nie wznielicie sido poziomu twrcy wyrokw, dalicie si

przywizado gwiazd, ksiyca i soca jako przyczyn waszych uczynkw. Opo-wiadacie rzeczy nieprawdopodobne, e czyny, jakich dokonujemy i ktrych rezul-taty sami widzimy, nie snasze. Twierdzicie faszywie, e tego, co robigwiazdy,nie mona zobaczyi e to jest dzieem gwiazd. A mnie, mwi, piszcego te sowa,

przeznaczenie zmusio, waszym zdaniem, do pisania refutacji przeciwko temuprzeznaczeniu, chociaw tej sytuacji napastuje ono samo siebie bardziej ni ci,ktrzy je zwalczajod zewntrz.

Jaki zreszt poytek pynie z wiedzy, czego si naley spodziewa od przezna-czenia? Jeli bowiem znawcy mogunikn tego, co ono uprzdo, to przepowia-danie jest pustym sowem, gdy rzeczy zalene od nas s silniejsze od przeznacze-nia, zwaszcza e ludzie, ktrzy poznali istot przeznaczenia, bd mogli atwozerwa czce ich z nim wizy. Ci ludzie, znajcy lepiej od innych zamiary prze-znaczenia, nie dopuszcz, by spenia si na nich jego groba. Autor twierdzirwnie, e samo uniknicie groby, kiedy si j zna, nie pozostaje bez udziau

przeznaczenia. Tak wic przeznaczenie dzieli si na przeciwstawne sobie czci.Jedna jego czprzepowiada przyszo, druga natomiast kpi sobie z tej przepo-wiedni. Czy moe bycobardziej miesznego? I z drugiej strony rzecz miaaby si

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

27/208

27

wrcz przeciwnie: niesprawiedliwo i nierwno byyby wielkie. Dlaczego bo-wiem przeznaczenie nie nakonio wszystkich ludzi do osignicia wiedzy o nim,aby wszyscy mogli siuwolniod tak wielkich nieszcz? A jeli nie mona siuwolniod niego nawet wwczas, gdy sije zna, to po co szukatej wiedzy na

prno, zawczasu drczy si troskami czy chosta siprzed samchost [219b]

i przed mierciponosikarwiksz, niponoszzmarli.Dla wszystkich jest oczywiste to, e zwolennik przeznaczenia odmawia sprawie-dliwym prawa do pochwa i wiecw, niesusznie gosi dla zych kar i zdanienalenego rachunku. Jeli bowiem jedni i drudzy z koniecznoci przystpuj dozrobienia tego, co robi, to nie powinno bymowy o nagrodzie ani o wymierzeniukary za wystpek. Jake nie byoby w ogle zakcenia i upadku w naszym yciuwtedy, gdyby si powszechnie wychwalao zgoa bezwstydny jzyk skierowany

przeciw Bogu? Nie wystarcza ju, e zmusza sitych nieszczsnych do zych myli,sw i uczynkw? Przeciwnie, zamiast nalenego im wspczucia obarcza si ichnienawicii kar.

Jeli ktopowie, e nie nasz jest sprawwiedzie, dlaczego Bg stworzydla

nas tego rodzaju przeznaczenie, to pozornie tylko zachowuje umiar w swychpogldach. W rzeczywistoci akceptuje bezbono i w swym pozornym umiar-kowaniu staje si jeszcze bardziej bezbony. To, e przeznaczenie jest dobre,a nam tylko wydaje si ze, wynika rwnie z przeznaczenia. Kiedy uwaanifaszywe przeznaczenie za niefaszywe, nie popeniam bdu. Popenia go ten, ktoustali taki osd w naszych mylach za porednictwem przeznaczenia. Jeli bd

jest mj, sfera osdw pozostaje poza wpywem przeznaczenia, jak sowo i czyn,ktre im towarzysz; przeznaczenie pozostaje tu bezsilne.

Prawdziwe zatem umiarkowanie i przezorno przejawiaj si nie w wyobraa-niu sobie zego przeznaczenia, by z kolei pozostawiBogu znajomoza, i niew mwieniu, e to ten sam Bg popycha do za oraz zsya karna tych, ktrych

do tego skoni za porednictwem przeznaczenia. Takie mwienie nie jest cechczowieka umiarkowanego, lecz takiego, ktry pod maskpokory popenia ciki

bd. Lud prawdziwie pobony nie zniewaa Boga pod pozorem oddawania Muczci, nie pozbawia Go dobroci przyznajc Mu mono wyrzdzania za. MocBoa nie czyni le, nie tworzy zabjcy i go pniej nie karze, ale tenie prze-szkadza czowiekowi w jego upadku, chonie zmusza go do nieposuszestwa, by

potem ukara nieposusznego. Takie postpowanie nie przystoi Bogu i adneprawdziwie pobone rozumowanie nie zaakceptuje go. Dostrzegamy to, co przy-stoi Bogu, przyznajemy Mu, e ogarnia cakowicie wszystko, co si dzieje nawiecie, i nie dymy do zrozumienia tego, poniewawiemy, e nie zrozumiemy.

Znamy prawdziwmoc Bo. Polega ona na tym, e sinie poddaje ludziomzym i e uywa swej dobroci na rzecz istot, ktre stworzya. Widzimy i to:w czasie igrzysk cyrkowych pobudza sibyki do walki rozjtrzajc je, a jeli nieokazujchci do walki, wpadajw gniew [220a] ich waciciele. Gwiazdy w swym

biegu odpacaj si mierci ludziom posusznym ich wpywom, my natomiastkarcimy niewolnikw, gdy s krnbrni, a cenimy ich, gdy nam ulegaj. Prze-znaczenie zmuszajce do tego rodzaju myli i czynw powoduje upadki, skazuje

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

28/208

28

na kary sobie posusznych. Zdarza si, e robi z nas sprawiedliwych wobec pod-danych, samo zanie wstydzi sipostpowaw stosunku do nas w najwyszymstopniu niesprawiedliwie. Czy tego rodzaju przekonania nie s kracowym szale-stwem? Takie oto kwestie zawiera czterdziesty pity rozdzia.

W rozdziale czterdziestym szstym autor powiada, e ludzie optani wiar

w horoskopy podporzdkowuj jej nawet Demiurga wszechwiata. Twierdz bo-wiem, e jak sprawiedliwe postpowanie wypywa z przeznaczenia, tak te odniego zaley to, e modlitwa jest wysuchiwana, e si jest wypenionym obecno-ciBoga i uznanym za godnego objawieBoych. Ludzie majcy czelno takmwi ukazuj Boga jako sug przeznaczenia i dobroczyc tych, ktrym onow swym biegu pozwolio zazna szczcia. Gdzie moe by cobardziej bezbo-nego czy niegodziwego? Jeli natomiast odmawiaj przeznaczeniu takiego dziaa-nia, odcinaj je od najwikszego dobra i przypisujmu wadzjedynie nad zem.Ale dugi czas pokaza, jak ogromnie wielu ludzi przeszo z ycia cnotliwego dowystpnego; tak oto znowu przeznaczenie staje siPanem ludzi, nad ktrymi nie

panowao, kiedy zmieniao dobrych w zych. W ten sposb hipoteza o przeznacze-

niu niszczy i wprawia w zamieszanie wszystko, ale przede wszystkim przewracai obala sama siebie.W nastpnym rozdziale (to znaczy czterdziestym sidmym) autor powiada, e

niektrzy filozofowie greccy33 przemyleli poruszane tu problemy, przerazili sitak fikcyjnego pojcia przeznaczenia i wymiali je. Mimo to nie inaczej ni zwo-lennicy przeznaczenia wierzyli, e niebo jest kuliste i nie myleli odmiennie od nicho zestawie znakw zodiaku i o ruchu planet. Jakiwic by sposb ich mylenia,skoro dopuszczali jedno, a nie przyjmowali drugiego? Uwaali, e dla wszyst-kiego, co sidzieje na ziemi i na morzu, w powietrzu i w innych sferach przyrody,gwiazdy w swym biegu s zapowiedzi-zwiastunem, ale nie przyczyn konieczni sprawcz; odsaniaj one przyszo jakby sztuk wrenia, wieszczenia z lotu

ptakw i innych tego rodzaju przepowiedni. I nie dlatego przysze wydarzenia sirealizuj, poniewa one je zapowiadaj, lecz dlatego je zapowiadaj, poniewamaj one si speni. I nie z koniecznoci pyncej z przeznaczenia nastpujwydarzenia ziemskie; jest ono tylko zwiastunem rzeczyprzyszych. Lecz ci, ktrzytak [220b] mylnawet po odrzuceniu wielkiego bdu astronomw, nie doszli do

jdra prawdy. Na tym koczy siksiga sidma.Ksiga sma zaczynajca si od czterdziestego smego rozdziau opowiada, e

istniej dwa nieba. Jedno znajduje si ponad niebem widzialnym; powstao onorwnoczenie z ziemi. Drugie - to niebo widzialne. Pierwsze z nich peni funkcjdachu, drugie jest rwnie dachem, lecz w stosunku do ziemi, oraz stanowi pod-stawi fundament nieba wyszego. Ziemia jest jedna. Do siwyszych nalesferaniebieska i sfera podniebna przeznaczona dla istot widzialnych. Niebo nie jestkul, lecz sklepieniem w ksztacie namiotu34. Pogld ten wspiera autor, jak mu si

33 Autor ma na myli filozofw starogreckich zwalczajcych ide Przeznaczenia, tzw.przedsokratykw yjcych przed 400 r. przed Chr.

34Por. Cod. 36 [7b].

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

29/208

29

wydaje, wiadectwami z Pisma witego35, dotyczcymi nie tylko owego ksztatu,lecz take zachodu i wschodu soca. Autor wyjania przyczyny rnicy w dugo-ci dni i nocy oraz zajmuje siinnymi wybranymi zagadnieniami, ktre - jak misiwydaje nie zasuguj tu na wzmiank, mimo e wisize sowami wity-mi. Na podstawie tego, co pisze, wypywa wniosek, e mona by uznaautora za

czowieka prawdziwie wierzcego; nie powie sijednak rwnie dobrze o dokad-noci jego wywodw, w ktrych przytacza wiadectwo Pisma witego.

Nastpnie przechodzi do czterdziestego dziewitego rozdziau i susznie wynosiw pochwaach prawa naszego Pisma witego, napomnienia w nim zawarte i wiel-ktajemnicnaszego zbawienia. W omawianym rozdziale umiejtnie atakuje ast-rologiza pomocsw Boych tezaczerpnitych z Pisma.Przechodzc z kolei do rozdziau pidziesitego zwalcza z nie mniejszsiten

bd astrologw. Powiada midzy innymi, e jeli jakaprzepowiednia astrolo-gw, jak mniemaj, sprawdzi si, to nie z ich powodu. Urzeczywistniao sibo-wiem wiele myli, ktre rwnie nas nurtowao. Mylelimy przedtem o

sprawie ju rozpocztej lub majcej si zacz i potem stwierdzilimy, eprzybraa ona taki pocztek i taki koniec, jakich si spodziewalimy. Z tegopowodu nie przypisujemy sobie jednak daru wieszczenia, lecz uznajemy, esprawa dosza do pomylnego koca w wyniku szczliwego zbiegu okolicznociczy dziki naszemu wyczuciu. Jeli bowiem astrologowie przepowiedzieli coniezwykego w yciu ludzkim i jeli ta niezwykowydarzya sinie twierdz,e czsto, lecz tylko raz zdziwienie jest zrozumiae, jeli natomiast wyglda nato, e przepowiadaj oni co, co si zwykle i czsto zdarza, to c w tymdziwnego, e osigaj swj cel? Nietrudno przecie omyli si czowiekowi,ktry wypowiada mnstwo sw; bardziej dziwne [221 a] jest to, e tego rodzaju

ludzie myl si za kadym razem. Jeli astrologom pomagaj demony, aprzychodz im z pomoc skutecznie, i jeli pozyskuj je oni dla wzmocnieniaswojego daru przepowiadania przyszoci, to bybym mniej zakopotany wwczas,gdyby odnosili sukcesy, a pozostawabym bardziej bezradny, gdyby im sito nieudawao. Demony wspdziaaj z nimi, poniewa znaj oni pismaastrologiczne i stosujca swmoc, eby bd wiary w przeznaczenie utkwigboko w tych, ktrzy we wierz, i eby ich nakoni do cakowitegolekcewaenia Boga. Ksigi astrologiczne przepowiadaj bogactwo i bied, iwszystko, co sizdarza w yciu; w tych kwestiach nie jest trudno o wspdziaaniez demonami. Przecie my take, jeli chcemy, moemy sobie rozporz-dzanimi w wielu sprawach, czy to nakaniajc je, czy to zwodzc, czy tezmu-szajc do czegokolwiek. Rd demonw posiada w swej mocy grzesznikw, wie-dzie i cignie pozyskanych tam, gdzie chce. Demony pragnzwizanasze yciez oszustwami astrologw, abymy widzc wydarzenia odpowiadajceastrologom nie widzieli jednoczenie ludzi, ktrzy ssprawcami tych wydarze;ludzie zwie-

35Ksiga Izajasza (40,22): o wielkoci Boga Ten, co mieszka nad krgiem ziemi... Onrozcignniebiosa jak tkanini rozpije jak namiot mieszkalny" (cytat z Biblii wedugnajnowszego przekadu Pisma witego Starego i Nowego Testamentu, Pozna-Warszawa1982, wyd. III, Pallottinum).

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

30/208

30

dzeni ruchem gwiazd popadajw bd, przestajtroszczysio pobonoi spra-wiedliwo, zelizgujsiw przepabezbonictwa.Jutylko sam brak orientacji ludzkiej, e omwione knowanie jest skierowane

przeciw ludziom, moe bysprawdemonw, z ktrymi wspdziaajgrzechi bezbono, przeszkadzajc czowiekowi w jednoczesnym zrozumieniu ich pod-

stpu i gbi sdw Boych. Jake zatem bstwo ujawni czy to zasadzkidemonw, czy ich wasne zamiary, ludziom, ktrzy usiuj lekceway jegonakazy? Istotnie, robimy co, chocia wiemy, e jest to niesprawiedliwe, niedymy do tego, co uwaamy za godne pochwa. A jak mamy si nauczyrzeczy nam nie znanych? Postpujesz tak, jak si nauczye, dziki cnocie

pozyskaeto, e jestegodny nauczysiwicej, niwiesz. Zdziw si, e niemoge nauczy si lepiej ni doskonale! Jeli kipisz namitnociami i niezwaasz na Boga, jak poznasz Jego plany czy zamiar demonw wobec ciebie?Jak demony nie miayby atwo owadn tym, o ktrego bstwo nie prowadziwalki? One przycigajtakich ludzi ku przepowiedniom zawartym w ksigach

astrologw, aby utwierdzi ich w bdnej wierze w przeznaczenie i odsundalej od Boga.Gdybymy jednak mieli w sobie takgorliwodo dobra, jakywimy do za,to bymy wiedzieli, jak[221 b] godnociobdarzynas Bg i jaksirozpo-rzdzamy przeciw demonom. Bg jest wszdzie, a jest jeszcze bliej tych,ktrzy kochaj Go przez swoje uczynki. Tam, gdzie si znajduje Bg, czyjejuwadze moe ujzasadzka lub raczej kto w ogle ma jzgotowa?Po tych wywodach autor ponownie uzbraja siw sowa z Pisma witego dowalki z wiar w przeznaczenie. Napomina ludzi, by odwrcili si od tego

bdu. Sowo, wedug ktrego Bg stworzysoce, ksiyc i gwiazdy jako znaki,

okrelajce pory roku i lata

36

, - powiada - oznajmia wydarzenia, jakie zaszy zaJozuego37, syna Nuna, za krla Ezechiasza38i w czasie Mki Paskiej39.Tak omwipowysz tematykw rozdziale pidziesitym, po czym przeszeddo pidziesitego pierwszego. Obala w nim argumenty zwolennikwBardesanesa; ci stwarzajpozory, e uznajProrokw, uniezaleniajdusze od

przeznaczenia, uznaj je za wolne, natomiast ciao poddaj wadzyprzeznaczenia, poniewawedug nich bogactwo, bieda, choroba, zdrowie, ycie,mier i wszystko, co nie zaley od nas, jest dzieem przeznaczenia. Jeli,wedug Izajasza40, astrologowie

36Ksiga Rodzaju 1,14.37

Ksiga Jozuego (10,13): I zatrzymao sisoce, i stanksiyc..."38Druga Ksiga Krlewska (20,11): ,,...a Ten przesunciena stopniach zegara Achaza

- po ktrych opadarwnoczenie ze socem - o dziesistopni"; Ksiga izajasza (38,8):,,Oto ja cofncie(wskazwki zegara) o dziesistopni..."

39Ewangelia wedug w. Mateusza (27,45): Od godziny szstej mrok ogarncazie-mi..."; por. Ewangelia wedug w.. Marka 15,33; Ewangelia wedug w. ukasza 23,44.

40Ksiga Izajasza (47,12-15): Trwaje przy twoich zaklciach i przy mnogich twychczarach, ktrymi siprno trudzisz od swej modoci... Niechaj sistawici opisywaczenieba, ktrzy badajgwiazdy, przepowiadajna kady miesic, co ma siz tobwydarzy...Takimi bddla ciebie twoi czarownicy, z ktrymi siprno trudzisz od modoci..."

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

31/208

31

obserwujcy niebo nie znajprzyszoci, a wedug Jeremiasza41, trud ich jest pr-ny, to jak ci zwolennicy Bardesanesa mogz jednej strony twierdzi, e uznajProrokw, a z drugiej czyniciao niewolnikiem przeznaczenia? Bg przeciezesana ydw tyle grb, cierpie, ale tetyle dobrodziejstw; za porednictwemIzajasza ogosi, e astrologowie nic o tym nie wiedzieli.

Jak wic jest to moliwe, e kto sucha Prorokw i jednoczenie przyznajeprzeznaczeniu moc zego lub dobrego traktowania cia i przyjmuje, ezagorzali zwolennicy wiary w przeznaczenie odsaniaj przyszo? A moezwolennicy Bardesanesa w tym szale uwaaj, e przeznaczenie udziela dobraludziom dobrym, a za - zym; i e bstwo pozostaje na jego usugach? I jakdusze nie maj by poddane przeznaczeniu, jeli Bg, Stwrca wszystkiego,wspdziaa z nim i robi si sug jego nakazw? I jeli to, czym zarzdzajanioowie i prorocy, i czyny, ktrych dokonaPan nasz Jezus Chrystus, kiedyobjawi si w postaci cielesnej i uzdrowi dziesitki tysicy cia ludzkich, nie

byy kiedy dzieem przeznaczenia, to jak mog oni myle i mwi, e

przeznaczenie panuje nad ciaem? Istotnie, odrzucajjako kamstwo to, e Bggrozi ludziom nieposusznym i sprzyja posusznym, albo uwaaj, e jelipierwsze jest prawd, to drugie jest wymysem.Pomijajc kwestie juomwione, jak [222a] to jest moliwe, eby ciao pod-legao przeznaczeniu, a dusza pozostawaa niezalena od Niego? Jeli bowiem od

przeznaczenia zaley znalezienie skarbu, kupno domu, nabycie innych dbr mate-rialnych, karanie ladacznic i gachw, to dusza z koniecznoci dy do znalezieniaskarbu, do nabycia umiejtnoci budowania, by wzniedom, sztuki tkackiej,eby mieubranie. Co wicej, dusza musi poddasikobiecie, aby ciao miaote doznania, jakie mu wyznaczyo przeznaczenie, musi te by popychana do

zbrodni, gdy przeznaczenie skazuje na mier; podobnie dzieje si z innymirzeczami. Nie zajdzie adna czynnocielesna, jeli dusza na to nie przyzwoli inie doczy si do tego. Tak wic uczniowie Bardesanesa powinni albo

podporzdkowa dusz przeznaczeniu, albo - jeli nie maj na to odwagi -gosi, e ciao jest od niej niezalene. Tak koczy si rozdzia czterdziestydrugi.W nastpnym autor obala kracow bezbono tych, ktrzy maj czelno

podporzdkowaprzeznaczeniu Pana naszego Jezusa Chrystusa z powodu ukaza-nia sigwiazdy42. Umiejtnie i mdrze koczy z tym obdem za pomoclicznychargumentw, zadajc wiele ran jego zwolennikom. Udowadnia, e gwiazda, ktrasi ukazaa, nie bya jedn z wielu na niebie, lecz stanowia moc Bowyobraon w postaci gwiazdy zwiastujcej narodziny naszego wsplnegoPana. Magowie, powiada, dowiedzieli siod Chaldejczykw, e gwiazda bdziezapowiedzinarodzin w ciele naszego wsplnego Zbawiciela. Tprzepowiedni

przekaza im, jako uprawiajcym t sam co on sztuk, w sawny Balaam43,ktry, niewiadomie,

41Ksiga Jeremiasza (10,2-3): ... ani nie obawiajcie siznakw niebieskich, mimo eobawiaj si ich narody. Albowiem to, co wzbudza lk u narodw, jest niczym, jako e

jest drewnem wyrbanym, obrobionym dutem, rkami rzebiarza".42Ewangelia wedug w. Mateusza (2,2 i 9): Ujrzelimy bowiem jego gwiazd". A oto

gwiazda, ktrwidzieli na Wschodzie, sza przed nimi, aprzysza i zatrzymaa si...".

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

32/208

32

zamiast przeklIzraela pobogosawigo i swym bogosawiestwem objrw-nieprzysze narodziny Krla44i gwiazd-zwiastuna tych narodzin. Po narodze-niu Pan objawi si Persom przed innymi narodami ukazujc, e aska izbawienie pynce dziki Niemu obejmuj take i tych spord Magw45 iczarnoksinikw, ktrzy tego chc.

Doprowadziwszy do koca te i inne tego rodzaju tematy, autor zamieszczaw ostatnim rozdziale streszczenie caoci i na tym zamyka pidziesity trzecirozdziasmej ksigi.Styl dziea jest czysty i jasny, w argumentach i sposobie rozumowania autor

pozostaje takim, jak to pokazalimy szczegowo w wyborze jego pism.

224 [222b]Przeczytalimy dzieo historyczne Memnona1 od ksigi dziewitej do szesnastej.Wykad ten ma na celu opisanie dziejw Heraklei Pontyjskiej2oraz opowiedzenieo byych wadcach w tym miecie, ich czynach i charakterach, o sposobie ycia

innych mieszkacw miasta, urzdach, jakie tam byy, i o wszystkich innychsprawach zwizanych z wyej wymienionymi.Klearch3, wedug relacji autora, pierwszy dydo jedynowadztwa w miecie.

Nie wykazywabrakw w kulturze filozoficznej, bynawet jednym z grona sucha-czy Platona, przez cztery lata uczysiu retora Izokratesa. Mimo to postpowa

43Balaam - syn Beora, wrbita, zamiast rzucina polecenie Balaka, krla Moabitw,przeklestwo na Izraelitw podczas ich wdrwki z Kanaan do Moabu za sprawBogapobogosawiich (Ksiga Liczb 22,5-24); por. St. ach [w:]EK, t. I, kol. 1272-1273.

44 O mesjaskim proroctwie Balaama o wschodzcej gwiedzie z Jakuba: Ksiga Liczb24,17; por. Ewangelia wedug w. Mateusza 2,2.

45Magowie -jedno z szeciu plemion Medw, por. Herodot Dzieje 7,37; 1,101; tworzylinajprawdopodobniej kast kapanw, zajmowali si astronomi, astrologi, wrbami,przepowiedniami, znani byli z tych umiejtnoci na caym Wschodzie (por. Ksiga Jeremia-sza 39,13).

1Memnon z Heraklei - historyk ze schyku I w. po Chr., autor Dziejw swego ojczystegomiasta, znanych jedynie z omawianego streszczenia Focjusza, obejmujcego ksigi 9-16

jednego tomu i przez niego tylko zreferowane. Zamykajsione w latach 364/363 (pocztkityranii w Heraklei) - 47 przed Chr. (powrt Cezara ze Wschodu do Rzymu). Wydania:FGHIII B, s. 336-368, komentarz tame, III B. 434., s. 267-283; FHG, III, s. 525-558; przekadrosyjski (z objanieniami): V. P. Dzagurova, Vestnik Devnej Istorii XXXV (1951), s.287-316; Sinko, t. III, cz. 1, s. 190.

2Herakleja Pontyjska (gr. Herakleia Pontike, dzi. Eregli w Turcji) - miasto w Bitynii

nad Morzem Czarnym, zaoone w VI w. przed Chr. przez kolonistw z Megary i Beocji(por.FGH, I, s. 215 n.), patrz przyp. 183,3Klearch (ur. ok. 390 r. przed Chr.) - ucze Izokratesa (Cod. 61 przyp. 11) i Platona

(Cod. 37 przyp. 4), od 364/363, po zlikwidowaniu rzdw oligarchicznych, jedynowadcaHeraklei; po dwunastu latach panowania zgin zamordowany przez spiskowcw 353/352 r.

przed Chr : por. C. Mosse, Revue Philosophique, Paris, 152 (1962), s. 6 nn.

7/21/2019 Focjusz Biblioteka T. 3

33/208

33

z poddanymi surowo i bezwzgldnie, jak nikt inny. Doszeddo takiego szczytuzarozumialstwa, e sam ogosisisynem Zeusa4. Nie podobamu sinormalnywygld twarzy ubarwionej naturalnymi kolorami, malowasicoraz to innymifarbami, by patrzcym nawydawao si, e jest lnicy i czerwony. Zmieniateszaty dla podkrelenia swojego okruciestwa lub agodnoci i eby sprawia

wraenie bardziej okrutnego lub bardziej agodnego.Nie tylko zreszt w tym przejawia si jego zy charakter. By czowiekiemniewdzicznym nawet wobec swoich dobroczycw, gwatownym wewszystkich poczynaniach i niezwykle zuchwaym w postpowaniu. Tenmorderca przejawia wielk pomysowo w stosunku do ludzi, na ktrych

potajemnie godzi. Nagabywa nie tylko rodakw, lecz take cudzoziemcw,jeli juuknuprzeciwko nim cowrogiego. A jednak kazazaoybibliotek,wyprzedzajc tych wszystkich, ktrych imiona rozsawiono.Knuto przeciw niemu spiski liczne i czste z powodu o