Uniwersytet Warmińsko – Mazurski

Wydział Humanistyczny

Instytut Filozofii

Magdalena Schneider

Karla Jaspersa filozofia Obejmującego

Olsztyn, 5 maja 2008

Karl Jaspers, jeden z głównych przedstawicieli filozofii egzystencjalnej,

żył w latach 1883 – 1969. Był profesorem uniwersytetów w Heidelbergu

i Bazylei. Najpierw studiował prawo, potem medycynę, psychiatrię

i psychopatologię, a ostatecznie filozofię. Owocem jego wcześniejszych

zainteresowań była praca „Psychopatologia ogólna” z 1913 roku. Habilitował się

także z zakresu psychologii, ale jego kolejna praca, „Psychologia

światopoglądów” z 1919 roku, była już w pełni filozoficzna. Obok poniżej

omawianego dzieła równie istotną publikacją była trzytomowa „Filozofia” z lat

1931 – 1933. Okres panowania ideologii nazistowskiej w Niemczech był dla

Jaspersa szczególnie trudny. Usunięty przez hitlerowców z katedry żył

w nieustannym zagrożeniu z powodu żydowskiego pochodzenia jego żony.

W okresie powojennym aktywnie działał na rzecz duchowego odrodzenia

Niemiec. Domagał się rozrachunku ze złą przeszłością. Rozczarowany brakiem

należytego odzewu na swe apele opuścił kraj i osiadł na stałe w Szwajcarii.1

Dzieło Karla Jaspersa pt. „Wiara filozoficzna wobec objawienia”, napisane w

1962 roku, to jego opus vitae - prezentuje w całości podstawowe założenia jego

filozofii. Ukazuje specyficzną konfrontację wiary filozoficznej i wiary w

objawienie, które ma polegać na spotkaniu i komunikacji w celu „pogodzenia”.

Wiara filozoficzna nie jest tu rozumiana jako filozofia dogmatyczna, jako system

dedukcyjny złożony z twierdzeń o charakterze apodyktycznym, ani wiara w

objawienie nie jest teologią dogmatyczną opartą na prawie kanonicznym, gdyż

takie systemy, jak słusznie zauważa autor, wykluczają się wzajemnie. Filozofia

nie jest też dla Jaspersa przygotowaniem do wiary w sensie religijnym, najwyżej

dopuszcza taką możliwość – sam deklaruje się jako agnostyk; ale jest nią

zainteresowana ponieważ do dziś nie utraciła swego znaczenia dla egzystencji

ludzkiej. Jednakże nie ta, skądinąd ważna kwestia jest celem tej pracy, lecz próba

1 „Historia Filozofii i etyki do współczesności. Źródła i komentarze”, Włodzimierz Tyburski,

Andrzej Wachowiak, Ryszard Wiśniewski, Wydawnictwo „Dom organizatora”, Toruń 2002, s.

565 – 566,

2

ukazania i rozjaśnienia fragmentu złożonej myśli Jaspersa jaką jest filozofia

Obejmującego.

Zanim jednak zostanie przedstawiona owa koncepcja, warto najpierw dla

wyostrzenia krajobrazu myśli Karla Jaspersa przybliżyć podstawowe idee jego

filozofii egzystencjalnej, którymi są wiara filozoficzna i źródłowość wglądu,

wiedza podstawowa (i Obejmujące) oraz „szyfry” transcendencji.

Według Jaspersa wiara filozoficzna jest pierwotnym podłożem,

przedzałożeniem filozofowania w ogóle. Jest warunkiem możliwości wglądu

źródłowego w pozazjawiskowe centrum rzeczywistości – kantowski noumen –

ukazujące się dzięki wierze. Źródłowość rozumie jako poziom doświadczenia

transcendujący niekorzystną opozycję podmiotu i przedmiotu (w terminologii

Jaspersa subiektu i obiektu). Poznanie ludzkie jest niejako skazane na to

radykalne przeciwstawienie. Nie jest bowiem możliwe myślenie poza tą opozycją,

lecz zawsze jedynie za pośrednictwem kategorii przedmiotowości czy

podmiotowości. Jest to przedrefleksyjna jedność egzystencjalnego doświadczenia,

w którym to, co doświadczalne, i ten, kto doświadcza, nie są jeszcze względem

siebie intencjonalnie zdystansowani – ich wzajemne uobecnienie nie oznacza

jeszcze uprzedmiotowienia.

Wiedza podstawowa to forma postawy wewnętrznej człowieka, który ją

obmyśla i w niej żyje, którą wypełnia treść tego jakimi znajdujemy siebie

w świecie. Na tę treść składa się: świadomość, istnienie, duch, egzystencja

i transcendencja oraz Obejmujące. Obejmujące to bycie (ale również nicość),

które wyłania z siebie świat i nas samych, to, co przedmiotowe (obiekt), i to, co

podmiotowe (subiekt). Jest miejscem wszelkich przeciwieństw i kategorialnych

zróżnicowań. Jaspers nazywa swój sposób źródłowego myślenia periechontologią

(myśleniem zasad: z gr. „peri archon” czyli „o zasadach”), nie ontologią: „(…)

nie poszukujemy szczebli (…) lecz obszarów Obejmującego. To znaczy: nie

poszukujemy warstw bycia, lecz źródeł stosunku subiekt – obiekt; nie

poszukujemy, ontologicznie, świata przedmiotowych określeń, lecz,

periechontologicznie, podstawy, z której wyłaniają się subiekt i obiekt,

3

stanowiące jedność i pozostające we wzajemnym do siebie odniesieniu.”2 Jej

podstawowym tematem jest Obejmujące jako podstawa, jej celem – poszukiwanie

pewności co do bycia w przestrzeni „mowy szyfrów”. To poszukiwanie pewności

jest aktem wiary i zarazem wolności – wyzwoleniem od spętania siecią opozycji

i fenomenów.

Szyfry transcendencji mają charakter wizji i interpretacji. Przełamują

pojęciowo uchwytną formę i treść powszechnie uznawanego doświadczenia

i opartej na nim weryfikowalności. Do zjawisk stosuje się mowa pojęciowego

opisu. Do obiektywizacji i komunikowania stanów i aktów wewnętrznych

podmiotu służą znaki egzystencji. Szyfry uobecniają wymiar istotny

rzeczywistości, który pozostaje niezgłębialną tajemnicą, jest też warunkiem

możliwości urzeczywistnienia ludzkiego bycia. Tego wymiaru nie można poznać,

ale jest się zmuszonym go myśleć. „Mowa szyfrów” nie jest uchwytna dla

intelektu – czystego rozumu – lecz dla egzystencjalnej wolności, wyzwala nie

tylko nieskończony ruch rozumienia, lecz również wysiłek decyzji. Taki właśnie

decyzyjny charakter ma wiara filozoficzna.

Po powyższym ogólnym wprowadzeniu w specyfikę filozofii Karla

Jaspersa można z powodzeniem przejść, zgodnie z wcześniejszym zamierzeniem,

do centralnego problemu jakim są odmiany Obejmującego.

Otóż Obejmujące to rzeczywistość rozszczepiona na subiekt i obiekt,

będąca miejscem zjawisk. Jak zauważa Jaspers podstawowym fenomenem owego

rozszczepienia jest świadomość bowiem zawsze intencjonalnie zwracamy się ku

przedmiotom. Więcej nawet, jeśli coś nie znajduje się wewnątrz tego

rozszczepienia, jest dla nas nie do pomyślenia – nie istnieje. Istnienie czegoś

takiego możemy co najwyżej wnioskować w oparciu o zjawiska. W miejscu tym

pojawia się wszystko, co istnieje lub może istnieć, wszystko jest zjawiskowe:

„Uobecniając sobie tę rzeczywistość, ujmujemy ją myślą w taki sposób, jakby ona

sama – wbrew swej naturze – mogła się stać obiektem albo jakby była subiektem,

który przywodzimy przed oczy jako obiekt. Gdy pozwalamy sobie pójść tą

nieodzowną drogą myślenia, możemy dostrzec, że: Obejmujące ujmujemy 2 K. Jaspers, „Wiara filozoficzna wobec objawienia”, przeł. Grzegorz Sowiński, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999, s. 158 – 159,

4

myślowo albo od strony subiektu, a wówczas jest ono byciem, którym my

jesteśmy i w którym występuje wszelka odmiana bycia – nasze istnienie,

świadomość w ogóle, duch, albo od strony przedmiotu, a wówczas jest ono

byciem, w którym jesteśmy i dzięki któremu jesteśmy – światem. Cała ta, nigdzie

się nie zamykająca, a stąd nie zamknięta rzeczywistość, która pozostaje

w zawieszeniu, zwie się byciem immanencji. Dopiero dzięki skokowi, który

prowadzi stamtąd, stajemy na gruncie, na którym, od strony subiektu, Obejmujące

jest byciem egzystencji, od strony obiektu zaś Obejmującym transcendencji.”3

Karl Jaspers wyróżnia kilka odmian Obejmującego: świadomość w ogóle,

istnienie, duch, egzystencja oraz świat i transcendencja. Świadomość dzieli na

świadomość indywidualną oraz świadomość w ogóle. Indywidualna dotyczy

jednostkowego, konkretnego istnienia każdego człowieka, natomiast świadomość

w ogóle to świadomość wszystkim ludziom wspólna, sfera poznawalności,

wiedzy: „Nie jest ona przypadkową subiektywnością wielu, lecz jedną

subiektywnością, która przedmiotowo uchwytuje sferę powszechników i dochodzi

do powszechnie uznawalnej wiedzy (…) stanowi jedyny wymiar, w którym

w mniejszym czy większym stopniu mogą wszyscy jakoś partycypować (…) nie

jest, jako taka, czymś realnym. Konstruujemy ją jako świadomość, która osiągnęła

swą pełną postać, jako posiadanie wiedzy, które jest jedno i które zawiera w sobie

wszystko.”4

Istnienie to zawsze bycie w swym świecie, określonym środowisku,

reagowanie na nie i oddziaływanie, ale bez intencjonalnego zwrotu refleksji ku

przedmiotom czy sobie samemu. Jest to sfera przedrefleksyjnego przeżywania,

rozszerzająca się na zewnętrze i wnętrze. Łączy się z ograniczonym ciałem,

wewnętrznym przeżyciem, subiektywną percepcją zewnętrza, zastawaniem

i kreowaniem owego środowiska: „Istnienie jako życie w świecie jest całością

złożoną ze świata wewnętrznego i środowiska – zawsze stosunkowo zamknięte

w sobie jako istnienie, pozostaje życie jednak niezamknięte o tyle, że jest możliwe

tylko dzięki innym istnieniom i w odniesieniu do innych istnień – życie powstaje

i przemija, ma początek i koniec w obiektywnym czasie, poza tym samo ma swój 3 Ibidem, s. 134 – 135,4 Ibidem, s. 135,

5

własny czas i swą przestrzeń, w których się wypełnia i porusza, nie wykraczając

poza nie – życie jest popędem, instynktem, pragnieniem, chce szczęścia,

przeżywa chwile doskonałości czy zabójczego bólu – walczy o utwierdzenie swej

pozycji, o ekspansję i owo nieuchwytne szczęście – jest niepowtarzalnym

indywidualnym istnieniem, w które, budząc się do świadomości, wgląda jak

w nieskończoność niezgłębionej ciemności – mogłoby także nie istnieć

i uświadamia sobie tajemnicę przypadku, który sprawił, że życie istnieje jako to

konkretne istnienie.”5

Duch, jako trzecia odmiana, za pomocą wyobraźni kreuje twory i nadaje

im treść. Jest to sfera kreatywna, projektująca, która umożliwia rozumienie

i urzeczywistnia formy wypełnione sensem. Jaspers zaznacza, że duch różni się

od świadomości w ogóle dokonującej racjonalnych obliczeń, a także od ciemnej

irracjonalności istnienia. Wyróżnia trzy rodzaje rozumienia: racjonalne, które

dotyczy tworów świadomości w ogóle, psychologiczne, dotyczące motywów

istnienia oraz duchowe właśnie, dotyczące treści twórczej kreacji. W świetle

przeciwstawienia podmiotowo – przedmiotowego subiektywną stroną ducha jest

wyobraźnia, która stwarza znaczenia i symbole, natomiast obiektywną to, co akt

kreacji stworzył czyli wszelkie twory z dziedziny nauki, sztuki, religii etc.: „Tym

sposobem duch jako całość zawsze urzeczywistnia w dziele sztuki i poezji

(nieskończoność, która stała się zamknięta), w sferze powołania, w kręgu struktur

państwa, w dziedzinie nauk (otwartych na nieskończony postęp) pewien świat,

przeniknięty przez ducha. Całość zwie się ideą. Jako zamknięta, całość jest

właściwą ideą ducha (ideą w Heglowskim sensie). Jako otwarta, całość jest ideą

rozumu (idea w Kantowskim sensie). W Hegla występuje ona jako nieskończone,

ale zamknięte spełnienie i spełnialność. U Kanta natomiast jako nieskończone

zadanie, które, w antycypacyjnym uobecnianiu jej treści, bez końca podąża ku

otwartym przestrzeniom.”6

Na ludzkie bycie składają się trzy wymienione powyżej odmiany

Obejmującego, jednak nie jest to jeszcze podział wyczerpujący bowiem przenika

je czwarta – egzystencja, która jest ich nieobserwowalnym podłożem. Łączą się 5 Ibidem, s. 137,6 Ibidem, s. 139,

6

ściśle, ale nie można ich wywieść z siebie nawzajem dlatego potrzebne jest owo

czwarte źródło. Istnienie da się ująć jako zjawisko biopsychiczne, świadomość –

w kategoriach reguł myślenia i wiedzy, duch – w jego wytworach, ale nie dotyczy

to egzystencji, gdyż nie jest ona faktem empirycznym. Ta podstawa, wolność

bycia sobą to właśnie egzystencja. Nie ma ona uchwytnej obiektywności,

wspomniane odmiany są zjawiskowymi pośrednikami i dla tego, jak twierdzi

Jaspers, nie może ona stać się przedmiotem nauki: „Jako te trzy odmiany

Obejmującego nie jesteśmy jeszcze sobą, pozostajemy bez przewodnictwa, nie

osiągamy gruntu. A może są one wszystkim? Może nigdzie nie jestem sobą? Czy

jedyna granicą tych trzech odmian Obejmującego (…) jest pustka nicości? Czy

pogrążam się w tej otchłani? Czy nie jestem niczym więcej jak bezwzględną

samowolą swego żywego istnienia, jak zastępowalnym innymi punktem trafnego

myślenia, jak duchem rozkwitającym w pięknej iluzji? Podstawa mojego bycia

sobą, skrytość, z której wychodzę sobie naprzeciw, to, czym samego siebie kreuje

mocą swej wolności, gdy zostaje sobie podarowany, ginie w tych trzech

odmianach Obejmującego, jeśli są one tylko tym, czym są. Podstawę tę, wolność

tę. To, że mogę być sobą, że mogę się stać sobą w komunikacji z innymi,

nazywamy możliwą egzystencją.”7 Autor charakteryzuje ją dalej przez

przywołanie kilku tez. Po pierwsze egzystencja nie jest konkretnym, jakościowym

byciem, lecz możnością bycia, po drugie jest osobą, która odnosi się do samej

siebie, w akcie tym czując się odniesiona do mocy, która ją ustanowiła, po trzecie

jest jako indywiduum, jako ta oto osoba, której nikt nie może reprezentować ani

zastępować, po czwarte jest historyczna, po piąte jest tylko w komunikacji między

egzystencjami, po szóste wiedza, że egzystuję, nie zapewnia rzeczywistej

egzystencji oraz po siódme – egzystencja, ponieważ cechuje ją poczucie, że jest

darem, jest ukryta.

Ostatnia z wymienionych odmian Obejmującego nosi nazwę świata

i transcendencji. Według Jaspersa jest to Obejmujące, które jest samo byciem,

objęte przez bycie, którym my jesteśmy. Dla człowieka świat i transcendencja są

czymś pierwotnym, czymś pierwszym wobec niego. Czuje, że nie wyłonił ich

7 Ibidem, s.140,

7

z siebie lecz, że został przez nie ustanowiony: „Samego świata jako całości nie

możemy zrozumieć ani adekwatnie pomyśleć; dla naszej wiedzy świat nie jest

przedmiotem, lecz jedynie ideą jako zadanie, które stawiają sobie nasze badania.

Sama transcendencja w ogóle nie stanowi przedmiotu naszych badań.

Transcendencja – mówiąc metaforycznie – dotyka nas i jest przez nas dotykana

jako rzeczywistość inna od wszystkiego, jako Obejmujące, które obejmuje

wszelkie odmiany Obejmującego.”8

Pomimo dość trudnego, metaforycznego stylu Jaspersa, dzieło przedstawia

klarowną kompozycję dzięki czemu, gdy już się przywyknie do

charakterystycznego dla niego sposobu wyrażania myśli, pierwotny zamysł autora

staje się przejrzysty, a śledzenie jego toku rozumowania sprawia intelektualną

satysfakcję. Uwagę przykuwa wyeksponowanie przeciwstawienia podmiotowo –

przedmiotowego jako naszej zjawiskowej rzeczywistości, która, chociaż nie

jesteśmy w stanie tego pomyśleć czy wyobrazić sobie, nie wyczerpuje

Obejmującego, stanowi jakby konwencję umożliwiającą nam poznanie w ogóle,

dostrzeżenie jego bogactwa odcieni.

8 Ibidem, s.147 – 148.

8

Literatura wykorzystana:

1. „Historia Filozofii i etyki do współczesności. Źródła i komentarze”,

Włodzimierz Tyburski, Andrzej Wachowiak, Ryszard Wiśniewski,

Wydawnictwo „Dom organizatora”, Toruń 2002,

2. Karl Jaspers, „Wiara filozoficzna wobec objawienia”, przeł. Grzegorz

Sowiński, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999.

9