Matka Curage

„ Akurat miałam taki okres czasu, że mnie tam brali

do tych filmów. Ale to się mówi - siedem lat chudych

siedem lat tłustych. Ja miałam rzeczywiście siedem lat

tłustych(…) od trzydziestego drugiego roku do trzy-

dziestego dziewiatego, w tym: w teatrze (…) i w tych

piętnastu filmach” - mówi o sobie Jadwiga Andrzejew-

ska w filmie Stanisława Grabowskiego GDY KRÓ-

LOWAŁY GWIAZDY z 1975 roku. Sześćdziesięcio-

letnia aktorka mówi to bez emocji, skupiona na teatral-

nym makijażu. Nikt wtedy nie wie, że za dwa lata po-

żegnamy ją na cmentarzy na Dołach. Teraz jeszcze

żyjemy jej MATKĄ CURAGE wyreżyserowaną przez

Jerzego Hofmana. Drobna kobieta tocząca po scenie

wóz i swój tragiczny los pozostanie na zawsze w pa-

mięci widzów.

O dzieciństwie Andrzejewskiej wiemy w rzeczywisto-

ści bardzo mało. Jedenaste dziecko maszynisty teatral-

nego musiało z pewnością walczyć o swoje miejsce w

życiu. Ale, jak opowiada jej siostra Helena1, Jadwiga

była śmieszką i od dziecka mówiła że będzie aktorką.

Trudno się temu dziwić. Pracownicy teatry mieszkali

przy samym jego gmachu2. Kilka kroków i można było

być na scenie. Mała ciekawska dziewczynka była wszę-

dzie: w pracowniach teatralnych gdzie pracowali sąsie-

dzi rodziny, w rekwizytorni, w garderobach… Znała

wszystkich i wszyscy ją znali. Takie dziecko było po-

trzebne w każdym teatrze do statystowania w sztukach.

Kiedy okazało się, że teatralnemu obyciu towarzyszy

również talent aktorski, ośmioletnia Jadwiga zagrała

w sztuce modnego w owych czasach Włocha, ale oby-

watela świata, dramaturga, Daria Niccodemiego, zatytu-

łowanej NAUCZYCIELKI. Sztuka nie należała do naj-

lepszych dzieł autora3, ale mała aktoreczka spodobała

się publiczności i trzy lata później zagrała w NIEBIE-

SKIM PTAKU belgijskiego noblisty, Maurice'a Maeter-

lincka. W sztuce tej główną rolę grają dzieci, poszukują-

ce szczęścia i sensu życia. W tym samym roku zagrała

1 W filmie Haliny Poznańskiej TAKI MAŁY DYSTANS nakręconym

po śmierci aktorki 2 Obecnie to teatr im. Stefana Jaracza 3 Nie ma jej w biografii dramaturga

również Mieszka w dramacie Kazimierza Glińskiego

DWIE MOCE, w Teatrze Popularnym. Mimo takiego

dorobku, czternastoletnia Andrzejewska rozpoczęła

pracę sprzedawczyni w składzie artykułów piśmiennych

Występowała też jako girlsa w kabarecie Jar.

Gdyby dziś stwierdzono, że rodzice pozwalają piętna-

stoletniej dziewczynie na pracę w podejrzanym miej-

scy, a za takie uznawano wówczas kabarety, skończy-

łoby się to sprawą w sadzie a rodzice i dziecko objęci

zostaliby kuratelą Wtedy nikt się tym nie przejmo-

wał…

Dalej, było jak w amerykańskim śnie. Pannę Jadwigę

zobaczył na scenie Karol Adwentowicz i zaprosił ja do

Warszawy, do nowo założonego Teatru Kameralnego.

Był rok 1932 i zaczęły się tłuste lata aktorki. Czy rze-

czywiście tłuste ?

Siostra opowiadała, że Jadwiga zawsze chciała tylko

grać, grać, grać… Na podwórku organizowała przed-

stawienia teatralne. Jako dziecko zdobyła doświadcze-

nie, teraz wyruszała w świat niby znany, ale pozbawio-

ny domowego ciepła, świat, w którym zazdrość, za-

wiść, była na porządku dziennym.

15 listopada 1932 roku Andrzejewska zagrała w War-

szawie w "Dziewczętach w mundurkach" Charlesa

Winslowa w reżyserii Zofii Modrzewskiej. Był to uda-

ny debiut, ale siedemnastolatka rzuciła się w wir kaba-

retów.

Dziewczęta w mundurkach 4

4Za: http://oldcamera.pl/jadwiga-andrzejewska-etatowa-brzydula-

polskiego-kina-przedwojennego/

Kto nie zna tamtych czasów niech koniecznie przeczy-

ta wspomnienia Ludwika Sempolińskiego5. Kabarety

powstawały wtedy jak grzyby po deszczu a znikały tak

szybko jak barwne motyle. Jadwiga Andrzejewska jako

nowe zjawisko artystyczne została przyjęta do kabaretu

Nowy Momus, gdzie po raz pierwszy wystąpiła 23

stycznia 1933 roku. Program wystawiany był w restau-

racji „Oaza” przy ul. Wierzbowej. Ze znanych dziś

postaci w tym samym dniu przybył do teatru Eugeniusz

Bodo. 1 sierpnia 1935 roku odnaleźć można Jadwigę

Andrzejewska w programie POD WŁOS kabaretu

„Cyrulik Warszawski”. Występowała u boku m.in.

Sefanii Grodzieńskiej a towarzyszła im grupa absol-

wentów Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej z

Ireną Kwiatkowska na czele. Następnie, we wspomnie-

niach Sempolińskiego odnajdujemy Andrzejewską w

1935 roku, w „Teatrze 13 rzędów”, w programie DU-

BY SMOLONE, w towarzystwie Kazimierza Krukow-

skiego i w 1937 roku w programie CO WOLNO WO-

JEWODZIE oraz w 1938 roku w programie RO-

MANS z URZĘDEM SKARBOWYM. Ostatnim pro-

gramem (1939) „Cyrulika…” był spektakl KOCHAJ-

MY ZWIERZĘTA.

5 Ludwik Sempoliński Wielcy artyści małych scen,

Czytelik, W-wa 1977

Po pierwszych sukcesach kabaretowych Jadwiga An-

drzejewska porzuciła praktycznie teatr dramatyczny.

występowała sporadycznie w Warszawie i Łodzi. Kiedy

zgrała w PANNIE MALICZEWSKIEJ Gabrieli Za-

polskiej wywołała ogromną dyskusję dlaczego tak

uzdolniona aktorka marnuje talent w kabaretach. Po-

dzielamy ten pogląd gdy czytamy wywiady z Andrze-

jewska z tamtych lat:

„Haftuję teraz namiętnie – serwetki, poduszki. Mam

bowiem śliczne, miłe mieszkanie z balkonem i z kuch-

nią. Tak jest! Prowadzę gospodarstwo i podobno je-

stem wcale niezgorszą gospodynią… Stołuję się w

domu, niewiele bywam w kawiarniach i bardzo rzadko

teraz pokazuję się w nocnych lokalach… Bawiło mnie

to kiedyś… Teraz ustatkowałam się.

- Więc może małżeństwo w niedalekiej przyszłości?

O! nie!... Tylko nie małżeństwo!... Nie mam zamiaru

wychodzić zamąż!...”6

„Z ożywieniem opowiada mi o swej przeszłości, o pla-

nach na przyszłość (podpisała 4 kontrakty filmowe:

Zapomniana melodia, Dr Murek, Moi rodzice rozwo-

6 J. Mig. Marzę o roli…, rozmowa z Jadwigą Andrzejewską, Kino.

Tygodnik Ilustrowany 1936 nr 32, za:

http://www.nitrofilm.pl/strona/lang:pl/filmy/osoby_info/25/jadwiga,a

ndrzejewska.html

dzą się i Strachy), o tym, że w teatrach są zawsze my-

szy, a niedawno jedna schowała się w jej kapeluszu, o

tym, że jej pies Kacper jest bardzo mądry, o tym, co

sama lubi robić, a czego nie lubi, o tym, co czyta, o

tym, że haftuje z zapałem, że od oglądania filmów

zawsze ją boli głowa, ale że na obrazy swoich ulubio-

nych aktorów (Herbert Marshall i Deanna Durbin)

chodzi po kilka razy…

- A w sierpniu – zwierza się – wyjadę nad morze.

Strasznie się z tego cieszę, bo jeszcze nigdy morza nie

widziałam!”7

„Wyrok życia” 1933

7 Irena Tomska, Spotkanie z Jadzią Andrzejewską, Srebrny Ekran 1938 nr 18, za: jak poprzednio

Gdzie zatem tkwi tajemnica postępowania aktorki?

Gdzie tkwi tajemnica jej sukcesów dramatycznych?

Młoda Andrzejewska w teatrze czy w filmie gra zazwy-

czaj taką właśnie młodą dziewczynkę, która pragnie

wyrwać się z biedy i szarości życia. Ona - jedenaste

dziecko w ubogiej rodzinie - świetnie rozumie Linkę w

STRACHACH czy Stefcię Maliczewską. Natomiast

kabaret to zabawa, to dowód sukcesu, szaleństwo, które

– jak sama przyznaje – powoli zaczyna ją męczyć. Ży-

cie daje jej to o czym zawsze marzyła, więc czerpie

garściami. Nagrywa płyty, pracuje w warszawskim

radiu, podpisuje kontrakty zagraniczne, jeździ z kabare-

tem po kraju oraz kręci filmy. Jest gdzie może: grać,

grać, grac…

Ta nieustanna chęć korzystania z szansy bycia, istnie-

nia, powoduje, że i w filmie jej repertuar jest bardzo

różnorodny. Grywa u Michała Waszyńskiego8 uznawa-

nego za najgorszego reżysera tamtych lat i równocze-

śnie u znanych i cenionych reżyserów. Gra smieszne

podlotki, przerysowane komicznie postacie i równo-

cześnie , pełne tragizmu dziewczyny jak wspomniana

Linka czy Stasia, córka Nałęczów w filmie MOI RO-

DZICE SIĘ ROZWODZĄ i Jadzi w UROKU ZYCIA

8 Postać Waszyńskiego z różnych powodów zasługuje na odrębna publikację

O gustach się podobno nie dyskutuje, więc stwierdzam

jedynie ze smutkiem, że w dzisiejszym obrazie przed-

wojennej Andrzejewskiej góruje postać śmiesznej

w jednej z komedii

i śmieszącej nastolatki lub niemądrej kobietki. Choć

trzeba przyznać, że i tu aktorka daje z siebie wszystko i

z wielu naiwnych scenek wychodzi obronną ręka. To

świadczy o wielkim talencie. Po WYROKU ZYCIA

Bernard Roland – francuski reżyser, proponując An-

drzejewskiej główną rolę (Maria) w swoim filmie

FEMMES, stwierdził: Ta mała to fenomen intuicji

aktorskiej9 Premiera filmu odbyła się 9 lipca 1937 roku

we Francji. I rzeczywiście w każdej z ról aktorka, ni-

czym rzetelny uczeń Konstantego Stanisławskiego10,

staje się postacią która gra a jej doświadczenia życiowe

9 J. M. Jadzia Andrzejewska, Kino Tygodnik Ilustrowany 1937 nr 51

za:http://www.nitrofilm.pl/strona/lang:pl/filmy/osoby_info/25/jadwig

a,andrzejewska.html 10 K. Stanisławski: "Работа актёра над собой" Moskwa 1938

przyczyniają się do autentyzmu postaci i stworzenia

kreacji godnej mistrzyni.

film: Moi rodzice się rozwodzą

Niezmiernie ciekawe były wojenne losy Jadwigi An-

drzejewskiej. Jak wielu aktorów znalazła się we Lwo-

wie i tam w latach 1941-42 grała w teatrach rewiowych.

Razem z Teatrem Miniatury objechała szereg nawet

dalekich miast Zwiazku Radzieckiego. Zagrała również

w filmie radzieckim, który pokazany został mostatnio w

2007 roku na jedenastym Festiwalu Rosyjskiego archi-

wum Filmowego. A oto opis: Polskim akcentem na

festiwalu była projekcja radzieckiego filmu Dzielnica

nr 14 (Kвартал № 14) Igora Sawczenki, w którym

główną rolę zagrała polska gwiazda filmów przedwo-

jennych – Jadwiga Andrzejewska. Dzielnica nr 14 -

to pierwsza, 30-minutowa część nowelowego fil-

mu Wojenny almanach filmowy (Боевой кин-

осборник № 9/42). Wpisana w ramy konwencji filmu

agitacyjnego przedstawia losy Polaków stawiających

opór niemieckim okupantom. Film powstał w 1942

roku, wkrótce po napaści armii niemieckiej na Zwią-

zek Radziecki. Potem aktorka aktorka wraz z Armią

Andersa wyruszyła na Bliski Wschód. Tam występowa-

ła w Teatrze Dramatycznym Polskiej Armmi na

Wschodzie. Z nim , już Teatrem 2 Korusu dotarła do

Włoch. Wczesniej jednak pokazała swoje umiejętności

w Jerozolimie, Tel Awiwie, Nazarecie i Hajfie wspól-

pracując czasami z amatorami. W tym czasie zagrała

jednak z powodzeniem pierwsza prawdziwą dramatycz-

na rolę Aliny w BALLADYNIE J. Słowackiego. Po

wojnie Andrzejewska nie zrywała z teatrem dramatycz-

nym grając na obczyźnie we Włoszech i Anglii, oraz w

objazdowym teatrze rewiowym Kazimierza Krukow-

skiego.

Najmniej znanymi faktami jest jej udział w powojen-

nych filmach Michała Wyszyńskiego. Opisywany

wcześniej reżyser, znany z ekstrawagancji i jawnego

homoseksualizmu poznał we Włoszech leciwą arysto-

kratkę, którą poślubił, a która po kilku miesiącach wy-

zionęła ducha, pozostawiając mężowi ogromny majątek.

Pochodzący z ubogiej rodziny żydowskiej Wyszyński

mienił się teraz wiernym kościołowi szlachcicem, emi-

grantem z Polski. Jego koneksje w świecie filmowców i

majątek sprawiły że stał się szarą eminencją w tym

świecie. Karierę gwiazdy filmowej zawdzięcza mu m.in.:

Sophia Loren.

Wyszyński z Loren

Wyszyński twórca powojennego filmu LO SCONO-

SCIUTO DI SAN MARIN z Anną Magnani i Vitto-

rio De Sica , w którym zagrały również Irena Anders

i Jadwiga Andrzejewska postanowił nakręcić film o

sprawie polskiej. Powstał jedyny prawdziwy film o

tragedii Polaków wędrujących przez Rosję, Bliski

Wschód do wytęsknionej Polski. W filmie wykorzy-

stano autentyczne zdjęcia walk pod Monte Casino.

Postacią łączącą retrospekcję z bieżąca fabułą jest

pielęgniarka czytająca pamiętniki rannego pod

Monte Casini żołnierza. Gra ją Jadwiga Andrzejew-

ska.

Ponadto główne role grają Irena Anders ( dziewczyna

chłopaka/ piosenkarka w Armii Polskiej), Albin Osowski

(chłopak/ ranny żołnierz) .Film nazywał się WIELKA

DROGA a jego premiera miała miejsce w 1947 roku. Nie

został on nigdy pokazany w PRL a jego przesłanie z

pewnością zaważyło o dalszych losach artystycznych

Jadwigi Andrzejewskiej. Pobyt aktorki we Włoszech wiąże się jeszcze dna spra-

wą. Wszystkie materiały źródłowe podaja, że Wspomi-

nany już tu Michał Waszyński , jako bogaty człowiek

adoptował na kilka lat córkę Jadwigi Andrzejewskiej. W

innych źródłach odnajdujemy zdjęcie ze statku MS

Batory na którym obok kapitana Jana Ćwiklińskiego jest

Jadwiga Andrzejewska z córką i Adam Orszyński

Pan kapitan zszedł ze statku11 w 1953 roku, można zatem

przypuszczać, że mała Basia przebywała we Włoszech

nie dłużej niż do tego roku. Ale to tylko domysły. Ze

wspomnień Józefa Zbiróga i Barbary Wałkówny, łódz-

kich aktorów wynika, że ich córkę uczyła angielskiego,

w XXIV Barbara Kaczmarska, właśnie córka Andrze-

jewskiej. Potwierdza to fakt uczestnictwa pani Barbary

w obchodach setnej rocznicy urodzin aktorki, gdzie

dziękowała wszystkim za pamięć o swojej mamie.12

11 Wiedząc, że może być aresztowany, kapitan opuścił statek w

Angli i na długie lata rozstał się ze swoim jedynym synem. 12

Zdjęcie ( Barbara Kaczmarska i Michał Szewczyk – aktor ) oraz

informacja za : http://www.palacmlodziezy.lodz.pl/aktualnosci-

krajki/krajki-w-lodzkim-muzeum-kinematografii

Ponieważ jednak, jej życie prywatne , za sprawą samej

aktorki owiane jest mgła tajemnicy, nie rozwijamy dalej

tego tematu.

W 1947 roku Jadwiga Andrzejewska wraca do Polski.

Na archiwalnym filmie widać jej wzruszenie. Osiem lat

tułaczki i cierpień jest dla każdego człowieka wielkim

bagażem, którego nigdy nie można się pozbyć. Aktorka,

jak wyznaje jej siostra, nigdy nie interesowała się polity-

ką. Chciała grać. Znalazła swoje miejsce w teatrze Sy-

rena” w Łodzi u znanej jeszcze z przed wojny pary:

Jurandota i Grodzieńskiej. Przeniosła się nawet wraz z teatrem do Warszawy. Jednak w grudniu 1948 roku po-

wróciła, już na stałe do Łodzi.

Filmowa powojenna Łódź nie pokochała aktorki. Zagra-

ła w 26 filmach ale powierzano jej jedynie role drugopla-

nowe. Czyżby nie zapomniano jej filmu WIELKA

DROGA ? w ostatniej scenie filmu aktor patrzac na

karabin stwierdza, że w drodze do Polski może on być

jeszcze przydatny. Nie wiemy jak było naprawdę ale takich rzeczy władza

ludowa nie zapominała i prawdopodobnie aktorka była

na mniej lub bardziej ostrym indeksie. Nie przeszkadza-

ło to jej jednak stworzyć w łódzkich teatrach niezapo-

mnianych kreacji.

Jej ostatnia rolą była Dulska w MORALNOŚCI PANI

DULSKIEJ Gabrieli Zapolskiej, ale w serca widzów

zapadły jej wcześniejsze kreacje: Validy Vrany w BA-

BIE-DZIWO Marii Pawlikowskiej – Jasnorzewskiej i

markietankę Annę Fierlin w MATCE CURAGE Ber-

tolda Brechta:

"Krząta się, drepce po scenie - wokół swego wozu,

wokół swego losu, wokół swoich drobnych pieniędzy i

wielkich dramatów, ale te dramaty ukrywa, jak tylko

może. Drobne tylko, nieporadne gesty, nagłe zgaśnię-

cia bystrych, cwaniackich i przemyślnych oczek, tylko

rozluźnienia mięśni twarzy, szybko jednak na powrót

układane w maskę drapieżnego gryzonia, świadczą, że

jest w tej kobiecie coś więcej ponad biologiczną chęć

przetrwania, że ma lub zdobywa ona świadomość swe-

go losu, tragiczną świadomość egzystencji w świecie

okrutnym, świecie szczurów."13

A my. Jaka zapamiętamy Jadwigę Andrzejewską?

Dramatyczną smarkulę? Tragicznego lub śmiesznego

podlotka? Kabaretowa diwę? Kobietę w mundurze z

plecakiem wojennych doświadczeń, czy skromną

mieszkankę naszego miasta, która niezauważona przez

tłum wchodzi do swojej garderoby by stamtąd wyjść

jako wielka aktorka poruszająca serca i umysły.

Która z nich jest najprawdziwsza? Która najbardziej

spełniała jej marzenie by grać, grać, grać – za wszelką

cenę

BABA-Dziwo

13 J. Katarasiński za: Tomasz Mościcki, czerwiec 2011.

Bibliografia

Sempoliński Ludwik WIELCY ARTYŚCI MAŁYCH

SCEN, Czytelniuk W-wa 1977

Słonimski Antoni GWAŁT NA MELPOMENIE WAiF

W-wa,1974

Bazy:

Jadwiga Andrzejewska w bazie filmpolski.pl

Jadwiga Andrzejewska w bazie e-teatr.pl

Jadwiga Andrzejewska w bazie Internet Movie Data-

base (IMDb) (ang.)

Jadwiga Andrzejewska w bazie filmweb.pl

Jadwiga Andrzejewska w bazie Akademii Polskiego

Filmu

Wspomnienia Heleny Kaniewskiej (siostry Jadwi-

gi) w filmie dokumentalnym "Taki mały dystans -

Jadwiga Andrzejewska (1980)"

Strony:

http://www.imdb.com/title/tt0196555/?ref_=nm_flmg_dr

_20

http://www.filmweb.pl/film/Wielka+droga-1946-36469

https://www.youtube.com/watch?v=AWge9IzHu0Q

http://www.fn.org.pl/archiwum/page/index84e4.html?str

=53&id=40