114 HANDEL WEWNĘTRZNY 2016;3(362):114-125

Marek DrzazgaUniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

Ewolucja form handlu detalicznego na początku XXI wieku

Streszczenie

Celem rozważań jest przedstawienie zasadniczych zmian form handlu doko-nujących się pod wpływem głównych sił makrootoczenia przedsiębiorstw handlo-wych w państwach europejskich na początku XXI wieku.

Artykuł powstał na postawie analizy literatury przedmiotu z zakresu nauk o marketingu i handlu oraz prowadzonych badań własnych dotyczących handlu de-talicznego, a także analizy wybranych danych statystycznych (GUS) dotyczących krajowego handlu.

W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że na początku XXI wieku pod wpływem zachodzących zmian w otoczeniu przedsiębiorstw handlowych zaobser-wować można było rozwój nowych form (jednostek) handlu detalicznego, w tym zwłaszcza handlu elektronicznego (e-commerce), sklepów wygodnego zakupu (convenience shops), przy jednoczesnym powstawaniu form handlu o charakterze hybrydowym (np. sklepów dyskontowych wygodnego zakupu) oraz umacnianie się znanych od dawna form handlu jak np. domy towarowe, supermarkety oraz sklepy dyskontowe. Znajomość przedstawianych w artykule zjawisk posiada implikacje praktyczne i może być pomocna w pracy menadżerów przedsiębiorstw handlowych.

Słowa kluczowe: otoczenie makroekonomiczne, handel detaliczny, formy handlu.

Kody JEL: M30, M31, M39

Wstęp

Na początku XXI wieku pod wpływem zmian zachodzących w otoczeniu przedsię-biorstw handlowych zaobserwować można było rozwój różnych form (jednostek) handlu detalicznego. Dynamicznie rozwinął się handel elektroniczny (e-commerce), a także skle-py wygodnego zakupu (convenience shops) oraz formy handlu o charakterze hybrydowym (np. sklepy dyskontowe wygodnego zakupu). W analizowanym czasie umacniały się także znane od dawna takie formy handlu, jak domy towarowe, supermarkety oraz sklepy dyskon-towe. Zrozumienie i poznanie istoty dokonujących się zmian form handlu wymaga uzyska-nia odpowiedzi na następujące pytania: - Jakie główne „siły” makrootoczenia przedsiębiorstw handlu detalicznego determinowa-

ły przeobrażenia w handlu, w tym wpływały na ewolucję jego form na początku XXI wieku?

- Jakie zmiany dokonały się w zakresie form handlu na początku XXI wieku w handlu detalicznym w Europie (z uwzględnieniem handlu detalicznego w Polsce)?

handel_wew_3-2016.indd 114 2016-07-20 10:21:51

MAREK DRZAZGA 115

Celem opracowania jest przedstawienie zasadniczych zmian form handlu, dokonujących się pod wpływem głównych sił makrootoczenia przedsiębiorstw handlowych w państwach europejskich.

Główny przedmiot rozważań stanowi ewolucja form handlu na początku XXI wieku. Prowadzone rozważania dotyczą pierwszej i początku drugiej dekady XXI wieku. Odnoszą się one do zmian form handlu, w tym w szczególności zmian o charakterze jakościowym w europejskim handlu detalicznym, zwłaszcza w wysoko rozwiniętych państwach euro-pejskich. Zostały one tam zapoczątkowane przez silne kapitałowo przedsiębiorstwa han-dlowe, a następnie upowszechnione wraz z ich ekspansją na rynki zagraniczne w innych krajach (w tym m.in. w Polsce oraz w wielu państwach Europy Centralnej, Południowej i Wschodniej), w procesie globalizacji handlu przebiegającym szczególnie z dużym nasile-niem w pierwszej dekadzie XXI wieku.

Artykuł powstał na postawie analizy literatury przedmiotu z zakresu marketingu i han-dlu, prowadzonych badań własnych dotyczących handlu detalicznego, a także w oparciu o analizy wybranych danych statystycznych (GUS) dotyczących krajowego handlu.

Główne siły w otoczeniu przedsiębiorstw handlowych na początku XXI wieku jako źródło zmian form handlu

Przeobrażenia zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstw powodują m.in. utratę całkowi-tego lub częściowego znaczenia rynkowego poszczególnych form handlu (typów jednostek handlowych), które tracą udziały w rynku oraz są uzupełniane i/lub zastępowane przez nowe typy jednostek. Jednocześnie zmiany otoczenia stanowią źródło wielu innych istotnych zmian zachodzących w handlu.

Na rozwój i zmiany w handlu w pierwszej i na początku drugiej dekady XXI wieku wpływało kilka głównych sił (por. schemat 1), które miały swe źródło w otoczeniu przedsię-biorstw handlu detalicznego.

Zaliczyć do nich można zwłaszcza nowe technologie informacyjne i komunikacyjne, które kształtują w największym stopniu współczesne oblicze handlu detalicznego w wie-lu państwach. Szybki rozwój technologiczny, zwłaszcza Internetu, w minionych kilkunastu latach przyczynił się m.in. do powstania nowych kanałów dystrybucji i sposobu komuniko-wania się z rynkiem (tzw. wirtualizacja handlu). O znaczeniu Internetu i możliwościach jego wykorzystania w działalności przedsiębiorstw handlowych świadczyć może w minionych kilkunastu latach wzrost udziału gospodarstw w państwach Unii Europejskiej mających do-stęp do Internetu. Odsetek ten zwiększył się z 41% w 2004 roku do 70% w 2010 roku, a następnie do 81% w 2014 roku. Powyższym zmianom towarzyszył bardzo szybki rozwój handlu elektronicznego.

Kolejną ważną siłą na początku XXI wieku oddziałującą na handel detaliczny były zmieniające się zachowania konsumentów (por. schemat 1). Zmiany o charakterze socjo--demograficznym oraz zmieniające się nawyki zakupowe konsumentów powodują wzrost

handel_wew_3-2016.indd 115 2016-07-20 10:21:51

EWOLUCJA FORM HANDLU DETALICZNEGO NA POCZĄTKU XXI WIEKU 116

Wyodrębnia się kilka zasadniczych wymiarów zachowań rynkowych konsumentów „wie-lu opcji”, do których należy m.in. silne zorientowanie na przeżywanie przyjemności, chęć udziału w różnych wydarzeniach, duża aktywność, dążenie do wygody, chęć posiadania tzw. produktów markowych, wrażliwość na ekologię i silna wrażliwość cenowa (Drzazga 2012).

Współcześni konsumenci są coraz bardziej nieprzewidywalni w swoich zachowaniach, które pozostają często ze sobą w sprzeczności. Oprócz powyższych wymienionych zacho-wań konsumentów wymienić można również ekologizację, homogenizację, heterogenizację, dematerializację, indywidualizację, dekonsumpcję, wirtualizację i prosumpcję (Bywalec 2010). W postmodernistycznym społeczeństwie na początku XXI wieku ma miejsce coraz szybsza cyrkulacja stylów życia, wzorców konsumpcji oraz trendów mody (Mróz 2009).

Inną siłą, która w XXI wieku wpływała bardzo silnie na rozwój handlu detalicznego w Europie była jego internacjonalizacja. Stagnacja obrotów w handlu zmusiła przedsiębior-

wymagań wobec przedsiębiorstw handlowych oraz wymuszają ciągłe modyfikowanie ofer-ty handlowej. Starzenie się społeczeństw w poszczególnych krajach, wzrost liczby jedno-osobowych gospodarstw domowych oraz szybkie upowszechnianie się Internetu wpływają w istotny sposób na zmianę zachowań konsumentów. Na rynku w wielu wysoko rozwinię-tych państwach zaczęli dominować tzw. konsumenci „wielu opcji”. Są oni konsumentami świadomymi, wielostronnymi, odgrywającymi wiele ról w swoim życiu. W swych zachowa-niach na rynku przestają kierować się stałymi zasadami, wszystko staje się dla nich względ-ne. Starają się nieustannie „wypróbowywać” różne rozwiązania.

Schemat 1Główne siły oddziaływujące na handel w XXI wieku

Rozwój gospodarczy Technologie informacyjne i komunikacyjne

Zachowania konsumentów Internacjonalizacja/Globalizacja

Siły „napędzające” handel

Źródło: Rudolph (2013, s. 8).

handel_wew_3-2016.indd 116 2016-07-20 10:21:51

MAREK DRZAZGA 117

stwa handlowe, głównie z państw wysoko rozwiniętych, do ekspansji na rynki zagraniczne. Powyższy trend przyspieszały ponadto procesy liberalizacji rynków w ramach integracji europejskiej i/lub porozumień międzynarodowych (Rudolph 2012).

Na początku XXI wieku w światowym handlu odnotowano szybko postępującą globali-zację. Pojawiło się wiele przedsiębiorstw handlowych działających w skali międzynarodo-wej. W pierwszej i na początku drugiej dekady XXI duże zaangażowanie na świecie wyka-zywały m.in. amerykański Walmark, europejskie przedsiębiorstwa handlowe należące do niemieckiej grupy Metro (Metro Gruppe), francuski Carrefour SA, brytyjskie Tesco Plc oraz w mniejszym stopniu przedsiębiorstwa z Azji (głównie z Japonii) oraz Australii. Handel detaliczny stracił w wielu państwach swój lokalny charakter, czego najlepszym przykładem są państwa Europy Centralnej, Południowej i Wschodniej.

Na początku XXI wieku na światowy handel detaliczny wpływała także bardzo silnie sy-tuacja gospodarcza, a zwłaszcza kryzys finansowo-gospodarczy z końca pierwszej dekady. W czasie stabilnej sytuacji gospodarczej, powyższa siła otoczenia dalszego przedsiębiorstw posiada zwykle niewielki wpływ na rozwój handlu. Jednak w czasie recesji gospodarczej, powyższy czynnik odgrywa bardzo ważną rolę (m.in. wzrasta znaczenie sklepów dyskonto-wych, ze względu na rosnącą skłonność ludności do oszczędzania).

Przedstawione główne siły otoczenia skłoniły przedsiębiorstwa handlowe do wnikliwej analizy zmian dokonujących się na rynku oraz szybkiego na nie reagowania. Znalazło to m.in. wyraz w ewolucji form handlu.

Zmiany i rozwój nowych form handlu detalicznego na początku XXI wieku

Problematyka dotycząca form handlu stanowi od dawna ważny obszar badawczy m.in. w teorii handlu i marketingu1.

Termin „formy handlu” („formy prowadzenia handlu”) jest używany często w literaturze na zasadzie synonimu z terminami: „typ placówki handlowej”, „typ jednostki handlowej”, „typ sklepu” (Mattűller 2004; Sűdmeyer 2003). Pod pojęciem formy handlu określa się licz-bę jednostek handlowych zbliżonych pod względem jednej lub kilku cech szczególnych.

W rozumieniu marketingowym typ jednostki handlowej stanowi obiekt przedsiębiorstwa handlowego, na który składają się posiadane kompetencje rynkowe przedsiębiorstwa oraz oferowane przez nie produkty. Typ jednostki handlowej jest odwzorowaniem rynkowych możliwości przedsiębiorstwa handlowego, w tym m.in. stosowanych instrumentów marke-tingu mix. W ujęciu szerokim, przy rozważaniach dotyczących typów jednostek handlo-wych, uwzględnia się wielowymiarowe elementy polityki przedsiębiorstwa handlowego.

1 Znalazło to odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu, m.in. w kilku zasadniczych koncepcjach rozwoju form handlu: tj. teorii selekcji naturalnej, koła handlu, akordeonu i cyklu życia instytucji detalicznych, które wyjaśniają zmiany systemowe w handlu detalicznym.

handel_wew_3-2016.indd 117 2016-07-20 10:21:51

EWOLUCJA FORM HANDLU DETALICZNEGO NA POCZĄTKU XXI WIEKU 118

Natomiast w wąskim ujęciu bierze się pod uwagę te elementy, które kształtują zewnętrzny obraz przedsiębiorstwa wobec zgłaszających popyt (Drzazga 2012).

Typu jednostki handlowej nie należy identyfikować z przedsiębiorstwem handlowym. Przedsiębiorstwo handlowe jest wyodrębnioną jednostką organizacyjną wyspecjalizowaną w wymianie towarowo-pieniężnej, które może dysponować jedną lub kilkoma typami jed-nostek handlowych (Sławińska 2008; Sławińska, Urbanowska-Sojkin 1997).

Można wyodrębnić różne typy jednostek handlowych, m.in. ze względu na: formę organi-zacyjno-prawną, stopień powiązań z innymi przedsiębiorstwami w kanale dystrybucji, wiel-kość przedsiębiorstwa, rodzaj prowadzonego asortymentu, branżę, poziom cen w stosunku do średnich cen na rynku, stosowaną formę sprzedaży/obsługi, zakres świadczonych usług, posiadaną powierzchnię, lokalizację i posiadane filie (Haller 1997; Hudetz, Kaapke, 2009; Adamowicz 2015). Dla zilustrowania omawianego zagadnienia przedstawiono poniżej podział typów jednostek handlu detalicznego w oparciu o kryterium lokalizacji (por. schemat 2).

W przedstawionej klasyfikacji wyróżniono dwa zasadnicze typy jednostek handlu deta-licznego, tj. jednostki posiadające stałą lokalizację (stacjonarne) oraz jednostki nie posiada-jące stałej lokalizacji. Wśród jednostek handlowych posiadających stałą lokalizację (stacjo-narnych) wyodrębniono jednostki handlu detalicznego nie posiadające stałych pomieszczeń sprzedażowych, m.in. tradycyjny handel wysyłkowy, sprzedaż z automatów, sprzedaż tele-wizyjną oraz sprzedaż elektroniczną. Podana klasyfikacja jednostek handlowych odzwier-ciedla dokonujące się zmiany w tym zakresie w handlu detalicznym.

Na początku XXI wieku w handlu, zwłaszcza w państwach wysoko rozwiniętych w Europie obserwować można było rozwój nowych form handlu detalicznego przede wszystkim handlu elektronicznego - e-commerce oraz sklepów wygodnego zakupu (tzw. convenience shops). Jednocześnie odnotować można było powstawanie form handlu o cha-rakterze hybrydowym (np. sklepów dyskontowych wygodnego zakupu) oraz umacnianie się typów jednostek handlowych znanych od dawna (m.in. domów towarowych, supermarke-tów, sklepów dyskontowych) (Drzazga 2012).

Jednak przede wszystkim pierwszą dekadę XXI wieku zrewolucjonizował w wielu wy-soko rozwiniętych państwach na świecie niezwykle szybki rozwój handlu w Internecie. Internet jest wykorzystywany obecnie w handlu do prowadzenia działalności gospodarczej (tzw.e-biznes). W jego ramach wyróżnia się węższą kategorię, którą stanowi handel elektro-niczny (e-commerce).

Choć na początku XXI wieku, biorąc pod uwagę wartość i liczbę zawieranych transak-cji, kluczową rolę posiadały transakcje zawierane między podmiotami gospodarczymi, a nie między podmiotami gospodarczymi a klientami indywidualnymi, to jednak rola i znaczenie Internetu w handlu detalicznym bardzo wzrosły.

W pierwszej dekadzie następował przy tym głównie rozwój handlu elektronicznego na bazie tzw. Internetu stacjonarnego. Z kolei na początku drugiej dekady XXI wieku coraz większego znaczenia zaczyna nabierać tzw. Internet mobilny. Aktywność przedsiębiorstw oparta na Internecie mobilnym określana jest jako m-biznes, a prowadzona sprzedaż deta-liczna jako m-commerce.

handel_wew_3-2016.indd 118 2016-07-20 10:21:51

MAREK DRZAZGA 119Sc

hem

at 2

Typy

jedn

oste

k ha

ndlu

det

alic

zneg

o

Bez

stał

ej

pow

ierz

chni

sp

rzed

ażow

ej

� sk

lepy

typu

co

nvin

ienc

e �

skle

py

dla

zm

otor

yzow

anyc

h (d

rive-

in-s

tore

) �

stac

je b

enzy

now

e �

cent

raha

ndlo

we

Posia

dają

sta

łą p

owie

rzch

nię

sprz

edaż

ową

Zor

ient

owan

e na

w

ygod

ę do

kony

wan

ia

zaku

pów

Zor

ient

owan

e na

as

orty

men

t to

war

owy

Siln

ie a

kcep

tują

ce

polit

ykę

ceno

wą

� tra

dycy

jny

hand

el

wys

yłko

wy

� sp

rzed

aż z

au

tom

atów

�

sprz

edaż

te

lew

izyj

na

� el

ektro

nicz

ny

hand

el d

etal

iczn

y (e

-com

mer

ce)

� do

my

tow

arow

e �

dom

y ha

ndlo

we

� ce

ntra

han

dlow

e �

skle

py sp

ecja

listy

czne

�

butik

i �

hipe

rmar

kety

�

sam

oobs

ługo

we

dom

y to

war

owe

� sk

lepy

pro

wad

zące

sp

rzed

aż k

atal

ogow

ą �

skle

py ty

pu d

rugs

tore

� sk

lepy

dys

kont

owe

� sp

ecja

listy

czne

typu

of

f-pri

ce

� sk

lepy

fabr

yczn

e �

skle

py sp

rzed

ając

e to

war

y po

nis

kich

ce

nach

(var

iety

stor

e)

� sk

lepy

ofe

rują

ce

tow

ary

używ

ane-

se

cond

han

d sh

op

� sk

lepy

kła

dące

nac

isk

na „

świe

żość

” �

skle

py z

tow

aram

i z

trzec

iego

świa

ta

Ozn

acza

jące

się

inny

mi c

echa

mi

Typ

y je

dnos

tek

hand

lu d

etal

iczn

ego

Stac

jona

rne

Ruc

hom

e

� ha

ndel

obw

oźny

, �

służ

by (u

sług

i)

np.sz

klar

skie

Źród

ło: o

prac

owan

o na

pod

staw

ie: S

üdm

eyer

(200

3, s.

17)

.

handel_wew_3-2016.indd 119 2016-07-20 10:21:52

EWOLUCJA FORM HANDLU DETALICZNEGO NA POCZĄTKU XXI WIEKU 120

Obecnie Internet jest postrzegany przez przedsiębiorstwa handlowe już nie tylko wy-łącznie jako „dodatkowy” kanał sprzedażowy, ale jako integralna część całego systemu sprzedaży. Dochodzi zatem do „stapiania” się świata handlu „tradycyjnego” ze światem handlu elektronicznego. Na początku XXI wieku handel detaliczny jest prowadzony co-raz częściej przez przedsiębiorstwa handlu detalicznego z wykorzystaniem wielu kanałów (w tym Internetu − zarówno stacjonarnego, jak i mobilnego), co znajduje odzwierciedle-nie w koncepcji tzw. handlu wielokanałowego. Coraz częściej spotykanym rozwiązaniem w handlu detalicznym jest ścisłe powiązanie przez detaliczne przedsiębiorstwa handlowe – handlu w Internecie i stacjonarnych form handlu. Jako przykład posłużyć może niemieckie przedsiębiorstwo handlowe − Globetrotter, sprzedające od wielu lat produkty typu outdoor (m.in artykuły sportowe), które oferuje klientom sprzedaż w stacjonarnych placówkach handlowych, a także sprzedaż wysyłkową z zastosowaniem katalogu w wersji klasycznej (papierowej) oraz elektronicznej, sklep internetowy i sprzedaż towarów z wykorzystaniem telewizji internetowej (Morschett 2010).

W pierwszej dekadzie XXI wieku obserwować można było również szybki rozwój skle-pów wygodnego zakupu. Sklepy te oferują klientom „wygodę dokonywania zakupów” m.in. dzięki łatwiejszej orientacji w sklepie, „przejrzystej” prezentacji towarów, redukcji wielu odmian oferowanych w sklepie produktów, a także skróceniu czasu oczekiwania przy ka-sie (Zentes 2008). Sklepy wygodnego zakupu były i są tworzone również przez przedsię-biorstwa handlowe posiadające „tradycyjne” typy jednostek handlowych. Na przykład we Francji przedsiębiorstwo Carrefour utworzyło sklepy wygodnego zakupu – Carrefour City oraz Carrefour Contact. Natomiast w Austrii placówkami handlowymi tego typu są sklepy Spar Express oraz Billa stop&shop. Z kolei w Wielkiej Brytanii zaliczyć do nich można sklepy Tesco Express, a w Szwajcarii − sklepy Coop Pronto oraz Migrolino (Drzazga 2012).

Początek XXI wieku był również okresem powstawania pierwszych „nowych” form handlu o charakterze hybrydowym. Opierają się one na strategii rozwoju określanej jako. cross-over, która została przejęta z branży motoryzacyjnej. Charakteryzuje ją kombinacja zasadniczych elementów, typowych dla różnych rodzajów sklepów, dzięki którym odniosły one sukces na rynku. Przykładem może być koncepcja sklepu, którą wprowadził jako jeden z pierwszych sklep Lidl w Wielkiej Brytanii w 2008 roku. Powyższa jednostka handlowa znana pod nazwą Lidl-Express była połączeniem typowego niemieckiego sklepu dyskon-towego z elementami charakterystycznymi dla brytyjskiego sklepu wygodnego zakupu. Powierzchnia tego sklepu była o połowę mniejsza niż typowego sklepu dyskontowego Lidl i silnie zorientowana na duże natężenie ruchu klientów. W sklepie sprzedawane były pro-dukty typowe dla brytyjskich sklepów wygodnego zakupu, ale po cenach dyskontowych. Istotnym elementem tej jednostki handlowej była również własna piekarnia oraz barek ka-wowy sprzedający kawę po atrakcyjnej cenie (Queck 2008). Przykładem innej hybrydo-wej jednostki handlowej są wielkopowierzchniowe markety dyskontowe, np. hybrydowe jednostki handlowe sieci Kaufland powstające w minionych latach w Niemczech. Łączą one cechy sklepu dyskontowego (np. sposób prezentacji towarów, politykę cenową) z dużą ilością towarów w ramach asortymentu handlowego, typową dla sklepów wielkopowierzch-niowych (Hanke 2009).

handel_wew_3-2016.indd 120 2016-07-20 10:21:52

MAREK DRZAZGA 121

Należy również podkreślić, że od początku XXI wieku w wielu, zwłaszcza wysoko roz-winiętych państwach europejskich zaobserwować można interesujące zmiany w odniesieniu do „starych” form handlu − supermarketów, domów towarowych oraz centrów handlowych. Przyczyniło się do tego wprowadzenie nowych koncepcji ich funkcjonowania. Na przy-kład tradycyjne supermarkety w coraz większym stopniu odpowiadać muszą potrzebom współczesnych konsumentów, które cechuje dążenie do aktywnego uczestnictwa, dobrego samopoczucia, dbałość o zdrowie itd. Obecnie konsumenci kładą większy nacisk na „insce-nizację” pomieszczeń sprzedażowych oraz sprzedaż towarów wysokiej jakości. W super-marketach stosuje się również coraz częściej „lady sklepowe” wraz ze sprzedażą osobistą jako instrument służący tworzeniu ich indywidualnego profilu.

Z kolei domy towarowe starają się na początku XXI wieku zachować i/lub podnieść swo-ją atrakcyjność na rynku przez wprowadzanie nowych koncepcji marketingowych. Dążą one do stworzenia wyjątkowej atmosfery w sklepie, co wpływa w dużym stopniu na wydłużenie czasu przebywania konsumentów oraz ich dobre samopoczucie, w wyniku czego wzrasta sprzedaż oferowanych w nich towarów (Zentes i in. 2007).

Przedstawione powyżej zmiany form handlu były na początku XXI wieku najbardziej zauważalne w handlu detalicznym, zwłaszcza w wysoko rozwiniętych państwach europej-skich. Należy jednak zaznaczyć, że dotyczyły one również handlu detalicznego w Polsce, choć w przypadku handlu polskiego odnotować można było występowanie pewnych odręb-ności.

Ze względu na ograniczone ramy artykułu, w celu lepszego zrozumienia specyfiki i od-rębności handlu w Polsce zaprezentowane zostaną wybrane dane statystyczne ilustrujące sytuację w polskim handlu detalicznym.

W 2014 roku udział handlu w produkcie krajowym brutto wyniósł 17,0% (GUS 2015b). Według GUS, w latach 2000-2014 liczba sklepów detalicznych w Polsce zmniejszyła się z 431 991 w 2000 roku do 354 775 w 2014 roku. Handel detaliczny w Polsce już od po-czątku transformacji ustrojowej charakteryzuje bardzo duży stopień rozdrobnienia, którego miarą jest bardzo wysoki udział sklepów małych (do 99 m2) w ogólnej liczbie wszystkich sklepów. W 2005 roku spośród 385 990 wszystkich sklepów, aż 363 056 sklepów posiadało powierzchnię sprzedażową do 99 m2, co stanowiło 94,06 % wszystkich sklepów. W 2014 roku odsetek sklepów małych wśród wszystkich sklepów obniżył się do 89,9% (wśród 354 775 wszystkich sklepów było 318 870 sklepów o powierzchni do 99m2 (GUS 2015a).

Można zatem stwierdzić, że w strukturze placówek handlowych w Polsce dominowały na początku XXI wieku sklepy małe, choć ich udział w sprzedaży wyraźnie spada (Adamowicz 2015). W 2010 roku udział sprzedaży detalicznej przedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób wyniósł 31,7%, a w 2014 roku spadł do 29,6%.

Jednocześnie już w pierwszej dekadzie XXI wieku szybko wzrósł w Polsce udział skle-pów o dużej powierzchni sprzedażowej (tj. sklepów o powierzchni sprzedażowej powyżej 400m2). W 2010 roku ich łączna powierzchnia sprzedażowa wynosiła ponad 39% ogółu powierzchni sprzedażowej w Polsce (Drzazga 2012). Powyższa sytuacja spowodowana była szybkim rozwojem w Polsce na początku XXI wieku sieci supermarketów, sklepów dys-

handel_wew_3-2016.indd 121 2016-07-20 10:21:52

EWOLUCJA FORM HANDLU DETALICZNEGO NA POCZĄTKU XXI WIEKU 122

kontowych, hipermarketów, a także centrów handlowych należących w dużym stopniu do silnych kapitałowo zagranicznych przedsiębiorstw handlowych.

W pierwszej dekadzie i początku drugiej dekady XXI wieku można obserwować rów-nież procesy internacjonalizacji i globalizacji polskiego handlu przebiegające z dużym nasileniem. Handel detaliczny w Polsce stał się w tym czasie miejscem ekspansji naj-większych na świecie globalnych przedsiębiorstw handlowych, tj. angielskiego Tesco Plc, francuskiego Carrefour SA, oraz niemieckiej Metro Gruppe (Real, Media Markt, Saturn, Makro Cash&Carry). Oprócz powyższych przedsiębiorstw handlowych, zaliczanych od wielu już lat do największych globalnych koncernów handlowych, znaczący udział w in-ternacjonalizacji polskiego handlu posiadały również m.in. takie zagraniczne przedsię-biorstwa handlowe posiadające duże sieci handlowe, jak: Jeronimo Martins z Portugalii, Groupe Auchan z Francji oraz Rewe AG, Edeka Gruppe, Schwarz Gruppe, Aldi Gruppe, Tengelmann Gruppe z Niemiec. Zachodzące procesy internacjonalizacji oraz globalizacji polskiego handlu wpłynęły znacząco na przyśpieszenie koncentracji w tym sektorze go-spodarczym w naszym kraju.

Podsumowując można stwierdzić, że mimo utrzymywania się w polskim handlu deta-licznym pewnych odrębności, a zwłaszcza bardzo dużego udziału sklepów małych wśród wszystkich sklepów, na początku XXI wieku można odnotować występowanie trendów i tendencji ogólnoeuropejskich, co wynika w dużym stopniu z internacjonalizacji i globali-zacji polskiego handlu, między innymi: - nastąpił szybki rozwój handlu elektronicznego. Powstały i zaczęły działać w Polsce

liczne krajowe i zagraniczne przedsiębiorstwa zajmujące się handlem detalicznym (np. Allegro, olx, Ebay, Zalando);

- wiele przedsiębiorstw handlowych posiadających stacjonarne placówki handlowe zaczę-ło prowadzić sprzedaż swoich towarów również w Internecie (np. Tchibo, Tesco, Alma, H&M);

- nastąpił rozwój nowych typów jednostek handlowych, jak np. sklepy wygodnego zakupu (np. Żabka, ABC, sklepy przy stacjach benzynowych);

- powstały placówki handlowe o charakterze hybrydowym (np. sklepy będące połącze-niem supermarketów z delikatesami), jak np. Alma, Bomi, Piotr i Paweł, Delima;

- intensywnie rozwijały się, a następnie umacniały na rynku znane od dawna typy jedno-stek handlowych, jak: supermarkety (np. Carrefour Express, Intermarche), hipermarkety (np. Auchan, Real, Tesco, Carrefour, E.Leclerc), sklepy dyskontowe (np. Biedronka, Lidl, Netto, Aldi);

- nastąpił intensywny rozwój centrów handlowych. Tradycyjne centra handlowe zlokalizo-wane są w Polsce w ośmiu największych aglomeracjach (największa oferta powierzchni handlowej występuje przy tym w aglomeracji warszawskiej, konurbacji śląskiej, a w dal-szej kolejności w Trójmieście, Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie). W 2013 roku funkcjo-nowało tam 156 z 368 tradycyjnych centrów handlowych (Adamowicz 2015);

- nastąpił spadek liczby domów towarowych i domów handlowych. Liczba domów towa-rowych zmniejszyła się w latach 2000-2010 ze 137 do 67, a domów handlowych z 780 do 303 (Drzazga 2012).

handel_wew_3-2016.indd 122 2016-07-20 10:21:52

MAREK DRZAZGA 123

Podsumowanie

Na początku XXI wieku w handlu europejskim doszło do istotnych zmian różnych form handlu. Bardzo dynamicznie rozwinął się handel elektroniczny, który na początku drugiej dekady XXI wieku stał się „codziennością” w większości rozwiniętych państw świata. W omawianym czasie doszło także do „stapiania się” handlu elektronicznego z handlem tradycyjnym, czego wyrazem jest tzw. handel wielokanałowy.

Jednocześnie zmiany w otoczeniu przedsiębiorstw handlowych, powodowane w bardzo dużym stopniu zmianą zachowań konsumentów na rynku, wywołały gwałtowny rozwój tzw. sklepów wygodnego zakupu oraz tzw. sklepów hybrydowych stanowiących swoiste połą-czenie różnych form handlu.

Należy również podkreślić fakt, że na początku XXI wieku zaobserwowano również zmiany „tradycyjnych” jednostek handlu detalicznego jak supermarkety, hipermarkety i domy towarowe. W zaostrzonej walce konkurencyjnej na rynku zmuszone zostały one do „walki” o klienta, wprowadzając wiele rozwiązań i koncepcji (m.in. o charakterze marketin-gowym) w celu zachowania swojej „atrakcyjności” w oczach klientów.

Bibliografia

Adamowicz M. (2015), Przekształcenia w sektorze handlu detalicznego i strategiach przedsiębiorstw na rynkach towarów konsumpcyjnych w Polsce, „Handel Wewnętrzny”, nr 5(358).

Bywalec Cz. (2010), Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, C.H. Beck, Warszawa.Drzazga M. (2012), Komunikacja marketingowa przedsiębiorstw handlu detalicznego z rynkiem, Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice.GUS (2015a), Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa.GUS (2015b), Rynek wewnętrzny w Polsce w 2014 roku, „Informacje i opracowania statystyczne”,

Warszawa.Haller S. (1997), Handels -Marketing, Friedrich Kiel Verlag, Ludwigshafen (Rhein).Hanke G. (2009), Mitten-im-Leben-Konzept, „Lebensmittelzeitung”, No. 44. Hudetz K., Kaapke A. (2009), Lexikon Handelsmanagement. Controlling- Fűhrung – Marketing,

Deutscher Fachverlag, Franfurt am Main.Mattműller R. (2004), Strategisches Handelsmarketing, Verlag Franz Vahlen, Műnchen. Morschett D. (2010), Wachstum durch innovative Betriebstypenpolitik, Shaker Verlag, Aachen .Mróz B. (2009), Consumo ergo sum? Rola konsumpcjonizmu we współczesnych społeczeństwach,

(w:) Mróz B. (red.) Oblicza konsumpcjonizmu, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.Rudolph T. (2013), Modernes Handelsmanagement, Schäfer Verlag, Stuttgart.Sławińska M. (red.) (2008), Kompendium wiedzy o handlu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Sławińska M., Urbanowska-Sojkin E. (1997), Zarządzanie marketingowe przedsiębiorstwem handlo-

wym, Akademia Ekonomiczna, Poznań.Südmeyer V. (2003), Wettbewerbsvorteile durch strategisches Betriebsformenmanagement, PETER

LANG- Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main.

handel_wew_3-2016.indd 123 2016-07-20 10:21:52

EWOLUCJA FORM HANDLU DETALICZNEGO NA POCZĄTKU XXI WIEKU 124

Zentes J., Morschett D, H. Schramm-Klein H. (2007), Strategic Retail Management – Text and Inter-national Cases, Gabler, Wiesbaden.

Eurostat (2015), Internet-Zugangsdichte – Haushalte. Prozentsatz der Privathaushalte mit Internet--Zugang. Einschließlich sämtlicher Formen der Internetnutzung. Bevölkerung im Alter zwischen 16 und 74,http: //ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab= table&init= 1&language= de&pcode= tin00134&plugin=1 [dostęp: 05.11.2015].

Evolution of the Forms of Trade at the Beginning of the 21st Century

Summary

The article aims at identifying the transformations in trade influenced by the main macroeconomic forces of trade companies in European countries in the 21st century.

The author surveys the specialist literature dealing with marketing, trade and the analysis of the chosen statistical data (among others the Central Statistical Office, GUS) concerning the domestic trade.

On the basis of the research carried out, it has been established that the de-velopment of new forms (units) of retail (e.g. convenience shops, e-commerce) influenced by the transformations in the macroeconomic environment of compa-nies has been observed. At the same time, forms of trade of the hybrid character (e.g. discount convenience shops) have appeared and old well-known forms of trade (department stores, supermarkets, discount shops) have been strengthened.

The knowledge about the issues presented in the article has practical implica-tions and can be helpful for managers of trade companies.

Key words: macroeconomic environment, retailing, forms of trade.

JEL codes: M30, M31, M39

Эволюция форм розничной торговли в начале XXI века

Резюме

Цель рассуждений – представить основные изменения форм торговли, происходящие под влиянием главных сил макросреды торговых предприятий в европейских государствах в начале XXI века.

Статья разработана на основе анализа литературы по предмету и прово-димых собственных исследований, касающихся розничной торговли, а также анализа статистических данных (ЦСУ), касающихся внутренней торговли.

В результате проведенных исследований определили, что в начале XXI в. под влиянием происходящих изменений в среде торговых предприятий можно было заметить развитие новых форм (единиц) розничной торговли, в том числе, в особенности, электронной коммерции (e-commerce), «магазинов

handel_wew_3-2016.indd 124 2016-07-20 10:21:52

MAREK DRZAZGA 125

у дома» (convenience shops), с одновременным возникновением форм торгов-ли гибридного типа (напр. дискаунтеров с удобствами), а также укрепление издавна известных форм торговли, как, например, универмаги, супермаркеты и дискаунтеры. Знание представленных в статье явлений несет с собой пра-ктические импликации и может помочь в работе менеджеров торговых пред-приятий.

Ключевые слова: макроэкономическая среда, розничная торговля, формы торговли.

Коды JEL: M30, M31, M39

Artykuł nadesłany do redakcji w lutym 2016 roku

© All rights reserved

Afiliacja:dr hab. Marek Drzazga, prof. UEUniwersytet Ekonomiczny w KatowicachWydział ZarządzaniaKatedra Polityki Rynkowej i Zarządzania Marketingowegoul. Bogucicka 1440-226 Katowicetel.: 32 257 75 61e-mail: marek.drzazga@ue.katowice.pl

handel_wew_3-2016.indd 125 2016-07-20 10:21:52