PRZEDRUK ERNEST L.ROSSI HIPNOTERAPIA. PSYCHOBIOLOGICZNE MECHANIZMY UZDRAWIANIA (The Psychobiology of Mind-Body Healling. New Concepts of Therapeutic Hypnosis / wyd. orygin.: 1986)

Ksik t dedykuj pionierom psychobiologii, ktrych niedoceniane przez wiele lat prace badawcze przywiody nas do zarania nowej epoki i oto stajemy na progu poczenia w cao psychiki, genw i czsteczek. Dedykuj j take Margaret Ryan, ktrej wsppraca, wraliwo i wiadomo pomogy doprowadzi ten tom do jego obecnej postaci. SPIS TRECI: Podzikowania Przedmowa Wstp Cz pierwsza Psychobiologia komunikacji midzy psychik a ciaem 1. Efekt placebo odrzucony kamie wgielny uzdrawiania za porednictwem psychiki 2. Transdukcja informacji w uzdrawianiu i hipnozie 3. Uzdrawianie i hipnoza a uczenie si zalene od stanu 4. Stres i zjawiska psychosomatyczne. Pionierskie prace Hansa Selyego i Miliona Ericksona

5. Nowe metody komunikacji midzy psychik a ciaem Cz druga Psychobiologia uzdrawiania za porednictwem psychiki 6. Komunikacja midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie przegld zagadnie 7. Psychiczna modulacja autonomicznego ukadu nerwowego 8. Psychiczna modulacja ukadu hormonalnego 9. Psychiczna modulacja ukadu odpornociowego 10. Psychiczna modulacja ukadu neuropeptydowego Podsumowanie Bibliografia

Spis Treci / Dalej PODZIKOWANIA Chciabym serdecznie podzikowa swym kolegom za wsparcie i informacje zwrotne, ktrych dostarczali mi podczas pisania tej ksiki. S to: Jeanne Achterberg Kenneth Bowers Kristina Erickson Stephen Gilligan Melvin Gravitz James Hall Ernest Hilgard Patrick Jichaku Camillo Loriedo Karl Pribram Joyce Mills Lewis Wolberg Michael Yapko Jeffrey Zeig Wyrazy szczeglnej wdzicznoci nale si Alinie Lapierre za wykonanie precyzyjnych rysunkw oraz Susan Barrows, ktrej entuzjazm, pomoc i zdolnoci przyczyniy si do szybkiego wydania tego tomu.

PRZEDMOWA Hipnoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania stanowi brakujce ogniwo midzy pogldem, e psychika odgrywa znaczc rol w leczeniu chorb, a klinicznymi obserwacjami lekarzy, ktrzy zauwayli, e przekonanie to potwierdza wystarczajco duo przypadkw, by powanie bra je pod uwag. Ksika opisuje sposoby, w jakie ciao przetwarza postawy czy emocje, w efekcie czego dochodzi do zmian fizjologicznych lub biochemicznych. Przez ostatnie dziesi lat nastpi znaczny postp w wiedzy dotyczcej owych sposobw postp tak wielki, e koncepcja partnerstwa pacjenta i lekarza niezwykle szybko zacza si stawa dominujc tendencj we wspczesnej medycynie. W akt takiego partnerstwa lekarz wnosi to, co najlepsze w medycynie, pacjent natomiast oferuje swoje zasoby w postaci systemu uzdrawiania, ufnoci i determinacji, by w peni skorzysta z tego, co daje mu lekarz. Ksika ta dostarcza biecych informacji na temat interakcji ukadw: nerwowego, hormonalnego i odpornociowego. Fakty zebrane i podsumowane w tym tomie uniemoliwiaj dalsze powtarzanie, e brakuje pewnych dowodw na to, e to, co mylimy i w co wierzymy, moe wywiera gboki wpyw na nasz zdolno do radzenia sobie z powanymi wyzwaniami yciowymi, dotyczcymi zarwno stanu naszego zdrowia, jak i funkcjonowania na co dzie. sierpie 1986 Norman Cousins WSTP

Ksik t rozpoczem kilka lat temu z pobudek osobistych. Chciaem dowiedzie si czego o problemie, na temat ktrego wszyscy spekulowali, ale chyba nikt tak naprawd go nie rozumia: czy rzeczywicie mona wykorzystywa psychik i jej metody w leczeniu chorb ciaa? Kwestia ta miaa dla mnie ogromne znaczenie, poniewa osignwszy pewien wiek zaczem doznawa takich objaww ze strony ukadu krenia, ktre mogy mie charakter psychosomatyczny. Byo to dla mnie wane take z przyczyn profesjonalnych, poniewa jako psycholog kliniczny, specjalizujcy si w hipnoterapii Miltona Ericksona, coraz czciej spotykaem si z oczekiwaniami, i potrafi uly osobom cierpicym z powodu wszelkiego rodzaju blw, nowotworw, artretyzmu i wielu innych schorze ciaa, o ktrych istnieniu niemale nie miaem pojcia. Najwyraniej jaki duch czasu Zeitgeist nakazywa zaj si caym obszarem relacji psychika-ciao. Obecnie dysponujemy tysicami bada typu korelacyjnego, dokumentujcych statystycznie istotne zwizki midzy postawami, nastrojami i innymi czynnikami spoeczno-kulturowymi a chorobami somatycznymi. Jednak wyniki te pozostawiaj nam zwykle mgliste uczucie nieusatysfakcjonowania. Wszyscy zdajemy sobie spraw, e korelacja to nie zwizek przyczynowo-skutkowy. W gruncie rzeczy nie rozumiemy, jak co tak niematerialnego jak psychika moe wpywa na rzecz tak konkretn jak nasze ciao i krew. Gdzie znajduje si powizanie midzy psychik a ciaem? Czy mona je zobaczy pod mikroskopem? Czy mona je zmierzy w probwce? Przebrnicie przez nowe teksty medyczne i psychobiologiczne, w ktrych rozprawia si o relacjach psychika-ciao, stresie, psychoneuroimmunologii, neuroendokrynologii, genetyce molekularnej oraz neurobiologii pamici i uczenia si, wymagao nie lada wysiku i wytrwaoci. Wszystkie wymienione dziedziny zajmuj si bowiem koncepcjami i danymi, o ktrych wikszo z nas jeli tylko nasza edukacja zakoczya si wicej ni dziesi lat temu nigdy nie syszaa. Podczas mych poszukiwa najbardziej irytowao mnie to, e aden ze specjalistw, ktrzy zdawali si wszystko wiedzie, nigdy nie dzieli si sw wiedz z osobami spoza swej wskiej specjalnoci. czc ze sob fakty pochodzce z rnych dziedzin szczegowych i wynikajce z nich wnioski, cigle stykaem si z pozornie dziwacznymi pomysami, ktre najwyraniej opieray si na solidnych badaniach. Nikt jednak nie mia ochoty ich uzna. Na przykad: czy naprawd istnieje zwizek midzy psychik a genami? Czy psychika wpywa nie tylko na emocje i cinienie krwi, ale take na geny i czsteczki, ktre powstaj w mikroskopijnych komrkach naszego ciaa? Czy istniej jakie nie budzce wtpliwoci dowody na to? No c, jeli wystarczajco mocno przyciniemy jakiegokolwiek endokrynologa, przyzna on: Tak, to prawda!" Pod wpywem stresu psychicznego ukad limbiczno-podwzgrzowy w mzgu przeksztaca komunikaty neuronowe na neurohormonalne czsteczki przekanikowe naszego ciaa. Te z kolei mog nakaza ukadowi hormonalnemu, eby produkowa hormony sterydowe, ktre dotarszy do jder rnych komrek moduluj dziaanie genw. Nastpnie geny polecaj komrkom, by wytwarzay rne czsteczki, a te reguluj metabolizm, wzrost poziomu aktywacji, seksualno i reakcje odpornociowe w zdrowiu i chorobie. Oto prawdziwe powizanie psychiki z genami! To psychika ostatecznie moduluje tworzenie i dziaanie czsteczek ycia! Gdy ju wiemy, e komunikacja midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie [ang. mind-body communicatiotion oraz mind-body healing (przyp. tum.)] to rzeczywicie istniejce procesy, ktre mona obserwowa i mierzy, stajemy przed pytaniem, jak nauczy si wykorzystywa te naturalne procesy komunikowania si ciaa i psychiki w celu polepszenia swego stanu emocjonalnego i fizycznego? Owe procesy komunikacji zwykle zachodz autonomicznie na poziomie niewiadomym. Gdy wszystko funkcjonuje dobrze, uzdrawianie dokonuje si samo, a my nie musimy tym sobie zaprzta gowy. Gdy jednak sprawy przybieraj zy obrt, problemy w naturalnym przepywie komunikatw midzy psychik a ciaem czyli choroba i jej symptomy

rwnie pojawiaj si samoistnie. Czy moemy nauczy si korygowa te le funkcjonujce wzorce w sferze psychiki i ciaa tak, by umoliwi leczenie i powrt do zdrowia, gdy dzieje si z nami co zego? Chciabym wierzy, e badania i sposoby interpretacji ukazane w tej ksice stanowi znaczcy krok naprzd w nabywaniu umiejtnoci korzystania z naturalnych procesw komunikacji midzy psychik a ciaem, po to aby mc si samemu uzdrowi wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba. Chocia wikszo zawartego w tej ksice materiau wywodzi si z historycznych i wspczesnych metod hipnoterapii, zaznaczy trzeba, e zaprezentowane tu nowe podejcie do uzdrawiania nie ogranicza si do formalnego wywoania stanu hipnozy czy transu. Odkd ponad 200 lat temu zaczto stosowa w terapii hipnoz, profesjonalici nie mog si zgodzi co do tego, czym waciwie ona jest. Nie wymylono ani definicji, ani empirycznego testu, ktry pozwoliby stwierdzi, czy stan hipnotyczny w ogle istnieje. Moliwe, e nasz sposb interpretacji uzdrawiania, ktre nastpuje w wyniku tzw. hipnozy czy transu terapeutycznego, bdzie si zmienia tak dugo, jak dugo ewoluowa bd nasze koncepcje wiadomoci i natury psychiki. Procesy uzdrawiania s naturaln funkcj, niezalenie od tego, czym jest psychika, wyobrania czy ycie. Oznacza to, e koncepcja psychobiologiczna i metody uzdrawiania zaprezentowane w tej ksice mog by wykorzystywane przez terapeutw z dowolnej szkoy i o dowolnej orientacji terapeutycznej. Maj one w zaoeniu uzupenia metodologi terapeutyczn wszystkich pracownikw suby zdrowia, obojtnie jaka jest ich specjalno. Ksika ta przedstawia szersz perspektyw odniesienia, jzyk bardziej skuteczny w poszukiwaniu i umoliwianiu naturalnych procesw uzdrawiania, ktre s nieodcznym skadnikiem samego ycia. W metodach tych nie ma niczego niezmiennego ani ostatecznego, s one tylko pocztkiem drogi do lepszego zdrowia i samo-wspomagania, ktra bdzie istnie tak dugo, jak dugo bdziemy tutaj, by ni poda. Malibu, 1986 Ernest Lawrence Rossi

Wstecz / Spis Treci / Dalej 1 EFEKT PLACEBO ODRZUCONY KAMIE WGIELNY UZDRAWIANIA ZA POREDNICTWEM PSYCHIKI Wci powtarza si pewne ciekawe historie ilustrujce prawdy, ktrych nasz umys nie jest w stanie ogarn. Tak wanie dzieje si w przypadku zarwno dawnych, jak i wspczesnych opowieci o nagych zachorowaniach i cudownych uzdrowieniach. Nowoczesna nauka skonna jest traktowa te doniesienia jako bardzo niepewne lub te w najlepszym razie uznawa je za czyste przykady efektu placebo. Ludzie zdrowiej jedynie dziki wierzeniom lub sugestiom, e akt uzdrowienia mia miejsce. Efekt placebo jest odrzucany jako czynnik zakcajcy, ktrego nikt nie rozumie; jest niepewny i dlatego iluzoryczny. Rozdzia ten rozpoczniemy od przytoczenia kilku takich historii uzdrowie tych, o ktrych donosili wielce szanowani eksperci w dziedzinie medycyny po to, by dowiedzie si, czy da si w nich znale jaki wsplny mianownik. Moe okae si, e efekt placebo jest w rzeczywistoci odrzuconym kamieniem wgielnym tego, co mogo si sta praktyczn koncepcj komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Sympatyczny pan Wright. Rak a system odpornociowy Jednym z moich pierwszych nauczycieli tajemnic ciaa i psychiki by stary Bruno Klopfer, niski, potnie zbudowany mczyzna o wygldzie gnoma, ktry by krtkowidzem aby odczyta druk, musia trzyma ksik przy samym nosie. Okulary tak mu powikszay oczy, e zwykle byem tym zbyt oszoomiony, by si do niego odezwa. Uwaano go niemal za geniusza w dziedzinie testu Rorschacha; by autorem podstawowej, trzy-tomowej pracy na ten temat. Jednak jego skromne zachowanie nie zdradzao choby cienia tej magii interpretacyjnej, ktra znacznie przewyszaa to, co by w stanie napisa czy wyoy. Uprzejmo Bruna i doskonae maniery stanowiy naturalne dziedzictwo zwizane z jego europejskim pochodzeniem. Postawa jego ciaa zawsze sygnalizowaa uwane wsuchiwanie si w to, co kto a w szczeglnoci student mwi. Czasem udawao mi si duej popatrze na niego z boku podczas seminariw przy kominku, ktre organizowa dla jungistw w Asilomar na wybrzeu kalifornijskim we wczesnych latach szedziesitych. Zawsze jednak odnosiem wraenie, e za tym zewntrznym skupieniem kryje si inna cz jego osobowoci, obcujca z kt wie jakimi poziomami wyobrani i mdroci. Gdy przyapywa moje spojrzenie, natychmiast powraca" z leciutkim mrugniciem i nikym, koleeskim umiechem. Jednym z lepiej udokumentowanych osigni Bruna bya umiejtno rozrniania zapisw wypowiedzi w tecie Rorschacha tych pacjentw, u ktrych nowotwr mia posta ostr, od tych, u ktrych rozwija si wolno. W przemwieniu wygoszonym w 1957 roku do czonkw Towarzystwa Technik Projekcyjnych (by jego przewodniczcym) prbowa podzieli si dowiadczeniami w tej dziedzinie, prezentujc swe pogldy na temat zmiennych psychologicznych wystpujcych w przebiegu raka. Jak ju powiedziaem, Bruno by czowiekiem skromnym, wic zamiast mwi o sukcesach, wola szczegowo przedstawi jedn ze swych poraek. By to przypadek sympatycznego pana Wrighta, ktry zaintrygowa Bruna do tego stopnia, e czsto o nim opowiada. Jestem przekonany, e przypadek ten oznacza co wanego dla tej mdrej czci jego osobowoci, ktra tak czsto znajdowaa si gdzie daleko, i dlatego przedstawi go tutaj dokadnie w takiej postaci, w jakiej opublikowa go Bruno. Oryginaln histori pana Wrighta opisa jeden z jego osobistych lekarzy, doktor Philip West, godny zaufania obserwator, ktry zreszt odegra w niej znaczc rol (Klopfer, 1957, s. 337-339).

U pana Wrighta wystpowa rozlegy i mocno zaawansowany zoliwy nowotwr wzw chonnych misak limfatyczny. W kocu nadszed dzie, gdy pacjent przesta reagowa na wszelkie znane rodki umierzajce bl. Jego pogbiajca si anemia uniemoliwiaa stosowanie tak radykalnych metod jak promieniowanie rentgenowskie czy iperyt azotowy, ktre mona by wyprbowa w innej sytuacji. Ogromne guzy wielkoci pomaraczy znajdoway si pod pachami, w pachwinach, na szyi, klatce piersiowej i brzuchu. ledziona i wtroba przybray gigantyczne rozmiary. Przewd piersiowy by niedrony. Co drugi dzie z jego klatki piersiowej cigano od 1 do 2 litrw mlecznego pynu. Czsto korzysta z maski tlenowej i odnosilimy wraenie, e znajdowa si w stanie terminalnym, a jedynym sposobem leczenia mogo by podawanie rodkw umierzajcych bl. Mimo e lekarze stracili nadziej, pan Wright wci j mia, a byo tak dlatego, i oczekiwa pojawienia si nowego, pono zbawiennego leku, o ktrym ju donosia prasa. Preparat nazywa si krebiozen i jak si pniej okazao, by zupenie nieskuteczny. Pacjent dowiedzia si w jaki sposb, e nasza klinika zostaa przez Towarzystwo Lekarskie wytypowana do przetestowania tego leku. Przeznaczono dla nas dawki wystarczajce, by leczy dwunastu wybranych pacjentw. Pan Wright nie zalicza si do nich, poniewa warunki umowy byy nastpujce: choroba wprawdzie powinna by tak zaawansowana, e standardowa terapia nie moga przynie korzyci, ale przewidywany okres ycia pacjenta musia wynosi co najmniej trzy, a najlepiej sze miesicy. Oczywicie pan Wright nie spenia tego drugiego warunku nawet rokowanie, e poyje duej ni dwa tygodnie, wydawao si bardzo optymistyczne. Kilka dni pniej dostarczono preparat i zaczlimy szykowa program testowy, ktry nie obejmowa pana Wrighta. Gdy ten usysza, e rozpoczynamy leczenie krebiozenem, jego entuzjazm nie mia granic i, cho usilnie staraem si mu to wyperswadowa, tak gorco baga, by da mu t niezwyk szans, e wbrew swoim pogldom i niezgodnie z warunkami postawionymi przez Komisj do spraw Krebiozenu zadecydowaem, i wcz pana Wrighta do programu. Zastrzyki miay by podawane trzy razy w tygodniu. Pamitam, e pierwszy zaaplikowalimy mu w pitek. Nie widziaem go potem a do poniedziaku, a gdy szedem do szpitala, mylaem, e pacjent albo kona, albo ju umar. Jaka oczekiwaa mnie niespodzianka! Zostawiem go w gorczce, oddychajcego z trudem, cakowicie zoonego chorob. Teraz chodzi po oddziale, wesoo gawdzi z pielgniarkami i z kadym, kto tylko zechcia sucha, dzieli si swym dobrym nastrojem. Natychmiast pobiegem do innych pacjentw, ktrzy w tym samym czasie dostali swj pierwszy zastrzyk. Okazao si, e nie nastpio ani polepszenie, ani pogorszenie ich stanu. Nadzwyczajna poprawa widoczna bya tylko u pana Wrighta. Guzy zaczy znika jak topione na gorcym piecu kule niegowe i przez tych kilka dni zmniejszyy si o poow. Regresja ta bya znacznie wiksza, ni gdyby najbardziej wraliwego na promieniowanie guza poddawa codziennie bombardowaniu promieniami rentgenowskimi. Wczeniej zreszt przekonalimy si, e guzy naszego pacjenta nie reaguj na nawietlanie. Poza jednym, nieskutecznym przecie zastrzykiem nie otrzyma on adnych innych lekw. Fenomen ten wymaga wyjanienia i zmusi nas raczej do otwarcia si na now wiedz ni do prb tumaczenia. Dalej, tak jak zaplanowalimy, podawalimy zastrzyki trzy razy tygodniowo ku wielkiej radoci pacjenta i naszemu rosncemu zakopotaniu. W cigu dziesiciu dni [pana Wrighta] wypuszczono z oa mierci" wszystkie objawy jego choroby znikny w tak krtkim czasie. Brzmi to nieprawdopodobnie, ale ten miertelnie chory czowiek, kiedy chwytajcy hausty powietrza przez mask tlenow, teraz nie tylko normalnie oddycha, ale by w peni aktywny i bez problemw przelecia swym samolotem na wysokoci 12 000 stp. Ta nieprawdopodobna sytuacja zaistniaa na samym pocztku testowania krebiozenu. Po okoo

dwch miesicach zaczy si pojawia sprzeczne doniesienia. Wszystkie kliniki, ktre wyprboway lek, donosiy o jego nieskutecznoci. Natomiast twrcy preparatu uparcie zaprzeczali zniechcajcym faktom, ktre wychodziy na jaw. Tygodnie wolno mijay, a wieci o krebiozenie bardzo martwiy naszego pana Wrighta. Cho nie by on bardzo wyksztacony, jego sposb rozumowania by logiczny i prawie naukowy. Pacjent zacz traci wiar w to, co stanowio jego ostatni nadziej i ratunek, a nie zostao mu ju nic, czego mgby pragn. Gdy rezultaty, o ktrych pisano, zaczy wyglda beznadziejnie, znikno take przekonanie pana Wrighta o skutecznoci leku. Po dwch miesicach doskonaej formy wrci do poprzedniego stanu, sta si bardzo przygnbiony i ponury. Wwczas dostrzegem moliwo powtrnego sprawdzenia leku i by moe rwnie odkrycia sposobu, w jaki znachorzy osigaj wyniki, ktre sobie przypisuj (a wiele ich wypowiedzi mona rzetelnie udowodni). Znajc ju wrodzony optymizm mego pacjenta, -wiadomie go oszukaem. Zrobiem to z powodw czysto naukowych. Chciaem wykona cile kontrolowany eksperyment, ktry mg przynie odpowied na wszystkie kopotliwe pytania zwizane z przypadkiem pana Wrighta. Co wicej, test mj nie mg w aden sposb pogorszy jego stanu tego byem pewien; ponadto nie znaem niczego, co mogoby mu pomc. Gdy pan Wright prbowa walczy z rozpacz ogarniajc go z powodu nawrotu choroby, ktry nastpi mimo cudownego leku", zdecydowaem si wykorzysta szans i odegra rol znachora. Celowo skamaem, mwic mu, eby nie wierzy w to. co pisz gazety, bo lek mimo wszystko jest niezwykle obiecujcy. Jaka wic spyta jest przyczyna mojego pogorszenia?" Po prostu specyfik w tej postaci utraci swoj si odparem. Jutro prawdopodobnie otrzymamy nowy, doskonale rafinowany produkt o podwjnej mocy, ktry by moe podziaa dwukrotnie silniej ni pierwsze zastrzyki". Wiadomo ta staa si dla pana Wrighta prawdziwym objawieniem. Ciko chory pacjent znw jania optymizmem i chci rozpoczynania wszystkiego od pocztku. Przesunem o kilka dni dat nadejcia przesyki, co sprawio, e pan Wright oczekiwa jej jak zbawienia. Gdy oznajmiem, e niedugo zaczniemy now seri zastrzykw, by peen wiary i prawie wpad w ekstaz. Pierwszy zastrzyk podaem z wielkimi fanfarami i odgrywaniem przedstawienia (w tych warunkach uznaem to za dopuszczalne). Nowy preparat o podwjnej mocy" skada si wycznie z wody. Wyniki eksperymentu byy dla nas zaskakujce, cho skoro go robilimy, musielimy oczekiwa jakich rezultatw. Wydobycie si pacjenta ze stanu agonalnego miao teraz przebieg jeszcze bardziej dramatyczny ni za pierwszym razem. Guzy rozpyny si, znikn pyn w klatce piersiowej, pacjent powrci do pracy zawodowej, a nawet znowu zacz lata. Stanowi w owym czasie okaz zdrowia. Przez ponad dwa miesice nie wystpoway u niego adne objawy. Pniej w prasie ukaza si komunikat AMA (Amerykaskiego Towarzystwa Medycznego): przeprowadzone w caym kraju testy dowiody, e krebiozen nie przedstawia adnej wartoci jako lek na raka". Kilka dni po ukazaniu si tego raportu pana Wrighta ponownie przyjto do szpitala w stanie agonalnym. Utraci wiar, znikna nadzieja. Po dwch dniach umar. Opis osobowoci pana Wrighta, dokonany przez Klopfera i zapisany po badaniu testem Rorschacha, jest nastpujcy (Klopfer, 1957, s. 339): Protok z badania testem Rorschacha sporzdzono, zanim nastpio przejcie od optymizmu do pesymizmu. Odzwierciedla on osobowo, w ktrej wystpuje jak to kiedy okreliem pynna organizacja ego. Wida to w obecnym zachowaniu pacjenta i wielkiej atwoci, z jak najpierw podda si sugestii pyncej z reklamy leku, a pniej sugestiom lekarza podczas celowo

zaplanowanego eksperymentu; nie przejawia oznak ani obrony, ani nawet krytycyzmu. Jego ego po prostu pynie i dlatego caa jego yciowa energia jest wolna wywoaa zatem tak reakcj na lek, ktra wydawaa si czym w rodzaju cudu. Niestety, sytuacja ta nie moga trwa duej, poniewa nie stabilizowao jej dobrze zakorzenione centrum osobowoci, w ktrym dugofalowa perspektywa zapobiegaby katastrofalnym konsekwencjom rozczarowania lekiem. Uywajc symbolicznej analogii, mona powiedzie, e podczas pywania po powierzchni wody pod wpywem optymistycznej autosugestii lub sugestii pacjent zamieni si w ciki kamie i bez walki poszed na dno w chwili, gdy sia owej sugestii przestaa dziaa. Przypadek pana Wrighta a nadto ywo ilustruje sukcesy i poraki prb komunikowania si midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania na obecnym poziomie wiedzy. Jeszcze nic rozumiemy wszystkich istotnych czynnikw, ktre wystpuj w kadej konkretnej sytuacji, i mamy jedynie niejasne pojcie o tym, jak wspomaga niezawodne uzdrawianie. Jak dotd wiemy na ten temat niewiele wicej, ni wiedziano 30 lat temu, gdy pan Wright zaprezentowa swym lekarzom potg optymizmu. Wiemy dzi na przykad, e ukad odpornociowy moe kontrolowa rozwj raka; ulepszajc ten ukad, mona by doprowadzi do zmniejszenia przeze nowotworu. Ukad odpornociowy pana Wrighta by z ca pewnoci pobudzony przez jego wiar w wyleczenie. Nieprawdopodobne tempo, w jakim wraca do zdrowia, sugeruje, e jego ukady autonomiczny i hormonalny byy podatne na sugesti i pomagay mu zmobilizowa ukad krwionony z tak niezwyk skutecznoci, e doszo do usunicia toksycznych pynw i innych pozostaoci szybko malejcego nowotworu. Jak si pniej okae, dzisiaj wiemy wicej o ukadzie limbicznopodwzgrzowym mzgu, ktry jest gwnym cznikiem midzy psychik a ciaem, modulujcym aktywno ukadw odpornociowego, autonomicznego i hormonalnego w odpowiedzi na sugesti psychiczn i autosugesti. Podsumujmy: dowiadczenie pana Wrighta dowodzi, e jego gbokie przekonanie o skutecznoci bezwartociowego leku, jakim by krebiozen, wywoao uzdrawiajcy efekt placebo, spowodowao aktywizacj tych wanie gwnych systemw komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Zaczlimy jednak zanadto wybiega w przd pozwlcie, e najpierw opowiem wam o jeszcze jednym moim nauczycielu. Pozytywne interpretacje Franza Alexandra. wiadomo, podwzgrze i ukad hormonalny Franz Alexander, gwny przedstawiciel medycyny psychosomatycznej, prowadzi pionierskie prace nad powizaniem psychoanalizy z fizjologi (Alexander, 1939/1984). Tych, ktrzy mieli szczcie by jego studentami, uczy, e nie wystarczy po prostu rozumie i analizowa pacjentw. Mia inspirujcy styl wyraania interpretacji freudowskich w pozytywny sposb, ktry wywoywa u pacjentw pewno, wiar i reakcj placebo naturaln form uzdrawiania. Alexander po mistrzowsku interpretowa relacje midzy osobowoci, konfliktem emocjonalnym a ukadem hormonalnym. Podobnie jak Klopfer by darem, ktry Ameryka otrzymaa od Europy, czowiekiem wyksztaconym w europejskiej klasycznej tradycji intelektualnej. Ze swymi doskonale uszytymi garniturami i wypielgnowanymi paznokciami prezentowa si jak patrycjusz. Czasem cichutko stuka tymi paznokciami w st konferencyjny, gdy koledzy w pokoju monotonnie o czym rozmawiali. Rozmowy nie przeszkadzay Alexandrowi, ktry najwyraniej posiada dar spokojnego oddawania si swym przenikliwym wizjom, gdy my bdzilimy gdzie na zewntrz. Tego, e Alexander docenia pozytywne aspekty psychosomatycznej adaptacji nawet do

najtrudniejszych stresorw rodowiskowych, dowodz opisane przez niego kliniczne przykady osb z nadczynnoci tarczycy. Tarczyca jest czci ukadu hormonalnego, wytwarzajc hormony odpowiedzialne za wzrost i metabolizm. Krtkie historie przypadkw pokazuj, e stresy z dziecistwa mog nadmiernie stymulowa procesy wzrostu regulowane przez ten gruczo, czego rezultatem jest przedwczesna, cho nietrwaa dojrzao psychiczna (Alexander, 1950, s. 178-184). Zachwianie poczucia bezpieczestwa w dziecistwie spotyka si powszechnie w historiach zarwno neurotykw, jak i osb zdrowych. Dla ludzi z nadczynnoci tarczycy charakterystyczny jest jednak sposb radzenia sobie z tym zachwianiem. Z powodu opisanych wyej okolicznoci zewntrznych pacjenci tacy nie mog pokona swego niepokoju, zwracajc si o pomoc do rodzicw. Los lub postawy rodzicielskie, tj. utrata jednego lub obojga rodzicw, odrzucenie przez rodzicw, a take konflikty o bardziej zoonej naturze, w ktrych wystpuje poczucie winy, powoduj, e ich potrzeba zalenoci nie jest zaspokojona. W tej sytuacji pacjenci czyni desperackie prby przedwczesnej identyfikacji z jednym z rodzicw zwykle jest to matka (jeli nie mog jej mie, musz si sta taki/taka jak ona, eby si bez niej oby"). Ta przedwczesna identyfikacja przekracza ich moliwoci fizyczne i psychiczne, a rezultatem jest ciga walka z niepokojem i poczuciem zagroenia za pomoc pseudoniezalenoci. [...] Oto przykady przedwczesnego pragnienia samowystarczalnoci, manifestowanego przez aktywny udzia we wspieraniu rodziny lub opiece nad modszym rodzestwem. B.R., 13-letnia biaa dziewczynka, opisywana przez swoj matk jako maa staruszka", poniewa jest nad wiek dojrzaa, posuszna i godna zaufania. Gdy miaa sze lat, nauczya si gotowa i od tego czasu szykowaa posiki oraz pomagaa w pracach domowych. Ilekro jej matka chorowaa, dziewczynka sprztaa dom i opiekowaa si ca rodzin. Wobec swego modszego brata odgrywaa rol drugiej matki. H.D., 35-letni kawaler, najmodszy z omiorga dzieci, jest jedynym yjcym potomkiem pci mskiej. Dwaj starsi bracia umarli: jeden majc dwa, drugi trzy lata, kolejny brat umar w domu w tydzie po narodzinach pacjent mia wwczas dwa lata. Jego purytaski ojciec szorstkim i bezosobowym traktowaniem innych maskowa wasn sabo i brak poczucia bezpieczestwa. Zachowywa si pozornie wylewnie wobec dzieci, dopki byy one bezradnymi niemowltami; jednak gdy zaczy chodzi i mwi, wymaga od nich dorosego zachowania. Swoj on lekceway za to, e urodzia nielubne dziecko (najstarsz siostr pacjenta), bdc nastolatk, a on sam polubi j z litoci. ona nie potrafia si mu przeciwstawi. Gdy pacjent by may, matka pracowaa w rodzinnym sklepie, a ojciec postara si, by ani ona, ani starsze siostry nie powicay chopcu zbyt wiele uwagi. Po tym jak H.D. rozpocz nauk w pierwszej klasie, ojciec upar si, eby nikt mu ju odtd nie czyta bajek, poniewa powinien to robi sam. Na chopca stale wywierano nacisk, by zachowywa si jak dorosy, a w dodatku wci ograniczano jego aktywne poszukiwanie wasnych zainteresowa. E.B., 24-letnia, niezamna, ciemnoskra kobieta, jako dziecko niezwykle uzdolniona, czynia zdumiewajco szybkie postpy w latach szkolnych. Bya bardzo sumienna, nigdy nie chodzia na wagary. Jej matka bya nauczycielk, kobiet niezwykle pikn i inteligentn". Pacjentka najwyraniej z ni rywalizowaa, cho nigdy otwarcie nie wyraaa swej wrogoci. Gdy matka zachorowaa, E.B. wzia na siebie odpowiedzialno za dwie modsze siostry i zacza im matkowa. Nawet podczas swej nauki w college'u wspieraa je finansowo. Zawsze samowystarczalna i ogromnie ambitna, ograniczaa lub wypieraa wikszo swych kobiecych potrzeb po to, by osiga cele intelektualne. Alexander uwaa, e stres psychiczny w jaki sposb oddziauje na podwzgrze, ktre z kolei poprzez przysadk i tarczyc stymuluje cay ukad hormonalny. Podwzgrze stanowi pomost

pomidzy psyche i soma i by moe jest miejscem, gdzie zlokalizowana jest wiadomo. W wydanej przez Alexandra i Frencha ksice (1948, s. 70) R, Grinker z uznaniem cytuje pogld S. Inghama (1938): Neurologiczna koncepcja wiadomoci mwi, e jest to stan aktywizacji caego ukadu nerwowego, a w szczeglnoci mzgu. Stan ten przybiera jakociowo rne formy: od najwyszego stopnia pobudzenia psychicznego do cakowitego braku aktywnoci, jak np. podczas piczki lub narkozy. Chocia wszystkie czci mzgu mog bra udzia w procesach psychicznych zachodzcych w stanie wiadomoci, to okazuje si, e wszelkiego rodzaju aktywno psychiczna zaley od normalnego funkcjonowania grup neuronw w obrbie prymitywnego midzymzgowia (czyli w podwzgrzu). Normalne cykle snu i czuwania s dowodem fizjologicznej aktywnoci tego mechanizmu. Gdyby okazao si, e energia wyzwalana w midzymzgowiu jest wystarczajco dua, by zaktywizowa ca reszt ukadu nerwowego w zakresie zjawisk psychicznych, mona by postulowa, e centrum wiadomoci znajduje si wanie w tym obszarze. Istnieje wiele dowodw klinicznych i eksperymentalnych przemawiajcych za tym pogldem. Z pewnoci nie przypadkiem inne, prymitywne funkcje ukadu nerwowego, zwizane z procesami wegetatywnymi, instynktami i emocjami, okazay si zalene od struktur w obszarze podstawy mzgu, ktre znajduj si bardzo blisko regionw uznawanych za centrum wiadomoci. Zastosowanie tej koncepcji wiadomoci w psychiatrii wydaje si oczywiste wszak jakociowe zmiany wiadomoci pojawiaj si w zaburzeniach zachowania zwizanych z inteligencj, emocjami i dziaaniami instynktownymi. Cho pogld ten dla naszych nowoczesnych uszu brzmi zapewne nieco osobliwie, mona go uzna za wczesn, psychobiologiczn prb stworzenia koncepcji wiadomoci i komunikacji midzy psychik a ciaem. W nastpnym rozdziale postaram si go uwspczeni, mwic o wiadomoci jako procesie transdukcji informacji. Alexander wysoko sobie ceni prace fizjologa Cannona, ktry przeprowadzi wiele pionierskich bada z zakresu medycyny psychosomatycznej, szczeglnie dotyczcych psychobiologicz-nych podstaw pozornie dziwacznych zbiegw okolicznoci, takich jak mier voodoo (wudu). mier voodoo a ycie! Zesp rezygnacji a autonomiczny ukad nerwowy Walter Cannon, uwaany za najbardziej twrczego i kompetentnego fizjologa swoich czasw, relacjonuje nastpujce przypadki mierci voodoo (1957, s. 183-184): Doktor S. M. Lambert ze sub medycznych Fundacji Rockefellera dla zachodniego Pacyfiku napisa mi, e kilkakrotnie mia okazj zetkn si z wypadkami mierci ze strachu. W jednym przypadku nastpio zdumiewajce wyzdrowienie. W misji Mona Mona (pnocny Queens-land) mieszkao wielu tubylcw neofitw, a na jej peryferiach ya grupa nie nawrconych, wrd nich pewien Nebo sawny znachor i czarownik. Jeden z nawrconych imieniem Rb by gwnym pomocnikiem misjonarza. Gdy Lambert zjawi si na terenie misji, dowiedzia si, e Rb le si czuje i e misjonarz pragnie, by doktor go zbada. Lekarz zrobi to i okazao si, e mczyzna nie ma ani gorczki, ani innych objaww choroby, nie uskara si te na bl. Jednak co zdumiao lekarza wygldao na to, e Rb jest ciko chory i bardzo osabiony. Misjonarz powiedzia Lambertowi, e Nebo skierowa w stron Roba ko, a pacjent by przekonany, e rezultatem tego bdzie jego mier. Lekarz i misjonarz zdecydowali si odwiedzi Nebo i zagrozili mu, e jeli cokolwiek przydarzy si Robowi, on i jego ludzie zostan wypdzeni ze swego terytorium. Czarownik natychmiast zgodzi si pj z nimi do chorego. Pochyli si nad nim i oznajmi, e to, co si wydarzyo, byo pomyk, zwykym artem i e tak naprawd nikt nie celowa w niego koci. Poprawa stanu pacjenta pisze doktor Lambert nastpia od razu; jeszcze tego samego wieczoru Rb wrci do pracy, znw szczliwy i peen si fizycznych. A oto zakoczenie mniej szczliwe:

Doktor Lambert [...] napisa mi o dowiadczeniu doktora Clarka, zwizanym z Kanakami, ktrzy pracowali na plantacji cukru w pnocnym Queenslandzie. Pewnego dnia do szpitala przyszed jeden z nich i powiedzia, e za kilka dni umrze, bo rzucono na niego czar i nie mona nic zrobi, by temu zapobiec. Lekarz zna ju troch tego czowieka. Zbada go bardzo dokadnie (z badaniem stolca i moczu wcznie), ale wyniki byy prawidowe. Mimo to pacjent pooy si do ka i zacz stopniowo sabn. Lekarz wezwa wic przywdc Kanakw do szpitala, by ten doda otuchy choremu. Gdy jednak wdz zjawi si przy ku i obejrza pacjenta, odwrci si do Clarka ze sowami: Tak, doktorze, to koniec, on umrze" (to znaczy on umrze niebawem). Nastpnego ranka o godz. 11 mczyzna zmar. Cannon (1942, 1963) wywnioskowa, e powodem mierci voodoo jest wzmoony i przeduajcy si stres psychiczny, zwizany z wiar w to, e czowiek znajduje si pod dziaaniem czarw znachora. Prawdziw fizjologiczn przyczyn jest za nadmierne pobudzenie ukadu sympatycznego. Cannon by przekonany, e mier voodoo jest moliwa tylko w warunkach zupenej niewiedzy i braku poczucia bezpieczestwa, ktre wystpuj wrd plemion tubylczych yjcych w wiecie penym duchw. W nowszym opracowaniu dotyczcym problemu nagej mierci pod wpywem stresu psychicznego Engel (1978) wysun podobn hipotez, przypisujc mier gwatownym przemieszczeniom oddziaywa sympatycznych i parasympatycznych na ukad sercowo-naczyniowy". Engel (1968) uwaa, e ten biologiczny wzorzec reagowania w nagych sytuacjach" staje si zgubny, gdy czowiek czuje, e nie jest w stanie poradzi sobie z sytuacj i straci nadziej na jakkolwiek zmian lub pomoc z innego rda. Umiera zatem z powodu ostrego zespou rezygnacji i poddania si. W najnowszym przegldzie tych zagadnie R. Hahn (1985) tak opisuje relacje midzy mierci voodoo, autonomicznym ukadem nerwowym a doborem tubylczych uzdrowicieli (s. 182): B. Lex (1974) podobnie wyjania patogenez mierci voodoo i leczenie za pomoc rytuaw uzdrowicielskich w terminach trjfazowego zestrajania" sympatycznych i parasympatycznych procesw autonomicznego ukadu nerwowego. Sugestia przechodzi przez obniony prg sdu analitycznego w stron tego wyniku, ktry jest sugerowany. Lex wyjania rwnie, dlaczego tradycyjne systemy medyczne wymagay, aby uzdrowiciele przeszli kiedy przez to, co maj leczy. Ich wczeniejsza choroba daje im zarwno wiedz z pierwszej rki, jak i wyczulenie na wybryki autonomicznego ukadu nerwowego. Jak zobaczymy w kolejnych rozdziaach tej ksiki, autonomiczny ukad nerwowy ze swymi dwoma gaziami: sympatyczn (ktra wzmaga czstotliwo akcji serca, oddychanie, cinienie krwi, napicie mini itd.) i parasympatyczn (ktrej oglnie relaksujce dziaanie zmniejsza wpyw ukadu sympatycznego) jest w rzeczywistoci jednym z gwnych systemw komunikacji midzy psychik a ciaem i podstaw efektu placebo w chorobie i w powrocie do zdrowia. Uzdrowicielskie serce i psychika. Pozytywne emocje Nonrtana Cousinsa Jak dotd w rozdziale tym pokazalimy, e negatywne okolicznoci yciowe i postawy mog prowadzi do choroby i mierci poprzez psychologiczn modulacj ukadw autonomicznego, hormonalnego i odpornociowego. Wraliwi lekarze zawsze wiedzieli, e prawdziwe jest rwnie twierdzenie odwrotne, a mdrzy obserwatorzy w wikszoci kultur zdawali sobie spraw, e pozytywne nastawienie moe mie zbawienny wpyw na leczenie najpowaniejszych nawet chorb. Nikt w amerykaskiej literaturze nie zrobi wicej dla ukazania tej prawdy ni Norman Cousins, ktry w swych dwch ksikach: Anatomy ofan Illness (Anatomia choroby) i The Healing Heart (Uzdrowicielskie serce) poda wiele popartych dokumentami, wzruszajcych przykadw z wasnego ycia. Jego osobisty kontakt z uzdrawianiem za porednictwem psychiki rozpocz si, gdy mia dziesi lat. Wwczas to na skutek bdnej diagnozy posano go na sze miesicy do sanatorium

dla chorych na grulic. Pozostawiony sam sobie razem z kolegami-pacjentami odkry metod pozytywnego nastawiania si i uzdrawiania, ktr tak opisuje (1979, s. 155-156): Najciekawsze byo dla mnie to, e ju bardzo wczenie pacjenci podzielili si na dwie grupy: tych, ktrzy byli pewni, e przezwyci swj stan i bd mogli wrci do normalnego ycia, oraz tych, ktrzy poddali si dugotrwaej i nieuleczalnej chorobie. Ci z nas, ktrzy byli optymistami, stali si dobrymi przyjacimi, organizowali sobie rne twrcze zajcia i niewiele mieli wsplnego z tymi, ktrzy pogodzili si z myl o najgorszym. Kiedy do szpitala przychodzili nowi pacjenci, robilimy co w naszej mocy, by ich zwerbowa do siebie, zanim zacza dziaa ponura brygada. Nie mg nie robi wraenia fakt, e wrd chopcw z mojej grupy znacznie wyszy by procent zwolnionych w stanie dobrym" ni wrd dzieci grupy drugiej. Ju w wieku dziesiciu lat miaem skonno do filozofowania, staem si wic wiadomy potnej mocy, jak w walce z chorob dysponuje psychika. Lekcja na temat nadziei, ktr wtedy dostaem, wywarta znaczcy wpyw na mj powrt do zdrowia (bytem ju wtedy dorosy) oraz na przekonanie o wartoci ycia, ktre od tego czasu ywi. Ukoronowaniem tych jego wczesnych dowiadcze yciowych, dotyczcych roli optymizmu i twrczoci, bya praca redaktora w jednym z czoowych periodykw amerykaskich The Saturday Review" oraz objte ostatnio stanowisko wykadowcy w School of Medicine UCLA. Szczegowo udokumentowany przypadek wyzdrowienia Cousinsa (1979) z artretycznej i reumatoidalnopodobnej kolagenozy tkanek cznych (diagnozowanych jako zesztywniajce zapalenie staww krgosupa) dziki podawaniu sobie duych dawek dobrego humoru (gwnie w postaci starych filmw braci Mara i powtrek Candid Camera" Allena Funta) staje si obecnie czci nowego stylu leczenia. Na temat jego pniejszego powrotu do zdrowia po ataku serca, w ktrym wystpi zarwno zawa, jak i niewydolno zastoinowa, dyskutowali kardiolodzy oraz inni lekarze, ktrzy go leczyli. Wrd czynnikw odgrywajcych istotn rol w autoterapii Cousinsa wymienili oni: 1. Brak paniki w obliczu rzeczywicie powanych objaww ataku serca (panika jest czci syndromu emocjonalnego, ktry zabija ofiary mierci voodoo). 2. Niewzruszone zaufanie do zdolnoci ciaa, ktre potrafi wykorzysta wasn wiedz w celu wspomagania uzdrawiania. 3. Nieustannie dobry humor i pogod ducha, ktre stworzyy pomylny, leczniczy klimat dla pacjenta i personelu szpitala. 4. Przejmowanie penej wspodpowiedzialnoci za wyzdrowienie dziki ustaleniu bliskich, partnerskich relacji z lekarzami. 5. Koncentracj na twrczoci i znaczcych celach, ktre sprawiy, e mia po co walczy o zdrowie i ycie. Cousins podsumowa swoje osobiste dowiadczenia z uzdrawianiem, zwracajc uwag na fakt, e pozytywne postawy i emocje mog wpywa na biochemi ciaa i w ten sposb sprzyja modoci i zdrowiu. Pozytywne postawy i emocje s istot dobrego samopoczucia i efektu placebo. Jake trafna jest uwaga: Placebo to lekarz, ktry jest w nas" (Cousins, 1979, s. 69). To zdanie odzwierciedla gbok zmian, jaka zasza od czasw, gdy placebo uwaano za czynnik zakcajcy. A teraz przyjrzyjmy si bliej temu, co nowe badania nad efektem placebo mog nam powiedzie o komunikacji midzy psychik a ciaem oraz o uzdrawianiu. 55-procentowy efekt placebo

W tym samym czasie, gdy pionierzy medycyny psychosomatycznej wizali ze sob anegdotyczne doniesienia, ktre wczeniej opisaem, przeprowadzono bardziej obiektywne badania naukowe typu podwjnie lepa prba (ang. double-blind; w badaniach tych ani lekarze, ani pacjenci nie wiedz, kto dostaje prawdziwy lek, a kto placebo). Analiz i przegld pitnastu takich bada Beecher (1959) koczy wnioskiem, e 35% pacjentw, u ktrych wystpoway najrniejsze rodzaje blu pooperacyjnego, doznawao znaczcej ulgi po otrzymaniu placebo (obojtny lek lub pastylki cukrowe). W nowszym opracowaniu (Evans, 1985) wnioski te potwierdzio jedenacie bada typu podwjnie lepa prba, w ktrych 36% pacjentw doznao przynajmniej 50-procentowej ulgi po zayciu placebo. W najdokadniej kontrolowanych badaniach klinicznych u okoo 1/3 pacjentw wystpia 50-procentowa ulga. W odpowiednich warunkach medycznie obojtne placebo jest w stanie wzbudzi wiar i nadziej na poziomie psychologicznym. To udostpnia i aktywizuje prawdziwe mechanizmy uzdrawiania, nazywane obecnie przez niektrych efektem placebo. w efekt placebo nie ogranicza si tylko do umierzania blu. Czynniki psychosomatyczne wymieniono w przypadku nastpujcych problemw medycznych (pkt 1-3), procedur terapeutycznych (pkt 4-6), a nawet w oczekiwaniu na otrzymanie pomocy (pkt 7): 1. Nadcinienie, bl serca, liczba krwinek, ble gowy, powikszone renice (zwizane z autonomicznym ukadem nerwowym); 2. Czynno wydzielnicza nadnerczy, cukrzyca, wrzody, czynno wydzielnicza i motoryka przewodu pokarmowego, zapalenie okrnicy, antykoncepcja doustna, bl menstruacyjny, nadczynno tarczycy (zwizane z ukadem hormonalnym); 3. Zwyke przezibienie, gorczka, szczepienia, astma, stwardnienie rozsiane, reumatoidalne zapalenie staww, brodawki, nowotwr (zwizane z ukadem odpornociowym); 4. Leczenie chirurgiczne (np. z powodu angina pectoris czy blu serca); 5. Korzystanie z aparatury opartej na biologicznym sprzeniu zwrotnym i z wszelkiego rodzaju urzdze; 6. Terapia psychologiczna, np. warunkowanie (systematyczna desen-sytyzacja), i by moe wszelkie formy psychoterapii; 7. Umawianie si z lekarzem na wizyt. Referujc te badania, wikszo naukowcw (White, Tursky i Schwartz, 1985) dochodzi do wniosku, e reakcja na podanie placebo, zademonstrowana w tak szerokim zakresie zarwno problemw medycznych, jak i procedur leczenia, musi by istotnym skadnikiem oglnym wszelkich sytuacji klinicznych" (Wickramasekera, 1985). Jednym z najbardziej pouczajcych, nowszych opracowa jest praca Fredericka Evansa, psychologa, ktry wykona wiele oryginalnych eksperymentw w interesujcej nas dziedzinie. Evans zgromadzi mnstwo danych, ktre miay mu umoliwi odpowied na dwa podstawowe pytania dotyczce dziaania placebo w rnych sytuacjach medycznych (1985, s. 215): 1. Jak silny jest efekt placebo, jeli chodzi o jego skuteczno kliniczn? 2. Do jakiego stopnia w efekcie placebo porednicz werbalne i poza-werbalne czynniki zwizane z oczekiwaniami? Aby odpowiedzie na pierwsze pytanie (kliniczna skuteczno efektu placebo), Evans przestudiowa wyniki bada typu podwjnie lepa prba nad lekami umierzajcymi bl, poniewa stanowiy one najliczniejsz grup dokadnie kontrolowanych prac eksperymentalnych. Jak wida w zaczonej ramce, skuteczno nie znanego leku umierzajcego bl okrela si przez obliczenie

wspczynnika jego sprawnoci. Efekt placebo okaza si niezwykle konsekwentny przecitnie wynosi okoo 55% efektu leczniczego wszelkich przebadanych lekw umierzajcych bl. Oznacza to, e cho morfina znieczula o wiele silniej ni aspiryna, to za 55% mocy kadego leku odpowiada efekt placebo. Evans tak pisze o tym (1985, s. 223): Innymi sowy, efektywno placebo w porwnaniu ze standardowymi dawkami rnych rodkw umierzajcych bl w warunkach podwjnie lepej prby wydaje si stosunkowo staa. Oto zatem prawdziwie godna uwagi i niepowtarzalna charakterystyka kadego czynnika terapeutycznego! Efektywno placebo jest proporcjonalna do widocznej efektywnoci aktywnego czynnika umierzajcego bl. Ramka 1. Porwnanie efektywnoci placebo i lekw umierzajcych bl Obliczanie wskanika efektywnoci leku dla oszacowania efektywnoci placebo w porwnaniu z lekami umierzajcymi bl Wskanik efektywnoci leku umierzajcego bl: redukcja blu za pomoc nie znanego leku --------------------------------------------------------------------------redukcja blu za pomoc znanego leku (zwykle morfiny) Kryterium blu: Redukcja blu o 50% (porwnanie jego siy pocztkowej z si po leku) lub: Redukcja blu o 50% na skali szacunkowej (zwykle 10- lub 5-punktowej) Wskanik efektywnoci placebo dla morfiny (uredniony dla 6 bada podwjnie lepej prby, nie skrzyowanych): redukcja blu za pomoc placebo ----------------------------------------------- = 56% redukcja blu za pomoc morfiny Wskanik efektywnoci placebo, porwnujcy placebo oraz: morfin, aspiryn, darvon, kodein i zomax (pochodzi z dostpnych i opublikowanych bada single-trial, podwjnie lepej prby) Liczba bada podwjnie lepej prby 6 9 2 2 3 Efektywno placebo dla: morfiny aspiryny darvonu kodeiny zomaxu % 56 54 54 56 55

Za zgod autora (Evans, 1985) Warto zauway, e ten 56-procentowy wskanik efektywnoci nie ogranicza si do sytuacji, gdy porwnujemy placebo z lekami umierzajcymi bl. To samo odkryto rwnie w badaniach typu

podwjnie lepa prba nad niefarmakologicznymi technikami leczenia bezsennoci (wynik z 13 bada 58%) oraz lekami psychotropowymi do leczenia depresji, takimi jak tricyclis (w 93 badaniach opisanych przez Morrisa i Beecha, 1974 59%) czy lit (w 13 badaniach opisanych przez Mariniego, Shearda, Bridgesa i Wagnera, 1976 62%). Wyglda wic na to, e efektywno placebo jest rwna 55-60% efektywnoci aktywnych lekw, niezalenie od ich mocy. Wniosek z tych bada jest nastpujcy: w wielu, jeli nie we wszystkich, procedurach leczniczych wystpuje 55-procentowy efekt placebo. Tak spjna warto efektu placebo sugeruje te, e istnieje jaki wsplny, podstawowy mechanizm lub proces, ktry odpowiada za komunikacj midzy psychik a ciaem i uzdrawianie, niezalenie od problemu, symptomu czy choroby. To przypomina nam drugie pytanie Evansa, ktre dotyczyo stopnia, w jakim w efekcie placebo porednicz werbalne i pozawerbalne czynniki zwizane z oczekiwaniami. Evans omawia trzy takie czynniki: (1) sugestie (lub hipnoz): (2) redukcj niepokoju; (3) oczekiwania zwizane z kulturowym lub medycznym systemem przekona. Kiedy przypuszczano, e efekt placebo i sugestia to zjawiska dokadnie tego samego rodzaju. Jednak z rnych, dobrze kontrolowanych eksperymentw porwnujcych efekt placebo z sugesti hipnotyczn wynika zaskakujcy wniosek, e midzy tymi dwoma czynnikami nie ma ani korelacji, ani zwizku (Evans, 1977, 1981; Orne, 1974; McGlashan, Evans i Orne, 1969). W warunkach laboratoryjnych okazuje si, e sugestia hipnotyczna i efekt placebo dziaaj w wyniku odmiennych mechanizmw i na rnych poziomach reakcji. Niektrzy interpretuj te rnice w ten sposb: reaktywno hipnotyczna jest specyficzn, wrodzon cech, umiejtnoci, ktra jest zdolna uruchamia lub zmienia wasne wzorce komunikacji midzy psychik a ciaem z uyciem tylko i wycznie sugestii hipnotycznej. Efekt placebo jest natomiast bardziej oglnym i automatycznym sposobem komunikacji midzy psychik a ciaem, w ktrym wykorzystuje si metody uzdrawiania ciaa, by zredukowa niepokj i wspomaga proces dochodzenia do zdrowia dziki uruchomieniu bardzo silnych oczekiwa kulturowych i wiary w powodzenie terapii. Inni badacze, o ktrych opowiemy w nastpnym rozdziale, sdz, e chocia efekt hipnotyczny i placebo wydaj si rne, jeli chodzi o to, jak s udostpniane na poziomie spoeczno-kulturowym, to oba s podobnymi w istocie rzeczy sposobami twrczej aktywnoci psychicznej na poziomie psychobiologicznym, na ktrym ich porednikiem jest prawa pkula mzgowa. Zagadnienia poruszane w tym rozdziale s zoone. Ich implikacje bd wczone w ogln teori komunikacji i uzdrawiania za pomoc coraz bardziej zrozumiaych odson w kolejnych rozdziaach. Na razie wystarczy zapamita, e przynajmniej u 1/3 populacji ludzi konsekwentnie wystpuje 55procentowy efekt placebo, ktry jest skutecznym skadnikiem wielu rnych lekw i procedur terapeutycznych stosowanych w leczeniu schorze psychofizjologicznych. Powszechno, z jak ten uzdrowicielski efekt pojawia si w rozmaitych warunkach, wiadczy o tym, e mamy tu do czynienia ze wsplnym mechanizmem lub powizaniem komunikacyjnym midzy psychik a ciaem. W dwch nastpnych rozdziaach zobaczymy, e najbardziej rzucajc si w oczy struktur anatomiczn, ktra mogaby by miejscem spotkania ciaa i psychiki, jest ukad limbicznopodwzgrzowy. Jest on unikatowym, psychofizjologicznym kanaem komunikacyjnym midzy oczekiwaniami i procesami twrczymi psychiki a fizjologicznymi komponentami emocji. Ukad ten stanowi wsplny mianownik umoliwiajcy pojawienie si efektu placebo w takich pozornie odmiennych okolicznociach, jak naiwna wiara sympatycznego pana Wrighta, negatywne oczekiwania ofiar voodoo i prawdziwe uzdrowienie zachodzce dziki pozytywnym interpretacjom (wedug Alexandra) czy pozytywnym emocjom (wedug Cousinsa).

Wstecz / Spis Treci / Dalej 2 TRANSDUKCJA INFORMACJI W UZDRAWIANIU I HIPNOZIE Pojcie transdukcji odnosi si do przeistaczania czy transformacji energii lub informacji z jednej formy w inn. Wiatrak zamienia energi wiatru na energi mechaniczn obracajcych si skrzyde. Jeli t mechaniczn energi skrzyde wprowadzimy do generatora, bdzie ona przeistoczona w energi elektryczn, ktr z kolei mona zamieni na energi wietln arwki. Typowe kliniczne zastosowanie biologicznego sprzenia zwrotnego polega na tym, e energia biologiczna napicia mini jest przemieniana w widzialn informacj dostarczan przez urzdzenie pomiarowe, ktra umoliwia podmiotowi regulowanie tonusu miniowego. Te przykady oraz podstawowe pojcia teorii informatycznych, komunikacyjnych i cybernetycznych stay si podstaw pogldu, e cae ycie biologiczne jest systemem transdukcji informacji. Dzieje ewolucji koncepcji transdukcji informacji jako podstawowego zagadnienia psychobiologii i hipnozy pokazuje tabela 1. Dla celw tej ksiki dogodnie bdzie rozpocz nasz przegld od koncepcji Bernheima, ktry powszechnie uwaany jest za jednego z ojcw hipnoterapii. Oto fragment, w ktrym Bernheim przedstawi swj pogld na hipnoterapi, uznajc j za proces przeksztacania otrzymanej idei w czyn" (Bernheim, 1886, s. 137-138): Jedno jest pewne: u osb hipnotyzowanych, ktre s podatne na sugesti, wystpuje osobliwa zdolno przeksztacania otrzymanej idei w czyn. W normalnych warunkach kada sformuowana idea jest kwestionowana przez umys. Wraenie jest odbierane przez orodki korowe, nastpnie rozprzestrzenia si do komrek przylegajcych zwojw i pobudza ich specyficzn aktywno. Pniej do gry wczaj si inne zdolnoci wyzwalane przez substancj szar mzgu, wraenie zostaje dokadnie opracowane, zarejestrowane i zanalizowane w wyniku zoonego procesu psychicznego, ktry koczy si jego przyjciem lub neutralizacj jeli bdzie jaka przyczyna, umys postawi mu weto. U osoby hipnotyzowanej odwrotnie: przeksztacenie myli w dziaanie, czucie, ruch lub wyobraenie dokonuje si tak szybko i aktywnie, e nie ma czasu, by zadziaa zakaz intelektualny. Gdy umys interweniuje, styka si z faktem ju dokonanym, ktry jest ze zdziwieniem rejestrowany i ktry potwierdza rzeczywisto, a adna pniejsza interwencja nie moe mu przeszkodzi. Jeeli powiem osobie hipnotyzowanej: Twoja do ma by zamknita", mzg wcieli t ide w czyn od razu, gdy tylko bdzie ona sformuowana. Odruch natychmiast przenosi si z orodka korowego, gdzie odebrano rozkaz wprowadzony poprzez nerw suchowy, do orodka motorycznego, z ktrego wywodz si nerwy powodujce zaciskanie doni, i dochodzi do skurczu mini. I oto mamy wzmoenie ideomotorycznej pobudliwoci odruchowej, ktrej efektem jest niewiadoma transformacja myli w ruch, zachodzca bez udziau woli. To samo dzieje si, gdy mwi hipnotyzowanemu: Swdzi ci w nosie". Idea wprowadzona za porednictwem suchu jest odzwierciedlona w orodku czucia wchowego, gdzie pobudza wraliwy obraz pamiciowy takiego swdzenia, ktry by tam wdrukowany przez poprzednie wraenia i pozosta w ukryciu. Przywoane w ten sposb wspomnienie czucia moe by tak silne, e wywoa kichnicie. Tu rwnie mamy do czynienia ze wzmoeniem ideosensorycznej pobudliwoci odruchowej, ktrej efektem jest niewiadoma transformacja myli w czucie czy te obraz czuciowy. W ten sam sposb dochodzi w nastpstwie sugerowanej idei do powstania obrazw wzrokowych, suchowych i smakowych. Mechanizm sugestii mona zatem oglnie zdefiniowa jako zwikszenie odruchowej pobudliwoci ideomotorycznej, ideoczuciowej i obrazowej.

Tabela 1. Ewolucja koncepcji transdukcji informacji jako podstawowego zagadnienia psychobiologii i terapii Badacze Bemheim (1886) Selye (1936, 1982) Koncepcja Odruch ideomotoryczny i ideoczuciowy przemienia sugesti hipnotyczn w proces somatyczny. Transdukcja informacji za porednictwem hormonw stresu, wydzielanych przez o podwzgrzowo-przysadkowonadnerczow, to podstawowy mechanizm zaburze psychosomatycznych. Doznanie psychiczne jest przemieniane w psychofizjologie emocji przez ukad limbiczno-podwzgrzowy i struktury pokrewne.

Papez (1937)

E. Scharrer i B. Scharrer (1940) Centralny ukad nerwowy kontroluje przekaniki hormonalne za Harris (1948) porednictwem podwzgrza. Moruzzi i Magoun (1949) Shannon i Weaver (1949) Wiener (1948) Meyers Sperry (1953) i Sperry (1964) Olds i Milner (1954) Delgado, Roberts i Miller (1954) Jouvet (1973, 1975) Ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy (ARAS) dziaa na ukad limbiczno-podwzgrzowy, stymulujc czuwanie. Matematyczna teoria komunikacji. Cybernetyczna koncepcja ycia jako systemu transdukcji informacji. wiadomo powizana z lew i praw pkul mzgow, ktre gdy poczenia neuronowe midzy nimi zostan przerwane funkcjonuj niezalenie. Odkrycie orodkw karania i nagradzania w ukadzie limbicznopodwzgrzowym. Sen paradoksalny lub marzenie senne jako proces integracji zachowania za porednictwem ukadw korowego i limbicznopodwzgrzowego . Hipnoza moe modulowa psychofizjologiczne mechanizmy ukadu odpornociowego. Ukad czoowo-limbiczny integruje funkcje planujce przedniej kory czoowej z ukadem limbiczno-podwzgrzowym. Transdukcja informacji to podstawowy problem psychobiologii. Zaburzenia psychosomatyczne s funkcj transdukcji informacji midzy psychik a ciaem, w ktrej udzia bierze ukad limbicznopodwzgrzowo-przysadkowy. Informatyczne podejcie do hipnozy obejmuje transdukcj informacji semantycznej w form, ktr mona dekodowa somatycznie. Badania psychoneuroimmunologiczne pokazuj, jak podwzgrze poredniczy w komunikacji miedzy psychik a ukadem odpornociowym.

Black (1963, 1969) Nauta (1964) Delbruck (1970) Weiner (1972, 1977)

Bowers (1977)

Ader (1981)

Mishkin (1982)

Informacja czuciowa jest magazynowana i wczana w obszary kojarzenia midzymodalnego w ukadzie limbicznopodwzgrzowym.

Cho sowa Bernheima brzmi dzi nieco starowiecko, trafnie opisa on transdukcj informacji jako podstawowy proces hipnoterapii. Waciwie we wszystkich wspczesnych zastosowaniach komunikacji midzy psychik a ciaem prbuje si wspomaga proces przemiany sw, obrazw, odczu, myli, przekona i oczekiwa w uzdrawianie, w procesy fizjologiczne ciaa. Nowoczesne badania nad hipnoz zapocztkowali: Hull (1933), Erickson [Zobacz te cztery tomy The Collected Works of Milion H. Erickson on Hypnosis (Prace zebrane Miltona H. Ericksona o hipnozie), gdzie znale mona szeroki przegld bada tego autora na przestrzeni piciu dziesicioleci (Erickson, 1980)] i Hilgard (1977). Zainspirowali oni nowe pokolenie naukowcw (Fromm i Shor, 1979; Sheehan i Perry, 1976), ktre opracowao metodologi bada obiektywnych, prowadzcych do informatycznej interpretacji pogldw na zjawiska hipnoterapeutyczne. Na przykad Stephen Black w swej pionierskiej pracy Mind and body (Psychika i ciao; 1969) zaj si modulujcym wpywem hipnozy na psychofizjologiczne mechanizmy ukadu odpornociowego, a jego jednoczenie filozoficzny i eksperymentalny stosunek do problemu zosta podporzdkowany teorii informacji. Bowers w nastpujcy sposb podsumowa informatyczny pogld na hipnoz (1977, s. 231): [...] Tendencja do dzielenia czynnikw etiologicznych choroby na psychiczne i somatyczne, cho heurystyczna dla wielu celw, utrwala przynajmniej implicite dualizm psychosomatyczny, ktry przez cae stulecia opiera si racjonalnym rozwizaniom. Moliwe, e tak naprawd potrzeba nam nowego sformuowania starego problemu sformuowania, ktre nie bdzie z gry zakada istnienia potnej przepaci midzy oddzielnymi rzeczywistociami" psychiki i ciaa. Jeden z pomysw na ponowne sformuowanie tego zagadnienia wie si z koncepcj informacji. Cae ciao ludzkie mona uzna za sie sprzonych systemw informacyjnych: genetycznych, odpornociowych, hormonalnych itd. Kady z tych systemw ma swj wasny kod, a transmisja informacji midzy nimi wymaga pewnego rodzaju przetwornika, ktry umoliwia przeoenie kodu jednego systemu, np. genetycznego, na kod innego systemu, np. odpornociowego. Z kolei psychika ze swoj zdolnoci do symbolizowania w formie jzykowej i pozajzykowej moe by uwaana za rodek kodowania, przetwarzania i transmitowania informacji zarwno w obrbie osobowoci, jak i na zewntrz niej. Skoro wic przetwarzanie i transmitowanie informacji jest waciwoci psyche i sama, to podstawowe pytanie psychosomatyki bdzie brzmie nastpujco: w jaki sposb informacja odbierana i przetwarzana na poziomie semantycznym jest przeksztacana w informacj, ktr mona odebra i przetworzy na poziomie somatycznym i odwrotnie? Pytanie to brzmi chyba sensowniej ni owo wczeniejsze, ktre nim zastpiono. Niektrzy co bardziej zorientowani badacze zaczynaj je ju zadawa. Podczas II Konferencji nt. Psychofizjologiczne aspekty raka" Jonas Salk tak skomentowa interesujcy referat Shandsa (1969): Jzyk ludzki jest wyspecjalizowan form komunikacji. Pan od razu po nim przeskoczy do poziomu molekularnego. Ciesz si, e tak si stao, bo istniej tu pewne paralele oba te poziomy wyraaj formy komunikowania si. Kod musi by przetumaczony [...]" Niestety, daleko nam jeszcze do rozumienia zoonych mechanizmw, ktre pozwalaj przenosi informacj z poziomu semantycznego na somatyczny. Mechanizmy takie na pewno istniej, a zarwno wybirczy, jak i specyficzny wpyw sugestii na struktur i funkcjonowanie ciaa zosta chyba niele udokumentowany. Uwaam, e zdolno do poddania si gbokiej hipnozie jest wan zmienn w procesie transdukcji wykazalimy ju, e sugestia ma najsilniejszy wpyw

leczniczy na osoby podatne na gbok hipnoz. W cigu dziesiciu lat, ktre miny od napisania tych sw, w interesujcej nas dziedzinie dokona si znaczny postp. W nastpnych czciach tego rozdziau przyjrzymy si prbom odpowiedzi na pytanie o korzystny wpyw hipnozy na proces transdukcji informacji midzy psychik a ciaem. Najpierw zajmiemy si dowodami na to, e ukad limbiczno-podwzgrrowy jest tu gwnym przetwornikiem. Nastpnie pokaemy, ile gwnych drg aktywnoci mzgu, zaangaowanych w zapamitywanie, uczenie si i zachowanie, wspiera ten ukad w procesie transdukcji informacji na drodze psychika-ciao. Ukad limbiczno-podwzgrzowy gwny przetwornik informacji midzy psychik a ciaem Szybki rozwj bada w dziedzinie psychosomatyki zapocztkowa mody Hans Selye, ktry, przeamawszy uprzedzenia elit medycznych, wprowadzi pojcie stresu i uzna go za czynnik wart bada (Selye, 1936, 1976). Punktem kulminacyjnym prawdziwie odkrywczych, prowadzonych przez cae ycie prac tego autora staa si teoria wyjaniajca, w jaki sposb stres psychiczny i (lub) fizyczny za porednictwem hormonw osi podwzgrzowo-przysadkowo-nadnerczowej zamienia si w dolegliwoci psychosomatyczne. Ten proces transdukcji zosta przez Selyego nazwany oglnym zespoem przystosowania (General Adaptation Syndrome). Schemat tego zespou, wzbogacony o nowe elementy podkrelajce modulujcy wpyw ukadu limbiczno-podwzgrzowego na ukady autonomiczny, hormonalny i odpornociowy, przedstawia rysunek l (na rysunku pokazano take cay proces transdukcji informacji midzy psychik a ciaem, ktry bardziej szczegowo bdzie omwiony w dalszych czciach tej ksiki). Prace Selyego s zgodne z wynikami bada anatomicznych Papeza (1937), ktry dowid, e przemiana doznania psychicznego w charakterystyczn dla emocji reakcj fizjologiczn zachodzi w obrbie struktur mzgowych, tworzcych to, co obecnie nazywamy ukadem limbicznopodwzgrzowym. Pniejsze, bardzo dokadne badania E. i B. Scharrersw (1940) oraz Harrisa (1948) doprowadziy do odkrycia, e komrki wydzielnicze w obrbie podwzgrza mog odgrywa rol czsteczkowych przetwornikw informacji przez przeistoczenie zakodowanych w psychice impulsw nerwowych w czsteczki przekanika, dziki ktrym ukad hormonalny reguluje funkcje ciaa. Ta przemiana sygnaw nerwowych w czsteczki przekanika zostaa przez Wurtmana i Anton-Taya (1969) nazwana transdukcj neurohormonaln. Kolejny, powany przeom w pogldach na rol, jak odgrywa ukad limbiczno-podwzgrzowy poredniczc w komunikacji midzy psychik a ciaem i modulujc j, nastpi wraz z odkryciem orodkw przyjemnoci (nagradzania) i przykroci (karania). Badane zwierzta potrafiy 15 000 razy na godzin naciska dwigni w celu dostarczenia sobie nagrody, gdy umieszczono im w okrelonych obszarach podwzgrza (chodzi tu w szczeglnoci o drog przyrodkow przodomzgowia oraz jdro boczne i brzusznoprzyrodkowe) miniaturowe elektrody (Olds, 1977; Olds i Milner, 1954). Co wicej, zwierzta wolay naciska dwigni, ktra dostarczaa im przyjemnoci, ni je! Z kolei elektrody umieszczone w pobliskich obszarach, takich m.in. jak okookomorowe struktury podwzgrza i wzgrza, drani orodki blu i karania (Delgado, 1969; Delgado, Roberts i Miller, 1954). Chcc zademonstrowa, jak wielki jest wpyw orodkw karzcozniechcajcych na zachowanie, Delgado z niezrwnanym i nie spotykanym dotd u neurofizjologw wigorem samotnie wyszed na aren, by stan oko w oko z szarujcym bykiem. Badacz nacisn guzik uruchamiajcy elektrod, ktr umieszczono w orodku blowym mzgu zwierzcia. Byk natychmiast stan w miejscu, a zgromadzony tum krzykiem wyrazi swe uznanie dla tak niezwykle dramatycznej, publicznej prezentacji wiedzy o psychice i ciele. Te demonstracje orodkw nagradzania i karania w ukadzie limbicznym po raz kolejny wyjaniaj,

dlaczego jest on gwnym centrum transdukcji informacji midzy psychik a ciaem: przyjemno i bl s silnymi wzmocnieniami procesu uczenia si, zachowania oraz tego, jak dowiadczamy i wyraamy samych siebie.

Rys. 1. Zesp oglnego przystosowania wg Selyego, wzbogacony o nowe elementy, ktre podkrelaj modulujcy wpyw ukadu limbiczno-podwzgrzowego na ukady: autonomiczny, hormonalny i odpornociowy; filtr ukadu limbicznego (kwadrat), otaczajcy podwzgrze, ilustruje teorie opart na pojciu uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu oraz hipnoterapi jako zastosowanie tej teorii. Poniewa wiadomo byo, e hormony kortykoidowe nadnerczy mog hamowa dziaanie ukadu odpornociowego, sdzono, e to za ich porednictwem psychologiczny mechanizm hipnozy wpywa na somatyczny ukad odpornociowy. Seria bezporednich bada, wykonanych przez Blacka (1963, 1969; Black i Friedman, 1965), dowioda jednak, e tak nie jest. Hipnoza, owszem, efektywnie moduluje prac ukadu odpornociowego (szczeglnie w walce z alergicznymi reakcjami skry), lecz jej terapeutyczne oddziaywanie zachodzi dziki porednictwu jakiego nie znanego jeszcze procesu midzy psychik i ciaem. Zagadk t prbuje si wanie rozwiza za pomoc bada psychoneuroimmunologicznych (Ader, 1981), ktre pokazuj, w jaki sposb ukad odpornociowy bezporednio komunikuje si z podwzgrzem dziki swym wasnym czsteczkom przekanikowym, zwanym immunotransmiterami. W 1970 roku fizyk Delbruk oznajmi, e zrozumienie mechanizmu transdukcji informacji jest centralnym problemem neurobiologii. Zainspirowany tymi sowami Weiner w swym monumentalnym dziele na temat psychobiologii i choroby (1972, 1977) przeanalizowa wiele modeli transdukcji informacji pod ktem ich przydatnoci do wyjanienia zaburze psychosomatycznych. Przyzna, e hipnoterapia okazaa si przydatna w leczeniu rozmaitych problemw psychosomatycznych, lecz ostatecznie stwierdzi, i zbyt mao wiemy o specyficznych mechanizmach biologicznych poszczeglnych chorb, aby okreli konkretne, psychobiologicz-ne metody ich leczenia. Aby wyjani, jakie to s metody, w nastpnych czterech rozdziaach przyjrzymy si bliej tym obszarom mzgu, ktre kieruj bodce i dziaania zwizane z przetwarzaniem informacji do ukadu limbiczno-podwzgrzowego. Ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy umys pobudzony, poszukujcy nowoci i nicy Kolejny wany kierunek w badaniach nad transdukcj informacji midzy psychik a ciaem zapocztkowaa praca Moruzziego i Magouna (1949). Odkryli oni, e w pniu mzgu istnieje ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy (ARAS), ktry jest powizany z ukadem limbicznopodwzgrzowym, wzgrzem i polami kory, dziki czemu stymuluje on stan czuwania mzgu. Struktur siatkowat opisuje si jako struktur wyrwnujc stan aktywnoci w obrbie mostu i pnia mzgu" (Bloom, Lazerson i Hofstadter, 1985), ktra odgrywa wan rol w transdukcji informacji midzy psychik a ciaem. Odbiera ona informacje sensoryczne ze wszystkich drg nerwowych ciaa i dziaa jak filtr przepuszcza do mzgu jedynie te, ktre s nowe lub bardzo natrtne. Tym, co umoliwia skupienie aktywnoci mzgu na uczeniu si lub twrczoci, jest jego zdolno do uzyskiwania stanw pobudzenia, czuwania i skupiania uwagi na nowych wzorcach stymulacji sensorycznej czy informacjach. Psychobiologiczn podstaw tej zdolnoci jest aktywno wizki neuronw zawierajcych noradrenalin, ktre mieszcz si w miejscu sinawym mostu w obrbie pnia mzgu. Gdy do miejsca tego dociera nowy bodziec, jego poczenia nerwowe wywouj krtki stan podwyszonej reaktywnoci w wyszych obszarach korowych oraz w orodku limbicznopodwzgrzowym, ktry integruje pami i w ktrym mieszcz si mechanizmy nagradzania (przyjemnoci). Innymi sowy, w miejscu sinawym nowy bodziec ulega przemianie we wzmoony stan psychobiologiczny. Z kolei nieciekawe, powtarzajce si sytuacje powoduj zmniejszenie

aktywnoci miejsca sinawego i prowadz do odprenia, sennoci, wreszcie snu. Fakt, i rzeczy nowe i fascynujce wzmagaj aktywno mzgu, jest bardzo wanym cho cigle niedocenianym warunkiem wstpnym wszelkich form kreatywnie zorientowanej psychoterapii i praktyk uzdrowicielskich, wykorzystujcych relacje midzy psychik a ciaem. Jest to jedna z fundamentalnych zasad stosowanych w nowych metodach komunikacji midzy psychik a ciaem, ktrymi dokadnie zajmiemy si w rozdziale pitym. Zwizek midzy snem a aktywizacj miejsca sinawego odkry Jouvet (1975). Badacz ten zniszczy w mzgach kotw t cz jdra miejsca sinawego, ktra normalnie blokuje aktywno w czasie snu. W rezultacie koty zaczy odgrywa swoje sny w formie, ktr nazwa zachowaniem pseudohalucynacyjnym. Obserwacje te pozwoliy mu sformuowa ciekaw teori snu jako teatru eksperymentalnego, w ktrym mona przeledzi wiele wzorcw komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania (Dement, 1965, 1972; LaBerge, 1985; Mindell, 1985a, b; Rossi, 1972/1985). Jaka jest rnica midzy aktywnoci w stanie snu i czuwania? Jedna z odpowiedzi na to pytanie brzmi: rnica tkwi w wiadomej i caociowej organizacji aktywnoci umysowej. We nie mog wystpowa cae serie twrczych i niezwykle odkrywczych metafor, lecz zwykle nie znajduj si one pod dowoln kontrol. La Berge (1985) opisa ostatnio eksperymenty, w ktrych specjalnie wytrenowane (i uzdolnione) osoby najwyraniej byy w stanie kontrolowa zarwno tre swych snw, jak i dostp do niektrych swoich funkcji psychofizjologicznych (np. podniecenie seksualne, oddychanie). Ta stosunkowo rzadka umiejtno, zwana przytomnym nieniem, moe jednak by wyjtkiem, ktry potwierdza regu. Czowiek, ktry potrafi ni przytomnie, jest jednostk zdoln do wykorzystywania w pewnym stopniu wiadomego planowania i dowolnej kontroli po to, by przeksztaci reakcj psychiczn w fizjologiczn. Skupmy si zatem na gwnych obszarach mzgu, ktre s zaangaowane w planowanie i dowoln kontrol. Czoowe partie kory mzgowej umys organizujcy i planujcy Kora czoowa (i przedczoowa) ze sw wyspecjalizowan funkcj planowania jest opisywana jako najpniej rozwinity obszar ludzkiego mzgu. Jest stosunkowo dua (w porwnaniu ze zwierztami) i zajmuje jedn czwart masy kadej z pkul, a dojrzao osiga dopiero w wieku siedmiu lat. Ma liczne poczenia z ukadami siatkowatym (ARAS) i limbiczno-podwzgrzowym, ktre omwilimy w poprzednich dwch czciach. Gwnym tematem tej czci bdzie rola organizujcej aktywnoci kory czoowej w integracji informacji, ktra w obu tych ukadach podlega transdukcji. Dziki planujco-porzdkujcym funkcjom kory czoowej dostrzegane i organizowane s nowe, przycigajce uwag i pobudzajce bodce, ktre przenosi struktura siatkowata oraz jej wyspecjalizowane jdra (np. miejsce sinawe). Przejawem tego s normalne ludzkie reakcje. Kora czoowa ma rwnie tak liczne powizania z ukadem limbiczno-podwzgrzowym, e niektrzy badacze mwi nawet o odrbnym ukadzie czoowo-limbicznym (Nauta, 1964, 1972; Nauta i Domesick, 1980; Nauta i Feirtag, 1979). uria w nastpujcy sposb podsumowa planujceorganizujce funkcje kory (1966, s. 223): [...] Fakt, e obszar czoowy jest blisko zwizany z lecymi niej strukturami pata limbicznego, a za ich porednictwem z innymi ukadami neuronalnymi wicymi si z odbiorem bodcw z wntrza ustroju, pozwala przypuszcza, e otrzymuje on sygnay na temat rnych zmian, ktre zachodz w organizmie, oraz e jest silnie zaangaowany w regulacj stanw ciaa. Oczywiste jest, i zmiany stanu cielesnego nie pojawiaj si jedynie z powodu wprowadzenia nowych bodcw, wywoujcych pobudzenie, ale rwnie ze wzgldu na aktywno somatyczn, ktra stanowi reakcj na te bodce. Mona przyj, e owe zmieniajce si stany prowadz do odpowiadajcych

im, kolejnych zmian aktywnoci somatycznej. To za daje powane podstawy, aby sdzi, e paty czoowe syntetyzuj informacje o wiecie zewntrznym dostarczane przez eksteroreceptory i informacje z wntrza ciaa oraz e s one rodkiem, za pomoc ktrego zachowanie organizmu jest regulowane w zgodzie z efektami jego dziaa. Organizowanie i synteza informacji zewntrznej oraz wewntrznej w celu regulacji stanw ciaa" s wane dla zrozumienia komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Regulacja ta zachodzi wwczas, gdy zorganizowane bodce ze wiata wewntrznego i zewntrznego przechodz przez ukad limbiczno-podwzgrzowy. Psychofizjologowie, m.in. Achterberg (1985; Achterberg i Lawlis, 1980, 1984), zgromadzili dowody na to, e porednikiem w komunikacji midzy psychik a ciaem i w uzdrawianiu jest tzw. obraz ciaa, czyli organizacja obrazu wzrokowego, ktra najprawdopodobniej zachodzi w ukadzie czoowo-limbicznym ze szczeglnym udziaem prawej pkuli. Aby lepiej zrozumie to pojcie, zajmiemy si teraz procesem transdukcji informacji w prawej i lewej pkuli oraz ich udziaem w uatwianiu komunikacji midzy psychik a ciaem. Pkule mzgowe umys logiczno-metaforyczny Meyers i Sperry (1953) zapocztkowali okres wielkich odkry w dziedzinie transdukcji informacji w mzgu (w latach pidziesitych i szedziesitych). Stwierdzili oni, e gdy przetnie si poczenia nerwowe (ciao modzelowate) midzy lew i praw pkul u kota, to bd one funkcjonowa czciowo oddzielnie. Poniewa wydawao si, e operacja ta nie upoledza zdolnoci umysowych, Sperry (1964) i jego koledzy posuyli si ni w postpowaniu ze starannie wybranymi osobami, u ktrych wystpoway ostre i niekontrolowane ataki epilepsji typu grand mai (wielki napad). Uznali, e jeli rdo epilepsji znajduje si w jednej z pkul, to operacja zapobiegnie przynajmniej rozprzestrzenianiu si wyadowa do drugiej pkuli. Prba okazaa si niezwykle udana. Ponadto po dokadnym przebadaniu pacjentw z rozszczepionym mzgiem psychologowie dokonali wielu fascynujcych odkry, wskazujcych na istotne rnice w sposobie transdukcji i przetwarzania informacji w lewej i prawej pkuli (Gazzaniga, 1967, 1985). Jeli chodzi o nasze badania komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania, najwaniejsze jest to, e lewa pkula specjalizuje si w sowno-jzykowej transdukcji mowy i myleniu analitycznym, prawa natomiast odgrywa dominujc rol w caociowej, metaforyczno-analogicznej transdukcji informacji, charakterystycznej dla emocji, wyobrae, a szczeglnie obrazu ciaa (Achterberg, 1985). W zwizku z tym pojawia si hipoteza, e sposoby, jakimi prawa pkula dokonuje transdukcji informacji, s cile powizane z ukadem limbiczno-podwzgrzowym i komunikacj midzy psychik a ciaem, ktrej przejawem jest efekt placebo. Niedawno an Wickramasekera tak przedstawi t koncepcj (1985, s. 274-275): [...] Osoby wraliwe na efekt placebo (podobnie zreszt jak ludzie podatni na hipnoz) nie przetwarzaj informacji w krytyczny i analityczny sposb, waciwy pkuli dominujcej (z jej funkcjami werbalnymi). Ludzie ci nie dopuszczaj sygnaw wtpliwoci czy sceptycyzmu, ktre s konsekwencj owego bardziej analitycznego sposobu przetwarzania typowego dla dominujcej (lewej) pkuli. Podobnie jak osoby podatne na hipnoz, te, ktre silnie reaguj na placebo, bd raczej wykorzystywa swj obszerny repertuar rodkw, by waciwoci podanego im leku upikszy i wzbogaci o szczegy. Mog te zniweczy lub osabi dziaanie [...] lekarstwa przez negatywne atrybucje. Shapiro (1971) opisuje osoby nie reagujce na placebo jako sztywne, stereotypowe i pozbawione gotowoci psychicznej (s. 445). Opis ten jest uderzajco podobny do charakterystyk osb trudno poddajcych si hipnozie. Wzrasta liczba dowodw na to (Bakan, 1969; Graham i Pernicano, 1976; Gur i Gur, 1974; achman i Goode, 1976), e podatno na hipnoz lub sugesti jest u osb praworcznych przewanie funkcj prawej pkuli (niedominujcej, czyli drugorzdnej). Funkcje

pkuli niedominujcej obejmuj aktywno psychiczn o charakterze holistycznym i wyobraeniowym, w tym rozproszone i symultaniczne przetwarzanie informacji (Ornstein, 1973; Sperry, 1964). Tendencja do dostrzegania" powiza lub znacze w materiale nawet bardzo przypadkowo zbudowanym (jak plamy atramentowe Rorschacha) okazaa si wic jakim aspektem twrczej aktywnoci psychicznej a ta, jak si zakada, jest waciwoci pkuli niedominujcej. To wyjanienie tumaczy podobiestwo midzy osobami wraliwymi na efekt placebo a tymi, ktre s podatne na hipnoz. Zwikszone zainteresowanie wspomaganiem twrczych moliwoci prawej pkuli w zakresie uzdrawiania, przejawiane przez psychoterapeutw wszelkich orientacji, doprowadzio do wielu kontrowersyjnych prb znalezienia obserwowalnych wskanikw (mimicznych i pantomimicznych), ktre wizayby si z tym procesem. Teitlebaum (1954), a potem niezalenie od niego Day (1964) opisali zwizek midzy ruchami gaek ocznych a stylem mylenia czy refleksji. Bakan jako pierwszy zaproponowa, by uzna, e dominacja prawej lub lewej pkuli odpowiada za skonno gaek ocznych do poruszania si w lewo lub w prawo w zalenoci od tego, czy przetwarzanie informacji ma charakter logiczny czy analogiczny. Omawiajc nowsze badania z tej dziedziny, badacz ten (1980) doszed do wniosku, e prawa pkula rzeczywicie odgrywa pierwszorzdn rol w wytwarzaniu nie obrobionych obrazw. Gotowo do pojawiania si tych obrazw ronie podczas snu, refleksji, wolnych skojarze, bdzenia myli i pod wpywem pewnych lekw, ktre blokuj komunikacj midzy pkulami. Gdy jednak komunikacja midzy pkulami zachodzi sprawnie, nie obrobiony obraz z prawej pkuli podlega w lewej obrbce lub transdukcji. Fakty te doprowadziy do paradoksalnego odkrycia, e osoby, ktre dobrze wypadaj w ustrukturalizowanych testach relacji obrazowych i przestrzennych czciej poruszaj oczami w praw stron, a to wskazuje na intensywne zaangaowanie lewej pkuli. Stosujc ruchy gaek ocznych jako wskazwk mwic, ktra pkula jest bardziej pobudzona, trzeba jednak bra pod uwag stopie, w jakim obraz uleg transdukcji w wyniku procesu pierwotnego (nie obrobiony) lub wtrnego (obrobiony). Ta rnica midzy transdukcj w mzgu obrazu nie obrobionego i obrobionego moe by cech charakterystyczn dla wszystkich innych mo-dalnoci zmysowych. Odkryto np., e u nie wyrobionych suchaczy, czerpicych ze suchania jedynie przyjemno, muzyka pobudza praw pkul; tymczasem u zawodowego muzyka podczas analizowania tego samego utworu pobudzona jest pkula lewa (Mazziotta, Phelps, Carson i Kuhl, 1982). Te rnice w transdukcji informacji dokonywanej przez praw i lew pkul mzgow (Rossi, 1977) stanowi punkt wyjcia wielu metod wspomagania komunikacji midzy psychik a ciaem. Omwimy je w nastpnych rozdziaach. Pami i uczenie si. Psychika i wiadomo Prowadzone ostatnio psychobiologiczne badania nad uczeniem si i zapamitywaniem koncentroway si na tym, by potwierdzi, e dopiero uznanie roli transdukcji informacji w obszarze limbiczno-podwzgrzowym umoliwia okrelenie, jak czucie i percepcja cz si w cao z myleniem i zachowaniem. W tej czci zajmiemy si tylko dwoma zagadnieniami, ktre z punktu widzenia omawianej przez nas tematyki s najistotniejsze. Chodzi tu o: (1) rol hormonw w procesie zapamitywania i uczenia si oraz (2) sposb integrowania czucia i percepcji z pamici i uczeniem si w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym. McGaugh, psycholog zajmujcy si fizjologi, tak przedstawi rol hormonw w procesie zapamitywania i uczenia si (1983, s. 163-164): Wiadomo, e stymulacja sensoryczna aktywizuje niespecyficzne ukady w mzgu [zachodzi to jak widzielimy wczeniej poprzez ukad siatkowaty ARAS]. Wynikiem stymulacji sensorycznej jest te uwolnienie hormonw, w tym ACTH, adrenaliny, wazopresyny i peptydw opioidowych, enkefaliny oraz endorfiny. Wiele bada dowiodo, e hormony te wpywaj na uczenie si i

zapamitywanie [...] Takie wyniki zachcaj do postawienia dwch wanych pyta. Po pierwsze, czy uwolnienie owych hormonw stresu jest czci normalnych [...] procesw, wicych si z endogenn modulacj magazynowania pamiciowego? Po drugie, czy skutki leczenia, ktrego nastpstem moe by amnezja wsteczna i wsteczne pobudzenie pamici, s zwizane z wpywem hormonw? Jeli odpowied na oba te pytania brzmi tak", jak to sugeruje wikszo prowadzonych ostatnio bada, to gwn kwesti staje si podoe wpywu hormonw endogennych na t aktywno mzgu, ktra jest podstaw magazynowania pamiciowego [...] Wyniki bada prowadzonych zarwno przez nasze, jak i inne laboratoria sugeruj, e na przechowywanie informacji w pamici wpywa adrenalina uwalniana w rdzeniu nadnerczy (McGaugh i in., 1982). Przez par lat zajmowalimy si rwnie wpywem potreningowej stymulacji elektrycznej mzgu na pami. Najnowsze nasze wyniki [...] wskazuj, e jednym ze skutkw stymulacji jdra migdaowatego [jest to cz ukadu limbicznego], istotnych dla zapamitywania, moe by uwolnienie peryferycznej adrenaliny. Zbieno rezultatw uzyskanych przez te dwa rodzaje bada w powanym stopniu dowodzi, e celem dziaania hormonw uwalnianych podczas dowiadczania czego jest modulacja siy wspomnie o tym dowiadczeniu, a centralne modulowanie oddziaywa na system pamiciowy (w ukadzie limbiczno-podwzg-rzowym) pozostaje w interakcji z oddziaywaniami hormonw peryferycznych (podkr. E.L.R.). Badania McGaugha dostarczyy nam tego, co moe si sta podoem wielu praktycznych metod wspomagania komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania w procesie terapii. Mimo e w niewielkim jeszcze stopniu rozumiemy niebywa zoono tych procesw, to to, co wiemy, wystarcza, by podsun myl o integracji prac Hansa Selyego i Miltona Ericksona w ramach medycyny psychosomatycznej. Sprbujemy to przedstawi w rozdziale czwartym. Mortimer Mishkin i jego koledzy z Pastwowego Instytutu Zdrowia Psychicznego skupili si na przeledzeniu drogi, jak informacja sensory-czna z pl wzrokowych kory jest przesyana do ukadu limbicznego, gdzie jest magazynowana i wczana w procesy zapamitywania i uczenia si. Ukad limbiczny (a szczeglnie dwa jego skadniki: jdro migdaowate i hipokamp) jest obszarem, w ktrym mona poczy ze sob informacje zgromadzone przez wiele rnych systemw sensorycznych. Tego rodzaju midzymodalne kojarzenie powoduje, e informacja sensorycznopercepcyjna moe w podwzgrzu podlega plastycznej przemianie w fizjologiczne reakcje ciaa (Murry i Mishkin, 1985). Opisane badania nad skojarzeniami midzymodalnymi mona uwaa za najnowszy wyraz niegdysiejszej koncepcji Bernheima, ktry uwaa ideodynamik za psychofizjologiczne podoe hipnoterapii. Mishkin stworzy zatem nowe podstawy badawcze docieka nad komunikacj midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianiem. Jego poszukiwania relacji midzy modalnoci wzrokow a ukadem limbicznym musz by rozszerzone na wszystkie inne modalnoci sensoryczne. Analizujc w swych wczeniejszych pracach (Rossi, 1972/1985) feno-menologiczn tre snw oraz zwizane z nimi procesy, doszedem do wniosku, e midzymodalne przemieszczenia, jakie zachodz midzy doznaniami, spostrzeeniami, emocjami, wyobraeniami, poznaniem, tosamoci i zachowaniem, to cechy charakterystyczne procesu wzrostu i zmiany psychicznej. Prace Mishkina dostarczaj eksperymentalnych podstaw takim wanie psychologicznym analizom rozwoju twrczego i stanowi podwaliny nowych metodologii, rozwijanych obecnie w psychoterapii po to, by wspomaga procesy twrcze (Mills i Cowley, 1986). Tymi procesami trans-dukcji informacji bdziemy si nadal zajmowa, mwic o nowych metodach komunikacji midzy psychik a ciaem, ktre zaprezentujemy w rozdziale pitym. Badania Mishkina rozwizay wielki spr midzy behawiorystyczn a poznawcz interpretacj

przebiegu zapamitywania i uczenia si oraz pogldem na rol mylenia, przytomnoci i wiadomoci w tym procesie. Stworzy on (Mishkin, Malamut i Bachevalier, 1984; Mishkin i Petri, 1984) dwupoziomow teori psychologiczn, w ktrej mieszcz si zaoenia zarwno behawioryzmu, jak i koncepcji poznawczych. Nawyki, opisywane przez behawiorystw jako automatyczne powizania midzy bodcami i reakcjami, tworzone zawsze, gdy mamy do czynienia z odpowiedni nagrod, s przez Mishkina przedstawiane jako bardziej podstawowy proces, ktry zachodzi na wszystkich poziomach ycia od najprymitywniejszych jednokomrkowcw do czowieka. Do wytworzenia takich nawykw nie jest potrzebny poznawczy proces autorefleksji czy mylenia. Gromadzenie informacji, wiedzy oraz tworzenie samowiadomego i samosterujcego systemu pamici a to wanie opisuj teoretycy poznawczego uczenia si wymaga ewolucji osi korowo-limbiczno-wzgrzowej, ktra jest charakterystyczna dla wszystkich wyej rozwinitych form ycia, takich jak ssaki, w tym czowieka. Szeroka perspektywa nakrelona w tym rozdziale pozwala nam zdefiniowa wiadomo czy psychik jako proces autorefleksyjnej transdukcji informacji. Definicja ta moe nie satysfakcjonuje filozofw, lecz jest wystarczajco praktycznym narzdziem interpretowania komunikacji midzy psychik a ciaem oraz tworzenia nowych koncepcji uzdrawiania. Opisane w tym rozdziale gwne procesy i sposoby autorefleksyjnej transdukcji informacji zaczynaj odgrywa rol psychobiologicznego podoa samo-sterujcej wiadomoci i komunikacji midzy psychik a ciaem. Wszystkie te sposoby skupiaj si na ukadzie limbiczno-podwzgrzowym [Czytelnikom bardziej zaawansowanym w studiowaniu anatomii dobrze bdzie zwrci uwag, e w tej ksice uywamy terminu ukad limbiczno-podwzgrzowy" w jego najszerszym sensie, obejmujc nim: jdro migdaowate, hipokamp, zakrt obrczy, sklepienie, przegrod oraz pewne jdra wzgrza i obwd Papeza] jako centrum transdukcji informacji pomidzy psychik a ciaem. Gdybymy wicej wiedzieli o psychobiologii, moglibymy dokadniej powiedzie, ktre z poszczeglnych metod psychologicznych wspomagaj owe gwne drogi w procesie komunikacji midzy psychik a ciaem. Na przykad: jakiego rodzaju procedura mogaby najbardziej efektywnie stymulowa ukad siatkowaty (ARAS) do podnoszenia aktywnoci kory, a tym samym uatwiania uczenia si nowych rzeczy przez konkretn jednostk; jak uaktywni dostpn pacjentowi pami i systemy nawykw za pomoc wzrokowych wyobrae z wykorzystaniem drogi potylicznej, skroniowej i osi limbiczno-podwzgrzowej; planowanie jakich dziedzin ycia zaangauje ukad czoowo-limbiczny nastolatka rozmylajcego nad celami yciowymi w sposb najbardziej poyteczny; jaka kombinacja sowno-logicznego i analogiczno-metaforycznego sposobu transdukcji informacji zoptymalizuje integracj lewej i prawej pkuli, prowadzc do twrczego rozwizania danego problemu. Cho do odpowiedzi na te pytania jest jeszcze daleko, ju samo ich postawienie stanowi krok w kierunku rozstrzygnicia. Co wicej, wspczesne techniki eksperymentalne, takie jak badanie PET (transosiowa tomografia z wykorzystaniem emisji pozytronw) czy obrazowanie rezonansem magnetycznym, pozwalaj na przetestowanie kadej koncepcji i hipotezy dotyczcej omawianej przez nas dziedziny. W dalszych rozdziaach omwimy wiele sposobw dochodzenia do tych gwnych kanaw komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania oraz metod ich wykorzystania.

Wstecz / Spis Treci / Dalej 3 UZDRAWIANIE I HIPNOZA A UCZENIE SI ZALENE OD STANU eby w peni doceni wielo tych teorii uzdrawiania psychosomatycznego i hipnozy, ktre opieraj si na pojciu zalenoci od stanu, koniecznie trzeba si przyjrze ewolucji, jakiej podlegay one na przestrzeni ponad 200 lat (tab. 2). W rozdziale drugim widzielimy, e tym, ktry zapocztkowa wykorzystanie koncepcji transdukcji informacji w uzdrawianiu i hipnozie, by Bernheim. Rozdzia trzeci rozpoczniemy od sw Jamesa Braida (1798-1860), ktry jako pierwszy opar teori uzdrawiania i hipnozy na pojciu zmiany stanu czy te zalenoci od stanu. Braid zaproponowa nastpujc definicj hipnozy (cyt. za: Tinterow, 1970, s. 370-372): Ograniczmy termin hipnoza" jedynie do tych przypadkw, w ktrych [...] osoba hipnotyzowana nie przypomina sobie niczego, co wydarzyo si w czasie snu, gdy zostanie obudzona, lecz pamita to wszystko doskonale wtedy, gdy pniej przechodzi podobne stadium hipnozy. W ten sposb hipnoza obejmowa bdzie tylko te przypadki, w ktrych pojawia si to, co dotychczas nazywano stanem podwjnej wiadomoci. Sdz wreszcie, e najodpowiedniejszym terminem oglnym, obejmujcym cao tych zjawisk, ktre wynikaj ze wzajemnego oddziaywania psychiki i materii, jest termin psychofizjologia". W pierwszej czci zacytowanego fragmentu Braid definiuje hipnoz jako proces dysocjacji czy odwracalnej amnezji, powodujcy powstanie stanu podwjnej wiadomoci". Wspczeni badacze nazwaliby ten proces uczeniem si i zapamitywaniem zalenym od stanu". To, czego si uczymy i co zapamitujemy, zaley od naszego stanu psychofizjologicznego w momencie uczenia si. Wspomnienia nabywane w stanie hipnozy s zapominane po przebudzeniu, ale staj si znw dostpne, gdy hipnoza si powtarza. Poniewa wspomnienie jest zalene od stanu, w ktrym byo nabyte, i tylko do niego si ogranicza, mwimy, i jest to informacja zwizana ze stanem". W drugiej czci tego fragmentu Braid przedstawi wymylony przez siebie oglny termin: psychofizjologia, ktry ma opisywa wszelkie zjawiska zwizane ze wzajemnym oddziaywaniem psychiki i materii". Wprowadzenie tego terminu byo sposobem konceptualizacji procesu transdukcji informacji midzy psychik a ciaem, ktry ma miejsce w uzdrawianiu i hipnozie. Pierre Janet (1859-1947) to nastpna wana posta w historii hipnozy. Zjawisko amnezji odwracalnej stao si dla niego podstaw zbudowania dysocjacyjnej teorii zaburze psychosomatycznych. Dysocjacj czy te blok midzy psychik wiadom a niewiadom uzna on za rdo psychopatologii, do ktrego mona dotrze za pomoc hipnozy i w ten sposb usun zaburzenia. Pogld ten przyj Freud, ktry jednak wykorzystywa nie formaln hipnoz, lecz technik wolnych skojarze, i dociera w ten sposb do zdysocjowanych lub wypartych wspomnie tych wanie, ktre stanowiy podoe zaburze psychicznych i psychosomatycznych. Gwnym przedmiotem bada wczesnej psychoanalizy byy warunki konieczne i wystarczajce, by wystpia odwracalna amnezja i dysocjacje. Freud tak omawia rol urazu w swej pionierskiej pracy The Aetiology of Hystea (Etiologia histerii; Freud, 1956, s. 186): Trzeba wyjani, e cofanie si ladem symptomu histerycznego a do traumatycznego wydarzenia pomoe nam go zrozumie tylko wtedy, gdy wydarzenie, o ktrym mwimy, spenia dwa warunki jeli ma wymagan jako rozstrzygajc oraz jeli moemy mu przypisa niezbdn si traumatyczn. Tabela 2. Ewolucja terapii psychosomatycznej i hipnoterapii opartych na zapamitywaniu,

uczeniu si i zachowaniach zalenych od stanu Badacze Braid (1855) Janet (1889, 1907) Koncepcja Stan podwjnej wiadomoci, przejawicy si jako amnezja odwracalna, jest psychofizjologicznym podoem hipnozy. Dysocjacja midzy treciami wiadomymi i niewiadomymi, przejawiajca si jako blok lub amnezja odwracalna, jest rdem psychopatologii, do ktrego mona dotrze w hipnozie po to, by leczy zaburzenia. Podstawowe zaoenie psychoanalizy: uraz emocjonalny prowadzi do dysocjacji, wyparcia, kompleksw i amnezji, a to stanowi podoe nerwic i psychoz czynnociowych. Pokaza, e amnezja pourazowa i objawy psychosomatyczne s dysocjacjami psychoneurofizjologicznymi, ktre mona usun za pomoc resyntezy wewntrznej w hipnoterapii. Hipnoza pojawia si spontanicznie w czasie stresu, co sugeruje, e zjawisko to jest okolicznoci zalen od stanu. Dokonawszy przegldu literatury z okresu 40 lat ustali, e zapamitywanie i uczenie si zalene od stanu byo istotn eksperymentaln podstaw dysocjacji w wielu paradygmatach bada nad lekami i psy cho fizjologi. Informacja i zachowanie zwizane ze stanem stanowi psychofizjologiczne podoe zmiany stanu, dysocjacji, nastroju, zoonej osobowoci, snw, transu, zjawisk religijnych, psychotycznych, twrczych, artystycznych i narkoanalitycznych. Wstrzsy psychiczne i chwile natchnienia twrczego pojawiaj si wtedy, gdy przerwane zostaj nawykowe cigi wspomnie i skojarze zalenych od stanu. Wyniki bada nad uczeniem si zalenym od stanu potwierdziy eksperymentalnie pogld, e wszelkie amnezje i dowiadczenia psychiczne s zwizane ze stanem. Neodysocjacyjna teoria hipnozy zakadajca, e zapamitywanie i uczenie si zalene od stanu s zjawiskami tego samego rodzaju co dysocjacja hipnotyczna.

Freud (1896) Jung (1910) Rank (1924) Erickson (1932, 1943a, b, c, d, 1948)

Cheek (1957-1981)

Overton (1968, 1972, 1973)

Fischer (1971a, b, c)

Rossi (1972, 1973)

Erickson i Rossi (1974)

E. Hilgard J. Hilgard (1975) i E. Hilgard (1977)

Rossi (1981, 1982)

Ultradobowa teoria postpowania hipnoterapeutycznego: (1) rdem dolegliwoci psychosomatycznych s zachodzce pod wpywem stresu zaburzenia ultradobowych rytmw psychobiologicznych w nadchiazmatycznym jdrze pod-wzgrza; (2) praktyczna hipnoterapia Ericksona dostosowuje owe rytmy ultradobowe do rwnowagi ukadu autonomicznego. Korelacja rytmw ultradobowych w pkulowej dominacji nosowej i mzgowej jest centralnie sterowana przez podwzgrze, poredniczce utrzymywaniu rwnowagi w automatycznym ukadzie nerwowym. Zjawisko relaksacji w jodze i medytacji ma swe lecznicze rdo w zintegrowanej reakcji podwzgrza, ktrej wynikiem jest uoglniony spadek aktywnoci sympatycznego ukadu nerwowego". Hipoteza tworzenia wspomnie oparta na endogennej zalenoci od stanu; hormony peryferyczne nadnerczy moduluj pami i uczenie si w ukadzie limbicznopodwzgrzowyni.

Werntz (1981) Werntz i in. (1981)

Benson (1983a, b)

Zornetzer (1978) McGaugh (1983) Izquierdo (1984)

Okolicznoci yciowe, ktre maj wymagan jako rozstrzygajc i si traumatyczn prowadz do powstawania kompleksw. Wpyw takich kompleksw na pami i zachowanie eksperymentalnie zbada Jung. Autor tak opisuje swe eksperymenty nad skojarzeniami (Jung, 1910, s. 363): Pod koniec eksperymentu [nad skojarzeniami] pytamy badan osob, czy dokadnie przypomina sobie odpowiedzi, ktrych wczeniej udzielia na kade ze sw bodcowych; oczywiste jest zatem, e normalnie zapominanie ma miejsce w momencie, gdy pojawia si niepokj spowodowany kompleksem lub w chwil po tym. Tym, czym w rzeczywistoci si zajmujemy, jest co w rodzaju zapominania freudowskiego" [czyli wyparcia]. Procedura ta dostarcza nam skomplikowanych wskanikw, ktre jak dowiedziono maj warto praktyczn. Pniej Otto Rank (1924/1952) poszed jeszcze dalej w poszukiwaniu rda kompleksw i nerwicy uzna, e jest nim uraz zwizany z narodzinami. Mona zatem powiedzie, e cay gmach psychoanalizy wzniesiono dziki prbom wyjanienia, w jaki sposb uraz przyczynia si do powstawania kompleksw, zapocztkowujc dysocjacj, wyparcie i amnezj. Milton H. Erickson (1902-1980) udowodni, e amnezj spowodowane wstrzsami psychicznymi i wydarzeniami traumatycznymi s dysocjacjami psychoneurofizjologicznymi, ktre mona usun za pomoc hipnoterapeutycznej wewntrznej resyntezy (Erickson, 1948/1980). Jeden z dawnych studentw Ericksona, David Cheek, doktor medycyny, zaj si koncepcj sygnalizacji ideomotorycznej i wykorzysta j do bada nad urazami emocjonalnymi, stresem i objawami psychosomatycznymi. Prowadzone przez ponad 25 lat badania kliniczne doprowadziy go do sformuowania teorii, e silny stres zawsze wywouje zmian stanu, ktr mona zidentyfikowa jako rodzaj spontanicznej hipnozy, kodujcej zwizane ze stanem problemy i objawy. Niedawno tak przedstawi swj pogld (Cheek, 1981, s. 88): Hipnoza pojawia si spontanicznie podczas stresu (Cheek, 1960), co sugeruje, e zjawisko to jest zalen od stanu okolicznoci, ktra aktywizuje informacj poprzednio zwizan z podobnym stresem (Cheek, 1962b).

W takich sytuacjach czowiek skonny jest powraca zarwno wspomnieniami, jak i reakcjami fizjologicznymi do wczeniejszej chwili, gdy