Empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm

Renata Ziemińska

Dwa pytania

• Jak faktycznie poznajemy, od czego zaczyna się nasze poznanie? (empiryzm genetyczny kontra natywizm)

• Jak dojść do wartościowego (prawdziwego uzasadnionego) poznania? (empiryzm metodologiczny kontra aprioryzm oraz racjonalizm kontra irracjonalizm)

• zmysły rozum wiara

Spór pomiędzy empiryzmem metodologicznym a aprioryzmem• aprioryzm skrajny

• empiryzm skrajny

• empiryzm umiarkowany• aprioryzm umiarkowany

Aprioryzm skrajny

• Tylko rozum a nie doświadczenie dostarcza nam prawdziwej wiedzy o świecie.

• Stanowisko to miało zwolenników w starożytności. Dziś stawia się pytanie czy w ogóle mamy prawo przyjmować twierdzenia nie oparte na doświadczeniu.

Empiryzm skrajny

• Wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu

• Zdaniem J.S. Milla również twierdzenia matematyki i prawa logiki to indukcyjne uogólnienia twierdzeń jednostkowych pochodzących z doświadczenia.

Empiryzm umiarkowany

• Istnieją uzasadnione zdania a priori ale są to tylko zdania analityczne.

• Zdania analityczne „wyłuszczają jedynie sens zawartych w nim terminów” (doświadczenie nie jest im potrzebne i nie może im zaprzeczyć).

• Wszystkie uzasadnione zdania syntetyczne są empiryczne.

Aprioryzm umiarkowany

• Istnieją uzasadnione zdania a priori nie będące analitycznymi czyli zdania syntetyczne a priori.

• Zdanie „suma dwu boków trójkąta jest większa niż bok trzeci” nie jest analityczne, ponieważ nie wynika z definicji trójkąta.

• Umysł posiada zdolność dopatrywania się prawidłowości ogólnych, wglądu w istotę.

Racjonalizm contra irracjonalizm

• Racjonalizm - wartościowe jest tylko poznanie przyrodzone, którego wzorem jest poznanie naukowe tj. intersubiektywnie komunikowalne i kontrolowalne.

• Irracjonalizm - poznanie racjonalne służy praktyce ale nie jest prawdziwe. Intuicja jest niewyrażalna ale pozwala dotrzeć do samej rzeczywistości (Bergson, Pascal).

Analityczność i aprioryczność

Stanowisko Kanta

• Sądy

• A priori A posteriori

• Analityczne Syntetyczne Syntetyczne

Stanowisko Kanta

• Sądy analityczne to sądy, które w orzeczeniu mają tylko to, co jest już zawarte w podmiocie. Sądy te nie zwiększają naszej wiedzy, a jedynie objaśniają wiedzę już posiadaną.

• Sądy syntetyczne to sądy nie będące analitycznymi.

• Sądy a priori to sądy niezależne od doświadczenia, konieczne i powszechne.

• Sądy a posteriori to sądy empiryczne.

Współczesne pojęcia analityczności

• (a) definicja semantyczna: (SM) Zdanie analityczne, to zdanie prawdziwe na mocy znaczenia występujących w nim terminów

• (b) definicja syntaktyczna: (SK) A jest analityczne ≡ ~A jest wewnętrznie sprzeczne

• (c) definicja pragmatyczna: (PR) Zdanie analityczne, to zdanie uznawane na mocy znaczeń występujących w nim terminów, niezależnie od faktów.

Typy zdań analitycznych

• (a) prawa logiki

• (b) egzemplifikacje praw logiki (Jeżeli Szczecin leży nad Odrą, to Szczecin leży nad Odrą)

• (c) twierdzenia matematyki

• (d) Zdania typu „Każdy kawaler jest nieżonaty”

• (e) Zdania typu „Wszystkie ciała są rozciągłe”

Quine’a krytyka analityczności• Pojęcie analityczności można bez zastrzeżeń odnosić tylko

do praw logiki i ich podstawień, a wtedy dubluje ono pojęcie prawdy logicznej.

• Argumenty Quine’a: (a) pojęcie znaczenia jest niejasne, a zatem niejasne jest też pojęcie synonimiczności; (b) definicje nie mogą być źródłem synonimiczności, ponieważ zakładają synonimiczność wyrażeń językowych itd..

Argumenty przeciw Quine’owi

• (a) pojęcie zdania analitycznego w językach naturalnych można stosować w sposób przybliżony; nie ma dobrej definicji, ale umiemy identyfikować zdania analityczne,

• (b) praktyka użytkowników języka jest taka, że spór o uznanie niektórych zdań dotyczy faktów, a spór o uznanie innych zdań jest kwestią znaczenia słów,

• (c) kolistość definicji analityczności nie jest jej dyskwalifikacją.

Stanowisko Kripke’go

• odróżnienie tego, co konieczne, i tego co, jest znane a priori (Kripke 1988,110),

• możliwość prawd koniecznych a posteriori (“Ten oto drewniany stół nie jest zrobiony z lodu”)

• możliwość prawd przygodnych znanych a priori na podstawie znaczenia (“Koty są zwierzętami” nie jest konieczne, ponieważ koty mogłyby okazać się demonami; Kripke 1988,123).

Chisholma obrona sądów syntetycznych a priori

• Niektóre sądy aprioryczne nie spełniają definicji analityczności (orzecznik w nich nie da się wyanalizować z podmiotu);

• wąskie, kantowskie pojęcie analityczności, związane ze strukturą podmiotowo-orzecznikową;

• Według Chisholma istnieją sądy syntetyczne a priori, np. Wszystko, co jest kwadratem, posiada kształt, Wszystko, co jest czerwone, jest kolorowe, Bycie czerwonym wyklucza bycie niebieskim, 2+1=3 itd.

Koncepcje aprioryczności

• transcendentalizm (a priori jest konstytuowane przez formy i kategorie, w które wyposażony jest transcendentalny podmiot),

• psychologizm (a priori jest konstytuowane przez strukturę ludzkiego umysłu),

• intuicjonizm (a priori pochodzi z oczywistości),

• konwencjonalizm (a priori pochodzi z konwencji),

• ewolucjonizm (a priori jest rezultatem filogenezy).