EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 4 (20)

U N I W E R S Y T E T S Z C Z E C I Ń S K I

ZESZYTY NAUKOWE NR 738

EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI

NR 4 (20)

SZCZECIN 2012

Rada Wydawnicza

Adam Bechler, Tomasz Bernat, Anna Cedro, Paweł Cięszczyk

Piotr Michałowski, Małgorzata Ofiarska, Aleksander Panasiuk

Grzegorz Wejman, Dariusz Wysocki, Renata Ziemińska

Marek Górski - przewodniczący Rady Wydawniczej

Edyta Łongiewska-Wijas - redaktor naczelna, dyrektor Wydawnictwa Naukowego

Rada Naukowa

Ausrine Armaitiene, Klaipeda University, Litwa

Volkan Altinta, Bonn University, Germany

Stefan Bosiacki, AWF Poznań

Nerine Bresler, University of Johannesburg, Republic of South Africa

Barbara Marciszewska, AWFiS Gdynia

Aleksander Panasiuk (przewodniczący), Uniwersytet Szczeciński

Andrzej Rapacz, UE Wrocław

Maija Rozite, School of Business Administration Turiba, Tourism Department Łotwa

Józef Sala, UE Kraków Ralf Scheibe, Universität Greifswald, Niemcy

Muzaffer Uysal, Virginia Polytechnic Institute and State University, USA

Bogdan Włodarczyk, Uniwersytet Łódzki

Recenzenci w roku 2012

Jadwiga Berbeka (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie), Stefan Bosiacki (Akademia Wychowania

Fizycznego w Poznaniu), Barbara Marciszewska (Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku),

Adam Pawlicz (Uniwersytet Szczeciński), Genka Rafailova (College of Tourism - Varna, Bulgaria), Andrzej

Rapacz (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu), Jan Sikora (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu),

Michał Żemła (Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa)

Redaktor Naukowy

dr hab. Beata Meyer prof. US

Redaktorzy tematyczni

dr Agnieszka Sawińska, dr Marta Sidorkiewicz

Redaktor statystyczny

dr Marcin Hundert

Redakcja językowa

Iwona Milewska

Korekta

Elżbieta Blicharska

Opracowanie techniczne i skład

Adam Pawlicz

Projekt okładki

Tomasz Mańkowski

Wersja papierowa zeszytu jest wersją pierwotną Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne w adnotowanej

bibliografii zagadnień ekonomicznych

BazEkon; http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/index.php © Copyright by the University of Szczecin,

Szczecin 2012

ISSN 1640-6818

ISSN 1644-0501

______ WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO ______ Wydanie I. Ark. wyd. 15,5. Ark. druk. 20,0. Format B5. Nakład 60 egz.

SPIS TREŚCI

Wstęp ....................................................................................................................... 5

TEORETYCZNE PROBLEMY ROZWOJU

TURYSTYKI

ANETA BALIŃSKA-GRZELAK – Rola partycypacji społecznej

w stymulowaniu rozwoju turystyki ................................................................. 9

JACEK BORZYSZKOWSKI – Dyskusja nad pojęciem destynacja ....................... 19

MARCIN MOLENDA – Regionalny produkt turystyczny a region turystyczny .... 31

ELŻBIETA NAWROCKA – Wyzwania dla rozwoju przedsiębiorstw

turystycznych w dobie gospodarki opartej na wiedzy .................................... 43

PROBLEMY RYNKU USŁUG TURYSTYCZNYCH

KRYSTYNA BUCHTA, MAŁGORZATA SKIERT, JAN SIKORA –

Przedsiębiorczość jako element przygotowania zawodowego studentów

turystyki i rekreacji ......................................................................................... 59

KAROLINA DUŻEJ, ADAM KALETA – Profile konsumentów indywidualnych

hoteli typu SPA i wellness – zarys problematyki ............................................ 75

MIROSŁAW MARCZAK – Wpływ terroryzmu na rozwój turystyki

międzynarodowej ............................................................................................ 89

MAŁGORZATA MROCZKOWSKA, ADAM PAWLICZ – Liczba pokoi

obiektu hotelarskiego jako determinanta jakości obsługi klienta .................... 103

SYLWIA MURSCH – Problematik von Netzwerkeffekten und Wechselkosten

der Reiseveranstalter-Software ....................................................................... 115

ANNA PRZYBYLSKA – Społeczna odpowiedzialność biznesu jako nowa forma

turystyki motywacyjnej ................................................................................... 125

JAROSŁAW UGLIS – Analiza rynku usług agroturystycznych w województwie

wielkopolskim ................................................................................................. 139

4

REGIONALNE PROBLEMY ROZWOJU TURYSTYKI

AGATA BASIŃSKA-ZYCH – Turystyka i rekreacja w dokumentach

strategicznych wybranych gmin miejskich, wiejskich oraz miejsko-

wiejskich województwa wielkopolskiego ....................................................... 155

TERESA BRZEZIŃSKA-WÓJCIK, ANDRZEJ ŚWIECA – Typologia

funkcjonalna przestrzeni turystycznej miasta Lublina .................................... 173

DIANA DRYGLAS – Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju miast i gmin

uzdrowiskowych województwa małopolskiego .............................................. 189

MARZENA HELIAK – Szlak św. Jakuba jako markowy produkt turystyczny na

Dolnym Śląsku ................................................................................................ 203

ANNA JĘCZMYK, ANNA SAMMEL – Ochrona tradycyjnych produktów

regionalnych jako czynnik rozwoju turystyki kulinarnej ................................ 217

EWA LIPIANIN-ZONTEK, ZBIGNIEW ZONTEK – Scenariusze rozwoju

innowacyjnych produktów turystycznych w subregionie południowym

województwa śląskiego .................................................................................. 229

ADAM MARCINIAK – Możliwości turystycznego zagospodarowania

poeksplatacyjnych terenów na przykładzie Kopalni Wapienia Tarnów

Opolski ............................................................................................................ 241

JERZY OLESZEK – Potencjalne segmenty rynku turystyki wiejskiej w Sudetach

Wschodnich .................................................................................................... 255

KRZYSZTOF PARZYCH – Rola funduszy europejskich w podnoszeniu

atrakcyjności i rozwoju zagospodarowania turystycznego gmin

nadmorskich województwa pomorskiego ....................................................... 267

ANDRZEJ RAPACZ, DARIA JAREMEN – Rola dokumentów planistycznych

w sterowaniu rozwojem turystyki w gminach turystycznych ......................... 281

ANDRZEJ RAPACZ, KATARZYNA TRYBUŚ – Przystosowanie wybranych

instytucji kultury Wrocławia do potrzeb osób niepełnosprawnych

z dysfunkcją narządu ruchu ............................................................................ 297

IRENA SZEWCZYK, PAULINA GAJEWSKA – Badanie atrakcyjności destynacji

z wykorzystaniem analizy SWOT................................................................... 311

WSTĘP

Wzrost znaczenia turystyki we współczesnym świecie przejawia się na

wielu płaszczyznach funkcjonowania systemów społeczno-gospodarczych, sil-

nie zaznaczając swój wpływ na gospodarkę, jakość i styl życia, a także środowi-

sko przyrodnicze. Złożoność turystyki i jej interdyscyplinarny charakter jest

przyczyną stałego wzrostu zainteresowania badawczego problemami turystyki

różnych dyscyplin naukowych, ze szczególnym uwzględnieniem nauk ekono-

micznych. Jest to spowodowane zwiększającym się wpływem sektora tury-

stycznego na poziom i charakter rozwoju gospodarczego, zarówno na poziomie

lokalnym czy regionalnym, jak i globalnym.

W serii Zeszytów Naukowych Uniwersytetu Szczecińskiego zatytułowanej

„Ekonomiczne Problemy Turystyki” prezentowane są wyniki prac badawczych

oraz dorobek naukowy z zakresu ekonomicznych aspektów turystki naukowców

z polskich i zagranicznych ośrodków naukowych. Przyjęty układ zeszytu po-

zwala na zaprezentowanie prac dotyczących zróżnicowanych problemów zwią-

zanych z uwarunkowaniami i konsekwencjami rozwoju turystyki na płaszczyź-

nie gospodarczej, w tym: funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych, rynku

usług turystycznych, rozwoju turystyki na świecie oraz regionalnych proble-

mów rozwoju turystyki. Problematyka podejmowana w zeszycie „Ekonomicz-

nych Problemów Turystyki” jest zróżnicowana, jednakże przeważają kwestie

związane z regionalnymi determinantami rozwoju turystyki oraz rynkiem usług

turystycznych.

Z początkiem 2012 roku zmieniła się formuła publikacji Zeszytów Na-

ukowych Uniwersytetu Szczecińskiego z serii „Ekonomiczne Problemy Tury-

styki”, które będą się teraz ukazywać jako kwartalnik, a nie raz do roku jak

dotychczas.

Beata Meyer

Redaktor Naukowy

TEORETYCZNE PROBLEMY ROZWOJU TURYSTYKI

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

NR 738 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 20 2012

ANETA BALIŃSKA-GRZELAK

Uniwersytet Łódzki

ROLA PARTYCYPACJI SPOŁECZNEJ W STYMULOWANIU

ROZWOJU TURYSTYKI

Wprowadzenie

Współczesna turystyka jest swoistym elementem stylu życia człowieka

i sposobem poznawania przez niego świata. Z jednej strony zjawisko turystyki

jest powszechnie uznawane za narzędzie rozwoju gospodarczego traktowane

w kategoriach ekonomicznych, z drugiej zaś – turystyka postrzegana jest jako

narzędzie rozwoju społecznego. Turysta występujący w roli podmiotu podró-

żowania przez wybór miejsca podróży, a następnie wyjazd realizuje cele

o różnorodnym charakterze, np.: zdrowotnym, poznawczym czy rozrywkowym.

Turysta, lub innymi słowy uczestnik ruchu turystycznego, odwiedzając określo-

ne miejsca znajdujące się poza jego codziennym otoczeniem, nadaje cel podję-

cia podróży oraz zaspokaja swoje potrzeby. Jednocześnie wyjeżdżając do

miejsc o określonych walorach turystycznych, kształtuje pewne zachowania

społeczności lokalnej danego terytorium. Zachowania tych społeczności wiążą

się z zaspokajaniem potrzeb turystów w możliwie jak najlepszy sposób dla

osiągnięcia satysfakcji z pobytu turystycznego. W tym celu dochodzi do łącze-

nia się lokalnej społeczności oraz jej aktywnego zaangażowania w sprawy tury-

styki.

Aktywna partycypacja społeczności lokalnej w działalności turystycznej

przyczynia się nie tylko do podniesienia poziomu korzyści społecznych na tere-

nach odwiedzanych, ale wpływa także na dalszy rozkwit turystyki. Rola party-

10 Aneta Balińska-Grzelak

cypacji społecznej w rozwoju turystyki wiąże się między innymi

z wykorzystaniem lokalnych zasobów wiedzy i umiejętności, a także z zaintere-

sowaniem lokalnych inwestorów przewidywanymi przedsięwzięciami tury-

stycznymi. Zwiększenie zaangażowania społeczności lokalnej dzięki jej inwen-

cji i pomysłowości stanowią siłę motoryczną rozwoju turystyki.

Celem opracowania jest wykazanie istotnej roli partycypacji społecznej ja-

ko czynnika stymulującego rozwoju turystyki oraz ukazanie wpływu aktywnego

uczestnictwa społeczności lokalnej na procesy turystyczne.

1. Definicja partycypacji społecznej

Termin „partycypacja” – podobnie jak inne pojęcia w literaturze przedmio-

tu – jest różnie interpretowany, choć wszystkie łączy to, że dotyczą więcej niż

jednego zbioru interesów oraz fakt powiązania partycypacji

z procesem podejmowania decyzji1. Zjawisko partycypacji wiąże się z norma-

tywnymi wymogami ładu demokratycznego, dzięki czemu stawia człowieka

przed wymogiem tolerowania i koordynowania rozbieżności oraz różnorodności

perspektyw2. Poznanie i zrozumienie różnic kulturowych jest podstawową kwe-

stią w podnoszeniu efektywności wspólnych przedsięwzięć, a przez to oddziału-

je na wzajemne porozumiewanie się uczestników.

Słowo „partycypować” posiada swój rodowód łaciński – participo,

i oznacza „przypuścić do uczestnictwa, dzielić się czymś z kimś, brać w czymś

udział”3. Rozwój myśli partycypacyjnej następował między innymi pod wpły-

wem nurtu liberalizmu, którego pionierem był Adam Smith. Uważał on, że na-

turalne skłonności są dla jednostki najważniejsze i dlatego w zagadnieniach

gospodarczych człowiek kieruje się instynktem interesu osobistego, określanego

jako wysiłek naturalny, dążący do poprawy warunków bytu. W ten sposób

1 B. Kożusznik, Kierowanie zespołem pracowniczym, WN PWE, Warszawa 2005, s. 136.

2 J. Reykowski, Psychologiczne antynomie demokracji. Zmiany społeczne. Zagrożenia i wy-

zwania dla jednostki, w: Kolokwia Psychologiczne, t. 2, red. Z. Ratajczak, Warszawa 1993.

3 K. Kumaniecki, Słownik polsko-łaciński, Warszawa 1981, s. 352.

Rola partycypacji społecznej w stymulowaniu rozwoju turystyki 11

człowiek może ustalić cele, do których dąży, jeśli jednostka działa w interesie

osobistym, to realizuje maksimum korzyści dla reszty społeczeństwa4.

Partycypacja społeczna polega na uczestnictwie obywateli w sprawach

społeczności, której są członkami. Można więc uznać, że zjawisko partycypacji

społecznej stanowi podstawę społeczeństwa obywatelskiego, którego poszcze-

gólne jednostki w sposób dobrowolny i nieprzymuszony są aktywnie zaanga-

żowane w publiczną działalność. Do pewnego stopnia partycypacja społeczna

jest partnerstwem publiczno-prawnym mieszkańców danego terytorium, służą-

cym realizacji działań na rzecz rozwoju lokalnego5. Partycypacja społeczna

polega na wyzwalaniu inicjatyw obywatelskich, czyli na łączeniu się niesforma-

lizowanych grup obywateli w celu zawierania porozumień, mających doprowa-

dzić do rozwiązania problemów związanych z kwestiami wspólnoty lokalnej.

Wskutek partycypacji społecznej dwóch lub więcej stron, powstają ważne

dokumenty planistyczne, zapadają kluczowe decyzje i realizowana jest określo-

na polityka mieszkańców danego terytorium lub grupy społecznej. Specyficzną

cechą tego zjawiska jest aktywne uczestnictwo wszystkich partnerów zaanga-

żowanych we współdziałanie6. Aktywny udział społeczeństwa przejawia się nie

tylko we współdecydowaniu, informowaniu, konsultowaniu czy uzyskiwaniu

opinii, ale przede wszystkim w autentycznym partnerstwie w stosunkach pu-

bliczno-prawnych. W teorii S. Arnsteina stopień zaangażowania obywateli

w sprawy swojej społeczności może przybierać określone poziomy, poczynając

od zerowego w przypadku tzw. manipulacji społeczeństwem, po poziom władzy

obywatelskiej o charakterze dużego wpływu na ważniejsze decyzje, a kończąc

na podejmowaniu kluczowych decyzji7.

Na zakres pojęciowy zjawiska partycypacji składają się trzy kluczowe

elementy8. Pierwszy i zarazem najważniejszy z nich dotyczy wywierania wpły-

wu, gdyż wiąże się bezpośrednio ze sprawowaniem władzy. Istotą wpływu spo-

łecznego jest siła, z jaką jedna jednostka wydatkuje ją wobec innej w celu uzy-

4 T. Mendel, Partycypacja w zarządzaniu współczesnymi organizacjami, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002, s. 64–65.

5 Komunikacja i partycypacja społeczna, red. J. Hausner, Kraków 1999, s. 41.

6 J. Kwiatkowski, Partycypacja społeczna i rozwój społeczny, Fundacja Rozwoju Demo-

kracji Lokalnej, Warszawa 2003.

7 Ibidem.

8 T. Mendel, Partycypacja w zarządzaniu…, s. 10.


skania pożądanego zachowania adresata wpływu. Z kolei skuteczność procesu

wpływania na poszczególne jednostki zależy od władzy, jaką osoba wpływająca

posiada nad adresatem wpływu. Partycypację można zatem uznać za ważny

instrument dopuszczający określone grupy interesów do sprawowanej władzy.

Drugim elementem partycypacji jest interakcja polegająca na wzajemnym

oddziaływaniu na siebie dwóch lub większej grupy osób. W odniesieniu do

partycypacji społecznej dotyczy ona współpracy pomiędzy jednostkami

a całymi zespołami osób wpływających na dane zjawisko. Skutkiem interakcji

jest osiągnięcie stanu zrównoważenia, nazywanego też stanem „spokoju spo-

łecznego” między uczestnikami partycypacji.

Ostatnią składową partycypacji jest wymiana informacji, dzięki której możliwe

jest szukanie zgodności pomiędzy grupami interesów. Jest to niezmiernie ważny

element procesu partycypacji, ponieważ bez komunikowania się osób zaistnie-

nie tego procesu nie byłoby w ogóle możliwe. Partycypacja społeczna jest silnie

związana z procesem komunikacji społecznej, ponieważ dotyczy komunikowa-

nia się władz publicznych określonego terytorium z jego mieszkańcami i ich

organizacjami. M. Argyle prezentuje komunikację jednostek poprzez wymianę

informacji jako pewne zachowania społeczne9, które umożliwiają zaspokojenie

potrzeb biologicznych, potrzeb uznania i osiągnięć, dominacji nad innymi, two-

rzenia koleżeńskich kontaktów w poczuciu akceptacji.

2. Interpretacja pojęcia turystyki

Różnorodność interpretacji turystyki i ujmowanie jej aspektów w sferach

życia społecznego i gospodarczego powodują trudności w jednoznacznym okre-

śleniu tego zjawiska. Interdyscyplinarność turystyki sprawia niemałe trudności

w zaprezentowaniu jej uniwersalnej definicji. Światowa Organizacja Turystyki

(UNWTO) przy ONZ stworzyła ogólną definicję, w myśl której „turystyka to

ogół czynności osób podróżujących i przebywających w różnych celach, np.:

wypoczynkowych, zawodowych lub innych, lecz nie dłużej niż rok bez przerwy

9 M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, WN PWN, Warszawa 1991.


poza własnym otoczeniem codziennym, z wyłączeniem wyjazdów, których

głównym celem jest działalność zarobkowa”10

.

K. Przecławski zawęża powyższą definicję do podróży w celu rekreacyj-

nym, poznawczym i zdrowotnym, co można także rozszerzyć o podróże

związane ze studiowaniem, rozwijaniem pracy twórczej, udziałem w różnego

rodzaju spotkaniach, np.: rodzinnych, sportowych, służbowych. Autor określa

turystykę jako całokształt procesu polegającego na ruchliwości przestrzennej,

łączonego

z dobrowolną i określoną czasowo zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska

życia, a także z wejściem w osobiste relacje ze środowiskiem odwiedzanym11

.

Według A.S. Kornaka, turystyka jest zespołem określonych stosunków

i zjawisk o charakterze społecznym i gospodarczym, wpływających na przeży-

cia rekreacyjne i estetyczne uczestników, których podłoże wynika z podróży

i pobytu przyjezdnych pod warunkiem, że nie nastąpi osiedlenie ich i podjęcie

pracy zarobkowej12

.

S. Liszewski podaje definicję turystyki jako zjawiska przestrzennego, spo-

łecznego i ekonomicznego, które polega na zmianie miejsca stałego pobytu

człowieka dla zrealizowania określonych potrzeb wypoczynkowych, poznaw-

czych, intelektualnych lub emocjonalnych13

.

Zdaniem Światowej Organizacji Turystyki do najważniejszych celów, ja-

kimi kierują się turyści podczas wyjazdu, należą:

– wypoczynek,

– odwiedziny,

– sprawy zawodowe,

– cele zdrowotne,

– cele religijne,

– inne, np. tranzyt14

.

10 Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO, Wydawnictwo Instytutu Turystyki, Warsza-

wa 1995, s. 5.

11 K. Przecławski, Człowiek a turystyka, Zarys socjologii turystyki, Wydawnictwo ALBIS, Kraków 1997, s. 31.

12 A.S. Kornak, Marketing usług turystycznych, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu,

Wrocław 1981, s. 25.

13 S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna, Turyzm, t. 5, z. 2, 1995, s. 87–103.

14 Terminologia turystyczna…, s. 5.


Można przyjąć za W. Alejziakiem, że współczesną turystykę uznaje się za

zjawisko psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, przestrzenne, kulturowe15

.

Turystyka jest ważnym elementem hierarchii potrzeb jednostki społecznej, ma

charakter psychologiczny, ponieważ podróżujący człowiek staje się podmiotem

turystyki razem z możliwościami, jakimi dysponuje. Oczywiście zjawisko tury-

styki ma charakter społeczny, gdyż w czasie odbywania podróży człowiek pełni

różne role społeczne, zależne od styczności z pozostałymi uczestnikami, np.:

organizatorami podróży, przewoźnikami, mieszkańcami terenów odwiedzanych

i innymi podróżującymi. W czasie wyjazdu poza miejsce zamieszkania następu-

je zmiana dotychczasowego środowiska i nawiązanie nowych kontaktów z in-

nymi turystami biorącymi udział w wyjeździe oraz z ludnością odwiedzanych

terenów, dlatego też należy uznać turystykę za zjawisko społeczne. Pojmowanie

turystyki w kategoriach zjawiska przestrzennego pozwala natomiast dostrzec

zmiany w krajobrazie, ponieważ przekształceniom ulega środowisko, infra-

struktura. Dodatkowo turystyka jest czynnikiem ładu ekonomicznego, w którym

mechanizmy rynkowe kształtują podaż, popyt i cenę usług turystycznych. Dzię-

ki niej powstają nowe instytucje i kształtują się bodźce sprzyjające efektywniej-

szemu rozmieszczeniu sił wytwórczych16

.

3. Istota partycypacji społecznej w turystyce

Turystyka, jej istota i czynniki pobudzające rozwój, a także skutki, ściśle

wiążą się z pełnionymi przez nią funkcjami społecznymi. Zjawisko turystyki

kształtuje się w określonym otoczeniu gospodarczym i społecznym. Podczas

podróży dochodzi do kontaktów społecznych uczestników podróży z mieszkań-

cami odwiedzanego terytorium. Społeczności lokalne starają się aktywnie

uczestniczyć w codziennym życiu turystów podczas ich pobytu w miejscu re-

cepcyjnym. Partycypacja społeczności zamieszkujących te miejsca polega mię-

dzy innymi na przekazywaniu turystom określonych wartości, sposobów za-

chowań, ubierania się czy sposobów mówienia na danym terenie. Przykładem

15

W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis, Kraków

2000, s. 18.

16 A.S. Kornak, Ekonomika turystyki, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiego Studium

Edukacyjnego, Bydgoszcz 1997, s. 158.


partycypacji społecznej są także właściwie przeprowadzane działania marketin-

gowe władz lokalnych, które dostarczają uczestnikom podróży pełnej i rzeczo-

wej informacji o miejscu docelowym, dzięki czemu następuje poszanowanie

lokalnej społeczności, jej kultury. W rezultacie turyści są usatysfakcjonowani

i poprawie ulegają ekonomiczne efekty działalności. Wówczas społeczność

lokalna świadczy usługi turystyczne mające wartości psychofizyczne związane

bezpośrednio z pobytem, które wiążą się z wypoczynkiem, różnymi przeżycia-

mi i satysfakcją. Na naturalne świadczenia lokalnych mieszkańców składają się

pewne działania organizacyjne, informacyjne i wszelkie formy udostępniania

dóbr wolnych i naturalnych17

.

Ludność miejscowości turystycznych aktywnie partycypuje, między inny-

mi dzięki pogłębianiu wiedzy na temat własnego regionu, aby w możliwie naj-

lepszy sposób przedstawić te informacje zwiedzającym. Na przykład

w Zakopanem, w niekwestionowanym centrum turystycznym, występuje wyso-

ka aktywność społeczna, gdyż środowisko zakopiańskie zajmuje pod tym

względem drugie miejsce wśród wszystkich miast w Małopolsce18

. Przejawem

partycypacji społecznej jest zdobywanie dodatkowych informacji o miejscu

zamieszkania, poznanie jego kultury i historii w celu zaprezentowania miejsca

w jak najatrakcyjniejszej formie, wzbudzającej jeszcze większe zainteresowanie

turystów. Ważny jest dlatego współudział społeczności lokalnej w działaniach

promocyjnych polegający na podnoszeniu efektywności działania punktów

informacji turystycznej, wydawanie różnego rodzaju broszur promujących dane

miejsce. W kontekście partycypacji społecznej i stymulowania rozwoju turysty-

ki kluczowe staje się odpowiednie zapewnienie komunikacji dwustronnej po-

między turystą a mieszańcem odwiedzanego terytorium, czyli kształtowanie

współpracy między stronami. Jest to zatem proces szerokiego uczestnictwa

jednostek połączonych specyficznymi więzami, budowany na wzajemnym za-

ufaniu społecznym19

.

Warto dodać, że w krajach słabiej rozwiniętych praca w sektorze tury-

stycznym postrzegana jest jako prestiżowa, co jeszcze bardziej podnosi poziom

17

A. Niezgoda, P. Zmyślony, Popyt turystyczny, uwarunkowania i perspektywy rozwoju,

Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2003.

18 www.promocja.zakopane.pl, 18.12.2012.

19 Partycypacja społeczna i aktywizacja w rozwiązywaniu problemów społeczności lokal-

nych, red. B. Lewenstein, J. Schindler, R. Skrzypiec, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskie-go, Warszawa 2010, s. 36–37.


partycypacji społecznej w odwiedzanych miejscach. Ruch turystyczny w istotny

sposób przyczynia się do wzrostu standardu życia mieszkańców miejscowości

recepcyjnych, gdyż chętnie pozostają w swoim miejscu zamieszkania, nie szu-

kając innych dochodów potrzebnych do życia. Dzięki temu następuje zmniej-

szenie odpływu ludności do innych miejsc i dalsza aktywizacja zawodowa

w turystyce. Satysfakcja z korzyści materialnych, będących efektem świadcze-

nia usług turystycznych sprawia, że społeczność lokalna chętnie pozostaje

w miejscu zamieszkania.

Dodatkowo partycypacja społeczna mieszkańców polega na podnoszeniu

kwalifikacji, co powoduje jeszcze wyższą jakość świadczonych usług. Umiejęt-

ności zdobywają osoby i podmioty sfery usług turystycznych, które bezpośred-

nio zaangażowane są w obsługę turystów i należą do nich przede wszystkim

właściciele obiektów turystycznych, obiektów gastronomicznych, środków

transportu oraz właściciele urządzeń rekreacyjnych i handlowych. Na przykład

lokalne społeczeństwo uczy się języków obcych, technik zarządzania lub ra-

chunkowości, poznaje zagadnienia z prawa, ekonomii lub handlu, bierze udział

w szkoleniach przeznaczonych dla osób uczestniczących w ruchu turystycznym.

Dzięki udziałowi w takich szkoleniach zwiększa się stopień zatrudniania spo-

łeczności lokalnej w turystyce oraz podnosi jakość produktu turystycznego20

.

Partycypacja społeczna mieszkańców polega też na przygotowaniu się do

jak najwłaściwszego sposobu przyjęcia podróżujących w celu zapewnieniu im

jak najlepszych wrażeń z pobytu. Takimi wrażeniami z pobytu mogą być satys-

fakcjonujące zakupy w określonym mieście. Na przykład w Poznaniu od 2008

roku organizowane są w okresie letnim specjalne długie weekendy, podczas

których następuje obniżenie cen usług i produktów przez lokalne instytucje.

Dzięki przedsięwzięciu „Poznań za pół ceny” zostaje zwiększony ruch tury-

styczny21

.

Społeczność lokalna mobilizuje wszystkie siły do modernizacji

i rozbudowy lokalnej infrastruktury, odnowy obiektów zabytkowych i nadaniu

im nowych funkcji. Oczywiście aktywna partycypacja społeczna mieszkańców

to także poszukiwanie miejsc pracy w sektorze turystycznym. Ruch turystyczny

generuje wiele nowych stanowisk, takich jak: kelner, barman, recepcjonista,

20 S. Wodejko, Turystyka, w: Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Wydawnictwo

Fundacji „Innowacja”, Warszawa 1995, s. 1008.

21 www.poznan.pl/polceny, 4.11.2012.


pokojówka oraz wiele innych związanych z funkcjonowaniem obiektu tury-

stycznego i świadczeniem innych usług, np. gastronomicznych22

.

Przykładem partycypacji społecznej jest lokowanie uzyskanych środków

pieniężnych z usług turystycznych nie tylko na pensje, ale także na zakup usług

i towarów służących dalszemu procesowi turystycznemu. Wówczas obserwo-

wane jest zjawisko mnożnikowe w turystyce, które polega na wprowadzaniu

w obieg finansowy na terytorium odwiedzanym pewnej sumy pieniędzy, uzy-

skanej z wydatków turystów23

. Twórcą teorii mnożnika turystycznego jest

H.G. Clement, który opisał mnożnik uruchamiający łańcuch reakcji dodatko-

wych korzyści w sektorach gospodarki kooperujących z turystyką. Na tej pod-

stawie dochodzi do zwiększenia poziomu partycypacji społecznej, ponieważ

mieszkańcy ze środków finansowych z turystyki inicjują nowe przedsięwzięcia

gospodarcze, co prowadzi do zróżnicowania lokalnej przedsiębiorczości.

Podsumowanie

W artykule ukazano znaczenie partycypacji społecznej w stymulowaniu

rozwoju turystyki. Przedstawiono korzyści z partycypowania społeczności lo-

kalnej jako istotne czynniki wpływające na kształt usług turystycznych. Współ-

czesna turystyka jest synonimem lepszego stylu życia i bycia, który może trwać

i rozwijać się dalej dzięki aktywnemu partycypowaniu ludności obszarów od-

wiedzanych przez turystów.

THE ROLE OF COMMUNITY PARTICIPATION IN STIMULATING

TOURISM DEVELOPMENT

Summary

The importance of community participation in stimulating tourism development

was depicted in the article. Benefits of local community participation have been pre-

sented as significant factors influencing further form of tourism services. Contemporary

22 S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, Wydawnictwo WSHiP, Warszawa

1998, s. 61–76.

23 W. Alejziak, Turystyka w obliczu…, Kraków 2000, s. 52.


tourism is a synonym of a better lifestyle which may last and keep on developing thanks

to active involvement of people from areas visited by tourists.

Translated by Aneta Balińska-Grzelak



JACEK BORZYSZKOWSKI

Politechnika Koszalińska

DYSKUSJA NAD POJĘCIEM DESTYNACJA

Wprowadzenie

Destynacja to pojęcie bardzo popularne i często występujące w literaturze

zagranicznej, a od pewnego czasu coraz częściej także w polskim środowisku

naukowym. Trudno obecnie nie podkreślać znaczenia destynacji. Termin ten

ogrywa istotną rolę w literaturze – zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak

i zagadnieniach empirycznych. Jak podają T. Kesić i I. Pavlić, w ramach współ-

czesnej turystyki destynacje powinny być postrzegane jako podstawowe jed-

nostki, mogące sprostać wymaganiom współczesnego rynku turystycznego

dzięki jej niepowtarzalności i indywidualności do tworzenia nowych, zróżnico-

wanych produktów w oparciu o szczególne cechy destynacji”1.

W artykule dokonano analizy pojęcia destynacji. Zaprezentowano sposób

pojmowania tego terminu w różnych pozycjach literatury obcojęzycznej,

w której występuje ono najczęściej. Przeprowadzonej analizy nie ograniczono

jedynie do dyskusji nad pojęciem destynacji, lecz poszerzono ją również

o związki z innymi zagadnieniami (w tym turysty, produktu turystycznego,

rynku turystycznego itd.) oraz charakterystykę elementów składających się na

destynację.

1 T. Kesić, I. Pavlić, Tourism Destination Image Formation – The Case Of Dubrovnik,

Croatia, Tržište, University of Zagreb, Faculty of Economics & Business, vol. XXIII, 2011, s. 9.

20 Jacek Borzyszkowski

1. Pojmowanie destynacji w literaturze

„Destynacja” to pojęcie, które coraz częściej używane jest w polskich

opracowaniach. Dotyczy to nie tylko opracowań naukowych, ale także trady-

cyjnej terminologii branżowej, m.in. biur podróży. Jak podaje A. Zaborska,

wyrażenie „destynacja” to przykład zapożyczania przez język polski wyrazów

obcego pochodzenia. Rzeczownik „destynacja” został zaadaptowany do języka

polskiego jako odpowiednik słowa destination występującego

w języku angielskim oraz francuskim. W językach tych „destynacja” znaczy

„cel podróży, miejsce przeznaczenia”. Termin „destynacja” zachowuje w języ-

ku polskim sens swych obcojęzycznych odpowiedników. Należy podkreślić, że

termin „destynacja” nie jest jeszcze notowany w słownikach wyrazów obcych,

w przeciwieństwie do rzeczownika „destynator – osoba, dla której coś przezna-

czono” (z fr. destinateur) oraz czasownika „destynować – przeznaczać, wyzna-

czać”. Oba podawane przez słowniki wyrazy uznawane są jednak za zwroty

dawne2.

Koncepcji i terminologii destynacji w sposób masowy zaczęto używać

około 40 lat temu. Pojęcie to wykorzystywane było do określenia miejsca doce-

lowego w podróżach lotniczych3. Termin ten jednak nie należy do nowych,

gdyż – jak podkreślają S. Page i J. Connell – już w XVIII i XIX wieku wiele

ośrodków i miejsc turystycznych wykorzystywało dostępne narzędzia do pro-

mocji ich obszaru4. W literaturze obcojęzycznej pojęcie destynacji jest po-

wszechne i – co ciekawe – określane i definiowane w różny sposób (tab. 1).

2 A. Zaborska, Co znaczy wyraz „destynacja” i czy jest on poprawny?, Instytut Filologii

Polskiej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Gdański, www.polonistyka.fil.ug.edu.pl/pl/porady_-jezykowe, 27.11.2011.

3 T. Kesić, I. Pavlić, Tourism Destination…, s. 9.

4 S. Page, J. Connell, Tourism. A Modern Synthesis, Cengage Learning EMEA, 2009,

s. 357.

Dyskusja nad pojęciem destynacja 21

Tabela 1

Rozumienie pojęcia destynacji według różnych autorów

Lp. Autor Definicja destynacji

1. T. Bieger

przestrzeń (miasto, region, duży hotel), wybrana przez gości jako

cel podróży. Destynacja obejmuje wszelkie udogodnienia

związane z zakwaterowaniem, wyżywieniem i rozrywką lub

wykonywanym zawodem

2. C. Gunn zbiór doświadczeń zdobytych przez turystę

3.

D. Kanellopoulos,

A. Panagopoulos,

J. Karahanidis

określony obszar geograficzny (np. wieś, miasto lub nawet kraj),

wybrany przez odwiedzających ze względu na atrakcje

4. P. Kotler, J. Bowen,

J. Makens

elastyczny i dynamiczny obszar, którego granice są wyznaczane

przez czynniki fizyczne, polityczne i rynkowe, niezależnie od

granic administracyjnych

5. N. Leiper

miejsca, które podróżni wybierają w celu zdobycia doświadczeń

wypoczynkowych, związanych z jedną lub większą liczbą

charakterystycznych funkcji lub właściwości5

6. D. Magaš

optymalne połączenie określonej powierzchni dostosowane do

potrzeb rynku, świadomie zapewniające warunki umożliwiające

osiągnięcie konkurencyjnych, długoterminowych rezultatów

poprzez rozwój kluczowych elementów destynacji

7. M. Manente,

V. Minghetti

rozpatrując destynację od strony podaży, można ją zdefiniować

jako miejsce turystyczne oraz produkt turystyczny

8. M. Meler obszar oferujący produkt turystyczny, który jest obecnie lub

potencjalnie dostępny

9. S. Page, J. Connell zestaw produktów turystycznych, doświadczeń i innych wartości

promowanych dla odbiorców

10. S. Pike

miejsca przyciągające odwiedzających do czasowego pobytu –

dotyczy kontynentów, krajów, stanów, prowincji, miast, wsi,

miejscowości wypoczynkowych

11.

Światowa

Organizacja

Turystyki

(UN-WTO)

lokalizacja (położenie) z określonym wzorcem atrakcji,

udogodnień i usług turystycznych, którą turysta lub grupa

wybiera jako cel podróży i na rynku której działają określeni

usługodawcy;

przestrzeń fizyczna, w której turysta spędza przynajmniej jeden

nocleg

12. B. Vukonić

rozpoznawalny obszar, na którym turyści przebywają

i zaspokajają swoje potrzeby, zapewniając tym samym

odpowiednie dochody dla miejscowej społeczności

13. Webster’s Dictionary

miejsce oznaczające koniec podróży, np. obszar geograficzny

(miejscowość, region, kraj), gdzie podróżny zamierza spędzić

określony czas

Źródło: T. Bieger, Management von Destinationen und Tourismusorganisationen,

Münechen, 1997, cyt. za: Ch.P. Schucan, The Role of an information Concept

5 N. Leiper, Tourism Management, Frenchs Forest: Pearson Education Australia, 2004,

s. 128.


in Relation to Destination Management, Institute for Information Systems,

Swiss Federal Institute of Technology (ETH), Zurych, s. 6; M. Manente,

V. Minghetti, Destination Management Organizations and Actors, w: Tourism

Business Frontier, red. D. Buhalis, C. Costa, Elsevier 2006, s. 229–230;

D. Kanellopoulos, A. Panagopoulos, J. Karahanidis, How the Semantic Web

Revolutionizes Destination Management Systems, w: Proceedings of the Inter-

national Conference on Tourism Development and Planning, 11–12 June,

Patras, Greece 2005, s. 1; D. Magaš, Turistička Destinacija, Sveučilište

u Rijeci, Hotelijerski fakultet Opatija, Opatija 1997, s. 20; M. Meler,

Marketinški Identitet Turističke Destinacije Hrvatskog Podunavlja, Zbornik

radova 14. Bienalnog međunarodnog kongresa „Hotelska kuća 98”, Opatija,

Hotelijerski fakultet, Opatija 1998, s. 212; S. Page, J. Connell, Tourism.

A Modern Synthesis, Cengage Learning EMEA 2009, s. 357; Sustainable Tour-

ism Development. Giude for Local Planners, WTO, Madryt 1993, cyt. za: Ch.P.

Schucan, The Role…, s. 6; A Practical Guide to Tourism Destination Manage-

ment, World Tourism Organization, Madryt 2007, s. 1; B. Vukonić, Teorija

i Praksa Turističke Destinacije, Zbornik radova sa znanstvenog skupa Hotelska

kuća 98, Hotelijerski fakultet, Opatija 1998, s. 367; P. Kotler, J. Bowen,

J. Makens, Marketing for Hospitality and Tourism, Upper Saddle River: Pren-

tice Hall 2003, s. 718; S. Pike, Destination Marketing Organisations, An Inte-

grated Marketing Communication Approach, MPuls, Zagrzeb 2004, s. 27.

W przedstawionych wyżej definicjach widoczne są zasadnicze różnice

w pojmowaniu destynacji. Jedną z nielicznych cech wspólnych dla tych obja-

śnień jest bliżej nieokreślone stwierdzenie odnoszące się do „przestrzeni”, „ob-

szaru”, „miejsca”, „powierzchni”, „lokalizacji”. Jak podaje S. Pike, destynacje

terytorialnie można traktować w różnych aspektach – jako kontynent, kraj, stan,

prowincję, miasto, wieś czy miejscowość wypoczynkową6. Z kolei Ph. Kotler

uważa, że za destynację należy uznać miejsce z określoną formą aktualnej lub

postrzeganej granicy7. Jednocześnie warto podkreślić, że pojęcie destynacji

turystycznej odnosi się zazwyczaj do określonego obszaru geograficznego (np.

grupy krajów, kraju, regionów, miast czy np. obszarów wiejskich), chociaż jest

ono czasami samoistnie określane przez odbiorców8.

Położenie nacisku na określanie definicji (a bardziej – delimitację) desty-

nacji przez turystę jest uzasadnione, biorąc pod uwagę „produktowy” charakter

6 A. Ispas, The Tourism Destination Marketing – a Mandatory Course for the Students of

Tourism, w: „Annals of the University of Oradea, Economic Science Series” 2008, vol. 4, s. 919.

7 P. Kotler, J. Bowen, J. Makens, Marketing for…, s. 718.

8 S. Page, J. Connell, Tourism…, s. 357.


pojęcia. To przecież sami turyści czy odwiedzający – ich wrażenia i doznania –

wskazują na wartość produktu turystycznego. Należy jednak podkreślić, że taka

„dowolność” określania granic destynacji pociąga za sobą pewne konsekwencje

– chociażby problem wynikający z trudności porównywania destynacji. Jak to

bowiem zrobić, skoro nie ma określonych granic destynacji? Przykładowo co

w warunkach polskich uznać za tzw. lokalne destynacje? Czy są to gminy,

a może powiaty? Czy powinny to być jednostki administracyjne? To oczywiście

ułatwiałoby porównanie poszczególnych destynacji (ze względu na dostępność

danych statystycznych). Należy jednak pamiętać, że turysta dokonując wyboru

miejsca swojego pobytu, nie przywiązuje wagi do granic administracyjnych.

A może w takim razie za destynację uznać obszar działania, tzw. destination

management organizations? Jeżeli za takie uznać polskie lokalne organizacje

turystyczne (co nie zawsze jest trafne), to wiadomo, że organizacje te nie ogra-

niczają się do granic konkretnej jednostki samorządu terytorialnego – mogą je

tworzyć m.in. związki gmin, gmina i powiat czy nawet jednostki samorządu

terytorialnego położone w różnych województwach (na przykład Lokalna Or-

ganizacja Turystyczna „Bory Tucholskie”).

W niektórych zaprezentowanych wyżej definicjach destynacji położono

nacisk na cel podróży (m.in. N. Leiper), w innych zaakcentowano udogodnienia

związane z pobytem turysty (np. T. Bieger czy D. Kanellopoulos, A. Panago-

poulos i J. Karahanidis), a w kolejnych wprost zwrócono uwagę na „produkto-

wy charakter” destynacji (np. M. Meler, S. Page i J. Connell).

Jak podaje F. Schiebuhr, definicje destynacji dowodzą, że są one z natury

heterogeniczne, zarówno po stronie podaży, jak i popytu. W pierwszym przy-

padku wynika to z różnorodności produktów i usług turystycznych, którymi

dysponują poszczególne destynacje oraz różnorodności występujących podmio-

tów. Z kolei heterogeniczność po stronie popytu wynika ze zróżnicowania

struktury ruchu turystycznego w poszczególnych destynacjach9.

Warto nadmienić, że w literaturze można spotkać różne określenia doty-

czące analizowanego pojęcia. Zazwyczaj jest ono po prostu określane mianem

destynacji (destination – np. A. Ispas, T. Kesić i I. Pavlić, S. Page i J. Connell),

a niektórzy (np. D. Kanellopoulos, A. Panagopoulos i J. Karahanidis) mówią

o destynacji turystycznej (tourism destination).

9 F. Schiebuhr, Films & TV Series as a Destination Marketing Tool: The Example of Corn-

wall and Rosamunde Pilcher Films, School of Services Management, Bournemouth Universi-ty/Universidad Rey Juan Carlos, Madryt 2010, s. 15–16.


2. Znaczenie pojęcia „destynacja”. Elementy składowe destynacji

Przegląd wybranych definicji destynacji wskazuje, że pojęcie to może być

ujmowane zarówno od strony popytu, jak i podaży. Na popytowy charakter

pojęcia wskazuje T. Bieger, według którego należy uznać, że destynacja jest

pojmowana przez samego turystę10

. Szczegółowe ujęcie destynacji zależy od

jego potrzeb i postrzegania. Bardzo zbliżoną definicję prezentują D. Kanello-

poulos, A. Panagopoulos i J. Karahanidis11

. Jak podaje C. Gunn, destynację

można definiować jako „zbiór doświadczeń zdobytych przez turystę”12

. Co

więcej, N. Leiper uważa, że może być ono postrzegane jako zbiór produktów

i usług utworzonych przez podmioty publiczne i prywatne13

.

Z kolei M. Manente i V. Minghetti uważają, że destynację można rozpa-

trywać od strony podaży, a wówczas należy ją określić jako:

– miejsce turystyczne, w którym uwidacznia się aktywność turysty,

a produkt turystyczny jest produkowany i konsumowany,

– produkt turystyczny łącznie z podażą określonych zasobów, działań,

podmiotów i społeczności lokalnej14

.

W analizowanych definicjach dominuje rozumienie destynacji jako okre-

ślonego „miejsca geograficznego”. Należy jednak wskazać, że w naukach eko-

nomicznych pojęcie destynacji wykracza poza to pojmowanie – jest bowiem

połączeniem produktów, usług, zasobów naturalnych czy informacji, które są

w stanie „przyciągnąć” turystów do konkretnego miejsca15

. Jeszcze dalej

w swych rozważaniach podąża P. Keller, według którego turyści postrzegają

destynację lub usługi w niej świadczone jako całość. Uważa on nawet, że

o pakiecie usług można mówić jedynie w połączeniu z kontekstem geograficz-

nym, a tym samym „pojęcie destynacji i produktu są identyczne”16

. Niezależnie

10 T. Bieger, Management von…, s. 6.

11 D. Kanellopoulos, A. Panagopoulos, J. Karahanidis, How the…, s. 1.

12 M. Manente, V. Minghetti, Destination Management…, s. 229–230.

13 Ibidem, s. 230.

14 Ibidem.

15 Ibidem, s. 229.

16 P. Keller, Destination Marketing: Strategic Areas of Inquiry, w: From Destination to

Destination Marketing and Management. Designing and Repositioning Tourism Products, red. M. Manente, M. Cerato, Venice: Ca’ Foscarina University, CISET Series 2000, s. 35.


od tego można założyć, że przeniesienie akcentu w definicji destynacji z „miej-

sca turystycznego” na „produkt turystyczny” lub nawet „system produktów”

zależy od postrzegania problemu przez wszystkie podmioty bezpośrednio lub

pośrednio zaangażowane w rozwój destynacji17

.

Istotnym zagadnieniem pozostaje również odróżnienie pojęcia destynacji

turystycznej od destynacji geograficznej lub regionalnej. Pojęciem tym określa

się takie przestrzenie/związki, które niosą znaczne korzyści dla odbiorców

i okazują trwały potencjał rynkowy. Destynacje turystyczne w tym sensie nale-

ży rozumieć jako jednostki podejmujące konkurencję i spełniające następujące

(wszystkie) wymagania:

– rozległe, zestrojone ze sobą i dobrze skoordynowane sieci ofert

i usług,

– co najmniej jedna marka poddająca się profilowaniu,

– kompetentny zarząd o wysokich kwalifikacjach,

– rozbudowany system podnoszenia i zapewnienia jakości,

– środki wystarczające do spełnienia zadań, w szczególności do profilo-

wania marki na wybranych rynkach18

.

Jak podaje M. Manente, pojęcie destynacji może być różnie interpretowa-

ne w zależności od punktu widzenia. W ujęciu marketingowym obejmuje nie

tylko zagadnienia związane z obszarem – jest bowiem połączeniem produktów,

usług, zasobów naturalnych, elementów środowiska przekształconego i infor-

macji, które wspólnie przyczyniają się do zwiększenia atrakcyjności turystycz-

nej miejsca. Podobnie rzecz ma się w przypadku popytu turystycznego – pojęcie

destynacji może być różnie definiowane, m.in. w zależności od oczekiwań czy

poziomu satysfakcji turystów. Przykładowo przed samym wyjazdem postrzega-

nie destynacji i potencjalnych korzyści z jej odwiedzenia jest podstawowym

czynnikiem decydującym o wyborze. Jedynie bezpośredni kontakt z destynacją

określi korzyści, które zostały (lub nie) osiągnięte19

.

Charakteryzując destynację, można ją rozpatrywać pod kątem:

17 M. Manente, V. Minghetti, Destination…, s. 229.

18 H.R. Müller, Stretegien bei der Bildung Marktfähiger Destinationen, St. Gallen 1998, s. 355.

19 M. Manente, Destination Management and Economic Background: Defining and Moni-

toring Local Tourist Destinations, International Conference Measuring Tourism Economic Con-tribution at Subnational Levels, Malaga, Hiszpania, 29–31 października 2008, s. 5.


– geograficznym – wyraźnie określony obszar z wyznaczonymi granica-

mi geograficznymi lub administracyjnymi,

– ekonomicznym – miejsce, w którym turyści zostają najdłużej i wydają

znaczne środki finansowe oraz gdzie turystyka generuje określone

wpływy do gospodarki,

– psychograficznym –dotyczącym podstawowego celu podróży20

.

W literaturze spotkać można opracowania odnoszące się nie tylko do sa-

mego definiowania destynacji, ale wskazujące również na jej strukturę. Mówiąc

o destynacji, można to pojęcie odnieść do zestawu tzw. 6A, czyli:

– dostępne pakiety (avalilable packages),

– dostępność (accessibility),

– atrakcje (attractions),

– udogodnienia i ułatwienia (amenities),

– działania, aktywność (activities),

– usługi dodatkowe (ancillary services)21

.

Z kolei według A. Hartl można mówić o 5A, czyli: zakwaterowaniu (ac-

comodation), dostępności (access), atrakcjach (atractions), udogodnieniach

i ułatwieniach (amenities) oraz usługach dodatkowych (ancillary services)22

.

Autor nie wskazuje na tzw. dostępne pakiety.

Nieco inaczej składowe destynacji zostały wyodrębnione przez Światową

Organizację Turystyki (UN-WTO):

– atrakcje (attractions),

– ułatwienia publiczne i prywatne (public and private amenities),

– dostępność (accessibility),

– zasoby ludzkie (human resources),

– wizerunek i charakter (image and character),

– cena (price)23

.

W definicji i strukturze destynacji według UN-WTO pojawia się pojęcie

usługodawcy. Definicję cechują następujące założenia:

20 Ibidem.

21 S. Page, J. Connell, Tourism…, s. 357.

22 A. Hartl, Developing Marketing Strategies for Tourism Destination in Peripheral Areas

of Europe: the Case of Bornholm, Bournemouth University in Collaboration with Centre for Regional and Tourism Research, Bornholm, Dania 2003, s. 42.

23 A Practical Guide…, s. 1.


– destynacja jest definiowana przez turystę,

– destynacja musi być określonych, znacznych rozmiarów w celu zwięk-

szenia efektów działań marketingowych,

– oferowany przez destynację produkt turystyczny musi zawierać wiele

opcjonalnych produktów, z których każdy turysta wybierze odpowiedni

do swoich potrzeb,

– destynacja jest „spółką”, na którą składa się wiele autonomicznych

podmiotów – usługi są zazwyczaj świadczone przez wielu różnych

usługodawców,

– poszczególne destynacje różnią się między sobą m.in. wielkością,

strukturą czy poszczególnymi atrakcjami24

.

Wraz z pojęciem destynacji spotyka się w literaturze również inne, ściśle

z nim związane określenia. Jednym z nich jest tzw. lokalna destynacja tury-

styczna (local tourist destination – LTD). Zwolenniczką stosowania tego sfor-

mułowania jest m.in. M. Manente. Autorka uważa, że potrzeba wprowadzenia

i posługiwania się określoną definicją lokalnej destynacji turystycznej wynika

z faktu, że destynacje, które chcą osiągnąć i utrzymać właściwą pozycję konku-

rencyjną na rynku, muszą dysponować odpowiednimi narzędziami, umożliwia-

jącymi realizację tego celu. Autorka podaje podstawowe czynniki, które powin-

ny być rozpatrywane przy definiowaniu LTD:

– zasoby i podmioty – zestaw zintegrowanych zasobów destynacji, które

mogą zostać „przełożone” na produkt turystyczny przez zainteresowa-

ne podmioty,

– obszar – gmina (miasto) lub ich zestaw, które graniczą ze sobą lub po-

siadają podobne zasoby turystyczne,

– jednostka obserwująca i analizująca – dotyczy to pomiaru zarówno po-

daży, jak i popytu turystycznego,

– liczba atrakcji turystycznych,

– znaczenie konsumpcji turystycznej w życiu gospodarczym destynacji25

.

Z kolei Światowa Organizacja Turystyczna definiuje lokalną destynację

turystyczną jako przestrzeń fizyczną, w której odwiedzający korzysta z przy-

najmniej jednego noclegu26

. Obejmuje ona produkty turystyczne składające się

24 Ch.P. Schucan, The Role of…, s. 6.

25 M. Manente, Destination…, s. 3.

26 A. Ispas, The Tourism…, s. 919.


z usług i atrakcji turystycznych. Ma również swoje granice określające sposób

zarządzania destynacją, jak również odpowiedni wizerunek definiujący rynko-

wą konkurencyjność27

.

Podsumowanie

Przedstawione zagadnienia związane z definiowaniem destynacji oraz zna-

czeniem tego pojęcia jednoznacznie wskazują na zasadnicze różnice w pojmo-

waniu tego zjawiska. Interesujące jest to, że tak popularne i często występujące

w literaturze zagranicznej pojęcie budzi wiele kontrowersji.

Pojęcie destynacji jest różnie interpretowane. Jak podaje M.J. Lamont,

przez niektórych badaczy destynacje zostały „postawione na piedestale, podczas

gdy inne elementy systemu turystyki – całkowicie »rozdrobnione«”28

. Przykła-

dowo C. Cooper opisuje destynacje jako „powód istnienia” (raison d’etre) tury-

styki”29

, a z kolei J.R.B. Ritchie i G. Crouch definiują destynację jako „podsta-

wowy produkt w turystyce”30

. Nie zgadza się z tym N. Leiper, według którego

pojmowanie destynacji jako „serca turystyki” zakłóca „jasność myślenia wśród

naukowców”, przyczyniając się do błędnych wniosków31

.

M. Manente i V. Minghetti twierdzą, że pojęcie destynacji jest „rozmyte”,

niemożliwe do pełnego zdefiniowania32

. Podobnego zdania jest F. Schiebuhr,

według której trudno jest zaproponować uniwersalną i powszechnie akceptowa-

ną definicję33

. Jednocześnie autorka wskazuje na kilka ciekawych spostrzeżeń

innych badaczy definiujących destynację, a pojmujących ją jako: „przestrzeń

27 Ibidem.

28 M.J. Lamont, Wheels of Change: a Model of Whole Tourism Systems for Independent Bi-

cycle Tourism, Proceedings of Re-creating Tourism: New Zealand Tourism and Hospitality Re-

search Conference, Hanmer Springs, Lincoln University, Christchurch 3–5 grudnia, Nowa Zealandia 2008, s. 5.

29 C. Cooper, J. Fletcher, D. Gilbert, S. Wanhill, Tourism: Principles…, s. 77.

30 J.R.B. Ritchie, G. Crouch, The Competitive Destination: A Sustainability Perspective,

„Tourism Management” 2000, nr 21(1), s. 1.

31 N. Leiper, Are Destinations 'the Heart of Tourism'? The Advantages of an Alternative

Description, „Current Issues in Tourism” 2000, nr 3(4), s. 364.

32 M. Manente, V. Minghetti, Destination…, s. 230.

33 F. Schiebuhr, Films & TV Series…, s. 15.


geograficzną, w której istnieje klaster zasobów turystycznych, a nie – polityczne

czy administracyjne granice” (S. Pike), „podmioty fizyczne i społeczno-

kulturowe”, „jeden produkt, ale również wiele”, „pojęcie mentalne” (A.V. Se-

aton, M.M. Bennett)34

. M. Manente wskazuje na dwa powody „rozmycia” poję-

cia destynacji, a mianowicie:

– mnogość podmiotów zaangażowanych w turystykę – turyści, admini-

stracja publiczna, lokalne przedsiębiorstwa turystyczne, społeczność

lokalna,

– mnogość punktów postrzegania i perspektyw – relacje między podażą

a popytem oraz między zależnościami ekonomicznymi a geograficz-

nymi35

.

Wspomniana autorka uważa ponadto, że pomimo występujących niedo-

skonałości w definiowaniu destynacji, należy skupić szczególną uwagę na tym

pojęciu. Podkreśla konieczność właściwego definiowania destynacji, co wynika

m.in. z następujących potrzeb:

– analiz ekonomicznych i Rachunku Satelitarnego Turystyki (TSA),

– osiągnięcia konsensusu w analizowanym problemie badawczym,

– zwiększenia relacji między analizą ekonomiczną a zarządzaniem de-

stynacją36

.

Niezależnie od kontrowersji wynikających z definiowania destynacji, na-

leży uznać to pojęcie za coraz bardziej popularne w polskich środowiskach

naukowych i branżowych. Pomimo stwierdzenia przez A. Zaborską, która jest

skłonna „uznać stosowanie słowa destynacja za wyraz pewnej maniery styli-

stycznej (…) dość dalekie od normy wzorcowej języka polskiego”37

, należy

zauważyć, że pojęcie to dość mocno „zakorzenia” się w polskim środowisku

turystycznym.

34 Ibidem.

35 M. Manente, Destination…, s. 2.

36 Ibidem, s. 1.

37 A. Zaborska, Co znaczy…


DISCUSSION CONCERNING THE NOTION OF DESTINATION

Summary

In this article, an analysis was conducted of the formulation of the term of destina-

tion. Its purpose was chiefly to depict the understanding of this notion in different

sources of foreign-language literature. The analysis conducted was not limited merely to

a discussion concerning the notion of destination: it was extended to cover its connec-

tions with other issues (including the tourist, the tourist product, the tourist market etc.)

and a description of those elements which make up a destination. The analysis of the

notion demonstrated significant differences in the understanding of this notion. It can

generally be observed that the attempts made to define the destination concern a de-

mand oriented approach (the destination is defined and understood by the tourist) or

a supply oriented approach (a tourist location or the tourist product offered). One of the

very few common features is a non-specific statement which makes a reference to

a “space”, “area”, “place”, “surface” or “location”.

Translated by P. Trojanek



MARCIN MOLENDA

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

REGIONALNY PRODUKT TURYSTYCZNY A REGION

TURYSTYCZNY

Wprowadzenie

Określony przestrzennie regionalny produkt turystyczny jest bez wątpienia

istotnym czynnikiem wspomagającym rozwój regionu turystycznego. Dziedzic-

two przyrodnicze, kulturowe oraz historyczne regionu stanowi fundament two-

rzenia atrakcyjnego oraz niepowtarzalnego regionalnego produktu turystyczne-

go. Produkt taki, odpowiednio wypromowany może być ciekawą ofertą regionu

turystycznego i stać się jego wizytówką lub znakiem markowym. Powstaje jed-

nak pytanie, czy regionalny produkt turystyczny może być identyfikowany

z regionem turystycznym. Celem artykułu jest przedstawienie przestrzennych

relacji między regionalnym produktem turystycznym a regionem turystycznym.

1. Produkt turystyczny

Szczególnym rodzajem produktu w marketingu turystycznym jest produkt

turystyczny. Ze względu na istotę zjawiska turystyki oraz ukształtowaną struk-

turę podaży, zdefiniowanie produktu turystycznego jest zadaniem trudnym,

złożonym i wielowymiarowym. Jak zauważa E. Dziedzic, problem polega na

tym, że różne podmioty operujące na rynku turystycznym widzą ten produkt

w odmienny sposób. Związane jest to też, jak wskazuje Ph. Kotler, z faktem, że

32 Marcin Molenda

do produktu turystycznego zalicza się nie tylko produkty materialne, ale także

usługi oraz miejsca. Na złożoność produktu turystycznego zwracają również

uwagę J.Ch. Holloway i Ch. Robinson, twierdząc, że może on obejmować miej-

sce, usługę oraz (czasami) produkty materialne (np. darmowa butelka alkoholu

bezcłowego) w celu zachęcenia do zakupu danej usługi1.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji produktu turystycz-

nego, co niewątpliwie wynika z szerokości spojrzenia na jego istotę. C. Kaspar

i B.R. Kunz produktem turystycznym nazywają komplet przedmiotów material-

nych i usług, które turysta w czasie swojej podróży wykorzystuje lub konsumu-

je2. W definicji tej jednak pominięto ważne dla zaistnienia turystyki walory

turystyczne obszarów recepcji turystycznej. S.A. Bąk również zwraca uwagę, że

produkt turystyczny jest pojęciem szerokim i definiuje go jako dowolną kombi-

nację takich komponentów, jak: miejsce, usługa, czynność, osoba, przedmiot,

organizacja lub idea, włącznie z wyobrażeniem o nich przyszłych turystów,

które zaspokajają potrzeby i preferencje tych ostatnich w czasie podróży tury-

stycznych w różnych celach3. Natomiast G. Gołembski określa produkt tury-

styczny jako wszystkie dobra i usługi tworzone i kupowane w związku z wyjaz-

dem poza miejsca stałego zamieszkania i to zarówno przed rozpoczęciem po-

dróży, jak i w jej trakcie oraz w czasie pobytu poza rodzinną miejscowością4.

Politykę produktu można rozpatrywać i prowadzić z dwóch punktów wi-

dzenia – produktu określonego obszaru (ujęcie przestrzenne) oraz produktu

przedsiębiorstwa. Przedmiotem polityki produktu w ujęciu przestrzennym jest

tzw. złożony produkt turystyczny5, mający złożoną strukturę, na którą składają

się takie elementy, jak: dobra turystyczne, czyli dobra stworzone przez przyrodę

oraz człowieka, stanowiące cel podróży turystycznych (inaczej walory tury-

1 J.Ch. Holloway, Ch. Robinson, Marketing w turystyce, PWE, Warszawa 1997, s. 114.

2 C. Kaspar, B.R. Kunz, Unternehmungsführung im Fremdenverkehr, Stuttgart–Berlin1982,

s. 34.

3 S.A. Bąk, Promocja produktu turystycznego w obrocie z krajami o gospodarce rynkowej,

,,Ruch turystyczny – Monografie” nr 26, SGPiS, Warszawa, s. 29.

4 G. Gołembski, Zróżnicowanie przedsiębiorstw turystycznych, w: Przedsiębiorstwo tury-

styczne. Ujęcie styczne i dynamiczne, red. G. Gołembski, PWE, Warszawa 2007, s. 29.

5 J. Altkorn, Polityka produktu turystycznego. Pomocnicze materiały dydaktyczne, Akade-

mia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1991, s. 9.

Regionalny produkt turystyczny a region turystyczny 33

styczne), dobra materialne oraz usługi świadczone przez urządzenia obsługowe,

usługi infrastruktury ogólnej (w tym dostępność komunikacyjna)6.

Produkt przedsiębiorstwa natomiast to wszystko to, co przedsiębiorstwo

turystyczne oferuje w ramach transakcji sprzedaży turystom. Stanowi on

przedmiot wymiany na rynku turystycznym7. W wąskim znaczeniu jest to pro-

dukt danej organizacji, oferowany na rynku jako pojedyncza usługa (np. nocleg

w hotelu) lub pakiet usług, czyli kombinacja kilku świadczeń objętych jedną

ceną (np. przejazd, wyżywienie, pobyt), zaspokajający określone potrzeby od-

biorcy. W szerszym znaczeniu jest składnikiem produktu turystycznego regio-

nu, w którym działa, stając się jednym z elementów całkowitego produktu tury-

stycznego. Produkt przedsiębiorstwa jest podstawową kategorią, pozwalającą na

zaspokojenie potrzeb osób podróżujących w celach turystycznych8.

Na dwojaki aspekt produktu turystycznego zwraca też uwagę L. Mazur-

kiewicz, który pisze o produkcie turystycznym w skali mikro i makro. Zdaniem

tego autora produkt turystyczny w skali mikro to wszystkie usługi turystyczne

oferowane pojedynczemu turyście, który przebywa na urlopie w obszarze doce-

lowym, a produkt turystyczny w skali makro to usługi turystyczne oferowane

wszystkim turystom przybywającym do tego obszaru (np. gminy, regionu)9.

Autor zwraca uwagę, że takie rozróżnienie produktu turystycznego wynika nie

tylko z przestrzennego zasięgu, ale ma też swoje zastosowanie w marketingu,

którego jest przedmiotem (produkt turystyczny w skali mikro to obszar marke-

tingu turystycznego, a w skali makro – marketingu terytorialnego).

Podejście dualistyczne zauważyć można też u V.T.C. Middletona, który

przedstawia produkt turystyczny w dwóch ujęciach – ogólnym oraz konkretne-

go producenta, i nadaje pojęciu dwa wymiary: horyzontalny i wertykalny10

.

Podejście ogólne ma wymiar horyzontalny (obejmuje wiele składników,

6 Szerzej: E. Dziedzic, Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicz-

nego, „Monografie i Opracowania” 1998, nr 442, SGH, s. 19–21.

7 D.E. Jaremen, Produkt przedsiębiorstwa turystycznego, w: Przedsiębiorstwo turystyczne,

red. A. Rapacz, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s. 51.

8 Ibidem.

9 L. Mazurkiewicz, Produkt turystyczny w ujęciu marketingu terytorialnego, w: Konkuren-

cyjność polskiego produktu turystycznego, red. K. Pieńkoś, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, War-

szawa 2005, s. 83.

10 V.T.C. Middleton, Marketing w turystyce, Polska Agencja Promocji Turystyki, Warsza-

wa 1996, s. 89.

34 Marcin Molenda

a klienci i touroperatorzy działając jak producenci, mogą dokonywać wyboru

w celu osiągnięcia łącznego przeżycia). Wymiar wertykalny ma natomiast po-

gląd producenta, wyrażający konkretne działalności usługowe, zorganizowane

wokół zidentyfikowanych potrzeb i pragnień docelowych segmentów klientów.

Autor wyróżnia też pięć składników ogólnego produktu turystycznego, a mia-

nowicie11

: atrakcje i środowisko miejsca docelowego, infrastrukturę i usługi

miejsca docelowego, dostępność miejsca docelowego, wizerunek i postrzeganie

miejsca docelowego, cenę płaconą przez konsumenta.

Wydaje się, że węższe pojmowanie produktu turystycznego – od strony

producenta (co z punktu widzenia ich interesów jest słuszne) jest nieuzasadnio-

ne i cechuje się ,,krótkowzrocznością”, ponieważ skupia się głównie na tym, co

określona jednostka (przedsiębiorstwo) produkuje, a nie na tym, czego oczekuje

potencjalny klient, który pragnie pełnego zestawu usług (wzajemnie powiąza-

nych). Ponadto nawet gdy dane przedsiębiorstwo zdaje sobie sprawę z występu-

jących zewnętrznych uwarunkowań, to przeważnie ma małe możliwości wpły-

wania na decyzje innych przedsiębiorstw, wytwarzających uzupełniające

względem niego usługi12

.

Na podstawie przytoczonych definicji można zauważyć, że problematykę

produktu turystycznego należy rozpatrywać zarówno z punktu widzenia tour-

operatora, zarządzającego obszarem (strona podaży) oraz turysty (strona popy-

tu). Ponadto należy zauważyć, że produkt turystyczny jest bardzo złożonym

przedmiotem wymiany. Produkt to nie tylko łóżko w hotelu czy wypoczynek na

słonecznej plaży, ale mieszanka wielu składników, czyli pakiet. Obecnie pro-

dukty turystyczne rozumiane są nie tylko jako usługi świadczone przez przed-

siębiorstwa turystyczne (np. gastronomiczne), ale coraz częściej w strukturze

produktu turystycznego uwzględnia się nowe usługi i dobra (materialne i niema-

terialne), niezwiązane z obsługą ruchu turystycznego (np. usługi finansowo-

bankowe), ale stanowiące jego (produktu) istotną cześć.

11 Ibidem, s. 89–90.

12 E. Dziedzic, Obszar recepcji…, s. 19.


2. Regionalny produkt turystyczny

W literaturze dotyczącej zagadnień szeroko pojętej turystyki brakuje jed-

noznacznej definicji pojęcia regionalnego produktu turystycznego, co powodu-

je, że spotyka się podobne znaczeniowo określenia, takie jak: produkt tury-

styczny regionu13

, produkt obszaru recepcji turystycznej14

, produkt turystyczny

obszaru15

, produkt turystyczny miejsce16

.

B. Hołderna-Mielcarek zwraca uwagę, że produkt turystyczny regionu jest

produktem złożonym, kształtowanym przez wiele różnych podmiotów, składa-

jącym się z wielu pojedynczych, częściowo podobnych, częściowo heteroge-

nicznych, ale zawsze komplementarnych usług17

.

E. Dziedzic definiuje produkt obszaru recepcji turystycznej jako całość

składającą się z elementów materialnych i niematerialnych, stanowiących pod-

stawę istniejącego w umyśle turysty wyobrażenia i oczekiwań związanych

z pobytem w danym miejscu18

. Z kolei M. Zdon-Korzeniowska wskazuje, że

regionalny produkt turystyczny jest kategorią przestrzenną i jest oferowany

przez dany obszar; zbudowany jest na podstawie regionalnych atrakcji oraz

występuje w danym miejscu w określonej postaci19

. Podobnie wymiar prze-

strzenny (geograficzny) regionalnemu produktowi turystycznemu nadają

J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, definiując go jako wewnętrznie zło-

żony zbiór elementów wyróżnionych ze względu na swoją konkretną lokaliza-

cję w przestrzeni, charakteryzującą się walorami turystycznymi20

. Autorzy wy-

odrębniają produkt na podstawie kryterium zasięgu występowania (produkcji),

13 B. Hołderna-Mielcarek, Regionalizacja produktu turystycznego. Część 1: koordynacja

i kooperacja w kształtowaniu produktu; funkcje organizacji turystycznych, ,,Rynek Turystyczny”

1998, nr 12, s. 10.


15 J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny. Pomysł – Organizacja – Zarządzanie, PWE, Warszawa 2005, s. 100.

16 A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny – miejsce, ,,Turyzm” 2003, t. 13, z. 1,

s. 55–80.

17 B. Hołderna-Mielcarek, Regionalizacja produktu…, s. 10.


19 M. Zdon-Korzeniowska, Jak kształtować regionalne produkty turystyczne? Teoria i prak-

tyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 39.

20 J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny…, s. 76.

36 Marcin Molenda

tworząc hierarchię produktów turystycznych obszaru, uwzględniającą przede

wszystkim podział administracyjny. W strukturze hierarchicznej wymieniają21

:

lokalny produkt turystyczny – obszar, regionalny produkt turystyczny – obszar,

krajowy produkt turystyczny – obszar, subkontynentalny produkt turystyczny –

obszar, kontynentalny produkt turystyczny.

W przedstawionym powyżej podziale produktu turystycznego – obszar,

regionalność produktu turystycznego prezentowana jest w aspekcie zasięgu

terytorialnego, jednak – jak zauważają wskazani autorzy – zasięg terytorialny

wcale nie oznacza zasięgu oddziaływania. Lokalny produkt turystyczny – ob-

szar może oddziaływać nie tylko lokalnie, ale też regionalnie czy nawet w skali

międzynarodowej.

W literaturze przedmiotu zwrot „produkt turystyczny regionu” jest stoso-

wany wymiennie z pojęciem „regionalny produkt turystyczny” na określenie

produktu oferowanego przez dany region. Wydaje się jednak, mimo zbieżności

terminologicznej, że są to zupełnie inne produkty oferowane przez dany region.

Produkt turystyczny regionu jest pojęciem znacznie szerszym, obejmującym

wszystkie atrakcje turystyczne, w tym te, których powstanie nie wiąże się

z dziedzictwem danego regionu, np. kompleks rekreacyjno-sportowy czy cen-

trum zabaw i rozrywek (np. Disneyland), co powoduje, że nie jest regionalnym

produktem turystycznym (brak silnych cech regionalizmu). Regionalny produkt

turystyczny jest natomiast charakterystyczny dla danego regionu, związany

z jego dziedzictwem naturalnym, kulturowym i historycznym. Ma swoją specy-

fikę, odmienność i unikatowość. Ponadto wyraża więź z danym regionem,

w którym jest oferowany, a jego poszczególne elementy posiadają cechy i cha-

rakter regionalny (nawiązują do jego tożsamości, są silnie związane i identyfi-

kowane z regionem)22

. Dlatego – zdaniem autora – regionalny produkt tury-

styczny jest to produkt o charakterze przestrzennym, powstały na bazie regio-

nalnych atrakcji turystycznych (dziedzictwa przyrodniczego, kulturowego oraz

historycznego), występujących wyłącznie na danym obszarze (regionie), które

świadczą o jego autentyczności, oryginalności i unikatowości.

21 Ibidem, s. 110–111.

22 M. Zdon-Korzeniowska, Jak kształtować…, s. 30.


3. Regionalny produkt turystyczny a region turystyczny

Regionalny produkt turystyczny jest określony geograficznie, tzn. związa-

ny z danym regionem, w którym jest wytwarzany i konsumowany, co powodu-

je, że wyjaśnienia wymaga termin region. Jest to termin powszechnie używa-

nym zarówno w życiu codziennym, jak i w polityce, gospodarce, administracji,

zarządzaniu czy piśmiennictwie naukowym. Jest jednak pojęciem bardzo złożo-

nym, ponieważ zobowiązuje do korzystania z narzędzi wielu różnych dziedzi-

nach naukowych (od geografii fizycznej, która służy określeniu morfologicz-

nych cech regionu, po nauki społeczne, które zmierzają do opisania ,,regionu”

przez pryzmat zachodzących w nim zjawisk natury socjalnej)23

.

Termin ,,region” należy do podstawowych pojęć gospodarki przestrzennej.

Pochodzi od łacińskiego słowa regio i oznacza wydzielony, stosunkowo jedno-

rodny obszar, odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami

naturalnymi lub nabytymi24

.

I. Pietrzyk jest zdania, że pod ogólnym pojęciem regionu kryją się terytoria

określone historycznie lub kulturowo, obszary wyodrębnione na podstawie kry-

teriów organizacji administracyjnej i politycznej, używa się go także do okre-

ślenia przestrzeni ekonomicznej25

. Wieloznaczność pojęcia wynika też z tego,

że termin „region” jest odmienne rozumiany w różnych dyscyplinach nauko-

wych. Można go rozpatrywać w ujęciu prawnym, geograficznym, ekonomicz-

nym, socjologicznym, etnicznym czy politycznym. Funkcjonuje też niezwykle

różnorodne nazewnictwo regionów oraz innych jednostek podziału terytorialne-

go, często zupełnie nieodpowiadających sobie w ramach poszczególnych

państw. To, co w jednym kraju jest regionem, w innym jest dystryktem, hrab-

stwem czy okręgiem.

Brakuje także powszechnie akceptowanych i jednoznacznych kryteriów

delimitacji regionów, co powoduje, że ich zasięg zależy od przyjętych kryte-

riów, różnych w zależności od potrzeb, dla których przeprowadzany jest podział

przestrzeni (regionalizacja). Wyróżnia się dlatego regiony: ekonomiczne, plani-

23 K. Tomaszewski, Regiony w procesie integracji europejskiej, Oficyna Wolters Kluwer

Business, Kraków 2007, s. 13.

24 Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 948.

25 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 213.

38 Marcin Molenda

styczne, administracyjne, urbanistyczne, krajobrazowe, społeczne, demogra-

ficzne, turystyczne. Regionami nazywane są zarówno tereny powierzchniowo

duże, jak i niewielkie, obszary jednorodne i zróżnicowane26

. Nie analizując

jednak dalej różnorodności pojęcia regionu, należy stwierdzić, że prawdziwe

regiony (nie te statystyczne) mają swoje miejsce nie tylko na mapie, ale przede

wszystkim w umysłach i sercach ludzi, którzy je zamieszkują. Co więcej, nie-

kiedy bardzo dobitnie podkreśla się, że region nie istnieje dopóty, dopóki nie

istnieje w świadomości jego mieszkańców. Świadomość regionu jest więc

uznawana za warunek konieczny jego pełnoprawnego funkcjonowania27

.

Kolejnym ważnym pojęciem pomocnym przy zrozumieniu istoty regional-

nego produktu turystycznego jest „regionalizm”. Pod pojęciem tym rozumie się

określony stan świadomości ludności regionu, jego kręgów opiniotwórczych,

a także określoną aktywność gospodarczą, kulturową, społeczną oraz polityczną

danej społeczności. Termin ten należy również interpretować jako pewien ze-

spół różnych własności przypisanych zbiorowości zamieszkującej obszar28

.

Można też przyjąć, że regionalizm jest prądem społeczno-kulturowym, dążącym

do utrwalenia kultury regionalnej (jej cech), poszukiwania zapomnianych wzor-

ców zachowań celem ich odnowy i propagowania w zbiorowości. Działania te

mają na celu podtrzymanie tożsamości regionalnej wśród mieszkańców regio-

nu29

.

Z punktu widzenia istoty regionalnego produktu turystycznego ważne jest

też poczucie regionalnej tożsamości, uwzględniające wymiar podmiotowy

i przedmiotowy definicji. Regionalizm w ujęciu podmiotowym jawi się jako

określona działalność, która ma różny charakter. Jak pisze H. Skorowski, jest to

działalność społeczna określonego grona ludzi rozmiłowanych we własnym

regionie, w jego specyfice krajobrazowej, językowej, kulturowej; działanie

zmierzające do propagowania tej specyfiki, jej zachowania i – co najważniejsze

– rozwoju, przekształcania, wprowadzania swej rodzimej kultury do kultury

26 J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach glo-

balizacji, CEDEWU.PL Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2007, s. 39.

27 A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny…, s. 75.

28 M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, Słownik rozwoju regionalnego, Wyd. Polska

Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001, s. 2.

29 Słownik wyrazów…, s. 948; Encyklopedia popularna PWN, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1998, s. 716.


ogólnopolskiej i ogólnoludzkiej30

. Aktywna postawa mieszkańców regionu jest

jego kapitałem społecznym i świadczy o przywiązaniu do tzw. małej ojczyzny.

Natomiast regionalizm od strony przedmiotowej to zespół obiektywnych (kultu-

ra, wspólnota, terytorium) i subiektywnych (poczucie tożsamości, samoświa-

domość, identyfikacja) elementów, składających się na pojęcie tożsamości re-

gionalnej, tzn. geograficzno-społeczno-kulturowej tożsamości jakiegoś regio-

nu31

. Przedmiotowy aspekt regionalności przesądza o tożsamości danego regio-

nu. Tworzą go szeroko rozumiane zasoby regionu, w tym kultura regionalna, na

którą składają się wytwory działalności wspólnoty regionalnej oraz poczucie

tożsamości, samoświadomość oraz identyfikacja.

Wzmacnianie tożsamości regionalnej, zachowanie korzeni oraz kształto-

wanie obywatelskich postaw wśród mieszkańców, zaangażowanie miejscowych

społeczności w działalność społeczną, polityczną, kulturalną i gospodarczą na

rzecz regionu ma duże znaczenie dla jego rozwoju. Dzięki regionalizmowi

miejscowa ludność ma poczucie przynależności do określonej kultury regional-

nej32

. Ponadto odrębność kulturowa danego regionu niejednokrotnie stanowi

o jego atrakcyjności i może być podstawą tworzenia produktu turystycznego33

.

Należy jednak podkreślić, że niezależnie od globalizacji turystyki (która jest już

faktem), jej aspekt kulturowy powinien zachować swoją oryginalność regional-

ną, bowiem utrzymanie tożsamości warunkuje niepowtarzalność i konkurencyj-

ność regionalnego produktu turystycznego.

W kontekście dotychczasowych rozważań powstaje pytanie, jakie są rela-

cje między regionalnym produktem turystycznym a regionem turystycznym?

Region turystyczny jako jednostka przestrzenna jest częścią przestrzeni tury-

stycznej (część przestrzeni geograficznej i społeczno-ekonomicznej, w której

zachodzą zjawiska turystyczne)34

. Pojęcie to nie doczekało się jednak w literatu-

30 Szerzej: H. Skorowski, Europa regionu. Regionalizm jako kategoria aksjologiczna, Wy-

dawnictwo Fundacji ATK, Warszawa 1998/99, s. 66–71.

31 Ibidem, s. 66.

32 J.H. Bogucki, Zarządzanie regionem na przykładzie Polski, Ostrołęckie Wydawnictwo

Naukowe im. Adama Chętnika, Ostrołęka 2003, s. 13.

33 G. Gołembski, Walory kulturowe jako element tworzący jakość produktu turystycznego,

w: Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa–Poznań 2002, s. 339–340.

34 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978, s. 31;

szerzej na temat przestrzeni turystycznej pisze: S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna, w: ,,Turyzm” 1995, t. 5, z. 2, s. 87–103.

40 Marcin Molenda

rze turystycznej jednej definicji35

. M.I. Mileska uważa region turystyczny (na-

zywany regionem wypoczynkowo-turystycznym) za obszar atrakcyjny z punktu

widzenia walorów przyrodniczych, cechujący się odpowiednim poziomem za-

inwestowania, właściwie udostępniony, na którym koncentruje się ruch tury-

styczny (wypoczynkowo-turystyczny)36

. Podobnego zdania jest autor artykułu,

który definiuje region turystyczny jako pewien obszar (część przestrzeni tury-

stycznej) o wysokich walorach turystycznych, zwłaszcza kulturowych, do któ-

rego kierują się migracje turystyczne37

. J. Warszyńska i A. Jackowski zwracają

uwagę, że jest to obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jedno-

rodności cech środowiska geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usłu-

gowych. Obejmuje on obszary o wysokich walorach turystycznych i dobrze

rozwiniętej infrastrukturze turystycznej oraz dostępności komunikacyjnej38

.

S. Liszewski nazywa regionem turystycznym stosunkowo jednorodny obszar,

który wyróżnia się z otoczenia określonymi cechami naturalnymi lub nabyty-

mi39

. Mimo różnej interpretacji wyżej wymienionego pojęcia, większość auto-

rów zajmujących się problematyką turystyki uważa, że region turystyczny jest

kategorią istniejącą obiektywnie, która da się wydzielić nie tylko na podstawie

analizy rozmieszczenia migracji turystycznych, ale też zjawisk z nim związa-

nych, np. walorów turystycznych czy zagospodarowania turystycznego.

Region turystyczny ze względu na różne kryteria delimitacji nie ma okre-

ślonych granic ani wielkości. Najczęściej wykorzystywana jest regionalizacja

oparta na kryterium administracyjnym lub przyrodniczym. Pierwsze kryterium

powoduje, że środowisko przyrodnicze jest nienaturalnie rozdzielone, natomiast

drugie sprawia, że całkowicie zaburzony jest podsystem społeczno-

gospodarczy. Wydaje się zatem, że bardziej precyzyjnym kryterium delimitacji

może być kryterium stopnia rozwoju funkcji turystycznej, czyli wyodrębnienie

obszarów o dominującej funkcji obsługi migracji turystycznych.

35 Dyskusja terminologiczna dotycząca pojęcia region turystyczny odbyła się na łamach

czasopisma ,,Turyzm” 2003, t. 13, z. 1. Problematyce tej poświęcony został też numer 21 czaso-

pisma ,,Folia Turistica” z 2009 r.

36 M.I. Mileska, Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju,

Instytut Geografii PAN, ,,Prace Geograficzne” nr 43, PWN, Warszawa 1963, s. 55.

37 M. Molenda, Turystyka, w: Geografia ekonomiczna Unii Europejskiej, red. I. Fierla,

Wyd. II zmienione, PWE, Warszawa 2011, s. 266.

38 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii…, s. 31.

39 S. Liszewski, Region turystyczny, w: „Turyzm” 2003, t. 13, z. 1, s. 46.


Bez wątpienia regionalny produkt turystyczny może być bardzo ważnym

czynnikiem wspomagającym kształtowanie i rozwój regionu turystycznego,

choć bardzo trudno jest wyodrębnić region turystyczny w miarę jednorodny,

bazujący na wspólnym dziedzictwie, podkreślający swą odmienność od otocz-

nia, które nie weszło w skład produktu. Ponieważ jednak w praktyce najczęściej

wykorzystywana jest regionalizacja oparta na jednostkach administracyjnych

danego kraju, powoduje to, że regionalny produkt turystyczny nie musi pokry-

wać się z granicami regionu turystycznego, w którym został wytworzony. Kry-

teriami delimitacji regionalnego produktu turystycznego nie powinny być zatem

jednostki administracyjne, lecz „klucz regionalizmu”, bo – jak pisze J. Kowal-

ski – jedną z przyczyn słabej kondycji krajowych (polskich) produktów tury-

stycznych jest klasyfikowanie produktów według terytorialnej przynależności

administracyjnej, a produkt turystyczny nie uznaje podziału administracyjne-

go40

. Szczególnym rodzajem produktu, przekraczającym granice administracyj-

ne jest transgraniczny regionalny produkt turystyczny, realizowany (kreowany,

konsumowany) na podstawie homogenicznego wykorzystania dziedzictwa natu-

ralnego lub kulturowego danego regionu, który wchodzi w skład dwóch lub

więcej państw położonych po obu stronach granicy państwowej. Produkt taki

jest przedmiotem turystyki transgranicznej, której motywację stanowi produkt

turystyczny tego regionu41

. Ponadto regionalny produkt turystyczny może sam

kreować i określać granice regionu turystycznego (wymaga to jednak dużej

świadomości regionalnej wśród mieszkańców – więzi regionalnej). Dotyczy to

przede wszystkim regionów turystycznych, które są w fazie wprowadzania pro-

duktu. Przykładem jest stworzenie (na podstawie regionalnych atrakcji tury-

stycznych) w 2001 roku przez Polską Agencję Rozwoju Turystyki S.A. projektu

turystycznego ,,Zapomniany Raj – Turystyczna Podkowa”, integrującego obszar

sześciu gmin powiatu myślenickiego w jeden region turystyczny42

.

40 J. Kowalski, Tworzenie ponadregionalnych grup markowych – specjalistyczne produkty

turystyki polskiej, w: Kształtowanie produktu turystycznego jako czynnika aktywizacji gospodar-czej regionów i społeczności lokalnych. Materiały seminaryjne, POT, Warszawa 2003, s. 49.

41 T. Studzienicki, Turystyka transgraniczna – próba delimitacji i interpretacji, w: Unia

Europejska a przyszłość polskiej turystyki, SGH, Katedra Turystyki, Warszawa 2003, s. 327.

42 Szerzej na ten temat: W. Banasik, M. Molenda, Turystyka i jej znaczenie w rozwoju lo-

kalnym wybranych gmin województwa małopolskiego, w: Gospodarka turystyczna w XXI wieku.

Problemy i perspektywy rozwoju w skali regionalnej i lokalnej, red. S. Bosiacki, Seria: Monogra-

fie nr 386, Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań 2008, s. 91–98.

42 Marcin Molenda

Podsumowanie

Regionalny produkt turystyczny stanowi potencjał turystyczny regionu tu-

rystycznego. Poprzez utożsamianie dziedzictwa historycznego, przyrodniczego

oraz kulturowego z określonym regionem turystycznym można stworzyć intere-

sujący produkt na rynku turystycznym, który znajdzie akceptację wśród tury-

stów. Produkt taki nie musi pokrywać się jednak z obszarem danego regionu.

Warunkiem delimitacji regionalnego produktu turystycznego powinien być

przede wszystkim warunek regionalizmu. Kultura regionalna oparta na zaso-

bach regionu może znacznie wykraczać poza granice określonego administra-

cyjnie regionu turystycznego, tworząc zupełnie nowy, atrakcyjny region tury-

styczny.

REGIONAL TOURIST PRODUCT VERSUS TOURIST REGION

Summary

The following article presents spatial relations between a regional tourist product

and a tourist region. The role of a tourist product in creating a tourist region has been

described. In the first part of the article the notion of a tourist product has been defined.

Then, the concept of a regional tourist product has been explained with the em-

phasis on its ambiguity in the literature on the subject. In concluding part of the article,

the author analyzes to what extent the notions of a regional tourist product and a tourist

region overlap. Finally, the relations between these two notions have been discussed.

Translated by Marcin Molenda



ELŻBIETA NAWROCKA

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

WYZWANIA DLA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW

TURYSTYCZNYCH W DOBIE GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY

Wprowadzenie

Rozwój współczesnych gospodarek staje się coraz bardziej zależny od cią-

głego efektywnego generowania, nabywania, rozpowszechniania i stosowania

wiedzy i informacji, a także wprowadzania innowacji. Niektórzy autorzy twier-

dzą, że obecnie jesteśmy świadkami „drugiego napędu cywilizacyjnego”1,

w którym rozrastają się sektory oparte na składnikach niematerialnych.

Gospodarka oparta na wiedzy (dalej GOW) w nauce o organizacji i zarzą-

dzaniu najczęściej wiąże się z koncepcją knowledge management, czyli zarzą-

dzana wiedzą. Idea ta pojawiła się w Stanach Zjednoczonych w 1987 roku na

konferencji Managing the Knowledge Assets into 21 st Century. Następnie zo-

stała nagłośniona przez Japończyków – I. Nonakę i H. Takeuchi’ego – którzy w

książce The Knowledge – Creating Company: How Japanese Companies Cre-

ate the Dynamics of Innovation (1995) podkreślali nie tyle konieczność groma-

dzenia, przetwarzania i wykorzystania wiedzy oraz właściwego przepływu in-

formacji w przedsiębiorstwie, ile tworzenia nowej wiedzy i innowacji.

1 Pierwszym szczytowym okresem innowacji były lata 1876–1886. Powstały wtedy główne

wynalazki w zakresie: elektryczności, transportu, materiałów, mediów i zdrowia; Przyszłość

Europy – wyzwania globalne, wybory strategiczne, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy Sącz 2006, s. 51.

44 Elżbieta Nawrocka

Celem artykułu jest rozpatrzenie istoty gospodarki opartej na wiedzy,

a także zidentyfikowanie wpływu jej rozwoju na funkcjonowanie przedsię-

biorstw turystycznych.

Zastosowano analizę literatury krajowej i zagranicznej, a także syntezę,

której efektem jest identyfikacja najważniejszych działań przedsiębiorstw tury-

stycznych, mających na celu podniesienia konkurencyjności w dobie GOW.

1. Istota gospodarki opartej na wiedzy

Obecnie warunkiem rozwoju społeczno-gospodarczego i poprawy konku-

rencyjności staje się przebudowa gospodarki opartej na wiedzy2. W tym kontek-

ście wiedza jest dziś traktowana nie tylko jako jeden z czynników produkcji, ale

raczej jako główny zasób ekonomiczny, decydujący o przewadze przedsię-

biorstw, organizacji non-profit, regionów, całych państw i społeczeństw3. Bada-

nia pokazują bezpośrednią zależność pomiędzy wiedzą, produktywnością

i wzrostem gospodarczym. Z tego względu wiedza staje się podstawowym

czynnikiem produkcji, w sensie decydowania o sposobie racjonalnego wyko-

rzystania pozostałych czynników wytwórczych. Należy zatem koncentrować

uwagę na procesach z udziałem wiedzy, a w szczególności: jej identyfikacji,

pozyskiwaniu, tworzeniu, ochronie, wykorzystaniu, przechowywaniu, odtwa-

rzaniu, rozpowszechnianiu, syntezie i monitorowaniu. Dla dynamizowania pro-

cesów z udziałem wiedzy istotne stają się relacje wewnątrz organizacji/regionu

i kraju, jak również organizacji, regionu i kraju z otoczeniem.

Dostrzega się analizy, które dowodzą, że zmiany gospodarcze widoczne od

lat 90. XX wieku wskazują na wyłanianie się nowej globalnej gospodarki, ale

zdecydowanie różnej od gospodarki, o której dyskutowano w czasie interneto-

wego boomu na rynkach finansowych z końca poprzedniego wieku4. Nowa

globalna gospodarka wiedzy nie jest głównie efektem błyskawicznej komercja-

lizacji Internetu, ale powstała w wyniku szybkiego zwiększania intensywności

konkurencji na rynkach wewnętrznych i na globalnym rynku.

2 Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw w procesie integracji europejskiej, red.

Z. Wysokińska, J. Witkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 7.

3 Ibidem, s. 7.

4 J. Woroniecki, Nowa gospodarka – ułuda czy rzeczywistość, „Ekonomista” 2002, nr 5,

s. 693–718.

Wyzwania dla rozwoju przedsiębiorstw turystycznych w dobie gospodarki… 45

Dokonując analizy literatury, należy wskazać, że GOW jest m.in.:

– konsekwencją niespotykanego wcześniej wzrostu znaczenia innowacji,

w tym organizacyjno-menedżerskich5;

– efektem sprzężenia zwrotnego między poziomem presji konkurencyj-

nej, innowacyjności oraz wzrostem produktywności6;

– produktem rozwoju spontanicznych sił rynkowych, a zwłaszcza globa-

lizacji, która jest ważnym procesem innowacyjnej transformacji tech-

nologii, gospodarki i społeczeństwa7;

– gospodarką korzystającą w coraz większej skali z gromadzonego kapi-

tału wiedzy8.

Dokonując powyższej charakterystyki GOW, zaakcentowano podstawowe

różnice w stosunku do przeważającej w minionym stuleciu gospodarki przemy-

słowej, która również korzystała z wiedzy, jednak jej rozwój był oparty przede

wszystkim na wzroście kapitału rzeczowego i towarzyszącym mu wzroście

kwalifikowanej siły roboczej. Szczegóły zróżnicowania między gospodarką

przemysłową (industrialną) a gospodarką opartą na wiedzy przedstawiono

w tabeli 1.

5 D. Farrell, The Real New Economy, „Harvard Business Review” 2003, s. 105–106.

6 A.P. Balcerzak, Efektywność systemu instytucjonalnego a potencjał gospodarki opartej na wiedzy, „Ekonomista” 2009, nr 6, s. 713–742.

7 A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (G.O.W.) jako nowy paradygmat trwałego

rozwoju, s. 6, www.uw.edu.pl, 28.10.2008.

8 Gospodarka oparta na wiedzy, red. W. Welfe, PWE, Warszawa 2007, s. 7.


Tabela 1

Różnice między gospodarką industrialną a gospodarką opartą na wiedzy

Gospodarka industrialna Gospodarka oparta na wiedzy

1 2

Perspektywa makrootoczenia

turbulencja zmian – umiarkowana, zmiany

ciągłe turbulencja zmian znaczna i zmiany nieciągłe

model gospodarki oparty na surowcach,

pracy fizycznej i technice

model gospodarki oparty na kapitale

intelektualnym

ekspansja sektora przemysłowego w

gospodarce ekspansja sektora usług w gospodarce

relacje rząd – biznes: regulacja relacje rząd – biznes: deregulacja, tworzenie

warunków do wzrostu

podejście centralistyczne do roli rządu

narzędzia rynkowe, promowanie elastyczności

przez rząd, decentralizacja i regionalizacja

rozwoju społeczno-gospodarczego

czynniki wzrostu: inwestycje w kapitał

rzeczowy

czynniki wzrostu: wysoka innowacyjność

i wiedza

dominująca technologia: mechanizacja dominująca technologia: digitalizacja

brak świadomości zagrożeń ekologicznych,

pomijanie problemu ograniczoności

zasobów przyrodniczych

świadomość zagrożeń ekologicznych

i konieczności rozsądnego gospodarowania

zasobami

czynniki społeczne: duże znaczenie

wykształcenia formalnego, ograniczoność

umiejętności

czynniki społeczne: doskonałe umiejętności,

trening wieloaspektowy, ciągłe uczenie się

znaczenie badań i innowacyjności: niskie lub

umiarkowane znaczenie badań i innowacyjności: wysokie

Perspektywa mikroekonomiczna

wysoka stabilność i przewidywalność rynku wysoka zmienność rynku o charakterze

nieciągłym

klient: masowy lub segmenty klientów jako

odbiorcy oferty

klient: indywidualista, aktywny gracz na rynku,

współtworzący ofertę (prosument)

narodowy zakres konkurencji globalny zakres konkurencji

źródła przewag konkurencyjnych: obniżka

kosztów w wyniku wykorzystania korzyści

skali, ważny jest dostęp do istotnych

informacji

źródła przewag konkurencyjnych: jakość,

zróżnicowanie, innowacje, orientacja na obsługę

klienta, dostępność zasobów niematerialnych

mniejsze znaczenie porozumień z innymi

podmiotami: ceniona samodzielność

dominujące relacje z innymi podmiotami:

wysoki zakres kooperacji, m.in.: alianse, klastry

duże znaczenie czynnika geograficznego

w decyzjach lokalizacyjnych w większości

branż

małe znaczenie czynnika geograficznego

w decyzjach lokalizacyjnych (duże znaczenie

w niewielkiej liczbie branż, np. górnictwie)


1 2

Perspektywa wewnątrzorganizacyjna

wartość firmy tworzona przez zasoby

materialne

wartość firmy tworzona przez wartości

niematerialne9, przewaga konkurencyjna

budowana m.in. na kompetencjach pracowników

dominująca forma organizacji:

hierarchiczna, biurokratyczna, liniowa dominująca forma organizacji: płaska, sieciowa

organizacja produkcji: produkcja masowa

organizacja produkcji: produkcja

zindywidualizowana, elastyczne systemy

produkcji

systemy zatrudnienia: wysoka stabilność

zatrudnienia

systemy zatrudnienia: niska stabilność

zatrudnienia, większe ryzyko utraty pracy,

większa mobilność pracowników, większa

elastyczność organizacji pracy

produkt: ujednolicone dobra, w mniejszym

stopniu wysoko przetworzone, długie okresy

wprowadzania innowacji

produkt: produkt bogaty w wiedzę, opierający

się na nowoczesnych technologiach, znaczne

skrócenie cyklu życia

orientacja na funkcje orientacja na procesy

baza wiedzy: firmy bazują na wysoce

wyspecjalizowanej wiedzy, wyrażającej się

w indywidualnych umiejętnościach

wąskiego grona pracowników

baza wiedzy: firmy bazują na wiedzy

interdyscyplinarnej, wyrażającej się

w różnorodnych umiejętnościach rosnącej grupy

pracowników wiedzy

charakter wiedzy: ekskluzywny, elitarny, jest

zarezerwowana dla nielicznych

(naukowców, badaczy, dyrektorów)

charakter wiedzy: szeroko dostępna dla osób

podnoszących kwalifikacje i zmieniających

zawody, staje się wartością użytkową

koncepcje zarządzania: klasyczne

i tradycyjna organizacja

koncepcje zarządzania: nowoczesne – m.in.

zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym

i wirtualizacja działalności

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A.P. Balcerzak, Efektywność systemu insty-

tucjonalnego…, s. 713–742; B. Jung, Kapitalizm postmodernistyczny, „Ekono-

mista” 1997, nr 6, s. 715–735; M. Morawski, Zarządzanie wiedzą, Wydawnic-

two AE we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 18, 39–40, 80.

W gospodarce opartej na wiedzy podstawowym elementem jest kapitał

ludzki (określany przez A.K. Sena jako majątek ucieleśniony w ludziach oraz

efekt inwestycji w oświatę), który tworzy podstawy rozwoju wiedzy, powięk-

szając wartość sam w sobie i przez siebie, a także jest kluczem w gospodarowa-

niu wiedzą w przedsiębiorstwach, regionach, krajach10

. Obok kapitału ludzkiego

9 Przykładowo w 1982 r. wartość wymiernych aktywów stanowiła 62% wartości rynkowej

przedsiębiorstw przemysłowych, podczas gdy w 1992 r. wskaźnik ten wynosił 38%, pod koniec

lat 90. XX w. natomiast spadł do ok. 20%; D. Dobija, Metodyka szacowania wiedzy, w: Zarzą-dzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo PFPK, Warszawa 2001, s. 230.

10 A.K. Sen, Autobiography, 1998, http://nobelprize.org/economics/laureates/1998/sen-

autobio.html; A.K. Sen – hinduski ekonomista, który w 1998 r. został uhonorowany Nagrodą

Nobla z ekonomii za „wkład w badania nad tzw. ekonomią dobrobytu”. Twierdzi on, że dobrobyt


istotnymi składnikami tej gospodarki są: kapitał społeczny, kapitał kulturowy,

kapitał intelektualny (kategoria szersza od kapitału ludzkiego i społecznego),

charakteryzowane przez umiejętności i kompetencje, a także elastyczność, od-

powiedzialność, zaufanie. „Tylko przedsiębiorstwo budowane na fundamencie

zaufania i zarządzania w oparciu o wartości jest w stanie systematycznie budo-

wać i utrzymywać przewagę konkurencyjną”11

. Zaufanie jest mechanizmem

opartym na założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe

i kooperatywne zachowanie, oparte na wspólnie wyznawanych wartościach.

Szczególną estymę do zaufania mają Japończycy12

.

Rozwój gospodarki opartej na wiedzy stawia przed przedsiębiorstwami,

także turystycznymi, nowe wyzwania (rys. 1). „Nowa gospodarka” (rys. 1)

oznacza główne czynniki tworzące zapotrzebowanie na wiedzę i tym samym

wymuszające zmiany w zarządzaniu organizacjami. „Nowa gospodarka” i „no-

wy klient” powodują, że w „nowych organizacjach” przeznacza się coraz więk-

sze środki finansowe na podnoszenie kwalifikacji i umiejętności zawodowych

pracowników. W szkoleniach kładzie się nacisk na zwiększenie zaangażowania

i motywacji pracowników, zachęcanie do innowacyjności, wypracowanie od-

powiedniej kultury organizacyjnej, skuteczną komunikację, odkrywanie w sobie

talentów. Ma to służyć generowaniu, pomnażaniu i dyfuzji wiedzy. Od pracow-

ników wymaga się coraz bardziej profesjonalnej wiedzy, gdyż od jej jakości

zależy przetrwanie przedsiębiorstwa. To dzięki wiedzy firma odnosi sukcesy

i zapewnia sobie przewagę konkurencyjną.

w największym stopniu (obok wolności wyboru) zależy od jakości kapitału ludzkiego, dlatego

inwestycje w zdobywanie wiedzy mogą mieć kluczowe znaczenie w stabilizacji gospodarczej wielu rozwijających się gospodarek

11 M. Bratnicki, P. Kordel, Kategoria zaufania a zarządzanie oparte na wartościach,

w: Kategoria wartości a cele przedsiębiorstwa, red. K. Jaremczuk, Wydawnictwo Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 1999, s. 26.

12 Niepisane ich prawo mówi, że utrata zaufania partnera jest równoznaczna z zerwaniem

związków i w konsekwencji z unicestwieniem w środowisku. F. Fukuyama w pracy poświęconej

zaufaniu dowodzi, że zaufanie jest ważną cechą kulturową oddziałującą na życie społeczno-

gospodarcze i dobrobyt danego kraju; F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga dobro-bytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 38–39.


Rys. 1. Nowe wyzwania dla przedsiębiorstw turystycznych

Źródło: opracowanie własne.

W wielu publikacjach podkreślana jest rola zasad, według których powin-

na być rozwijana w Polsce gospodarka oparta na wiedzy. Przykładowo W.M.

Grudzewski i I.K. Hejduk przychylając się do zdania J. Linna, wskazują nastę-

pujące wytyczne13

:

13 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, E-learning w systemie gospodarki opartej na wiedzy,

www.e-edukacja.ne, 19.10.2010.

NOWA GOSPODARKA turbulencja i nieciągłość zmian

globalizacja

informatyzacja

serwicyzacja

różnorodność kulturowa

orientacja na współpracę i konkurencję (koopetycję)

rozwój zrównoważony

wiedza najważniejszym czynnikiem wzrostu i rozwoju

orientacja na klienta

NOWY KLIENT bardziej wyedukowany

bardziej aktywny

bardziej wymagający

bardziej samodzielny

nastawiony na doświadczenie i przeżycia

indywidualista

prosument,

mający specyficzne potrzeby

-

NOWA ORGANIZACJA kapitał intelektualny

kluczowe kompetencje

otwartość na zmiany i innowacje

ograniczenie hierarchii

nowe przywództwo

organizacja pracowników wiedzy

bardziej elastyczne i mniej stabilne warunki pracy

bardziej elastyczne i zrównoważone modele biznesu

wykorzystywanie nowoczesnych technologii na szerszą skalę


– opracowanie odpowiedniego systemu bodźców ekonomicznych i anali-

za otoczenia instytucjonalnego, zachęcającego do wykorzystania do-

stępnej wiedzy we wszystkich branżach gospodarki,

– kształtowanie i rozwijanie kapitału intelektualnego, składającego się

z wysoko wykwalifikowanych i twórczych pracowników, charaktery-

zujących się szczególnymi umiejętnościami, elastycznych w działaniu,

ze stałym dostępem do edukacji oraz uczestniczących w kształceniu

ustawicznym,

– budowa systemu baz danych, infrastruktury informacyjnej łączącej

różne sfery życia społeczno-gospodarczego,

– opracowanie efektywnych systemów innowacyjnych łączących sferę

badań podstawowych, stosowanych i wdrożenia, obejmujących przed-

siębiorstwa, biura projektowe i technologiczne, ośrodki badawcze,

uniwersytety oraz inne organizacje mogące wykorzystać rosnące zaso-

by wiedzy i przyczynić się do ich wdrożenia w praktyce gospodarczej.

Powyższe zasady powodują konieczność dokonywania zmian w działalno-

ści przedsiębiorstw, także turystycznych. Oznacza to także często zmiany

w koncepcji dotychczas prowadzonego biznesu turystycznego.

2. Rozwój GOW a działalność przedsiębiorstw turystycznych

Rozwój GOW przynosi zmiany w warunkach funkcjonowania przedsię-

biorstw, co jest także przyczyną pojawienia się nowych źródeł czynników suk-

cesu na rynku turystycznym. Na podstawie literatury przedmiotu można wska-

zać główne obszary zmian, a mianowicie14

:

– działanie w czasie rzeczywistym15

,

14 A. Hartman, J. Sifonis, J. Kador, E-biznes. Strategie sukcesu w gospodarce internetowej,

Wydawnictwo Liber, Warszawa 2001, s. 15–18; Polska w drodze do globalnego społeczeństwa

informatycznego – raport o rozwoju społecznym, s. 38, www.kti.ae.poznan.pl/specials/nhdr2002/;

A.K. Koźmiński, D. Jemielniak, Zarządzanie od podstaw, Wydawnictwa Akademickie i Profe-

sjonalne, Warszawa 2008, s. 401.

15 Jednym z podstawowych atrybutów GOW jest Internet, będący obecnie „przestrzenią

rynkową” często określaną jako infoprzestrzeń rynkowa czy cyberprzestrzeń rynkowa, w której

sprzedający oferują swoje produkty materialne oraz usługi, natomiast potencjalni nabywcy po-

szukują informacji oraz składają zamówienia włącznie z płatnościami. Oznacza to, że Internet jest

wirtualną przestrzenią informacji, komunikacji, dystrybucji, transakcji, w której odbywa się rywa-lizacja pomiędzy oferentami i między nabywcami.


– adaptacja do przyszłości (m.in. przez budowanie struktur elastycz-

nych),

– zachęta do eksperymentowania,

– tworzenie lub uczestniczenie w klastrach, sieciach (także w sieciach

nieformalnych powiązań), wspólnotach praktyki;

– migracja wartości,

– dysponowanie odpowiednim kapitałem intelektualnym, w tym kapita-

łem ludzkim. Przedsiębiorczość i innowacyjność (np. przyspieszona

komercjalizacja nowych pomysłów, większa inwencja w budowaniu in-

teresujących ofert),

– wdrożenie nowoczesnych koncepcji zarządzania, np.: zarządzania kre-

atywnością (w tym talentami), wiedzą, zarządzania partycypacyjnego,

które wymagają zmiany w organizacji procesów decyzyjnych, a przede

wszystkim w kulturze organizacyjnej, co skutkuje m.in. produktywnym

wykorzystywaniem zasobów informacyjnych i wiedzy,

– koordynacja działań (w świecie rzeczywistym i wirtualnym), szybkość

reakcji, odpowiedzialność, tolerancja dla błędów, proinnowacyjne

i proprzedsiębiorcze przywództwo,

– dywersyfikacja struktury obrotów poprzez prowadzenie działalności

touroperatorskiej, hotelarskiej i transportowej (na dużą skalę strategię

taką realizują korporacje transnarodowe),

– przywiązywanie większej wagi do zarządzania kryzysowego16

, obejmu-

jącego prewencję (zapobieganie, unikanie i przygotowanie do sytuacji

kryzysowej), reagowanie w czasie sytuacji kryzysowej, zabezpieczenie

(ograniczanie szkód) i odbudowa,

– wirtualizacja działalności turystycznej.

Z powodu ograniczonej objętości artykułu do szerszej charakterystyki wy-

brano dwa obszary działalności przedsiębiorstw turystycznych, dotychczas mało

opisanych.

Z uwagi na konieczności wprowadzania mechanizmów wyzwalających

kreatywność, innowacyjność i przedsiębiorczość pracowników, niezmiernie

ważne wydaje się zbudowanie systemu zarządzania partycypacyjnego. Wynika

to ze zmian polegających na uwzględnianiu w procesach decyzyjnych nowych

16 Ten temat jest nadal marginalnie traktowany, choć praktyka pokazuje wzrastającą liczbę

czynników wywołujących kryzysy. Więcej: A. Białk, Zarządzanie kryzysowe w turystyce bizne-sowej, w: Turystyka biznesowa, Wydawnictwo WSTiH w Gdańsku, Gdańsk 2007, s. 159–167.


systemów wartości (np. etycznych, społecznych, ekologicznych), a także prze-

kształceń w zachowaniach i postawach pracowników, odznaczających się m.in.

większą skłonnością do współdecydowania, wzrostem aspiracji zawodowych

czy potrzeb wyższych w systemie motywacji. Narzędziem zarządzania partypa-

cyjnego może być marketing wewnętrzny (personalny), który stanowi cało-

kształt działań wewnętrznych i zewnętrznych firmy, związanych z zarządza-

niem społecznym potencjałem organizacji, kształtowaniem jego wielkości

i struktury oraz doskonaleniem dzięki tworzeniu korzystnych warunków do

angażowania się pracowników w działalność przedsiębiorstwa i podnoszenia

jego efektywności rynkowej oraz pozyskiwaniem właściwych pracowników

z rynku pracy17

. W celu urzeczywistnienia tak pojętego marketingu personalne-

go powinny być spełnione następujące warunki związane z jego funkcjonowa-

niem:

– w przedsiębiorstwie powinien panować klimat sprzyjający wdrażaniu

dążeń, pomysłów, nowych idei i koncepcji przez pracowników; nie

może obowiązywać zasada bezwzględnego podporządkowania się,

– występują warunki otwartej komunikacji wewnętrznej, odpowiednia

kultura organizacyjna, elastyczna organizacja wewnętrzna,

– występuje różnorodność produktów wewnętrznych, odpowiadających

zróżnicowanym oczekiwaniom personelu18

.

Innym następstwem rozwoju GOW, a tym samym czynnikiem sukcesu,

jest wprowadzanie nowoczesnych technologii. W turystyce ich wdrażanie po-

stępuje najszybciej w branży biur podróży, w której obserwuje się wirtualne

podmioty działające w Internecie. Obecnie funkcjonują internetowe biura po-

dróży i portale turystyczne (ang. online travel agents), które sprzedają produkt

tylko za pośrednictwem wirtualnego kanału dystrybucji bądź tak on-line, jak

i telefonicznie19

. Ponadto wirtualne biura podróży korzystają często z technolo-

gii internetowych przy planowaniu i kształtowaniu struktury produktu i rozli-

czaniu imprezy turystycznej. Zastosowanie nowoczesnych technologii obserwu-

je się także w branży hotelarskiej i atrakcji turystycznych. Począwszy od tech-

17 J. Penc, Leksykon biznesu. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997, s. 241.

18 Na podstawie: Z. Martyniak, Nowe metody i koncepcje zarządzania, Akademia Ekono-

miczna w Krakowie, Kraków 2002, s. 52.

19 I. Michalska-Dudek, R. Przeorek-Smyka, Marketing biur podróży, Wydawnictwo C.H.

Beck, Warszawa 2010, s. 170–171.


nologii budowlanych i projektowych do informacyjno-komunikacyjnych, sto-

sowane są w podnoszeniu poziomu świadczonych usług podstawowych

i usprawnianiu procesu ich świadczenia, jak i w procesie rezerwacji i sprzedaży

usług, promocji z wykorzystaniem wirtualnego spaceru po obiekcie.

Wprowadzanie nowoczesnych technologii, szczególnie informacyjno-

komunikacyjnych, w tym internetowych przyczynia się do wirtualizacji przed-

siębiorstwa turystycznego.

Na ogół „wirtualność” rozumiana jest wielorako, np. jako:

– pozorna, nierealna rzeczywistość przypominająca realny byt, którym

w rzeczywistości nie jest,

– byt istniejący, ale podlegający nieustannej transformacji,

– obiekt posiadający potencjał, który ujawni się, gdy zaistnieje taka po-

trzeba,

– byt wyobrażalny,

– obiekt niemal rzeczywisty,

– byt przełamujący ograniczenia przestrzeni i czasu20

.

Wirtualizacja przebiega w obszarze produktów, w tym usług i organizacji,

poprzez wprowadzenie nowych metod zarządzania, wspomaganych nowocze-

snymi technologiami. Może być ona traktowana jako proces dynamicznej re-

konfiguracji przedsiębiorstwa turystycznego, realizowanego w przestrzeni defi-

niowanej przez trzy podstawowe wymiary: interakcji z klientami, konfiguracji

aktywów oraz wiedzy21

.

Wirtualizacja dotyczy wielu obszarów funkcjonowania przedsiębiorstw tu-

rystycznych, a przede wszystkim następujących sfer działalności turystycznej:

– informacji o ofercie i jej promocji,

– rezerwacji i rozliczenia płatności,

– obsługi procesów biznesowych w firmie (sprzedaż, księgowość, kadry,

zarządzanie),

– pracy grupowej i realizacji projektów w firmie (szczególnie w przed-

siębiorstwach sieciowych, np. biurach podróży i hotelach).

Obserwuje się wyraźną tendencję do maksymalnego automatyzowania

przepływu informacji. W procesie tym szczególnie ważną rolę odgrywają tech-

20 M. Brzozowski, Organizacja wirtualna, „Przegląd Organizacji” 2007, nr 2, s. 7–11.

21 M. Najda-Janoszka, Organizacja wirtualna. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2010,

s. 8.


nologie wykorzystujące Internet, a także Intranet (serwis dla pracowników)

i Extranet (serwis dla kontaktów z klientami i dostawcami).

Warunki GOW wymuszają wprowadzanie w przedsiębiorstwach tury-

stycznych wyspecjalizowanych usług (systemów informacji, rezerwacji i sprze-

daży):

– B2B „Business to Business” – przeznaczone dla realizacji na platfor-

mie elektronicznej transakcji między firmami (np. hotel – biuro podró-

ży),

– B2C „Business to Customer” – przeznaczone do realizacji na platfor-

mie elektronicznej transakcji między firmami a klientami indywidual-

nymi (np. hotel – klient).

Wdrażanie koncepcji organizacji wirtualnej w połączeniu z systemem za-

rządzania partycypacyjnego przynosi wiele korzyści, wśród których należy

wymienić:

– zmiany w strukturze dotychczas oferowanych produktów, zgodne

z oczekiwaniami turystów,

– zwiększenie sprawności systemu dystrybucji i promocji ofert tury-

stycznych, umocnienie przekonania klientów o dobrej jakości oferowa-

nych usług,

– poprawę obsługi klientów,

– lepsze wykorzystanie możliwości produkcyjnych (świadczenia usług),

– wzrost wydajności pracy,

– racjonalizację zatrudnienia,

– możliwość wykorzystania efektów kooperacji podmiotów.

Podsumowanie

Jednym z podstawowych wyzwań gospodarki opartej na wiedzy jest ko-

nieczność zmiany podejścia do prowadzenia biznesu na rynku turystycznym –

z funkcjonalnego na procesowy. Zmianę taką można wprowadzić m.in. poprzez

wdrożenie modelu organizacji wirtualnej, zintegrowanego z systemem zarzą-

dzania partycypacyjnego.

Przedsiębiorstwo turystyczne wdrażające model organizacji wirtualnej

przesuwa punkt ciężkości z generowania wartości materialnych na wartości

niematerialne. Zmienia w ten sposób postrzeganie podmiotów zaangażowanych

w otoczeniu, a w szczególności klientów, którzy również podlegają transforma-

cji z grupy wyłącznie „konsumentów dóbr fizycznych” w grupę „receptorów


wartości”. Takie przedsiębiorstwo zaczyna oferować produkty wirtualne, które

w jak najkrótszym czasie zaspokajają zmieniające się życzenia klientów zew-

nętrznych. Przykładem produktu wirtualnego jest system informacyjny sprzeda-

ży bezpośredniej. Zmianie uległa także postawa obecnych i potencjalnych pra-

cowników, którzy często zaczynają wykazywać większe zaangażowanie w ob-

sługę klienta i podnoszą wydajność pracy.

Przedsiębiorstwo turystyczne wprowadzające organizację wirtualną opty-

malizuje swoją działalność przez uczestniczenie w sieci rozmaitych podmiotów

gospodarczych, które mogą przybierać formy: aliansów strategicznych, spółek

joint venture, konsorcjów, holdingów, koalicji, porozumień, np. dotyczących

programów marketingowych (typu PPH & R), franchisingu i outsourcingu.

Wprowadzanie organizacji wirtualnej jest znacząco wzmacniane przez realiza-

cję „biznesu internetowego”, umożliwiającego przede wszystkim redukcję kosz-

tów procesów gospodarczych, optymalizację jakości tych procesów i redukcję

czasu ich trwania.

CHALLENGES FOR TOURIST ENTERPRISES DEVELOPMNT IN TIMES OF

KNOWLEGDE BASED ECONOMY

Summary

The objective of the hereby paper is to discuss the concept of knowledge based

economy (KBE) and to identify the influence of its development on tourist enterprises

functioning.

The analysis of Polish and international professional literature was performed as

well as the synthesis resulting in identifying the most important operations conducted

by tourist enterprises focused on upgrading competitiveness in times of KBE.

KBE imposes changes in tourist business model from a functional into a process

oriented one which is possible, among others, by means of virtual organization model

implementation together with the system of participation management in a tourist enter-

prise.

Translated by Hanna Fujak

PROBLEMY RYNKU USŁUG TURYSTYCZNYCH



KRYSTYNA BUCHTA

MAŁGORZATA SKIERT

Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie

JAN SIKORA

Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ JAKO ELEMENT PRZYGOTOWANIA

ZAWODOWEGO STUDENTÓW TURYSTYKI I REKREACJI

Wprowadzenie

Absolwenci wyższych uczelni po skończeniu studiów niejednokrotnie nie

potrafią odnaleźć się na rynku pracy. Brakuje im pewnych cech aktywności

zawodowej, ułatwiających poszukiwanie pracy. Jedną z takich cech aktywności

człowieka jest postawa przedsiębiorczości, którą powinien charakteryzować się

absolwent wyższej uczelni.

Problematyka podjętych badań dotyczy kształtowania postaw przedsię-

biorczych studentów Turystyki i Rekreacji (TiR) na Wydziale Wychowania

Fizycznego i Sportu (WWFiS) oddziału warszawskiej AWF w Białej Podla-

skiej. Wiedza, umiejętności i postawy, jakie powinni nabyć w toku kształcenia

studenci tego kierunku, mają ich przygotować do podjęcia i prowadzenia wła-

snej działalności gospodarczej, jak również do pełnienia odpowiedzialnych

funkcji menedżerskich w różnego rodzaju placówkach turystycznych i rekre-

acyjnych, a także jednostkach administracji rządowej i samorządowej, organi-

zacjach społecznych. Obowiązujące standardy kształcenia już na poziomie li-

60 Krystyna Buchta, Małgorzata Skiert, Jan Sikora

cencjackim wyznaczają konieczność przygotowania absolwenta do prowadzenia

własnego biznesu, wskazując tym samym na istotną potrzebę kształtowania

wśród studentów postaw przedsiębiorczych.

Celem badań była próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, na ile Wydział

WFiS wywiązał się ze swoich zobowiązań dotyczących kształtowania przedsię-

biorczości wobec absolwenta turystyki i rekreacji. Głównym zamierzeniem

badawczym było zdiagnozowanie przejawów postaw przedsiębiorczych absol-

wentów TiR oraz ocena poziomu ich przygotowania do podejmowania i prowa-

dzenia własnych inicjatyw gospodarczych.

1. Istota przedsiębiorczości

Przedsiębiorczość jako zagadnienie wieloaspektowe stanowi obiekt zainte-

resowania wielu nauk. Funkcjonujące w ramach różnych obszarów definicje

opisujące i analizujące przedsiębiorczość, uwidaczniają wiele perspektyw,

z jakich należy patrzeć na to zagadnienie. Przedsiębiorczość może być rozu-

miana jako określony rodzaj aktywności zawodowej, oparty na podejmowaniu

i prowadzeniu działalności gospodarczej. W tym ujęciu istotę rzeczy oddaje

pojęcie „przedsiębiorca”, oznaczające – zgodnie z obowiązującymi w sferze

gospodarowania normami prawnymi – osobę prowadzącą działalność gospodar-

czą, a zatem działalność nakierowaną na zysk1. Przedsiębiorczość może także

oznaczać umiejętność dostrzegania i wykorzystywania nowych możliwości,

jakie daje otoczenie, a zatem przyjmowania kreatywnych, innowacyjnych po-

staw. Takie ujęcie dotyczy szerszego zakresu aktywności zawodowej, odnosi

się bowiem nie tylko do pracy na własny rachunek, ale staje się ważne również

w przypadku pracy najemnej2. Z tym ujęciem łączy się też pojawiające się

w literaturze pojęcie „przedsiębiorczości intelektualnej”, rozumianej jako naby-

1 Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, DzU 2004, nr 173, poz.

1807, z późn. zm.

2 J.A. Timmons, New Venture Creation, Irvin, Boston 1990, za: J. Targalski, Innowacyj-

ność – przyczyna i skutek przedsiębiorczości, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Kra-kowie 2006, nr 730, s. 5–10.

Przedsiębiorczość jako element przygotowania zawodowego studentów… 61

ta wiedza oraz zespół cech osobowościowych, predestynujących do przyjmo-

wania postaw uznawanych za przedsiębiorcze3.

Problematyką przedsiębiorczości zajmują się przedstawiciele wielu dyscy-

plin naukowych, w tym: ekonomii, prawa, demografii, socjologii, psychologii,

zarządzania. Ekonomista widzi w przedsiębiorcy innowatora i osobę, która łą-

czy zasoby kapitału finansowego, majątkowego, ludzkiego i przyrodniczego

w celu uzyskania większej wartości od posiadanej wcześniej. Psycholog do-

strzega w nim osobę kierującą się wewnętrznymi potrzebami osiągnięć, spraw-

dzającą się w różnych sytuacjach. W ujęciu socjologicznym przedsiębiorca zaś

postrzega drugiego przedsiębiorcę jako konkurenta, z którym musi toczyć grę

rynkową i przełamywać bariery rozwoju własnej firmy bądź jako przyjaznego

partnera z nim współpracującego. Dla polityka przedsiębiorca może być zarów-

no kreatorem nowych miejsc pracy i postępu technicznego, jak i wyzyskiwa-

czem łamiącym ład społeczny i gospodarczy.

Dorobek wielu nauk wnosi cenny wkład w określenie znaczenia przedsię-

biorcy i jego aktywnej postawy zwanej przedsiębiorczością; w tworzenie zorga-

nizowanych działań instytucjonalnych ujętych w przedsiębiorstwa; w rozwój

gospodarczy i społeczny zbiorowości ludzkich.

Działania przedsiębiorcze zwane przedsiębiorczością można porównać do

postawy życiowej reprezentowanej przez przedsiębiorców, przejawiającej się

w cechach osobowościowych oraz w sposobach ich zachowania. Postawa ta,

zgodnie ze strukturalną koncepcją postaw, zawiera trzy komponenty: poznaw-

czy, emocjonalno-oceniający i zachowawczy. Komponent poznawczy odnosi

się do umiejętności i wiedzy przedsiębiorcy, emocjonalno-oceniający łączy się

z jego cechami osobowości, a zachowawczy ze sposobem działania (tab. 1).

3 S. Kwiatkowski, Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2002, s. 7–13.


Tabela 1

Komponenty postawy przedsiębiorczej

Komponenty

Emocjonalno-oceniający

(cechy osobowości)

Poznawczy

(umiejętności i wiedza)

Zachowawczy

(sposób działania)

Poczucie własnej wartości Dokonanie samooceny

Rozwijanie swoich

mocnych stron

i eliminowanie słabszych

Wiara w siebie i optymizm Wyznaczanie sobie celów długo-

średnio- i krótkoterminowych

Działanie w kręgu

własnego wpływu

(zmienia to, co może

zmienić)

Wewnętrzna motywacja do

uczenia się i działania

Ustalanie priorytetów

w realizacji celów

Stwarzanie sobie

alternatyw w realizacji

celów

Potrzeba osiągnięć,

twórczość i kreatywność

Dostrzeganie szans dla

osiągnięcia celów

Skuteczność działania

w zmieniających się

warunkach (elastyczna

reakcja na zmiany)

Aktywność Rozwiązywanie problemów

(indywidualnie i grupowo)

Wykorzystanie

pojawiających się

możliwości

Samodzielność

i odpowiedzialność

Podejmowanie decyzji

(indywidualnie i grupowo)

Podejmowanie działań

innowacyjnych

i ponoszenie ryzyka

Otwartość na innych ludzi

i zachodzące zmiany,

tolerancja

Współdziałania w zespole

Dbałość o własny rozwój

i rozwój członków

zespołu

Niezależność, świadomość

mocnych i słabych stron

Skuteczne komunikowanie się

i negocjowanie

Wytrwałość Korzystanie z nowoczesnych

źródeł informacji i ich selekcji

Źródło: opracowanie własne na podstawie Podstawy przedsiębiorczości w pytaniach

i odpowiedziach, red. R. Sobiecki, Difin, Warszawa 2003, s. 21.

Przedsiębiorczość można więc traktować jako postawę człowieka lub pro-

ces zmian zachodzących pod wpływem tej postawy. Przedsiębiorczość jako

postawa jest cechą jednostek ludzkich, wyrażającą się w twórczym i aktywnym

zachowaniu wobec otaczającej rzeczywistości oraz dążeniem do ulepszenia

istniejących elementów środowiska. Przejawia się w gotowości podejmowania

nowych działań lub rozszerzaniu dotychczasowych i dążeniu do osiągnięcia

planowanych korzyści materialnych. Gotowość ta, jeżeli przerodzi się w działa-


nie, przechodzi w pewien proces zmian, który polega na rozwoju dotychczaso-

wej działalności gospodarczej (przedsiębiorstwa) lub też powstaniu nowych

przedsięwzięć4.

Przejawianie się postaw przedsiębiorczych jest uzależnione od zaistnienia

określonych warunków obiektywnych i subiektywnych. Warunki obiektywne

należą do tzw. warunków zewnętrznych, które powinny zapewniać swobodę

wyboru, w myśl których każda jednostka będzie mogła wpływać na własną

sytuację i własny rozwój. Do tych warunków należą przede wszystkim: gospo-

darka rynkowa; stabilne uregulowania prawne własności, uregulowania gospo-

darcze, kredytowe, podatkowe; równowaga gospodarcza; samodzielność pod-

miotów gospodarczych i ich zróżnicowanie; kultura organizacyjna.

Warunki subiektywne łączą się z osobowością przedsiębiorcy. Zalicza się

do nich wiedzę, kwalifikacje, motywy, cechy osobowości, takie jak: odwaga,

energia, gotowość do ryzyka, pracowitość, inteligencja, umiejętność współdzia-

łania z ludźmi, solidarność, uczciwość, zdolność uczenia się, zdolność adaptacji

do zmieniających się warunków, zdolność przewidywania, łatwość komuniko-

wania się z innymi, zdecydowanie i upór, optymizm, potrzeba osiągnięć.

Niezależnie od perspektywy, z jakiej patrzy się na zagadnienie przedsię-

biorczości, dużą rolę w jej rozwoju przypisuje się edukacji, w tym również edu-

kacji na poziomie wyższym. Traktowanie przedsiębiorczości jako jednej z pod-

stawowych kompetencji zawodowych, która ma być rozwijana w procesie

kształcenia, zaleciła Komisja Wspólnot Europejskich w komunikacie z dnia 13

lutego 2006 roku, dotyczącym rozbudzania ducha przedsiębiorczości poprzez

edukację i kształcenie5. Zgodnie z zaleceniami Komisji, przedsiębiorczość ro-

zumiana jako umiejętność wcielania pomysłów w czyn, innowacyjność, podej-

mowanie ryzyka, a także zdolność do planowania przedsięwzięć i kierowania

nimi dla osiągnięcia zamierzonych celów, powinna być uwzględniana w pro-

gramach nauczania wyższych uczelni.

Kształtowanie przedsiębiorczych zachowań stanowi ważny składnik edu-

kacji, zaś autonomia instytucji akademickich pozwala im na samodzielne decy-

4 Ekonomika i zarządzanie małą firmą, red. B. Piasecki, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa-Łódź 2001, s. 23.

5 Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Euro-

pejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 13 lutego 2006 roku.

Realizacja wspólnotowego programu lizbońskiego: Rozbudzanie ducha przedsiębiorczości po-przez edukację i kształcenie, Bruksela 2006, www.eur-lex.europa.eu, 13.11.2012.


dowanie o wyborze środków do tego celu6. Uczelnia w swoim procesie dydak-

tyczno-wychowawczym ma wiele możliwości przygotowania studentów do

tego typu działań. Zasadniczą rolę odgrywa tu odpowiedni zakres przekazywa-

nej wiedzy i umiejętności. Duże znaczenie ma jednak także kształtowanie

u studentów właściwych postaw i zachowań rozbudzających w nich ducha

przedsiębiorczości poprzez realizowanie projektów w ramach studenckiego

ruchu naukowego, praktyki zawodowe, uczestnictwo w działalności organizacji

studenckich czy zakładanie i prowadzenie własnego przedsiębiorstwa we

współpracy z inkubatorami przedsiębiorczości7.

2. Metodologia badań

Badaniami objęto absolwentów studiów I stopnia kierunku Turystyka

i Rekreacja AWF Warszawa na Wydziale WFiS w Białej Podlaskiej z lat

2008/2009 oraz 2009/2010, w łącznej liczbie 161 osób. Dobór próby był celowy

i wyczerpujący. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego

z techniką ankiety audytoryjnej.

Analizując opinie badanych, za wyróżniki zachowań proprzedsiębiorczych

przyjęto:

– poziom wiedzy i umiejętności niezbędnych do podejmowania własnych

inicjatyw gospodarczych,

– pozadydaktyczną aktywność studencką,

– aktualną sytuację oraz plany zawodowe badanych w kontekście prowa-

dzenia własnego biznesu.

Wyniki przeprowadzonych badań zaprezentowano w ujęciu ilościowym,

posługując się wielkościami procentowymi oraz w ujęciu jakościowym, opiera-

jąc się na 5-punktowej skali ocen (l–5; 5 – max), wykorzystanej przy samooce-

nie studentów. Opierając się na opiniach badanych absolwentów, przeprowa-

dzono analizy porównawcze ich wypowiedzi z uwzględnieniem zmiennych

społeczno-demograficznych (płeć, miejsce zamieszkania, sytuacja materialna,

6 E. Chmielecka, Społeczeństwo mądrości, w: Studia ekonomiczne – czy tylko wiedza

i umiejętności?, red. J. Dietl, Z. Sapijaszka, Fundacja Edukacyjna Przedsiębiorczości, Łódź 2008, s. 10.

7 M. Romanowska, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych na studiach ekonomicznych,

w: Studia ekonomiczne…, s. 152.


średnia ocen ze studiów). Do tego celu zastosowano test t-Studenta i test chi-

kwadrat (różnice na poziomie p < 0,05 przyjęto jako istotne statystycznie).

3. Przedsiębiorczość jako cecha przygotowania zawodowego w świetle

badań

3.1. Charakterystyka badanych

Wśród respondentów nieznacznie dominowali mężczyźni (55%). Badani

to głównie osoby mieszkające na stałe w miastach (61%), oceniające swoją

sytuację materialną najczęściej jako przeciętną (52%) bądź dobrą (45%), zaś

sporadycznie jako trudną (3%). Średnia ocen większości badanych była niższa

od dobrej (60%), zaś co trzeci uzyskał oceny między 4,0 a 4,5.

3.2. Zachowania przedsiębiorcze studentów, ich przejawy i determinanty

Przedsiębiorczość – jako niezwykle pożądana cecha sylwetki zawodowej

współczesnego absolwenta kierunku turystyka i rekreacja – powinna ułatwiać

skuteczne funkcjonowanie na rynku pracy i w życiu osobistym. Absolwent stu-

diów I stopnia TiR, zgodnie z wytycznymi kierunkowych standardów kształce-

nia, powinien być przygotowany do podjęcia i prowadzenia własnej działalności

gospodarczej, a także odpowiedzialnych funkcji menedżerskich w różnego ro-

dzaju placówkach turystycznych i rekreacyjnych, jednostkach administracji

rządowej i samorządowej, organizacjach społecznych.

Podjęta próba zdiagnozowania nabytych w czasie studiów wiedzy i umie-

jętności umożliwiających podjęcie pracy w placówkach, do których przygoto-

wują studia, pokazała, że ankietowani najwyżej ocenili poziom przygotowania

do pracy w strukturach organizacji sportowo-rekreacyjnych (średnia ocen

w skali 5-punktowej – 3,6; 60% ocen 4 i 5). Z kolei zaledwie na poziomie do-

statecznym oceniono kompetencje nabyte do pracy w takich placówkach, jak

hotele czy biura podróży, podobnie oceniono także poziom nabytych umiejętno-

ści umożliwiających podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej (3,0).

Słabością absolwenta TiR okazało się przygotowanie do pracy w organizacjach

społecznych oraz w jednostkach administracji rządowej i samorządowej, niedo-

statecznie ocenione przez badanych (rys. 1).


Rys. 1. Przygotowanie zawodowe respondentów (średnie ocen w skali 1–5; 5–max)


Uzupełnieniem wypowiedzi respondentów na temat ogólnego przygoto-

wania do podjęcia pracy w zawodach, do których przygotowuje uczelnia, były

opinie badanych charakteryzujące poziom nabytych w czasie studiów kompe-

tencji, uznanych za niezbędne do podjęcia określonych ról zawodowych.

W świetle deklaracji ponad połowy absolwentów, wysoką ocenę otrzyma-

ły: poziom ogólnego rozwoju intelektualnego, a także umiejętności związane

z przygotowywaniem oferty turystyczno-rekreacyjnej i organizowaniem przed-

sięwzięć w tym zakresie (średnio: 3,6 w 5-punktowej skali). Podobnie oceniono

również nabyte umiejętności obsługi komputera (3,5). Z kolei dość nisko

w samoocenie badanych wypadły umiejętności związane z opanowaniem języ-

ków obcych i przygotowanie do dalszego kształcenia (3,3). Najniższe noty (za-

ledwie na poziomie dostatecznym) przypisano wyniesionym ze studiów umie-

jętnościom ogólnomenedżerskim (rys. 2).

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

administracja

organizacje społeczne

samodzielna działalność gospodarcza

biura podróży

hotele

ośrodki sportowo-rekreacyjne


Rys. 2. Kompetencje nabyte przez badanych w czasie studiów (średnie ocen w skali

1–5; 5–max)


Ważne jest, że analiza przekrojowa zgromadzonego materiału, przeprowa-

dzona przy uwzględnieniu zmiennych społeczno-demograficznych, nie wykaza-

ła istotnych statystycznie zróżnicowań opinii badanych w tym względzie.

Odzwierciedleniem postaw przedsiębiorczych młodzieży studenckiej jest

przede wszystkim dążenie do podjęcia pracy „na swoim”, do rozwijania wła-

snych inicjatyw gospodarczych. Próba oceny, czy ankietowani prowadzą lub

noszą się z zamiarem podjęcia w najbliższej przyszłości działalności na własny

rachunek, pokazała, że niemal co drugi badany bierze pod uwagę taką możli-

wość (rys. 3).

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

umiejętności ogólnomenedżerskie

samokształcenie

znajomość języków obcych

obsługa komputera

organizowanie przedsięwzięć

turystycznych

przygotowanie oferty turystyczno-

rekreacyjnej

ogólny rozwój intelektualny


Rys. 3. Plany badanych dotyczące podjęcia (prowadzenia) własnej działalności

gospodarczej (%)


Absolwenci studiów I stopnia kierunku Turystyka i Rekreacja nie mieli

jednak wyraźnie sprecyzowanych planów w tym zakresie. Także niewielu

z nich w momencie przeprowadzania badań już taką działalność podjęło. Istotne

jest jednak, że tylko niewielki odsetek badanych zdecydowanie odrzucił możli-

wość samozatrudnienia (7%). Przeprowadzona analiza przekrojowa opinii

na ten temat nie wykazała ich zróżnicowania ze względu na zmienne społeczno-

demograficzne charakteryzujące badanych.

Dalsza pogłębiona analiza dotyczyła poziomu wiedzy i umiejętności z wy-

branych przedmiotów kierunkowych, których treści wydają się kluczowe przy

podejmowaniu inicjatyw gospodarczych. Badani, zgodnie z ich samooceną,

w największym stopniu mogą tu skorzystać z nabytej wiedzy z turystyki i rekre-

acji oraz zagadnień marketingowych, a więc specyficznych dla kształcenia na

tym kierunku studiów. Charakterystyczna jest przy tym słabsza znajomość za-

gadnień marketingowych, wyrażona przez osoby, które nie podjęły w momen-

cie prowadzenia badań decyzji o możliwości pracy „na swoim” (3,5) w stosun-

ku do biorących taką ewentualność pod uwagę (3,9; p < 0,05). Skuteczne funk-

0 10 20 30 40 50

Tak, już prowadzę taką działalność

Zdecydowanie nie

Tak, mam już w tym zakresie

sprecydowane plany

Tak, ale nie mam jeszcze

sprecyzowanych planów

Jeszcze nie wiem, nie podjąłem decyzji

w tym zakresie


cjonowanie w biznesie wymaga jednak znajomości podstawowej wiedzy eko-

nomicznej lub z zakresu zarządzania, a jej poziom oceniono jedynie jako dosta-

teczny. Szczególną barierę stanowi tu brak wiedzy i umiejętności z zakresu

finansów, w tym głównie dotyczących możliwości pozyskiwania środków fi-

nansowych na tego typu działalność (tab. 2).

Tabela 2

Wiedza i umiejętności kluczowe przy podejmowaniu działalności turystyczno-

rekreacyjnej nabyte podczas studiów w opinii badanych

Lp. Wiedza i umiejętności Średnia ocen

w skali 1–5; 5–max

1. Umiejętności ogólnomenedżerskie 3,0

2. Umiejętność samokształcenia 3,3

3. Znajomość języków obcych 3,3

4. Obsługa komputera 3,5

5. Organizowanie przedsięwzięć turystyczno-rekreacyjnych 3,5

6. Przygotowanie oferty turystyczno-rekreacyjnej 3,6

7. Ogólny rozwój intelektualny 3,6


3.3. Aktywność studencka jako przejaw postaw przedsiębiorczych

Podejmowane przez badanych formy aktywności w czasie studiów ukie-

runkowane były głównie na zdobywanie uprawnień instruktorskich w ramach

określonych dyscyplin sportowych (53%). Częstym przejawem studenckiej

aktywności było także podejmowanie pracy zawodowej (42%). Ponadto blisko

co trzeci badany decydował się na uczestnictwo w różnego rodzaju kursach

i praktykach realizowanych poza programem studiów, pozwalających na zdo-

bycie dodatkowych uprawnień zawodowych. W znacznie mniejszym stopniu

aktywność studencka dotyczyła działalności naukowej. Stypendia naukowe za

wysoką średnią ocen pobierało 26% ogółu badanych, przy czym częściej doty-

czyło to kobiet (41% vs. 14% – mężczyźni), zaś studia na drugim kierunku re-

alizowało 16% respondentów. Marginesem aktywności badanych okazały się

studenckie koła naukowe; w ich pracy zaangażowanych było zaledwie 13 osób

(ok. 8%). Ponadto w zorganizowanej działalności sportowej w ramach klubów

sportowych uczestniczyło 20% mężczyzn i jedynie 8% kobiet (różnice istotne


statystycznie). Z kolei działalność w organizacjach społecznych zadeklarował

co dziesiąty badany, zaś w pracach samorządu studenckiego brał udział co jede-

nasty. Sporadycznie uczestniczono także w zagranicznej wymianie studenckiej

(3%).

Podsumowanie

Rozumiejąc przedsiębiorczość jako proces organizowania i prowadzenia

działalności gospodarczej, można mówić jedynie o sporadycznych przypadkach

takich działań już podjętych przez badanych. Analizując jednak ich plany doty-

czące rozwijania w najbliższej przyszłości własnego biznesu, ustalono, że nie-

mal co drugi respondent bierze pod uwagę taką ewentualność. W porównaniu

z wynikami badań ogólnopolskich, które pokazują, że co trzeci absolwent wyż-

szej uczelni rozważa możliwość założenia w przyszłości własnej firmy8, badani

wykazali dużą skłonność do tego rodzaju inicjatyw, choć niewielu z nich miało

w momencie prowadzenia badań bliżej sprecyzowane plany w tym zakresie.

Ponadto odsetek tych spośród badanych studentów, którzy zdecydowanie od-

rzucili możliwość pracy na swoim, był bardzo mały i zbliżony do ustalonego we

wcześniejszych badaniach, przeprowadzonych wśród studentów Turystyki

i Rekreacji innych uczelni9.

Patrząc z kolei na przedsiębiorczość jako umiejętność dostrzegania i wy-

korzystywania nowych możliwości płynących z otoczenia, do przyjmowania

kreatywnych, innowacyjnych postaw, częściej udało się zaobserwować u bada-

nych zachowania przedsiębiorcze. Uznając za przejaw takich zachowań aktyw-

ność studentów poza podstawowymi zajęciami na uczelni, dostrzec można pe-

wien potencjał w tym względzie. Badani studenci okazali się aktywni przede

wszystkim na płaszczyźnie zawodowej, podejmując w czasie studiów pracę

zarobkową oraz zdobywając dodatkowe uprawnienia rozszerzające zakres ich

kompetencji kierunkowych. W mniejszym stopniu jednak angażowali się

8 D. Węcławska, P. Zadura-Lichota, Wpływ edukacji na postawy przedsiębiorcze i przygo-

towanie młodych Polaków do prowadzenia działalności gospodarczej, w: Raport o stanie sektora

małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, red. A. Wilmańska, PARP,

Warszawa 2010, s. 173–188.

9 M. Bednarska, Postawy przedsiębiorcze studentów kierunku turystyka i rekreacja – stu-

dium porównawcze Poznanie i Sulechowa, w: Nowe trendy rozwoju turystyki, red. G. Gołembski, PWSZ Sulechów, Sulechów 2008, s. 95–103, s. 100.


w działalność społeczną, organizacyjną czy naukową. Tymczasem tego rodzaju

działalność integruje, przygotowuje do pracy zespołowej, uczy podejmowania

decyzji i odpowiedzialności za swoje zachowanie. Niezbędnym zatem zadaniem

uczelni wydaje się być włączanie studentów do realizacji różnego rodzaju

przedsięwzięć pozaprogramowych, m.in. do uczestnictwa w ruchu naukowym,

organizacjach studenckich czy wymianie międzynarodowej. Takie formy ak-

tywności są bowiem doświadczeniem niezwykle przydatnym w przyszłej karie-

rze zawodowej, zaś w przypadku absolwentów TiR okazały się mało popularne.

Przedsiębiorczość – jako nieodzowna cecha menedżera turystyki i rekre-

acji – warunkowana jest w dużym stopniu odpowiednim przygotowaniem, jed-

nak badani ocenili swoje kompetencje zawodowe i ogólnomenedżerskie zaled-

wie na poziomie dostatecznym. Wyniki prezentowanych i wcześniejszych ba-

dań pokazały także niezadowalające przygotowanie do podjęcia i prowadzenia

samodzielnej działalności gospodarczej absolwentów studiów I stopnia TiR10

.

Ranga tego problemu rośnie w świetle rezultatów innych badań, przeprowadzo-

nych w środowisku studentów tego samego kierunku studiów, które wskazują

na wysoki poziom oczekiwań w tym względzie11

.

Zdobywaniu takiej wiedzy i umiejętności z pewnością nie sprzyja struktura

przedmiotów i ich treści w programach studiów na badanym kierunku. Zgodnie

z rezultatami analizy programów kształcenia na kierunkach Turystyka i Rekre-

acja przeprowadzonej przez Z. Jaworskiego, przedmioty z nauk ekonomicznych

realizowane w warszawskiej AWF stanowią zaledwie ok. 16%, zaś nauki

o kulturze fizycznej aż 34% w globalnym wymiarze zajęć studiów I stopnia12

.

Widoczną słabością absolwenta omawianego kierunku okazała się niewy-

starczająca znajomość języków obcych. Tymczasem w kontekście globalizacji

rynku usług turystyczno-rekreacyjnych, oczekiwanej dużej mobilności zawo-

dowej wyrażającej się możliwością i gotowością podjęcia pracy na różnych

10

K. Buchta, M. Skiert, Assessment of professional qualifications and educational plans by

tourism and recreation gradues (tekst również w j. polskim: Opinie absolwentów turystyki

i rekreacji o swoim przygotowaniu zawodowym i planach edukacyjnych), „Polish Journal of Sport and Tourism” 2008, vol. 15, nr 1–2, s. 69–76.

11 K. Buchta, M. Skiert, Expectations of tourism and recreation students towards the

course of education (tekst również w j. polskim: Oczekiwania studentów turystyki i rekreacji

wobec kierunku kształcenia), „Polish Journal of Sport and Tourism” 2009, vol. 16, nr 4, s. 251–260.

12 Z. Jaworski, Studia turystyki i rekreacji w Polsce. Programy i podmioty – propozycje

standardów, WSE ALMAMER, Warszawa 2008, s. 155.


stanowiskach zarówno w kraju, jak i za granicą, a także wymogów Deklaracji

bolońskiej i standardów kształcenia kierunkowego, ta umiejętność wydaje się

kluczowa13

.

Podjęta problematyka badawcza dotyczy absolwentów akademii wycho-

wania fizycznego, a więc uczelni, które niegdyś jako jedyne kształciły kadry na

potrzeby turystyki i rekreacji. Obecnie ten kierunek nauczania oferowany jest

na wielu wyższych uczelniach. W tej silnie konkurencyjnej sytuacji w sektorze

usług edukacyjnych zwrócenie uwagi na kształtowanie postaw przedsiębior-

czych u studentów jako pewna „wartość dodana” może stanowić istotny ele-

ment przewagi rynkowej nie tylko dla absolwenta, lecz także dla uczelni.

Uczelnie wychowania fizycznego realizujące studia na kierunku Turystyka

i Rekreacja przygotowując absolwenta studiów I stopnia, powinny:

– rozszerzyć zakres przedmiotowy nauk ekonomicznych, ukierunkowu-

jąc się na kształtowanie postaw przedsiębiorczych,

– zwrócić większą uwagę na poziom nauczania języków obcych,

– stymulować i wspierać studencką aktywność pozadydaktyczną na

płaszczyźnie naukowej, społecznej i organizacyjnej.

ENTREPRENEURSHIP AS AN ELEMENT OF TOURIST AND RECREATION

STUDENTS' PREPARATION

FOR THE LABOUR MARKET

Summary

The issue of the paper concerns forming entrepreneurial attitude in tourism and

recreation students on Physical Education and Sport Faculty of the Warsaw Physical

Education Academy, branch in Biała Podlaska.

The knowledge, competences and attitudes that the students should gain during

their course of studies on this Faculty, are to prepare them to start up and manage their

own businesses as well as to land responsible positions of managers in different tourism

and recreation institutions, local authority institutions and social organizations, etc.

13

R. Winiarski, Sylwetka absolwenta wyższych studiów w zakresie turystyki i rekreacji, w:

Cele i treści akademickiego kształcenia w dziedzinie turystyki i rekreacji, red. A. Nowakowska, Zeszyty Naukowe AWF, Kraków 2001, s. 41–46.


The main goal was to diagnose the signs of entrepreneurial attitudes in graduates

of the tested faculty and the evaluation of their competence level towards starting up

and managing their own businesses.

Translated by Krystyna Buchta



KAROLINA DUŻEJ

ADAM KALETA

Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego w Kato-

wicach

PROFILE KONSUMENTÓW INDYWIDUALNYCH HOTELI TYPU

SPA I WELLNESS – ZARYS PROBLEMATYKI

Wprowadzenie

Analizując tempo rozwoju hotelowych obszarów spa i wellness także na

polskim rynku, warto zadać sobie pytania, kim jest indywidualny konsument

korzystający z tego typu usług oraz jakie są motywy zakupu i korzystania przez

niego z produktu wellness? Zapoznanie się z motywami, które skłaniają konsu-

mentów indywidualnych do korzystania z usług hotelarskich realizowanych na

rynku turystyki spa i wellness jest sprawą ważną, ponieważ odpowiedzi na py-

tanie, dlaczego konsument tak postępuje, pozwalają zrozumieć jego oczekiwa-

nia. Określenie sylwetki konsumenta indywidualnego daje natomiast hotelowi

informacje, jak dobrać odpowiednie menu usług hotelarskich, kierowanych na

rynek turystyki spa i wellness oraz jak opracować dla nich skuteczne narzędzia

marketingowe.

Celem artykułu jest analiza konsumentów indywidualnych wybranych ho-

teli realizujących usługi na rynku turystyki spa i wellness w Polsce w zakresie

wyodrębniania głównych cech, opisujący ich profil nabywczy. W części teore-

tycznej scharakteryzowano znaczenie cech usługi spa i wellness dla podróży

konsumentów indywidualnych do obiektów hotelarskich, realizujących ofertę

na rynku turystyki spa i wellness oraz zidentyfikowano kryteria segmentacji

76 Karolina Dużej, Adam Kaleta

rynku. W empirycznej części artykułu zaprezentowano wyniki badań uzyskane

metodą sondażu diagnostycznego w wybranych hotelach w Polsce, na podsta-

wie których stworzono typowe profile konsumentów indywidualnych hoteli

świadczących usługi na polskim rynku turystyki spa i wellness.

1. Znaczenie spa i wellness w usługach hotelarskich

Spa to słowo pochodzące z języka łacińskiego, które jest skrótem od na-

zwy sanus per aquam lub sanitas per aquam, co w polskim tłumaczeniu ozna-

cza zdrowie dzięki wodzie lub do zdrowia za przyczyną wody. W światowej

literaturze przedmiotu można znaleźć różne definicje znaczenia spa, jednak

wciąż brak jednej, obowiązującej powszechnie definicji. Najczęściej przyjmuje

się określenie Europejskiego Związku Uzdrowisk (ESPA – The European Spas

Association), który definiuje spa jako źródło wód mineralnych, miejsce bądź

miejscowość, gdzie tego typu źródło zostało znalezione i jest wykorzystywane

w celach zdrowotnych1. W nomenklaturze statystycznej ESPA kategoria spa

oznacza zarówno miejscowość, gdzie istnieją naturalne wody lecznicze, jak

i przedsiębiorstwo (a nawet grupę przedsiębiorstw) oferujących zabiegi oparte

na naturalnych bogactwach, w tym zabiegi medyczne. Inną, równie powszechną

definicję spa podaje Międzynarodowy Związek Uzdrowisk i Fitness (ISPA –

International Spa and Fitness Association), według którego występowanie źró-

deł mineralnych nie jest konieczne. Według ISPA określanie spa tylko na pod-

stawie naturalnych źródeł mineralnych jest zbyt wąskie, stąd organizacja ta

uważa, że „o spa można mówić wtedy, kiedy dochodzi w czasie wolnym do

relaksu, rozluźnienia, odnowy pod względem fizycznym i psychicznym,

a człowiek ma możliwość dobrej zabawy”. J. Goodrich2 uważa natomiast, że

1 Istnieje jeszcze jedno wyjaśnienie pochodzenia słowa spa od nazwy miasta położonego

w Belgii blisko Liege. Słynne z leczniczych gorących źródeł Spa było znanym uzdrowiskiem już

od XIV w. Od jego nazwy przyjął się w języku angielskim termin spa jako ogólne określenie

kurortu z wodami leczniczymi lub lecznictwa przy użyciu wody, za: Ch. Smith, P. Jenner, Health

Tourism in Europe, „Travel and Tourism Analyst” 2000, nr 1, s. 42.

2 J.N. Goodrich, Health Tourism: A New Positioning for Tourist Destinations, „Journal of

International Consumer Marketing” 2004, vol. 6, nr 3–4, s. 227–238.

Profile konsumentów indywidualnych hoteli typu spa i wellness – zarys problematyki 77

„konsumenci na terenach lub w obiektach typu spa powinni przede wszystkim

mieć możliwość usług prowadzących do poprawy zdrowia psychofizycznego”3.

Z terminem spa nierozerwalnie związane jest pojęcie wellness, które jest

często błędnie utożsamiane i używane zamiennie z pojęciem spa. Prawidłowo

rozumiane wellness to znacznie więcej niż tylko lecznicze czy relaksacyjne

zabiegi4. Wellness to filozofia życia, to „styl życia, którego celem jest osiągnię-

cie dobrego samopoczucia poprzez harmonię ciała, umysłu i ducha”5. Pojęcie

spa jest traktowane jako produkt z konkretnymi zabiegami, których efektem jest

poprawa zdrowia i urody. Wellness to pojęcie określające stan świadomości

i dobrego samopoczucia; od samego początku swoje powstania obejmowało

sferę uczuć, zmysłów, odczuć i potrzeb w zakresie indywidualnego odczucia

konsumenta – sferę nie tylko fizyczną, ale też psychiczną, dlatego można po-

wiedzieć, że stanowi atmosferę i otoczenie dla spa. Pojęcie to można opisać

następującym równaniem: wellness = optymalne zdrowie = harmonia wszyst-

kich aspektów życia = odczuwanie dobrego stanu fizycznego, psychicznego

i społecznego = zadowolenie z własnego życia6. Rozpatrując oba te pojęcia

w kategorii różnic w ujęciu produktowym, można stwierdzić, że spa jest inte-

gralną częścią pojęcia wellness, umiejscowioną w obszarze usług i zabiegów

dotyczących ciała – pielęgnacji urody i zabiegów relaksujących, prozdrowot-

nych, fizjoterapeutycznych, leczniczych, a także zabiegów kosmetycznych

i kosmetologicznych. Wellness w odniesieniu do produktu jest więc pojęciem

szerszym i traktuje się go jako system usług wellness, który składa się z nastę-

pujących składowych: elementy twarde, tzw. hardware, czyli urządzenia i sub-

stancje oraz elementy miękkie, tzw. software, tj. umiejętności i kwalifikacje

ludzi z odpowiednio dobranymi programami aktywności i zabiegowymi,

w odniesieniu do fizycznych i duchowych potrzeb odbiorców tych usług, przy

uwzględnieniu harmonii z otoczeniem. Produkty typu spa i wellness traktowane

są łącznie i obejmują siedem elementów, którymi są: uroda, harmonia, równo-

waga, witalność, woda, natura, odżywianie (tab. 1).

3 N. Sallmann, Megatrend Wellness & Spa dla rynku usług wolnego czasu i hotelarstwa

w XXI wieku, Wydawnictwo Polska Akademia Gościnności, Kraków 2010, s. 77.

4 Por. K.T. Illing, Gesundheitstourismus und Spa – Management, München 2009, s. 78–81.

5 Tak w 1959 r. amerykański lekarz dr H. Dunn po raz pierwszy określił ten trend.

6 W. Anspaugh, Wellness, McGraw Hill, New York 2005, s. 18, www.experienceispa.com.


Ze względu na uwarunkowania dla obszarów spa i wellness, wynikające

z potrzeb i oczekiwań konsumentów, mogą oni wybierać z różnego rodzaju

usług, oferowanych przez hotele na rynku turystyki spa i wellness. W hotelu

realizującym usługi spa i wellness oferta spa stanowi produkt podstawowy oraz

centralny element oferty, z powodu której konsument indywidualny przyjeżdża

do hotelu, a głównym motywem przyjazdu jest czynnik prozdrowotny7. Kon-

sumenci wykupując pobyt w tego typu hotelu, przebywają w obiekcie hotelo-

wym przez dłuższy czas. Ze względu na cel podróży do hotelu realizującego

usługi na rynku turystyki spa i wellness mogą one przybierać formę: Destina-

tion Spa8, Resort Spa

9, Holistycznego Spa

10, Medycznego Spa

11, Kosmetyczne-

go Spa12

, Beauty Spa13

.

7 W opracowaniu autorzy poddali analizie tylko hotele realizujące usługi na rynku turystyki

spa i wellness jako podstawową ofertę produktową.

8 Według ISPA hotele takie określane są jako Destination Spa, czyli obiekty znajdujące się

w miejscowościach o wyjątkowych walorach turystycznych, gdzie zabiegi pielęgnacyjne i relak-

sacyjne trwają kilka lub kilkanaście dni (spa jako miejsce przeznaczenia), por. S.E. Spivack,

Health spa development in the US: A Burgeoning Component of Sport Tourism, w: „Journal of Vacation Marketing” 1998, vol. 4, nr 1, s. 70.

9 Są to obiekty hotelowe z bogatą ofertą zabiegów pielęgnacyjnych, upiększających i relak-

sacyjnych, którym towarzyszy przestrzeń do uprawiania jednej lub kilku dyscyplin sportowych,

takich jak: narciarstwo, golf, żeglarstwo, tenis. Zlokalizowane są najczęściej w atrakcyjnych

turystycznie rejonach i miejscowościach.

10 W Holistycznym Spa stosuje się najczęściej programy medytacyjne, tematycznie związa-

ne z nauką Dalekiego Wschodu. Hotele organizują wspólne zajęcia Hatha Joga, Tai Hi, Pilates,

rzadko natomiast spotyka się tam programy rehabilitacyjne, częściej masaże Lomi Lomi, Ma – Uri, tybetańskie, ayurwedyjskie, tajskie.

11 Medyczne Spa są to luksusowe sanatoria lub hotele w miejscowościach uzdrowisko-

wych, gdzie wykonuje się zabiegi z: hydroterapii, kinezyterapii, fizjoterapii oraz różnych form

masażu, dające najlepsze rezultaty w profilaktyce, rehabilitacji i leczeniu różnych chorób. Najczę-

ściej można korzystać z tego typu zabiegów po konsultacji z lekarzem specjalistą, który dobiera indywidualny program pobytu.

12 Kosmetyczne Spa to ośrodki, w których oprócz zabiegów pielęgnacji twarzy i ciała klien-

towi oferowane są konsultacje z lekarzami medycyny estetycznej, programy odchudzające, upięk-szające zarówno nieinwazyjne, jak i inwazyjne, często dające możliwość operacji plastycznej.

13 Beauty Spa to obiekty zatrudniające wszechstronny personel (terapeuci, masażyści, leka-

rze, kosmetolodzy, chirurdzy plastyczni, stomatolodzy, rehabilitanci, psycholodzy, trenerzy),

nastawione na spełnienie marzeń klienta o osiągnięciu pożądanego celu, związanego głównie z wyglądem, ale również formą, kondycją czy poprawą stanu zdrowia.


Tabela 1

Składowe produktu spa i wellness, stosowane w programach relaksujących

Uroda Leczenie i pielęgnacja twarzy, peeling, oczyszczanie skóry i całego ciała

Harmonia Stosowanie różnych typów masaży, tj. segmentalnego, klasycznego itp.

Równowaga Zapewnienie harmonii między zdrowiem fizycznym i psychicznym przez

stosowanie zabiegów oddziałujących na samopoczucie, tj. fitness

Witalność Stosowanie treningów sportowych, pływania, aerobiku, gimnastyki pod

kierunkiem trenera

Woda Wykorzystywanie kąpieli termalnych, hydromasaży, sauny (parowej, suchej,

akrylowej lub beczek saunowych)

Natura Stosowanie wyciągów z alg, leczniczego błota, roślin z okolic pustynnych,

glonów z głębokich mórz, kamieni itp.

Odżywianie Stosowanie diet i zdrowej żywności

Źródło: opracowanie na podstawie: J. Sala, Formy współczesnego hotelarstwa, Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2008.

Głównym czynnikiem rozwoju usług hotelarskich realizowanych na rynku

turystyki spa i wellness jest wzrost prozdrowotnej świadomości społeczeństwa

i troska o zdrowie, moda na aktywny wypoczynek oraz traktowanie zdrowia

jako nowego trendu w stylu życia. Idea spa i filozofia wellness, na której oparte

są hotelowe usługi, związana jest z kulturą podróżowania do miejsc, w których

dzięki niezwykłym właściwościom wód można uzyskać zdrowie, piękno ciała,

siły witalne oraz równowagę fizyczną i psychiczną.

2. Istota i kryteria segmentacji konsumentów indywidualnych

Kreowanie usług hotelarskich realizowanych na rynku turystyki spa

i wellness wymaga określenia profili konsumentów indywidualnych na podsta-

wie segmentacji rynku, której rezultatem jest wyodrębnienie jednorodnych grup

odbiorców produktu, rozpoznanie ich cech (tzw. profilowanie segmentów)

i ostatecznie wybór rynków docelowych. Biorąc pod uwagę różne kryteria,

można wyodrębnić rynki cząstkowe, co w literaturze przedmiotu określa się

mianem segmentacji rynku.


Według J. Altkorna14

segmentacja rynku to jego podział na względnie jed-

norodne grupy konsumentów, które z uwagi na podobieństwo cech ujawniają

podobny popyt. Podobną definicję segmentacji rynku podają L. Garbarski,

I. Rutkowski, W. Wrzosek15

, jednak według nich „segmentacja to podział rynku

według określonego kryterium na względnie jednorodne grupy konsumentów

(segmenty rynku), które wyznaczają dla przedsiębiorstwa obszar działania oraz

stanowią punkt odniesienia przy formułowaniu programu tego działania”.

Teoretycznie o segmentacji rynku można mówić już w przypadku dwóch

lub więcej nabywców danego produktu, zaś praktycznie można ją przeprowa-

dzić wtedy, gdy konsumentów podzieli się na duże grupy, różniące się między

sobą reakcjami na dany produkt (produkty) i inne instrumenty marketingu. Jed-

nak utworzenie tych grup nie przesądza jeszcze o istnieniu segmentu rynku.

Dopiero kiedy konsumenci o wspólnych cechach występują jako potencjalni

nabywcy określonego dobra, można mówić, że tworzą segment rynku. Segmen-

tacja nie tylko ułatwia poznanie cech i zrozumienie reakcji potencjalnych na-

bywców, lecz jest także narzędziem racjonalnego wykorzystywania kapitału

i minimalizacji gospodarczego ryzyka. Definicję segmentacji w turystyce pro-

ponuje V.T.C. Middleton16

, dla którego jest to „ proces podziału ogólnego ryn-

ku, np. wszystkich turystów lub sektorów rynku, takich jak turystyka wypo-

czynkowa na podgrupy, czyli segmenty”.

Konsumenci indywidualni mogą być grupowani według wielu kryteriów.

W literaturze najczęściej wydziela się dwie podstawowe grupy kryteriów seg-

mentacji: zmienne opisujące cechy konsumentów (cechy demograficzne, geo-

graficzne, ekonomiczne i społeczne) oraz zmienne objaśniające zachowanie

konsumentów (osobowość, styl życia, motywy, cel podróży, okres podróżowa-

nia, częstotliwość podróżowania, lojalność, wydatki na osobę, cechy psychogra-

ficzne)17

. Wyodrębnienie tych cech pozwala na wyszczególnienie trzech pod-

14 J. Altkorn, Marketing w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 71.

15 L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek, Marketing, Wydawnictwo PWE, Warszawa

2001, s. 170.

16 Por. V.T.C. Middleton, Marketing w turystyce, Polska Agencja Promocji Turystyki, War-szawa 1996, s. 77.

17 Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług turystycznych w miejscowo-

ściach uzdrowiskowych, red. T. Burzyński, Wydawnictwo Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o., Kraków 2005, s. 119.


stawowych rodzajów profili konsumentów, na który składają się następujące

czynniki:

– profil geodemograficzny – kraj pochodzenia, kierunki przyjazdów kra-

jowych i miejsce stałego zamieszkania (w przypadku konsumentów

krajowych), płeć, wiek,

– profil społeczno-ekonomiczny – wykształcenie, sytuacja zawodowa,

sytuacja materialna, towarzystwo w trakcie podróży, średnia cena za

pobyt,

– profil psychograficzny – osobowość i styl życia, motywy zakupu, dłu-

gość pobytu, częstotliwość pobytu w hotelu, źródło informacji o pro-

dukcie, pobyt w innych hotelach realizujących usługi na rynku turysty-

ki spa i wellness w ostatnich dwóch latach, czas poświęcony na aktyw-

ność ruchową w miejscu zamieszkania, typ obiektu hotelarskiego reali-

zującego usługi na rynku turystyki spa i wellness, w którym jest reali-

zowany główny cel wyjazdu18

.

3. Profile konsumentów indywidualnych usług realizowanych przez

wybrane obiekty hotelarskie na rynku turystyki spa i wellness

w Polsce na podstawie wyników badania

Celem zrealizowanego badania było wyodrębnienie głównych segmentów

konsumentów indywidualnych usług realizowanych na rynku turystyki spa

i wellness przez wybrane obiekty hotelarskie w Polsce. Przyjęto tezę badawczą,

18 Głębszej charakterystyce i segmentacji konsumenta służy metoda selekcji według środo-

wiskowych obszarów komunikacji, zwana powszechnie metodą Sinus Milieu. Metoda ta bazuje

na wyróżnieniu tzw. Sinus Milieu, tj. wyszczególnionych grup społeczeństwa o podobnych

upodobaniach, stylu życia, pochodzących z podobnego środowiska. Sinus Milieu to grupy doce-

lowe „najbliżej odpowiadające rzeczywistym”, grupy osób o podobnym sposobie myślenia,

zgodnym podejściu do życia, podobnym stylu życia, wspólnych wartościach, a także grupy osób

o podobnym stosunku do pracy, rodziny, relaksu, pieniędzy, konsumpcji, mediów. Model ten

stanowi zróżnicowaną odpowiedź na rozdrobnienie rynków i grup docelowych oraz kluczową

funkcję w marketingu zorientowanym na konsumenta (marketingu relacyjnym). N. Sallmann

wyodrębnia pięć typów konsumentów, zdefiniowanych wg metody Sinus Milieu, odwiedzających

najczęściej hotele realizujące usługi na rynku turystyki spa i wellness w Europie zachodniej: typ

A – Health Potential (typ „potencjał zdrowotny”), typ B – Self Incentives (typ „nagroda za wła-

sny sukces”), typ C – Fun & Family (typ „zabawa i rodzina”), typ D – Socialiser (typ „towarzy-

stwo i środowisko”), typ E – Health Traditionalist (typ „zdrowie i profilaktyka”), zob. N. Sall-mann, Najbardziej pożądany… Gość hotelu Wellness & Spa, „Świat Hoteli” 2010, nr 3.


że proces segmentacji konsumentów indywidualnych na rynku turystyki spa

i wellness wspomaga kształtowanie atrakcyjnego produktu hotelarskiego w tym

segmencie rynku turystycznego, dostosowanego do potrzeb określonych grup

nabywców. Badanie zostało zrealizowane metodą sondażu diagnostycznego

w okresie od czerwca 2011 roku do stycznia 2012 roku na próbie 360 osób19

przebywających w dwunastu obiektach hotelarskich, realizujących usługi na

polskim rynku turystyki spa i wellness. Obiekty hotelarskie biorące udział

w badaniu zlokalizowane są głównie w miejscowościach uzdrowiskowych

i wypoczynkowych w północnej i południowej Polsce, najczęściej odwiedza-

nych przez turystów (Kołobrzeg, Międzyzdroje, Karpacz, Krynica i Zakopane).

Rynek odbiorców usług realizowanych na polskim rynku turystyki spa

i wellness nie tworzy całości, dlatego też istotne jest wyodrębnienie jego seg-

mentów i skierowanie usług hotelarskich realizowanych na polskim rynku tury-

styki spa i wellness do określonego typu konsumentów, którym pozwoliłby

zaspokoić potrzeby i odnieść oczekiwane korzyści. Na podstawie podobnych

profilów konsumenta można scharakteryzować wydzielony segment. Innymi

słowy, segment jest utworzony przez tych konsumentów, którzy prezentują

podobny rozkład wartości opisujących ich cechy.

Na podstawie zrealizowanych badań dokonano wyodrębnienia głównych

profili konsumentów usług hotelarskich realizowanych na polskim rynku tury-

styki spa i wellness. W wyniku przeprowadzonej analizy rozkładu wartości cech

odbiorców tych usług, prowadzącej do określenia ich profilów ze względu na

trzy główne cele przyjazdu do obiektu hotelarskiego:

relaks, wypoczynek oraz równowaga między duchem a ciałem,

poprawa sylwetki i urody,

profilaktyka i poprawa zdrowia.

Zidentyfikowano cechy segmentów konsumentów indywidualnych, zaku-

pujących usługi hotelarskie realizowane na polskim rynku turystyki spa i well-

ness.

19 Nie wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi na wszystkie pytania zawarte w kwestio-

nariuszu ankietowym. Respondenci mogli też udzielić kilku odpowiedzi na jedno pytanie, dlatego po zsumowaniu przekraczają 100%.


3.1. Profil 1. Konsumenci, którzy przyjeżdżają w celu osiągnięcia

równowagi między duchem a ciałem (segment turystów

holistycznych)

Profil geodemograficzny – kraj pochodzenia: 76,50% – Polska, 23,50% –

obcokrajowcy20

; kierunki przyjazdów krajowych: województwo śląskie

(33,50%), województwo mazowieckie (21,50%), województwo dolnośląskie

(14,50%), pozostałe 33,50%; miejsce stałego zamieszkania: miasta od 100 tys.

do 500 tys. (47,50%) oraz powyżej 500 tys. mieszkańców (25,00%); miasta

poniżej 100 tys. (7,50%); płeć: kobiety 68,75%, mężczyźni 31,25%; wiek

20–35 lat21

(23,75%), 36–45 lat (51,25%), od 45 do 65 lat (22,50%), powyżej

65. roku życia – tylko 2,50%.

Profil społeczno-ekonomiczny – wykształcenie: osoby pracujące, z wy-

kształceniem wyższym, głównie licencjackim i magisterskim (81,25%), pozo-

stali z wykształceniem średnim (18,75%); sytuacja zawodowa: wyższa kadra

menedżerska (27,50%), kadra menedżerska średniego i niższego szczebla

(38,00%), pozostali (34,50%); sytuacja materialna: bardzo dobra (57,50%),

dobra (33,50%), przeciętna (9,00%); towarzystwo w trakcie podróży: part-

ner/partnerka (38,75%), znajomi/przyjaciele (41,25%), rodzina z dziećmi

(25,50%); średnia cena za pobyt: około 3000 zł za osobę.

Profil psychograficzny – osobowość i styl życia: osoby dbające o zdrowie

i kondycję oraz prowadzące zdrowy tryb życia; regularnie korzystające z base-

nów, uprawiające sport, poszukujące ciszy i spokoju, zainteresowane ofertą

pobytu szczególnie w sezonie, także poza sezonem, potrzebujące dużo atrakcji

na świeżym powietrzu (troska o dzieci), zainteresowane bezpieczeństwem

i zdrowym wypoczynkiem dla wszystkich członków rodziny, a zwłaszcza dzieci

(konsumenci rodzinni); motywy: potrzeba ogólnego relaksu, wypoczynku

i odprężenia, odnowienie sił psychicznych, odnowienie sił fizycznych, przy-

wrócenie harmonii między ciałem a duchem, szansa pogłębienia więzi rodzin-

nych, szansa spotkania partnerów w biznesie w ramach pielęgnacji kontaktów

i budowania relacji; długość pobytu: 5 dni (42,50%), 7 dni (34,50%), 3 dni

i pakiety weekendowe (15,00%), pozostałe (8,00%); częstotliwość pobytu

20 Wg badań są to głównie Niemcy (55,5%), Skandynawowie (25,75%), Brytyjczycy

(11,50%) i Czesi (7,25%).

21 Głównie młode małżeństwa i rodziny z dziećmi oraz grupy zaprzyjaźnionych rodzin

(3–5) z małymi dziećmi.


w hotelu realizującym usługi na rynku turystyki spa i wellness: kilka razy

w roku (46,25%), co jakiś czas, reszta tylko raz w roku (37,50%), w tym po raz

pierwszy 33,75%; źródło informacji o produkcie: strony internetowe hoteli re-

alizujących usługi na rynku turystyki spa i wellness (78,25%), fora internetowe

(53,50%), portale internetowe poświęcone spa (34,50%); pobyt w innych hote-

lach realizujących usługi na rynku turystyki spa i wellness: 63,50% odwiedzało

wcześniej inne hotele z usługami spa i wellness, dla 36,50% był to pierwszy

raz; czas poświęcony na aktywność ruchową w miejscu zamieszkania: więcej

niż 50% czasu wolnego (22,50%), około 50% czasu wolnego (30,00%), od 50%

do 30% czasu wolnego (35,50%), mniej niż 30% (14,50%); typ obiektu, w któ-

rym jest realizowany cel wyjazdu: Destination Spa, Resort Spa, Holistyczne

Spa. Jest to największy segment konsumentów przyjeżdżających do badanych

hoteli, wynoszący 51,38% respondentów.

3.2. Profil 2. Konsumenci, którzy przyjeżdżają w celu poprawy sylwetki

i urody (segment turystów beauty potential)

Profil geodemograficzny – kraj pochodzenia: 86,50% Polska, 14,50% ob-

cokrajowcy, głównie Niemcy; kierunki przyjazdów krajowych: województwo

mazowieckie (28,50%), województwo śląskie (23,50%), województwo pomor-

skie (18,50%), pozostałe (29,50%); miejsce stałego zamieszkania: miasta od

100 tys. do 500 tys. (52,50%) oraz pow. 500 tys. (16,50%); mniejsze miasta

(31,50%); płeć: kobiety 88,75%, mężczyźni 11,25%; wiek: 20–35 lat (29,50%),

36–45 lat (49,25%,) od 45 do 65 lat (21,25%).

Profil społeczno-ekonomiczny: wykształcenie: wyższe licencjackie, magi-

sterskie, podyplomowe (62,50%) i średnie (32,50%), pozostali (5,00%); sytu-

acja zawodowa: pracujący na stanowiskach menedżerskich i asystenckich

(39,50%), właściciele firm (21,50%), osoby niepracujące, wysoko sytuowane

materialnie (22,50%), wolne zawody (19,50%), pozostali (34,50%), sytuacja

materialna: bardzo dobra (64,50%), dobra (29,50%), przeciętna (6,00%); towa-

rzystwo w trakcie podróży: partner/partnerka (48,75%), znajomi/przyjaciele

(31,25%), w pojedynkę (14,50%), rodzina (5,50%); średnia cena za pobyt: 3500

zł za osobę.

Profil psychograficzny – osobowość i styl życia: osoby zdrowe, świadomie

dbające o kondycję fizyczną i psychiczną, pielęgnujące zdrowie oraz urodę,

przywiązujący dużą wagę do wyglądu i pięknej sylwetki, stosujące diety od-

chudzające; motywy: poprawa urody i sylwetki, możliwość korzystania z zabie-


gów medycyny estetycznej, poszukiwanie piękna w otoczeniu w naturze i przy-

rodzie, potrzeba rozrywki i sposób na spędzenie wolnego czasu oraz forma od-

reagowania i poczucie, że jest się kimś ważnym, uznanie wśród rodziny i oto-

czenia, możliwość spotkania przyjaciół, znajomych, długość pobytu: 5 dni

(32,50%), 7 dni (34,50%), 10 dni (24,50%), inne (8,50%); częstotliwość pobytu

w hotelu realizującym usługi na rynku turystyki spa i wellness: kilka razy

w roku (46,25%), co jakiś czas (37,50%), reszta tylko raz w roku, w tym

33,75% po raz pierwszy; źródło informacji o produkcie: strony internetowe

hoteli realizujących usługi na rynku turystyki spa i wellness (84,50%), portale

internetowe dla kobiet (63,50%), artykuły w czasopismach dla kobiet (44,50%);

pobyt w innych hotelach realizujących usługi na rynku turystyki spa i wellness:

63,50% odwiedzało wcześniej inne hotele z usługami spa i wellness, dla

36,50% był to pobyt po raz pierwszy; czas poświęcony przez respondenta na

aktywność ruchową w miejscu zamieszkania: więcej niż 50% czasu wolnego

(29,50%), około 50% czasu wolnego (27,50%), od 50% do 30% czasu wolnego

(25,50%), mniej niż 30% (17,50%); typ obiektu, w którym jest realizowany

główny cel wyjazdu: Kosmetyczne Spa, Beauty Spa (farmy piękności). Jest to

segment liczący 23,61% badanych respondentów.

3.3. Profil 3. Konsumenci, dla których celem jest wypoczynek,

profilaktyka i poprawa zdrowia (segment turystów zdrowotnych)

Profil geodemograficzny – kraj pochodzenia: 69,50% Polska, 30,50% ob-

cokrajowcy; kierunki przyjazdów krajowych: województwo mazowieckie

(27,25%), województwo śląskie (24,50%), małopolskie (20,50%), pozostałe

27,75%, miejsce stałego zamieszkania: miasta od 100 tys. do 500 tys. (58,50%)

oraz pow. 500 tys. (11,50%); mniejsze miasta (29,00%); płeć: kobiety

(68,75%), mężczyźni (31,25%), wiek: 20–35 lat (10,50%), 36–45 lat (44,25%,)

od 45 do 65 lat (45,25%)

Profil społeczno-ekonomiczny – wykształcenie: wyższe licencjackie, ma-

gisterskie, podyplomowe (43,50%) i średnie (42,50%), pozostali (14,00%);

sytuacja zawodowa: pracujący na stanowiskach menedżerskich i asystenckich

(39,50%), właściciele firm (21,50%), osoby niepracujące, wysoko sytuowane

(22,50%); sytuacja materialna: bardzo dobra (64,50%), dobra (23,50%), prze-

ciętna (12,00%); towarzystwo w trakcie podróży: w pojedynkę (54,50%),

z partnerem/partnerką (18,75%), ze znajomymi/przyjaciółmi (14,25%), rodzina

(12,50%); średnia cena za pobyt: 3500 zł za osobę.


Profil psychograficzny – osobowość i styl życia: osoby, które po przeby-

tych chorobach i rehabilitacji zdecydowały się na pielęgnację i stałą kontrolę

„nadszarpniętego zdrowia”; osoby, które za formę spędzania wolnego czasu

przyjęły zdrowy relaks i kontrolowany wysiłek fizyczny, ukierunkowany na

prowadzenie zdrowego trybu życia; motywy: profilaktyka i poprawa zdrowia,

kuracja, rehabilitacja, regeneracja sił, możliwość korzystania z licznych zabie-

gów wodnych przy dostępności infrastruktury hotelowej i strefy spa o wysokim

standardzie, możliwość korzystania z medycyny estetycznej; dla tych osób

istotna jest dietetyczna, zdrowa kuchnia, walory naturalne, spacery, poszukiwa-

nie ciszy (wyciszenie), spokoju, kontaktu z naturą, osoby te są zainteresowane

dodatkowymi atrakcjami i uprawianiem sportu; długość pobytu: 5 dni (22,50%),

7 dni (24,50%), 15 dni/pakiety lecznicze, uzdrowiskowe (45,50%), inne

(7,50%); częstotliwość pobytu w hotelu realizującym usługi na rynku turystyki

spa i wellness: kilka razy w roku (41,25%), co jakiś czas (39,50%), reszta tylko

raz w roku, w tym 33,75% po raz pierwszy; źródło informacji o produkcie:

strony internetowe hoteli realizujących usługi na rynku turystyki spa i wellness

(78,25%), fora internetowe (53,50%), portale internetowe poświęcone spa

(34,50%); pobyt w innych hotelach realizujących usługi na rynku turystyki spa

i wellnes: 63,50% odwiedzało wcześniej inne hotele z usługami spa i wellness,

36,50% był to pierwszy raz; czas poświęcony przez respondenta na aktywność

ruchową w miejscu zamieszkania: więcej niż 50% czasu wolnego (41,50%),

około 50% czasu wolnego (24,50%), od 50% do 30% czasu wolnego (18,50%),

mniej niż 30% (15,50%); typ obiektu, w którym jest realizowany główny cel

wyjazdu: Resort Spa, Medyczne Spa. Spośród badanych respondentów w tym

segmencie było 25,00% konsumentów analizowanych hoteli.

Powyższe wyniki badań pozwalają odpowiedzieć na pytanie, jaki typ kon-

sumentów indywidualnych przeważa w hotelach realizujących usługi na pol-

skim rynku turystyki spa i wellness. Analiza według kraju pochodzenia odwie-

dzających badane obiekty hotelarskie dowodzi, że głównym rynkiem dla usług

hotelarskich realizowanych na polskim rynku turystyki spa i wellness jest rynek

krajowy. Respondenci polscy wywodzili się ze wszystkich województw znajdu-

jących się na terenie Polski. Zauważalną przewagę we wszystkich typach obiek-

tów stanowili jednak mieszkańcy województwa mazowieckiego i śląskiego.

W badaniach przeważały kobiety, mężczyźni zaś stanowili jedną czwartą li-

czebności kobiet. Największą liczbę konsumentów stanowią osoby w przedziale

wiekowym 36–45 lat, a główny konsument usług hotelarskich realizowanych na


rynku turystyki spa i wellness jest mieszkańcem miasta od 100 do 500 tys. Jeśli

chodzi o zamożność ankietowanych, to na podstawie udzielonych odpowiedzi

można stwierdzić, że średnio koszt ich pobytu w tego typu hotelach wynosi

280 zł na osobę dziennie, a średnia długość pobytu w hotelach wynosi 8,5 dnia.

Wielkości mediany, która kształtuje się na poziomie 10, oznacza, że połowa

turystów przeciętnie spędza 10 dni w obiektach hotelarskich realizujących usłu-

gi spa i wellness, zaś druga z nich przebywa na ich terenie dłużej. Ponad połowa

badanych respondentów odwiedzała obiekty hotelarskie kilka razy w roku, tak-

że większość odwiedzała wcześniej inne hotele realizujące usługi na rynku tury-

styki spa i wellness.

Podstawowymi źródłami informacji dla konsumentów indywidualnych na

temat usług hotelarskich realizowanych na rynku turystyki spa i wellness są

strony internetowe obiektów hotelarskich oraz fora internetowe. Analiza moty-

wów przyjazdu do hoteli dostarcza niezbędnych informacji na temat odbiorców

usług hotelarskich realizowanych na rynku turystyki spa i wellness. Jako głów-

ne motywy korzystania z usług spa i wellness respondenci wskazywali kolejno:

potrzebę ogólnego relaksu, wypoczynku i odprężenia, odnowienie sił psychicz-

nych, poprawę sylwetki. Respondenci jako motywy wskazywali również odno-

wienie sił fizycznych oraz przywrócenie harmonii między ciałem a duchem.

Natężenie poszczególnych motywów było jednak uzależnione od głównego celu

przyjazdu do wybranego typu obiektu hotelarskiego.

Podsumowanie

Idea spa i filozofia wellness mają coraz większe zastosowanie w nowocze-

snym hotelarstwie, a obiekty hotelarskie, w których oferta spa i wellness stano-

wi produkt podstawowy i centralny element oferty, dynamicznie się rozwijają.

Stawia się dziś pytania, kim jest konsument indywidualny hotelu realizującego

usługi na rynku turystyki spa i wellness oraz jakie są motywy zakupu i korzy-

stania przez niego z produktu wellness. Dla menedżerów tych obiektów znajo-

mość motywów, które skłaniają konsumentów do korzystania z produktów ho-

telowych świadczonych na rynku turystyki spa i wellness jest sprawą niezwykle

istotną, ponieważ pozwala zrozumieć ich oczekiwania. Określenie sylwetki

konsumenta indywidualnego pozwala zebrać informacje, jak dobrać odpowied-

nie menu usług hotelarskich kierowanych na rynek turystyki spa i wellness oraz

opracowania skutecznych narzędzi marketingu mix.


Hotele ukierunkowane na usługi realizowane na polskim rynku turystyki

spa i wellness powinny zastosować orientację marketingową ukierunkowaną na

potrzeby konsumenta, a ważną kwestią marketingowego kształtowania takiego

produktu hotelarskiego winno być poprawne wykorzystanie procesu segmenta-

cji. Poprawnie przeprowadzona segmentacja powinna być również podstawą

prowadzenia dalszych działań marketingowych.

Zdaniem autorów pogłębione badania naukowe nad segmentacją konsu-

mentów indywidualnych usług hotelarskich realizujących usługi na polskim

rynku turystyki spa i wellness powinny być realizowane na szeroką skalę. Ni-

niejsze opracowanie jest wstępem do podjęcia tej problematyki badawczej.

PROFILES OF INDIVIDUAL CUSTOMERS OF SPA AND WELLNESS

HOTELS – OUTLINE OF PROBLEMS

Summary

The article analyses the market of the customers of spa and wellness hotels. The

idea of spa and the philosophy of wellness have been demonstrated in the aspect of

approach to the hotel product expected by consumers. The difference between the con-

cept of spa and wellness as well as the polysemous character of the spa concept have

been emphasised. Two elementary groups of segmentation criteria have been distin-

guished for this market: variables describing characteristics of consumers and variables

explaining behaviours of consumers in order to enable the segmentation of the market

of spa and wellness hotel products. On the basis of the defined criteria of segmentation,

taking into account the results of own research by authors, the profiles of consumers

coming to spa and wellness hotels mainly with the pro – health objective have been

created.

Translated by Adam Kaleta



MIROSŁAW MARCZAK

Politechnika Koszalińska

WPŁYW TERRORYZMU NA ROZWÓJ TURYSTYKI

MIĘDZYNARODOWEJ

Wprowadzenie

Głównym celem artykułu jest próba określenia wpływu terroryzmu na

rozwój turystyki międzynarodowej. W opracowaniu omówiono m.in. problem

bezpieczeństwa w turystyce, a także zdefiniowano pojęcie terroryzmu, ukazując

jego odmiany. Analizie poddano ponadto przyczyny występowania terroryzmu

oraz jego główne cechy. Omówiono również przykłady aktów terrorystycznych

wymierzonych bezpośrednio lub pośrednio w turystów. Przyjęto następującą

tezę badawczą: terroryzm stanowi jedną z istotnych barier w rozwoju turystyki

międzynarodowej. Dotyczy to zwłaszcza destynacji, w których najczęściej do-

chodzi do zamachów terrorystycznych. Ich wpływ na rozwój turystyki jest

wówczas dość znaczący, natomiast w miejscach, w których zamachy terrory-

styczne zdarzały się incydentalnie, wpływ ten ma charakter przejściowy i doty-

czy z reguły krótkich przedziałów czasowych.

Główną metodą badawczą wykorzystaną w artykule jest analiza danych

wtórnych (m.in. analiza danych statystycznych i literatury przedmiotu).

90 Mirosław Marczak

1. Problem bezpieczeństwa we współczesnej turystyce

Ofiarami ataków terrorystycznych turyści bywali dość często, jednak nig-

dy nie byli oni celem ataków w tak zmasowany sposób, jak w ostatnich latach.

Tłumaczono, że ofiary ataków znajdowały się w niewłaściwym miejscu

o niewłaściwej porze. Przykładem mogą być turyści, którzy ginęli lub zostawali

ranni w Irlandii w wyniku zamachów organizowanych przez IRA (Irlandzką

Armię Republikańską)1. W ciągu ostatnich dziesięciu lat ugrupowania terrory-

styczne skupiły się jednak na atakowaniu grup turystów jako łatwego celu,

przynoszącego szybki rozgłos i wymierne korzyści. Taki stan rzeczy można

uzasadnić na kilka sposobów. Ataki na przybyszów pochodzących z krajów

rozwiniętych zapewniają terrorystom rozgłos i zainteresowanie sprawą, o którą

walczą. To zasługa globalizacji, Internetu i mediów, które docierają do centrum

wydarzeń dużo szybciej, przez co opinia publiczna na całym świecie poinfor-

mowana jest natychmiast. Biorąc pod uwagę, że gospodarki wielu krajów

w znacznym stopniu uzależnione są od dochodów z turystyki, takie zamachy

mogą zaszkodzić całej branży turystycznej, przez co również całej gospodarce.

Powoduje to napięcia i niepokoje społeczne oraz osłabia władze danego kraju.

Dla ugrupowań terrorystycznych istotne jest też to, że atakując turystów

zagranicznych, nie ryzykują utraty poparcia miejscowej ludności. Jest to ważny

motyw, który jednocześnie usprawiedliwia działalność terrorystyczną. W kra-

jach słabo rozwiniętych gospodarczo niechęć do turystów jest wyjątkowo wi-

doczna ze względu na wyraźne różnice społeczne. Kolejnym powodem nega-

tywnego stosunku do osób przyjezdnych jest fakt niestosowania się przez nich

do norm i obyczajów społecznych oraz religijnych panujących w odwiedzanym

kraju. Powoduje to sprzeciw i wrogie postawy wśród mieszkańców turystycz-

nych regionów. Z punktu widzenia terrorysty, turysta – przez swój ubiór, za-

chowanie oraz język – wyróżnia się wśród autochtonów, przez co staje się ła-

twym do namierzenia celem. Ponadto fakt, że turyści skupieni są najczęściej

w jednym miejscu – w znanych kurortach, hotelach, klubach lub na plażach –

zapewnia dużą liczbę ofiar2, dlatego też w ostatnich latach doszło do wielu ta-

kich ataków.

1 M. Kuliński, Zjawisko terroryzmu, a turystyka, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębior-

czości i Zarządzania w Kołobrzegu, Kołobrzeg 2011, s. 30–31.

2 J.C. Henderson, Tourism Crises: Causes, Consequences and Management, Wydawnictwo Butterworth-Heinemann, Boston 2006, s. 55.

Wpływ terroryzmu na rozwój turystyki międzynarodowej 91

Do najczęstszych rodzajów zamachów terrorystycznych, których ofiarami

bywają turyści, należą zamachy bombowe, samobójcze ataki, zabójstwa oraz

porwania dla okupu lub spełnienia żądań. Porwania mogą dotyczyć zarówno

osób, jak i środków transportu, głównie lotniczego. Ostatnio intratnym, z punk-

tu widzenia terrorystów, stało się porywanie statków pasażerskich lub przewo-

żących cenny ładunek, np. tankowców. Najbardziej narażoną na porwania

i zamachy gałęzią transportu jest jednak lotnictwo cywilne. Katastrofa lotu Pan

Am nr 103 była pierwszym tak spektakularnym zamachem bombowym.

W 1988 roku samolot Boeing 747 należący do amerykańskich linii lotniczych

Pan American eksplodował bezpośrednio nad szkockim miastem Lockerbie.

W wyniku tego zamachu zginęło 259 pasażerów, a wraz z nimi kilkunastu

mieszkańców miasta, na które spadły szczątki maszyny3.

Istnieje kilka głównych sposobów, w jaki ugrupowania terrorystyczne mo-

gą wpływać na przemysł turystyczny, poczynając od ataków na zagranicznych

gości znajdujących się w miejscowościach turystycznych, czyli w hotelach,

ośrodkach wczasowych, poprzez ataki w czasie podróży do takich miejsc, ataki

w punktach węzłowych (m.in. lotniska, porty, dworce kolejowe), aż po akty

terroru, w przypadku których sami turyści nie są celem, lecz jedynie przypad-

kowymi ofiarami. Przykładem mogą tu być wydarzenia z 11 września 2001

roku w Nowym Jorku, kiedy to islamscy zamachowcy, wykorzystując samoloty

cywilne jako latające pociski, dokonali serii ataków na obiekty naziemne.

W tym przypadku turyści nie byli bezpośrednim celem zamachów, jednak po-

przez nagłośnienie w mediach światowych skali tragedii, przemysł turystyczny

poniósł znaczne straty. Dotyczyło to zwłaszcza przemysłu lotniczego, który stał

się ofiarą ogólnoświatowego strachu przed zamachami, notując znaczne spadki

dochodów4.

Jako przykład ataku wymierzonego bezpośrednio w turystów skupionych

w jednym miejscu można wskazać atak bombowy, który nastąpił w październi-

ku 2002 roku w kurorcie wypoczynkowym na wyspie Bali. W wyniku wybuchu

kilku bomb zginęło około 200 turystów, głównie z Australii. Jest to też dosko-

nały przykład opisywanej wcześniej sytuacji, kiedy to ludność miejscowa jest

nieprzychylna turystom. Do ataku doszło bowiem w dyskotece, która jest znana

3 K.I. Matar, R.W. Thabit, Lockerbie And Libya: A Study in International Relations,

Wydawnictwo McFarland, Jefferson 2003, s. 7.

4 W 2001 r. dochody linii lotniczych na świecie spadły o 6,4% w stosunku do roku 2000.


na całym świecie z turystyki imprezowej, źle postrzeganej przez lokalną lud-

ność.

Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy podkreślić, że w ciągu

ostatnich kilkunastu lat sektor turystyczny na całym świecie stawał się coraz

częściej celem samym w sobie dla wielu grup terrorystycznych. Można to wy-

tłumaczyć w bardzo prosty sposób, a mianowicie osoby organizujące i planują-

ce swój wyjazd, biorąc pod uwagę zagrożenie atakami terrorystycznymi

w miejscu, do którego się udają, skłonne są zmienić to miejsce na inne, nieza-

grożone atakami terrorystycznymi, nawet za cenę rezygnacji z miejscowych

atrakcji turystycznych. Dlatego też kraje recepcji turystycznej, w których do-

chody z turystyki stanowią znaczny procent PKB, narażone są na ogromne stra-

ty finansowe z powodu zmiany przez turystów miejsc wypoczynku. Mówi się

wówczas o efekcie substytucji miejsca destynacji. Oczekiwane przez zama-

chowców zachowania przerażonych turystów oraz innych osób korzystających

z usług turystycznych czynią z ich działań skuteczną strategię walki. Dzięki nim

terroryści osiągają założone cele polityczne, wyrządzając tym samym krajom

recepcji turystycznej olbrzymie szkody spowodowane odpływem ogromnej

rzeszy turystów.

2. Istota terroryzmu, jego rodzaje, cechy

Trudno jest jednoznacznie zdefiniować pojęcie terroryzmu. We współcze-

snej literaturze można spotkać wiele definicji tego zjawiska. Słowo terroryzm

pochodzi od łacińskiego słowa terror. Ma ono kilka znaczeń, jednak najważ-

niejsze z nich to strach i groza. Na podstawie tych wyrazów można pokusić się

o zbudowanie zwrotów sianie strachu oraz sianie grozy. Pojęcie terroryzmu

definiowane jest jako bezzasadne i bezprawne użycie siły albo przemocy, skie-

rowanej przeciwko osobom lub instytucjom, którego celem jest zastraszenie,

w następstwie czego następuje wymuszenie określonego zachowania. Ataki

terrorystyczne są najczęściej uderzeniem w niewielką część populacji w taki

sposób, aby pozostałych przez strach zmusić do odpowiednich zachowań. Po-

rwania samolotów cywilnych, zakładników, detonowanie bomb w miejscach


publicznych, porwania statków nawodnych i powietrznych, stosowanie gróźb

i szantażowanie, a także ataki na turystów to typowa broń terrorystów5.

Uniwersalną dla większości krajów definicję terroryzmu przyjęła Komisja

Europejska. Decyzja ramowa Komisji Europejskiej z 13 czerwca 2002 roku

w kwestii zwalczania terroryzmu zawiera wiele definicji przestępstw o charak-

terze terrorystycznym, które składają się z następujących dwóch elementów:

– obiektywnego – zwracającego uwagę na listę poważnych przestępstw,

takich jak: atak na życie istoty ludzkiej lub jej fizyczną integralność,

porwanie i branie zakładników, przechwytywanie samolotów itp.,

– subiektywnego – podkreślającego, że wyżej wymienione akty będą

traktowane jako terroryzm tylko wtedy, gdy zostaną popełnione na are-

nie międzynarodowej w określonym w powyższej decyzji terrorystycz-

nym celu6.

Interesującą definicję terroryzmu podaje T. Białek. Według tego autora za

terroryzm należy uznać wywieranie wpływu politycznego przez bezprawne

stosowanie siły – przymusu lub przemocy, związane z łamaniem elementarnych

norm społecznych i ustalonych w danym kręgu reguł walki politycznej, oparte

na rozmyślnym zastraszaniu i manipulowaniu, osiąganie celów politycznych

poprzez stwarzanie aktami przemocy atmosfery zagrożenia oraz utrudnianie

funkcjonowania wrogiego układu społecznego oraz wymuszanie decyzji, a tak-

że działań przeciwnika przez drastyczną taktykę faktów dokonanych lub szanta-

żu siłowego. Cytowany autor podkreśla ponadto, że przemoc nie jest jedyną

formą działania terrorystów. Nie podaje natomiast przeciwko komu mogłaby

być skierowana owa działalność, ponieważ celem ataku może być każda osoba

i każdy obiekt7.

Należy jednak zauważyć, że wyżej wymienione definicje nie są sformuło-

wane w sposób odpowiedni dla celów prawno-politycznych, ponieważ są zbyt

ogólne. Oznacza to, że w ich świetle zbyt wiele zwykłych aktów zbrojnych

można zaliczyć do zamachów terrorystycznych lub też poruszają one tylko nie-

które kwestie i problemy tego zjawiska, ograniczając je do bardzo ścisłego ro-

5 R.A. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI

wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 28.

6 Framework Decision on Combating Terrorism, Official Journal of the European Commu-

nities, www.europa.eu.int, 16.03.2011.

7 T. Białek, Terroryzm. Manipulacja strachem, Studio EMKA, Warszawa 2005, s. 151.

http://www.europa.eu.int/


dzaju działania, a co za tym idzie – nie mogą być stosowane przez organizacje

lub państwa przeciwdziałające terroryzmowi. Między innymi z tego powodu

Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych na własne potrzeby zdefiniowały zjawisko

terroryzmu jako uprzednio skalkulowane użycie przemocy lub groźba użycia

przemocy, czego celem jest wymuszenie lub zastraszenie rządów lub społe-

czeństw dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych lub ideologicznych8.

Jest to jedna z najlepszych opracowanych na świecie definicji terroryzmu, ze

względu na swoją formułę i treść została zaadoptowana przez Departament

Obrony USA. Do najważniejszych cech współczesnego terroryzmu, pojawiają-

cych się w wielu definicjach, należy zaliczyć:

– gloryfikację siły jako jedynej i najbardziej skutecznej metody walki,

– bestialstwo oraz brak zahamowań i ludzkich odruchów w przeprowa-

dzanych zamachach, co wzmacnia strach oraz ukazuje siłę i determina-

cję terrorystów,

– zbudowanie, a następnie potęgowanie strachu przez umiejętnie prze-

prowadzane akcje terrorystyczne, skierowane do elit politycznych oraz

ogółu społeczności światowej,

– dążenie do rozgłosu poprzez wykorzystywanie mass mediów,

– polityczny charakter (wymuszanie określonych zmian politycznych

i polityczny szantaż),

– stosowanie aktów przemocy, które jednak nie zawsze zmierzają do

przejęcia władzy (mają na celu wywołać chaos w danym kraju i stwo-

rzyć atmosferę rewolucji, zastraszenia i zdemoralizowania aparatu pań-

stwowego, są demonstracją siły, prowadzą do represji oraz ogranicza-

nia wolności obywatelskich),

– psychologiczne rezultaty i przewidywane reakcje,

– celowe, planowane, systematycznie zorganizowane działanie,

– określenie metod walki, jej strategii i taktyki,

– wymuszenie, zniewolenie, powodowanie uległości,

– przypadkowość, bezosobowość9.

8 Military Guide to Terrorism in the XXI Century, U.S. Army DCSINT Handbook nr 1,

Kansas 2005, s. 5.

9 M. Kuliński, Zjawisko terroryzmu…, s. 34.


Terroryzm jako szerokie pojęcie można podzielić ze względu na doktryny

i ideologię, a co za tym idzie według przyczyn jego powstawania. Uwzględnia-

jąc powyższe kryterium wyróżnia się m.in.:

– ruch separatystyczny – ma na celu doprowadzić do secesji, czyli odłą-

czenia części państwa od macierzy; stosowany jest przeciwko krajom,

w których terroryści walczą w celu utworzenia niepodległego, suwe-

rennego i własnego państwa10

,

– ruch rewolucyjny – ma na celu rozkład wewnętrzny przez wywołanie

anarchii bądź chaosu, skutkiem czego miałoby powstać społeczeństwo

niezależne i wolne, złożone z komun; alternatywnie miałoby powstać

nowe państwo postrewolucyjne o ustroju komunistycznym, w którym

władzę przejmie rewolucyjna awangarda,

– ruch nacjonalistyczny – realizuje swoje prawicowe, skrajnie nacjonali-

styczne i faszystowskie cele, stosując zbrodnicze metody; ugrupowania

tego typu mają zwolenników oraz wywodzą się z wojska, policji i śro-

dowisk reakcyjnych polityków; jedną z wielu metod działania jest bo-

jówkarstwo polityczne, a naczelnym programem często jest wprowa-

dzenie rządów silnej ręki,

ruch islamski – oparty na religijnych prawach Koranu; jego głównym

celem jest dżihad, mylnie tłumaczony, ale chętnie stosowany jako wal-

ka z niewiernymi; ruch ten rozwinął się w 1979 roku podczas rewolucji

irańskiej, w późniejszym czasie także podczas trzech konfliktów bli-

skowschodnich,

ruch millenarystyczny – jest ramieniem zbrojnym ekologów, utopistów

i sekt religijnych przekonanych o tym, że współczesny świat jest krań-

cowo zły i grozi mu totalna zagłada; ekoterroryzm zakłada, że źródłem

wszelkiego zła na świecie jest współczesna cywilizacja, a w celu

oczyszczenia środowiska naturalnego prawnie dozwolone może być

każde działanie skierowane przeciwko tejże cywilizacji (akcje niszcze-

nia elektrowni jądrowych, tankowców oraz plany ograniczenia liczby

ludności na świecie)11

.

Obecnie walka z terroryzmem nie schodzi z pierwszych stron gazet na ca-

łym świecie. Jest to temat bardzo aktualny i eksponowany przez wiele społe-

10 R.A. Kosta, Terroryzm jako…, s. 29–30.

11 Ibidem, s. 29.


czeństw. Wskazuje się, że jesteśmy świadkami zmian jakościowych, zachodzą-

cych w samym zjawisku – mówi się zatem o tzw. nowym terroryzmie12

. Twier-

dzenie to staje się argumentem przemawiającym za przeprowadzaniem zmian

również w istniejącym instrumentarium walki z tym zjawiskiem. Pojawiają się

nowe pomysły, które mogą budzić wątpliwości natury prawnej czy etycznej.

W grudniu 2005 roku na konferencji Rady Europejskiej w Brukseli przy-

wódcy 25 państw przyjęli dokument dotyczący kompleksowej działalności

w zakresie wyeliminowania zagrożenia terrorystycznego. Oficjalnie dokument

nosi tytuł Strategia UE walki z terroryzmem i wyraża ambicję przeciwstawienia

się terroryzmowi na poziomie światowym, jednocześnie respektując prawa

człowieka. Według zapisów zawartych w tym dokumencie należy doprowadzić

do sytuacji, w której Europa będzie bardziej bezpieczna, a jej obywatele będą

żyć w poczuciu wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Taka jest przy-

najmniej inwokacja, którą sformułowali autorzy dokumentu. Generalnie główne

założenia UE dotyczące walki z terroryzmem obejmują: wzmocnienie współ-

pracy policyjnej i prawnej państw europejskich, rozwój międzynarodowych

instrumentów prawnych, kompetencyjnych w zakresie walki z terroryzmem,

postawienie zapory finansowaniu działalności terrorystycznej, wzmocnienie

bezpieczeństwa komunikacji lotniczej oraz wyeliminowanie zagrożeń terrory-

stycznych.

3. Wybrane zamachy terrorystyczne związane z turystyką

Od wielu lat terroryści atakują turystów na całym świecie (tab. 1). Z punk-

tu widzenia rozwoju turystyki pozytywnym zjawiskiem jest jednak fakt, że licz-

ba aktów terroru wymierzonych bezpośrednio w sektor turystyczny maleje.

Aktualnie obserwuje się wzrost liczby zamachów wymierzonych w żołnierzy

pełniących misje pokojowe, polityków, policjantów czy też różnego rodzaju

służby mundurowe.

12 Współczesne zagrożenia terrorystyczne oraz metody ich zwalczania, red. J. Szafrański,

J. Kosiński, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2007, s. 9.


Tabela 1

Wybrane zamachy terrorystyczne związane z sektorem turystycznym

Lp. Data zamachu Miejsce

zamachu Opis wydarzeń

1 2 3 4

1. 05.06.2002 r. Megiddo

Junction (Izrael)

zamachowiec dokonał samobójczego ataku

w autobusie, w wyniku którego zginęło 17

Izraelczyków, a 50 zostało rannych

2. 14.10.2002 r. Bali

(Indonezja)

w zamachach bombowych zginęło ok. 190

osób, a 300 zostało rannych; większość ofiar

stanowili obcokrajowcy, głównie

Australijczycy; zamachowcy uderzyli w nocne

kluby w pobliżu konsulatu Filipin i USA

3. 28.11.2002 r. Mombasa

(Kenia)

przed hotelem „Paradise” doszło do eksplozji

samochodu-pułapki, w której zginęło 16 osób,

a kilkadziesiąt odniosło rany; kilka minut przed

eksplozją terroryści wystrzelili dwie rakiety,

które miały uderzyć w samolot lecący

z Mombasy do Tel Awiwu; pociski nie trafiły

jednak w samolot, na pokładzie którego

znajdowało się 275 osób

4. 17.05.2003 r. Casablanca

(Maroko)

14 terrorystów dokonało 6 zamachów

bombowych w kilku newralgicznych miejscach

miasta: w klubie towarzyskim, hotelu, przed

restauracją i w Centrum Zjednoczenia

Żydowskiego; zginęło 41 osób, a rannych

zostało ok. 100 osób

5. 11.03.2004 r. Madryt

(Hiszpania)

na skutek dziesięciu eksplozji, do których

doszło w czterech pociągach na stacjach:

Atocha, Santa Eugenia i El Pozo w godzinach

porannego szczytu; zginęło 200 osób, a około

1500 odniosło rany

6. 30.05.2004 r.

Al-Chubar

(Arabia

Saudyjska)

członkowie Al-Kaidy zaatakowali osiedle, na

którym znajdowały się biura i mieszkania

pracowników firm naftowych; w czasie akcji

wzięto około 50 zakładników; podczas ich

odbijania zginęło 22 cudzoziemców

7. 07.04.2005 r. Kair (Egipt)

w trakcie samobójczego aktu terrorystycznego

zginął islamski zamachowiec, wysadzając się

w powietrze na terenie znanego wśród turystów

całego świata bazaru Khan al-Khalili w Kairze;

w wyniku zamachu śmierć poniosło dwoje

obywateli Francji i jeden obywatel USA


1 2 3 4

8. 07.07.2005 r. Londyn

(Anglia)

seria trzech zamachów w metrze londyńskim

oraz w autobusie komunikacji miejskiej

w porannych godzinach szczytu; w wyniku

eksplozji zginęły 52 osoby, a co najmniej 700

zostało rannych (w tym 22 osoby były w stanie

krytycznym); dokładnie dwa tygodnie później

(21.07.2005 r.) zamachy zostały powtórzone,

jednak w wyniku nadzwyczajnych środków

ostrożności nikt nie zginął

9. 23.07.2005 r. Szarm El-Szejk

(Egipt)

seria ataków bombowych wstrząsnęła kurortem

egipskim Szarm El-Szejk na riwierze Morza

Czerwonego; co najmniej 70 osób zginęło,

a ponad 150 zostało rannych w wyniku

wybuchów bomb, prawdopodobnie

umieszczonych w samochodach; zamach był

najkrwawszym terrorystycznym aktem

w historii Egiptu

10. 20.09.2008 r. Islamabad

(Pakistan)

zamach bombowy w Islamabadzie w Pakistanie

przed hotelem Mariott; zamachowiec-

samobójca wjechał ciężarówką w bramę

hotelową i wysadził się w powietrze, zabijając

54 osoby i raniąc 266 osób; wśród ofiar byli

turyści

11. 26–29.11.2008 r. Bombaj

(Indie)

seria zamachów terrorystycznych w Bombaju,

w dziewięciu punktach miasta: na dworcu

kolejowym, w restauracji, w wielkich hotelach

Taj Mahal i Oberoi, w dokach portowych, na

komisariacie głównym Bombaju

Południowego, na plaży, w szpitalu oraz

w miejscowym centrum kultury żydowskiej

Nariman House; w serii tych 10 zamachów

zginęło co najmniej 195 osób, około 300

zostało rannych, a część gości dwóch wielkich

hoteli i oddzielnego centrum kultury

żydowskiej została zakładnikami

zamachowców; policji hinduskiej udało się

uwolnić część zakładników

12. 22.02.2009 r. Kair

(Egipt)

zamach bombowy w Khan al-Khalili w Kairze;

w godzinach wieczornych przed frontem

zatłoczonej kawiarni zdetonowano bombę;

zginęła jedna osoba (obywatelka Francji), 24

zostały ranne, również turyści z krajów

europejskich

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Kuliński, Zjawisko terroryzmu…,

s. 46–47; Country Reports on Terrorism; www.state.gov, 6.06.2011.

Powyżej wskazano tylko ważniejsze przykłady ataków terrorystycznych,

w których zginęli turyści. Każdego roku dochodzi do mniej lub bardziej spekta-

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Khan_al-Khalili&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kair


kularnych aktów terroru, wymierzonych bezpośrednio lub pośrednio w tury-

stów. Dochodzi do nich na różnych kontynentach, w państwach o różnorodnym

ustroju politycznym bez względu na wyznawaną tam religię. Oznacza to, że

terroryzm jest zjawiskiem, które nie zna granic, globalnym, zagrażającym całe-

mu współczesnemu światu.

4. Wpływ ataków terrorystycznych na gospodarkę turystyczną

wybranych destynacji

Strach przed terroryzmem ogranicza liczbę chętnych do skorzystania

z wypoczynku. Ogranicza również chęć inwestowania w miejsca zagrożone

ryzykiem wystąpienia ataków. To z kolei obniża przychody mieszkańców oraz

poziom zatrudnienia w krajach dotkniętych terroryzmem. Poza kosztami krót-

kookresowymi, takimi jak ograniczenie liczby turystów, a także kosztami dłu-

gookresowymi, jak np. zmniejszenie poziomu inwestycji zagranicznych, terro-

ryzm wywołuje liczne koszty pośrednie. Zaliczyć do nich można m.in. zwięk-

szone wydatki na promocję, mającą na celu zachęcenie turystów do korzystania

z wypoczynku, a także koszty remontu obiektów turystycznych zniszczonych

podczas zamachów. Dodatkowe koszty ponoszone są w celu zwiększenia środ-

ków ochrony przed zamachami (policja turystyczna, konwoje grup turystów).

Większość firm ubezpieczeniowych nie proponuje już odszkodowań za skutki

zamachów, dlatego też kosztem pośrednim stają się dodatkowe indywidualne

ubezpieczenia na wypadek śmierci lub zranienia w wyniku ataku, ponoszone

pośrednio przez właścicieli obiektów turystycznych, a bezpośrednio przez sa-

mych turystów.

Badania przeprowadzone w Hiszpanii skutecznie dowodzą, jak duży zwią-

zek ma międzynarodowy terroryzm z turystyką. Przeprowadzono je w 1988

roku po osiemnastu atakach terrorystycznych. Udowodniono, że zamachy od-

straszyły około 140 tys. potencjalnych turystów. W 1988 roku Hiszpanię od-

wiedziło prawie 5,4 mln zagranicznych turystów. Gdyby do aktów terroru nie

doszło, można się było spodziewać półtora raza więcej odwiedzających ten

kraj13

.

13 W. Enders, T. Sandler, Causality Between Transnational Terrorism And Tourism: The

Case Of Spain, „Studies in Conflict & Terrorism” 1991, vol. 14, nr 1, s. 49–58.


Z podobnymi problemami w związku z zamachami terrorystycznymi bo-

rykają się inne destynacje turystyczne. Wyliczono empirycznie, że w latach

1974–1988 kraje o największych przychodach z turystyki, nie licząc Francji,

czyli Austria, Grecja i Włochy, straciły w ten sposób odpowiednio: 4,5 mld

USD, 1,2 mld USD oraz 0,8 mld USD. Tylko w roku 1988 przychody z tury-

styki ukształtowały się w tych krajach na poziomie odpowiednio: 11,2 mld

USD, 19,3 mld USD i 3,3 mld USD. W analogicznym okresie podlegającym

badaniu, region europejski stracił 16,2 mld USD. Jest to wielkość rzędu 25%

przychodów, jakie osiągnęła Europa z turystyki, sięgających 74,4 mld USD.

Kolejnym przykładem jest Izrael i jego branża hotelarska. Badania prowa-

dzone tam w latach 1992–1998 wykazały, że w czasie wzmożonej aktywności

terrorystycznej, zarobki hotelarzy diametralnie uległy obniżeniu o 50 mln USD

rocznie, co odpowiada 1,3% całkowitego dochodu hoteli. W związku z sytuacją

polityczną panującą na Bliskim Wschodzie w roku 1996, wskaźnik strat wzrósł

do 2,5%. Branża turystyczna nie była w stanie zrekompensować strat, nawet

przez obniżki cen14

.

Ważnym zjawiskiem jest również występowanie pewnej zależności mię-

dzy wielkością ruchu turystycznego w poszczególnych destynacjach turystycz-

nych a działalnością terrorystyczną. Możliwość występowania zamachów na

obszarach zagrożonych może powodować wybór innych miejsc recepcji tury-

stycznej jako celu podróży. Przyjezdni jednak nie chcą ryzykować podróży do

krajów znajdujących się obok krajów zagrożonych, dlatego efekt zastępowania

jednego kraju innym oraz efekt obawy podróżowania do krajów ościennych

równoważą się. Oba te efekty zostały zbadane na przykładzie takich państw, jak

Grecja, Izrael i Turcja. Badania wykazały, że substytucja miejsca destynacji jest

w tej grupie krajów bardzo duża. Potwierdziły też, że w przypadku zamachów

w jednym z państw, tylko 11% podróżujących decyduje się na pozostałe dwa

państwa, zaś 89% wyjeżdża do kraju spoza badanej grupy15

.

Turystyka to bardzo ważny sektor gospodarki w wielu krajach. Określana

jest jako wrażliwa gałąź przemysłu, ponieważ incydenty, jak np.: wojny, waha-

nia koniunkturalne, kryzysy walutowe czy też terroryzm, mają ogromny wpływ

na decyzje turystów. W czasie wyjazdu podróżujący nie chce być narażony na

14 Światowa Organizacja Turystyki, www.unwto.org, 3.10.2010.

15 B.S. Frey, S. Luechinger, A. Stutzer, Measuring Terrorism, Working Paper nr 171, Insti-

tute for Empirical Research in Economics, University of Zurich, s. 9.


żadną z ryzykownych sytuacji. Priorytetem jest bezpieczeństwo, dlatego nie

powinno być zaskoczeniem, że terroryzm zmniejsza chęć podróżowania. Pod

wpływem opisywanego niebezpieczeństwa spora część turystów rezygnuje

z wyjazdów na rzecz wypoczynku w miejscu zamieszkania, pozostała część

zmienia miejsce destynacji na takie, z którym nie wiąże się żadne ryzyko.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat doszło do wielu widowiskowych zama-

chów, mających negatywny wpływ na turystykę międzynarodową. Należą do

nich m.in. wspomniane już ataki na wieże World Trade Center w Nowym Jorku

oraz Pentagon we wrześniu 2001 roku, zamachy bombowe w kurortach wyspy

Bali w 2002 roku, w Egipcie w latach 1997 i 2005, w Madrycie w roku 2004

oraz wybuchy bomb w Londynie w lipcu 2005 roku. Wydarzenia te odniosły

bardzo negatywny skutek, również w państwach sąsiadujących z wyżej wymie-

nionymi.

Podsumowanie

Należy stwierdzić, że powyższe rozważania zdają się potwierdzać pierw-

szą część przyjętej w artykule tezy badawczej, mówiącej o tym, że terroryzm

stanowi jedną z istotnych barier rozwoju turystyki międzynarodowej. Dotyczy

to zwłaszcza regionów, w których najczęściej dochodzi do zamachów terrory-

stycznych (m.in. kraje Bliskiego Wschodu), a ich wpływ na rozwój turystyki

jest wówczas dość znaczący. Przemysł turystyczny ma jednak imponującą

umiejętność odradzania się po załamaniu. Zadziwiającym może być również

fakt, że turyści po początkowym okresie szoku i obaw związanych z wyjazdem

w miejsca zagrożone zamachami, w następnym okresie zmieniają zdanie, uzna-

jąc te regiony za wręcz atrakcyjne turystycznie, a sam fakt zagrożenia działa na

nich jak magnes. Przykłady występowania takiego mechanizmu zachowań tury-

stów można zaobserwować w większości destynacji turystycznych, w których

odnotowano zamachy terrorystyczne (m.in.: Nowy Jork, Madryt, Londyn). Po

kilku miesiącach od ataków w miejscach tych obserwowano systematyczny

wzrost popytu na usługi turystyczne. Zdaniem autora jest to związane z faktem,

że zamachy te miały z reguły charakter incydentalny oraz z zapewnieniem wy-

jątkowych środków bezpieczeństwa przez władze. Wzrost poczucia bezpieczeń-

stwa, a także wyobrażenie turystów, że tego rodzaju zamachy w tym samym

miejscu tak szybko się nie powtórzą, powodują, że wpływ ataków terrorystycz-

nych na sektor turystyczny ma wówczas charakter przejściowy i dotyczy z regu-


ły krótkich okresów. Może to zatem stanowić punkt wyjścia do dalszych rozwa-

żań, które mogłyby potwierdzić drugą część przyjętej we wstępie tezy badaw-

czej.

IMPACT OF TERRORISM ON THE DEVELOPMENT OF INTERNATIONAL

TOURISM

Summary

The chief purpose of the present article is an attempt to determine the influence of

terrorism on the development of international tourism in the area of selected tourist

destinations. The study covers among others the problem of safety in tourism; the no-

tion of terrorism was defined including its main variations. Furthermore, the reasons of

the occurrence of terrorism were analyzed and the chief features of terrorism were pre-

sented. The article also includes an analysis of the measures undertaken by various

international institutions with the aim of combating and counteracting terrorist phenom-

ena. The following research thesis was accepted in the article: terrorism constitutes one

of significant barriers in the development of international tourism. This is true especial-

ly of those regions where terrorist attacks occur most frequently. Their influence on the

development of tourism is fairly significant in these cases. In those locations where

terrorist attacks are incidental, this influence is of a transitory nature and it usually con-

cerns short periods of time.

Translated by Piotr Trojanek



MAŁGORZATA MROCZKOWSKA

ADAM PAWLICZ

Uniwersytet Szczeciński

LICZBA POKOI OBIEKTU HOTELARSKIEGO JAKO

DETERMINANTA JAKOŚCI OBSŁUGI KLIENTA

Wprowadzenie

E-mail jest współcześnie jedną z podstawowych form komunikacji przed-

siębiorstw z klientami. Komunikacja elektroniczna ma szczególne znaczenie

w sektorze usług ze względu na brak możliwości wypróbowania produktu oraz

konieczność opisania, w dużej części niematerialnych, jego części. Jakość ob-

sługi klienta z wykorzystaniem kanałów elektronicznych jest zatem dla przed-

siębiorstw usługowych równie ważna, jak jakość obsługi w kanałach tradycyj-

nych. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do przedsiębiorstw turystycz-

nych, w przypadku których e-mail umożliwia szybką komunikację z klientami

znajdującymi się często daleko od usługodawcy.

Podobnie jak w przypadku kanałów tradycyjnych, jakość obsługi klienta

powinna być stale monitorowana oraz mierzona. Jedną z możliwych form po-

miaru jakości usług są techniki mystery shopping, które w ujęciu tradycyjnym

odnoszą się do wizyt „tajemniczych gości”, którzy oceniają produkt turystyczny

oraz jakość obsługi klienta, głównie w przedsiębiorstwach hotelarskich. W od-

niesieniu do komunikacji elektronicznej badania mystery shopping przekładają

się na badanie jakości przez wysyłanie fikcyjnych zapytań o możliwość rezer-

wacji. W artykule przedstawiono wyniki oraz implikacje praktyczne badań

przeprowadzonych na losowo-kwotowej próbie 200 polskich hoteli. Celem

104 Małgorzata Mroczkowska, Adam Pawlicz

artykułu jest określenie wpływu wielkości hotelu (mierzonej liczbą pokoi) na

jakość odpowiedzi e-mail.

W dalszej części opisano znaczenie e-maila jako medium komunikacji

elektronicznej, wyniki innych badań prowadzonych podobną techniką, metodo-

logię badań oraz wyniki.

1. E-mail jako forma komunikacji elektronicznej

E-mail jako narzędzie komunikacji zyskał na popularności ze względu na

jego szczególne cechy, takie jak: wydajność, szybkość, możliwość śledzenia

i inne1. Obecnie z e-maila korzysta około 90% mieszkańców USA, a współ-

czynnik ten utrzymuje się na podobnym poziomie od początku XXI wieku2. Ze

względu na olbrzymią popularność tej formy komunikacji, współcześnie znacz-

na część badań koncentruje się na odpowiednim sortowaniu wiadomości e-mail

przez generowanie automatycznych odpowiedzi3 czy nawet zastosowanie

sztucznej inteligencji4. Tego typu działania mogą znaleźć szerokie zastosowanie

w przedsiębiorstwach obsługujących tzw. call centre. W przypadku produktu –

usługi hotelarskiej tego typu techniki mają jednak bardzo ograniczone zastoso-

wanie ze względu na trudność standaryzacji, wynikającą z heterogeniczności

popytu turystycznego. Relatywnie wysokie marże w sektorze hotelarskim uza-

sadniają personalizowanie odpowiedzi e-mail (podobnie jak dzieje się to w sfe-

rze fizycznej działalności hotelarskiej – hotele bez pracowników recepcji nie

osiągnęły sukcesu).

E-mail w hotelarstwie jest zatem innowacją, którą można porównać do

wprowadzenia poczty, telefonu, darmowych infolinii czy faxu, co również po-

zwoliło na stopniowe zwiększenie jakości obsługi klienta. Podobnie jak inne

1 A. Matysiak-Szóstek, „Dealing with My Emails”: Latent User Needs in Email Manage-

ment, „Computers in Human Behavior” 2011, nr 27, s. 723–729.

2 K. Purcell, Search and Email Still Top the List of Most Popular Online Activities,

www.pewinternet.org/Reports/2011/Search-and-email.aspx, 28.12.2011.

3 E. Sneiders, Automated Email Answering by Text Pattern Matching, w: IceTAL 2010, red.

H. Loftsson, E. Rögnvaldsson, S. Helgadóttir, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg 2010, s. 381–392.

4 M. Dredze et al., Inteligent Email: Aiding Userse with AI, materiały konferencyjne Twen-

ty Third AAAI Conference on Artificial Inteligence, Association for the Advancement of Artificial Inteligence 2008.

Liczba pokoi obiektu hotelarskiego jako determinanta jakości obsługi klienta 105

innowacje technologiczne, również w przypadku wprowadzenia e-maila nie

doszło do wyparcia pracy z procesu technologicznego. Pracownicy zwolnieni

z trudnych i monotonnych zadań związanych z obsługą komunikacji z klientem

za pośrednictwem tradycyjnych kanałów, musieli więcej czasu przeznaczyć na

obsługę klienta i dostosowanie produktu do jego potrzeb. Wymusiły to procesy

globalizacyjne, które zdecydowanie zmniejszyły asymetrię informacji na rynku

turystycznym i poszerzyły liczbę potencjalnych konkurentów.

Ze względu na coraz większe znaczenie serwisów społecznościowych (ta-

kich jak Facebook i Twitter) istnieją obawy, że przejmą one funkcję e-maila

jako medium komunikacji5. Głównym problemem jest jednak zbyt duża liczba

informacji, które w przypadku wielu organizacji, również z sektora turystycz-

nego, raczej zmniejszą niż zwiększają efektywność działania pracowników.

2. Jakość usług hotelarskich

Pomimo bogatej literatury naukowej na temat ogólnej problematyki jako-

ści, jakość w odniesieniu do usług hotelarskich z przełomu XX i XXI wieku

była raczej przedmiotem zainteresowania praktyków niż teoretyków6. Publiko-

wane współcześnie badania naukowe o jakości usług hotelarskich dotyczą

wszystkich aspektów procesu produkcyjnego.

Powszechnie przyjmuje się, że to personel ma największy wpływ na jakość

usług hotelarskich. A. Ariffin, A. Maghzi7 cytują badania, z których wynika, że

nawet uśmiech personelu zdecydowanie podnosi jakość usługi, nawet jeśli jest

nieszczery. Nieszczery uśmiech oddziałuje jednak słabiej niż uśmiech szczery

(ang. authentic). M.D. Hartline, B. Wooldridge, K.C. Jones8 wykazali z kolei,

5 A. Newman, J. Brownell, Applying Communication Technology: Introducing Email and

Instant Messaging in the Hospitality Curriculum, „Journal of Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Education” 2008, nr 7, s. 71–76.

6 F. Wang, J. Shang, W. Hung, Productivity and Service Quality Changes in International

Hotels in Taiwan, „Annals of Tourism Research” 2006, vol. 33, s. 571–574.

7 A. Ariffin, A. Maghzi, A Preliminary Study on Customer Expectations of Hotel Hospitali-

ty: Influences of Personal and Hotel Factors, „International Journal of Hospitality Management” 2012, vol. 31, s. 191–198.

8 M.D. Hartline, B. Wooldridge, K.C. Jones, Guest Perceptions of Hotel Quality: Determin-

ing Which Employee Groups Count Most, „Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarter-ly” 2003, Luty, s. 43–52.


że poszczególne grupy pracowników w różny sposób wpływają na ogólną ja-

kość produktu-usługi hotelarskiej. Poza personelem, na jakość usług hotelar-

skich wpływa naturalnie wiele innych czynników, takich jak infrastruktura,

otoczenia obiektu i inne komponenty produktu, czasem pozornie nieznaczące.

Przykładowo badania cytowane przez czasopismo „Filtration and Separation”

wskazują, że ponad 60% częstych gości hotelowych spotkało się z problemami

złej jakości powietrza podczas pobytu w hotelu9.

Badania jakości w odniesieniu do usług hotelarskich często mają charakter

przekrojowy. F. Wang, J. Shang, W. Hung10

wskazują, że bardzo trudno jest

porównać jakość obiektów hotelarskich, które się różnią. Jako rozwiązanie au-

torzy proponują powiązanie problemów jakości z produktywnością (indeks

Malquista). Niedawno opublikowanym przykładem takich badań jest próba

powiązania jakości w hotelach wypoczynkowych i biznesowych11

. Badania

jakości usług hotelarskich mogą również mieć odniesienia makroekonomiczne.

C. Polo i inni12

badali wpływ zastąpienia (na terenie hiszpańskich Balearów)

hoteli niższej jakości hotelami oferującymi wyższy standard. Założono, że

miernikiem standardu jest liczba gwiazdek posiadanych przez obiekty hotelar-

skie (hotele z trzema i mniej gwiazdkami uznano za obiekty świadczące usługi

niskiej jakości, podczas gdy obiekty skategoryzowane na cztery i pięć gwiazdek

uznano za przedsiębiorstwa oferujące usługi wysokiej jakości). Za pomocą ma-

trycy Input-Output wykazano, że likwidacja 1000 miejsc w pierwszej grupie

jest w całości rekompensowana (w odniesieniu do wielkości zatrudnienia) przez

budowę nowych 500 miejsc w hotelach drugiej grupy (usługi wysokiej jakości).

9 Hotels Improve Air Quality, „Filtration and Separation” 2005, nr 11, s. 3.

10 F. Wang, J. Shang, W. Hung, Productivity and Service…

11 C. Yang, Y. Jou, L. Cheng, Using Integrated Quality Assessment for Hotel Service

Quality, „Quality and quantity” 2011, vol. 45, s. 349–364.

12 C. Polo i in., Employment and Added Value Effects of Upgrading Hotels Quality, „An-

nals of Tourism Research” 2006, vol. 33, s. 574–577


3. Badania mystery shopping z wykorzystaniem narzędzia e-mail

Własny adres e-mail jest z reguły pierwszym krokiem w adaptacji techno-

logii informacyjnych w przedsiębiorstwach hotelarskich13

. Mimo że zdecydo-

wana większość przedsiębiorstw hotelarskich ma własne adresy e-mail oraz

strony internetowe, ich wykorzystanie rzadko jest efektywne14

. Jedną z technik

sprawdzających efektywność najprostszych narzędzi IT w przedsiębiorstwach

hotelarskich są badania typu mystery shopping.

W literaturze większość artykułów, których celem jest badanie efektywno-

ści implementacji IT w przedsiębiorstwach hotelarskich, koncentruje się na

badaniu stron internetowych15

, podczas gdy badaniom jakości wykorzystania

podstawowego narzędzia komunikacji elektronicznej e-mail poświęca się

względnie mało uwagi16

.

Dostępne w literaturze przedmiotu badania oparte są na próbach co naj-

mniej 200 hoteli17

, chociaż publikowane są badania na próbie nawet ponad 1700

hoteli18

. Próby najczęściej są albo losowe, albo losowo-kwotowe. Wiadomości

testowe wysyłane są najczęściej raz, rzadziej dwa razy (w celu porównania ja-

kości odpowiedzi w sezonie i poza sezonem). Głównym celem badań jest okre-

ślenie jakości odpowiedzi mierzonej jako:

procent zwrotu wiadomości,

czas odpowiedzi,

liczba pytań zawartych w wiadomości na którą odpowiedział hotel.

13 L. Andreu, J. Aldas, J. Bigne, A.S. Mattila, An Analysis of E-business Adoption and its

Impact on Relational Quality in Travel Agency-supplier Relationships, „Tourism Management” 2010, nr 31, s. 777–787.

14 J. Murphy, R. Schegg, D. Olaru, Investigating the Evolution of Hotel Internet Adoption, „Information Technology & Tourism” 2006, s. 161–177.

15 Por. M. Essawy, Testing the Usability of Hotel Websites: the Springboard for Customer

Relationship Building, „Information Technology & Tourism” 2006, s. 47–70; B. Piaza, Google Analytics for Measuring Website Performance, „Tourism Management” 2011, nr 32, s. 477–481.

16 J. Murphy, R. Schegg, D. Olaru, C.F. Hofacker, Exploring Email Service Quality

(EMSQ) Factors, „Information and Communication Technologies in Tourism” 2007, nr 10, s. 425–434.

17 J. Murphy, D. Olaru, R. Schegg, S. Frey, The Bandwagon Effect: Swiss Hotel? Web-site

and E-mail Management, „Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly” 2003, nr 44,

s. 71–87.

18 K. Matzler, H. Pechlaner, D. Abfalter, M. Wolf, Determinants of Response to Customer

E-mail Enquiries to Hotels: Evidence from Austria, „Tourism Management” 2005, s. 249–259.


Powyższe mierniki jakości odnoszone są najczęściej do wielkości hotelu,

ale również do jego kategorii, przynależności do sieci hotelowej, lokalizacji

(regionu kraju, położenia w mieście/na wsi), ewentualnie do okresu (sezon/poza

sezonem).

W odniesieniu do wielkości hotelu (mierzonej liczbą pokoi), która jest

głównym przedmiotem zainteresowania autorów artykułu, w większości prac

przyjmuje się hipotezy, że większe hotele będą odpowiadać częściej, szybciej

oraz dokładniej, a zatem jakość ich odpowiedzi będzie wyższa we wszystkich

trzech badanych aspektach.

Badania przeprowadzone przez K. Matzler, H. Pechlaner, D. Abfalter

i M. Wolf19

w Austrii pozwoliły potwierdzić statystycznie istotne różnice po-

między hotelami małymi i średnimi jedynie w zakresie liczby odpowiedzi, pod-

czas gdy w odniesieniu do procentu hoteli, które odpowiedziały na wiadomość

oraz czasu odpowiedzi nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic. Również

badania przeprowadzone w Malezji20

i Szwajcarii21

nie pozwoliły na pełne po-

twierdzenie hipotezy o wyższej jakości odpowiedzi wśród hoteli z większą licz-

bą pokoi.

W pracy przyjęto jednak hipotezę o wyższej jakości obsługi klienta wśród

przedsiębiorstw hotelarskich z większą liczbą pokoi ze względu na dużą liczbę

programów wspierających innowacje technologiczne w małych i średnich

przedsiębiorstwach również z sektora turystycznego.

4. Metodologia badań

Zbudowano bazę 200 hoteli z terenu całej Polski. Baza danych obejmowa-

ła obiekty hotelarskie wszystkich kategorii. Zastosowano dobór kwotowo-

losowy. Kwoty dotyczyły kategorii hotelu oraz województw na bazie danych ze

strony Instytutu Turystyki (dane za 2009 r.). Za hotele duże przyjęto hotele

o liczbie miejsc większej niż 70. Za wartość graniczną przyjęto medianę próby.

19 Ibidem.

20 J. Anuar, et al., Accessing Hotel Responsiveness Towards Guest’s Email Query: Cases in

Malaysia, „World Applied Sciences Journal” 2011, nr 12, s. 14–18.

21 J. Murphy, D. Olaru, R. Schegg, S. Frey, The bandwagon….


Badania mystery shopping przeprowadzono dwukrotnie – 30 maja oraz

4 lipca. Zapytanie dotyczyło możliwość rezerwacji noclegu na trzy dni oraz oferty

usług dodatkowych dla zakochanych oraz dzieci. Ponadto zapytano

o atrakcje turystyczne w okolicy. Wiadomość testowa zawierała pytania dotyczą-

ce pięciu elementów. E-maile zostały wysłane za pomocą programu Outlook.

Z 200 hoteli, 14 miało nieprawidłowe adresy e-mail. Te dane nie zostały

uwzględnione w dalszych badaniach. Rozkład pozostałych hoteli ze względu na

województwa przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1

Rozkład próby badawczej

Województwa Próba %

dolnośląskie 20 10,75

kujawsko-pomorskie 9 4,84

lubelskie 4 2,15

lubuskie 8 4,30

łódzkie 10 5,38

małopolskie 30 16,13

mazowieckie 18 9,68

opolskie 2 1,08

podkarpackie 9 4,84

podlaskie 1 0,54

pomorskie 15 8,06

śląskie 15 8,06

świętokrzyskie 6 3,23

warmińsko-mazurskie 10 5,38

wielkopolskie 20 10,75

zachodniopomorskie 9 4,84

Suma 186 100


Głównym problemem badawczym jest określenie wpływu wielkości hotelu

na jakość odpowiedzi e-mail. Na bazie problemu badawczego zidentyfikowano

trzy hipotezy szczegółowe:

1. Odsetek hoteli, które odpowiedziały na zapytanie jest wyższy wśród

hoteli dużych niż wśród hoteli małych.

2. Średnia liczba pytań, na które odpowiedziały hotele duże, jest wyż-

sza niż w przypadku hoteli małych.


3. Średni czas odpowiedzi wśród hoteli dużych jest krótszy niż

w przypadku hoteli małych.

Hipoteza 1 została zweryfikowana za pomocą testu chi-kwadrat. Do pozo-

stałych hipotez (tj. hipotez 2 i 3) planowano zastosować test t zgodności dla

dwóch średnich. Dla zastosowania tego testu konieczne jest założenie zgodności

rozkładów z rozkładem normalnym. Badanie zgodności w przypadku dwóch

hipotez przeprowadzono z wykorzystaniem testu Kołmogorowa-Smirnoffa.

Pomimo przyjęcia wartości granicznej p = 0,01, badania pozwoliły na zastoso-

wanie testu t jedynie w przypadku liczby odpowiedzi (hipoteza 2). Do obliczeń

testu t zastosowano poniższe wzory. Z tego względu w przypadku średniego

czasu odpowiedzi również wykorzystano test chi-kwadrat, dzieląc badane

zmienne na przedziały:

,

,

gdzie:

D – hotele duże,

M – hotele małe,

n – liczba hoteli danej kategorii,

s – odchylenie standardowe.

4.1. Hipoteza 1

W hipotezie zerowej założono, że nie ma zależności pomiędzy wielkością

hotelu a odpowiedzią na e-maile. Hipoteza alternatywna zakłada zależność mię-

dzy odpowiedzią a wielkością obiektu. Przyjęto, że poziom istotności jest rów-

ny α = 0,05, a liczba stopni swobody wynosi 1. Test niezależności chi-kwadrat

wyniósł 2,967. Prawdopodobieństwo testowe wyniosło 0,085, a ponieważ jest

ono większe od przyjętego poziomu istotności, więc nie ma podstaw do odrzu-

cenia hipotezy o niezależności badanych cech.


Tabela 2

Odsetek hoteli, który odpowiedział na wiadomość testową w zależności od wielkości

przedsiębiorstwa

Wielkość Małe Duże Suma

Odpowiedź 136 157 293

Brak Odpowiedzi 49 37 86

Suma 185 194 379

Odsetek odpowiedzi 0,735 0,809 0,773

chi-kwadrat 2,967

p = 0,085


Hotele duże częściej odpowiadały na przesłane wiadomości e-mail (tab. 2).

Różnica nie jest jednak statystycznie istotna. Bardzo podobne wyniki wykazały

badania austriackie.

4.2. Hipoteza 2

Podobnie jak w hipotezie 1, hipoteza zerowa zakłada brak istotnego wpły-

wu wielkości na liczbę odpowiedzi. Hipoteza alternatywna to istotny wpływ.

Pod uwagę zostały wzięte tylko te obiekty, które odpowiedziały przynajmniej

raz. Jako zmienną przyjęto średnią liczbę odpowiedzi z dwóch prób (jeżeli hotel

odpowiedział tylko jeden raz, przyjęto, że średnia wynosi połowę liczby jego

odpowiedzi). Przyjęto poziom istotności na poziomie α = 0,05. Liczba stopni

swobody wyniosła 164. Obliczono, że prawdopodobieństwo testowe wyniosło

0,25. Wartość krytyczna dla tego testu równa jest 1,97. Prawdopodobieństwo

testowe jest zatem większe od przyjętego poziomu istotności, więc nie ma pod-

staw do odrzucenia hipotezy zerowej o braku istotnego wpływu wielkości

obiektu na średnią liczbę odpowiedzi.


Tabela 3

Liczba hoteli, które odpowiedziały na wiadomość testową w zależności od wielkości

przedsiębiorstwa

Wielkość Małe Duże Razem

Liczba hoteli 76 89 165

Średnia liczba odpowiedzi 3,06 3,11 3,09

t = 0,25

α = 0,05

tCV = 1,97


Hotele duże odpowiadały średnio na 0,05 pytania więcej niż hotele małe

(tab. 3). Różnica jest jednak statystycznie nieistotna.

4.3. Hipoteza 3

Tabela 4

Czas odpowiedzi a wielkość przedsiębiorstwa

Wielkość Małe Duże Suma

Od 1 do 2 h

Od 2,5 do 5,5 h

Powyżej 6 h

17

20

20

24

26

16

41

46

36

Suma 57 66 123

chi-kwadrat 1,773

p = 0,412


Analogicznie do hipotezy 1 oraz 2, hipoteza zerowa zakłada brak zależno-

ści pomiędzy średnim czasem odpowiedzi a wielkością hotelu, zaś hipoteza

alternatywna – że istnieje taka zależność. Do obliczeń brane były pod uwagę

tylko te obiekty, które odpowiedziały w dwóch terminach. Czas został uśred-

niony oraz uszeregowany według liczby godzin od czasu wysłania zapytania.

Poziom istotności został określony na poziomie α = 0,05, liczba stopni swobody

wyniosła 2. Test niezależności chi-kwadrat wyniósł 1,773. Prawdopodobień-

stwo testowe ponownie jest większe od poziomu istotności, tak więc nie ma


podstaw do odrzucenia hipotezy o niezależności. Brak jest statystycznie istotnej

zależności pomiędzy czasem odpowiedzi a wielkością hotelu.

Podsumowanie

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że nie ma pod-

staw do potwierdzenia zidentyfikowanych hipotez. Brak jest zależności pomię-

dzy jakością odpowiedzi a wielkością hotelu. Jakość obsługi klientów drogą

e-mailową jest wyrównana w małych i dużych hotelach. Powyższe badania

zostały przeprowadzone na terytorium Polski i nie mogą być uogólnianie na

inne rynki usług hotelarskich, potwierdzają jednak podobne badania przepro-

wadzone w Szwajcarii, Austrii i Malezji.

Dalsze studia badań nad jakością odpowiedzi mogłyby dotyczyć zależno-

ści pomiędzy jakością odpowiedzi a rodzajem obiektu hotelarskiego. Być może

jakość odpowiedzi (podobnie jak jakość stron internetowych) gospodarstw

agroturystycznych i hoteli również będzie się istotnie różnić. Ponadto w dal-

szych badaniach na terytorium Polski powinno się uwzględnić również inne

determinanty jakości odpowiedzi, takie jak: wielkość miasta, jakość strony in-

ternetowej hotelu, kategoryzację, lokalizację (np. w miastach i na wsiach)

i sezonowość.

HOTEL SIZE AS A DETERMINANT OF HOTELS’ E-MAIL QUALITY

RESPONSE

Summary

Answering e-mail inquiries belongs to relatively well researched areas of ICT ap-

plication in hospitality sector. Numerous studies undertaken from early 2000 provide

different approaches to problem. The objective of the research presented in the paper

was to examine the role of size in relation to e-mail response behavior of a representa-

tive group of Polish hotels.

Translated by Adam Pawlicz



SYLWIA MURSCH

Uniwersytet Szczeciński

PROBLEMATIK VON NETZWERKEFFEKTEN UND

WECHSELKOSTEN DER REISEVERANSTALTER-SOFTWARE

Einführung

In den meisten Branchen ist eine Unterstützung der betrieblichen Prozesse

durch Softwareprogramme heutzutage selbstverständlich. Das begründet das

hohe Wachstum des Softwaremarktes weltweit. Alleine in Deutschland betrug

der Umsatzzuwachs im Jahr 2010 14,6 Milliarden Euro, dies war eine 2,4%-ige

Steigerung im Vergleich zum Vorjahr. Im Jahr 2011 wird sogar ein Umsatzzu-

wachs von 15,2 Milliarden Euro (4,2%) erwartet.1 Die ökonomischen Eigen-

schaften des Softwaremarktes unterscheiden sich grundlegend von anderen In-

dustrie- und Dienstleistungsmärken. Die vorliegende Arbeit beschäftigt sich mit

Netzwerkeffekten und Wechselkosten, die am Beispiel des touristischen Soft-

wareprogrammes WBS BLANK dargestellt werden. WBS BLANK entwickelt

Softwarelösungen für die Unterstützung der operativen und strategischen Ziele

von Reiseveranstaltern und gehört zu den größten Softwareunternehmen

Deutschlands.

1 www.bitkom.org, Bundesverband Informationswirtschaft (BITKOM)-Presseinformation

vom 25.01.2011, 21.03.2011.

116 Sylwia Mursch

1. Wechselkosten der Reiseveranstalter-software

Der Begriff Software umfasst nicht nur Programme sondern auch Abläufe,

Regeln, Dokumentation und Daten, die für den Betrieb eines Computersystems

unerlässlich sind.2 Als ökonomisches Gut unterscheidet sich Software von ande-

ren Gütern vor allem durch ihren immateriellen Charakter: es ist sowohl direkt

nicht fassbar (bzw. physisch nicht messbar), als auch nicht lager- und transport-

fähig. Aus dem Grund wird Software in der Literatur als Dienstleistung einge-

ordnet, obwohl ein typisches Dienstleistungsmerkmal, die Kundenintegration in

den Erstellungsprozess, nicht immer vorhanden ist.3 Auch bezüglich der Kosten

haben die Softwareprodukte besondere Eigenschaften: die Erstellung des Quell-

codes als First Copy erfolgt zu relativ hohen (fixen) Kosten, da die Entwicklung

einer Software eine vorherige Investition erfordert. Jedoch ist die Reproduktion

von weiteren Kopien (bzw. Vergabe einer weiteren Softwarelizenz) meistens

mit geringem variablem Kostenaufwand verbunden.4 Das Vorhandensein von

positiven Netzeffekten ist ein weiteres Merkmal, das Software von den meisten

Gütern unterscheidet: neben dem Nutzen, das aus der Funktionalität einer Soft-

ware resultiert, entsteht weiterer Nutzen für die Anwender, der positiv mit der

gegenwärtigen und zukünftig erwarteten Größe des Netzwerkes korreliert ist.5

Computer-Reservierungssystem (CRS), die elektronischen Medien zum Ver-

trieb vom Reiseleistungen, sind Mitte der 60er Jahre bei Fluggesellschaften

entstanden. Ursprünglich wurden nur die Flugplätze über EDV-Systeme verwal-

tet, danach kam es zu der computergesteuerten Kooperation der Airlines unter-

einander. Heutzutage sind die Systeme für alle Mittler der Reisebranche geöff-

net und können alle wichtigsten Leistungen der Reiseveranstalter unterstützen.6

2 A. Helferich, Software Mass Customization, Josef Eul Verlag, Lohmar 2010, S. 85 ff.

3 In dem weiter dargestellten Beispiel von WBS Blank Software ist die Kundenintegration

teilweise vorhanden: Bei der Erstellung von individuellen Zusatzprogrammen werden die Kun-

denwünsche direkt berücksichtigt.

4 Die Aussage trifft zu, wenn die Kosten für weitere Dienstleistungen nicht berücksichtigt

werden, die mit der Software zusammenhängen, z.B. Beratung, Wartung, Support. Vgl. Buxmann, S. 19.

5 Vgl. Punkt 3.

6 W. Freyer, Tourismus-Marketing, Oldenburg Wissenschaftsverlag, München 2007,

S. 521.

Problematik von Netzwerkeffekten und Wechselkosten der Reiseveranstalter-Software 117

Im touristischen Unternehmen hilft die branchenspezifische und branchen-

übergreifende Software, Lösungen für strategische und operative Geschäftsauf-

gaben zu finden. Die Reiseveranstalter gehören zu den Dienstleistungsträgern,

deren IT das zentrale „Produktionssystem“ ist. Diese IT lässt sich in drei

Schichten unterteilen:

– Front Office: Leistungen, die mit dem direkten Kundenkontakt verbun-

den sind, z.B. kundenindividualisierte Angebotspräsentation,

Vakanzprüfung, Buchung der Reise und der Zusatzleistungen;

– Mid Office: eine Schnittstelle zwischen Front- und Back Office;

– Back Office: Controlling, Statistikerstellung, Buchhaltung, Beschwer-

deverwaltung und Kontingentverwaltung.

Die meisten mittelständischen touristischen Veranstalter nutzten eine ho-

chintegrierte Software zur Unterstützung aller wesentlichen Prozesse in der

Firma. Die Veranstalter binden sich an solche Systeme, wie: Amadeus, Galileo,

Sabre, Traffics, JackPlus, Da Vinci/ Bewotec, WBS/Blank. Die großen Reise-

veranstalter nutzen dagegen eigene Systeme zur Abwicklung der Unterneh-

mensprozesse.7 Da das Angebot auf dem Softwaremarkt umfassend ist, kann

sich jeder Reiseveranstalter zwischen mehreren Softwareanbietern entscheiden,

bzw. zu einem passenderen Anbieter wechseln. Vor der Entscheidung sollten

aber die Wechselnutzen und -kosten analysiert werden. Solche Erfahrung hat

der Reiseveranstalter EuroMed gemacht, indem ein eigenes IT-System gegen

Software der WBS Blank8 getauscht wurde.

Die Wechselkosten werden in der Literatur als Synonym zu Wechselbarri-

eren dargestellt. Die Wechselkosten werden von Michael Porter definiert, als

einmaliges Anfallen der Kosten beim Anbieterwechsel eines Produktes.9 Burn-

ham T.A. et al. erweitert die Definition auf die Dienstleistungen und weist auf

7 K. Born, Der integrierte Touristikkonzern: Strategien, Erfolgsfaktoren und Aufgaben,

Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 2004, S. 348.

8 WBS Blank gehört zu den führenden Reiseveranstalter-Softwareersteller des deutschspra-

chigen Raumes. Zu WBS Blank-Nutzer gehören u.a. die Fluggeselchaftt Air Berlin und 70 große

Reiseveranstalter, u.a. Alltours, Öger Tours, ITS, Ameropa, Compass Kreuzfahrten, Mediplus,

EuroMed.

9 M.E. Porter, Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and Competitors,

NY: Free Press, New York 1980, S. 10.

118 Sylwia Mursch

die anfallenden Wechselkosten nicht nur der ökonomischen sondern auch der

psychologischen und emotionalen Natur hin.10

Laut Blut entstehen die Kosten bei folgenden Dimensionen des Wechsels:

– Informationsbeschaffung vor dem Wechsel,

– Beurteilung der Wahrscheinlichkeit einer schlechteren Leistung des

neuen Anbieters,

– Setup Costs bei der Mitteilung der Bedürfnisse nach einem Wechsel,

– das Erlernen der Prozesse und Anwendungsabläufe des neuen Produk-

tes,

– Wahrnehmung der eventuell verlorenen Vorteile aus Nutzung des alten

Produktes,

– Wahrnehmung der getätigten Investitionen bzw. Verluste, die mit der

bisherigen Beziehung verbunden waren.11

Das Unternehmen EuroMed GmbH, ein Kunde von WBS Blank seit 2009,

hat ein eigenes, im Jahr 1996 unternehmensintern entwickeltes Programm

EMSQL gegen das Softwaresystem Blank gewechselt. In der Tabelle 1 werden

Kostenarten der Firma EuroMed dargestellt, die durch den Wechsel vom eige-

nen Softwaresystem zu WBS Blank entstanden sind.

Die Outsourcing-Maßnahme, die man in dem Fall den Tausch der eigenen

Software gegen einen externen Softwarelieferanten nennen kann, hat neben den

entstandenen Kosten auch andere Nachteile. Seit dem Zeitpunkt ist die Firma

von der Leistungserbringungsqualität eines externen Unternehmens abhängig.

Eine moderne und gut funktionierende Software ist heutzutage für die Reisever-

anstalter eine Bedingung für einen korrekten Ablauf des operativen Geschäftes

sowie für die Entwicklung der langfristigen Strategie. Ein dynamischer Markt

der Reiseveranstalter verlangt ein ständiges „Updaten“ einer Software und die

Anpassung auf die neusten Marketingtools (wie z.B. Frühbuchergutschein,

Stammkundenbonus, Seniorenrabatt) oder die Produktgestaltung. Eine Insol-

venz oder Havarie im Betrieb des Outsourcers, also eines Softwareunterneh-

mens, bringt für den Anwender (Reiseveranstalter) das Risiko, das die Bu-

10 T.A. Burnham, J.K. Frels, V. Mahajan, Consumer Switching Costs: A Typology, Ante-

cedents, and Consequences, in: “Journal of the Academy of Marketing Science” 2003, No. 31(2),

S. 110.

11 M. Blut, Der Einfluss von Wechselkosten auf die Kundenbindung, Verhaltenstheoretische

Fundierung und empirische Analyse, Gabler Verlag, Wiesbaden 2008, S. 65.


chungsverwaltung und andere Prozesse nicht bzw. falsch funktionieren werden.

Solche Abhängigkeit von dem Softwarelieferanten stellt einen großen Nachteil

dar, weil sogar ein kurzer Ausfall des Systems sehr hohe Kosten bzw. eine Exis-

tenzbedrohung des Reiseveranstalters verursachen kann.

Tabelle 1

Software-Wechselkosten im Unternehmen EuroMed

Entstehungs-

zeitpunkt der

Kosten

Zeitliche und monetäre Aufwandsarten

Vo

r d

em

Wec

hse

l

1. Die Beschaffung der aktuellen Angebote von Reiseveranstaltersoftware

2. Betriebsexterne Beschaffung der Expertenbeurteilung der Angebote

(Leistungserbringung eines Informatikers mit Reiseveranstalter-Kenntnissen)

3. Verhandlungen mit drei ausgewählten Anbieter

4. Betriebsinterne Beurteilung und Entscheidung für WBS Blank

Wäh

ren

d d

es W

ech

sels

1. Verlust des Nutzens von Anwendungskenntnissen des bisherigen

Programmes

2. Lizenzkauf für die neue Software

3. Schulungen für die Softwarebeherrschung des neuen Programmes der

folgenden Firmenabteilungen: Produkt (Tools: Kontingentverwaltung, Preis-

und Angebotshinterlegung, Statistikerstellung), Beförderung (Tools:

Transportverwaltung: Flug- und Busplätze), Marketing (Verwaltung der

Internetseite über WBS Blank), Kundenbetreuung (Verwaltung der

Kundendatenbank), Buchhaltung (Tools: Controlling, buchhalterische

Anwendungen)

4. Schulungen für die Softwarebeherrschung des neuen Programmes der

Mitarbeiter von EuroMed-Reisebüros und Agenturen (Front Office-Aufgaben

der Software)

5. Schulungen für die Partner (Hotels und Sanatorien), da neue Gestaltung

der Ankunftslisten und der Voucher

Nac

h d

em W

ech

sel

1. Kostspielige Fehler der Mitarbeiter und der Hotels/Sanatorien in den ersten

Monaten nach dem Systemwechsel durch sog. „learning by doing“

(z.B. fehlerhafte Reservierungen)

2. Ausgaben für die Hilfe von Blank-Mitarbeitern bei komplizierten

Programmierungsaufgaben

Quelle: eigene Darstellung.

120 Sylwia Mursch

Eine Entscheidung für den Tausch der eigenen Software gegen eine der

größten auf dem „Software-Spezialisten-Markt“ wird natürlich nur dann getrof-

fen, wenn neben den Kosten und Risiken viele Vorteile durch den Tausch ent-

stehen. Durch Outsourcing in dem Softwarebereich wird ein neues Prozesswis-

sen erlangt, die Konzentration auf eigene Kernkompetenzen steigt, es werden

externe Skaleneffekte genutzt und somit die Kosten gesenkt. Eines der wichtigs-

ten Vorteile sind die im nächsten Punkt beschriebenen Netzeffekte.

2. Netzeffekte der Reiseveranstaltersoftware

Die Netzeffekte (auch Netzwerkeffekte genannt) gehören in der Volks-

wirtschaft zu den positiven externen Effekten. Laut der Definition von Michael

Katz und Carl Shapiro sind sie vorhanden, wenn das Nutzen eines Gutes für

dessen Konsumenten davon abhängt, wie viele Konsumenten das Gut nutzen.12

Somit gilt für das Nutzen U vom Gut x für den Konsumenten Ci folgende Dar-

stellung:

U( )= + a ,

: der i-te Konsument vom Gut x,

: Basisnutzen vom Gut x,

a: Netzeffektfaktor (Steigungsparameter), Annahme: linearer Zusammen-

hang.

Bei dem Basisnutzen handelt es sich bei der oberen Gleichung um den

Nutzen, den ein Gut unabhängig von der Anzahl anderen Anwender stiftet, z.B.

Nutzen aus der Grundfunktion einer Software.

Die Netzeffekte sind bei der Softwareindustrie besonders präsent und las-

sen sich in die direkten und indirekten Netzeffekte unterteilen. Die direkten

Netzeffekte liegen in der Softwareindustrie vor, wenn für die Konsumenten die

gemeinsame Nutzung der Standards und der Technologie günstiger und einfa-

cher ist, als die Nutzung von unterschiedlichen Systemen. Die indirekten Netz-

effekte entstehen aus dem abhängigen Konsum der Komplementärgüter bzw. -

dienstleistungen. In der Softwareindustrie liegen die indirekten Netzeffekte vor,

wenn z.B. mit dem steigenden Angebot von einem Softwareprogramm das An-

12

M.L. Katz, C. Shapiro, Network Externalities, Competition, and Compatibility, in:

„American Economic Review” 1985, No. 75, S. 424.


gebot von seinem Betriebssystem sich ebenfalls erhöht und somit der Nutzen

des Softwareproduktes steigt.13

Die direkten und indirekten Netzeffekte bei der

Nutzung von CRS Systemen im Tourismus weisen analoge externe Effekte zu

den oben genannten auf.

Die Reiseveranstalter, die zum „Kundennetz“ der WBS Software gehören,

profitieren von der steigenden Anzahl der Kundennetzteilnehmer. Wird auf

Auftrag eines Reisveranstalters eine Softwarelösung entwickelt, wird diese Ak-

tualisierung bzw. Programmerweiterung auch den anderen WBS Nutzern ange-

boten. Je mehr Kunden WBS Blank hat, und umso mehr betriebsspezifische

Softwareupdates beauftragt werden, desto weiter entwickelt und modernisiert

sich das ganze System. Ein weiterer Netzeffekt kann von den WBS Kunden

genutzt werden, wenn die an der Master-/Firmen- bzw. Markenverwaltung teil-

nehmen (sog. „Pooling“). Bei einem gemeinsamen Einkauf von Flugvakanzen

und Zimmerkontingenten können die Auslastung optimiert und die Kosten ge-

senkt werden. Die Verwaltung von Flug- und Hotelzimmerplätzen wird von

einer Masterumgebung übernommen, was die betriebsinterne Verwaltung ent-

lastet.14

3. Die Kompatibilität eines Softwareproduktes

Die Kompatibilität eines Softwareproduktes mit seinen Komplementärgü-

tern von anderen Anbietern ergibt einen weiteren, relevanten Vorteil für deren

Nutzer. Zwei Güter sind kompatibel, wenn sie mittels Schnittstellen zusammen-

arbeiten können.15

Durch die gemeinsamen Schnittstellen haben die Nutzer eine

größere Auswahlmöglichkeit: Sie können zwischen Komponenten von ver-

schiedenen Anbietern auswählen und das gewünschte Produktbündel kaufen. Im

Fall der Inkompatibilität müssen alle Komponenten von einem Anbieter stam-

men, damit die zusammen funktionieren können.

Auf dem Softwaremarkt haben große Anbieter, die Netzwerkeffekte offe-

rieren, einen Anreiz, nicht kompatibel mit Produkten von anderen Herstellern zu

13 P. Buxmann, H. Diefenbach, T. Hess, Die Softwareindustrie, Ökonomische Prinzipien,

Strategien, Perspektiven, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg 2008, S. 31.

14 WBS-Blank Software GmbH Informationsheft 2011.

15 A. Pistoia, Standardisierung in einer Welt des Ambient Intelligence, GRIN Verlag,

Nordestedt 2008, S. 8.

122 Sylwia Mursch

sein und dadurch die Wettbewerbsvorteile zu erzeugen. Im Gegensatz dazu,

müssen kleinere Softwareunternehmen solche Produkte anbieten, die mit den

auf dem Markt existierenden Standards kompatibel sind, also Schnittstellen mit

Softwaregütern der wichtigsten Marktteilnehmer besitzen.

Die Softwarehersteller müssen bei der Entscheidung, ihre Produkte kom-

patibel zu gestalten, berücksichtigen, dass die potentiellen Kunden die Kompa-

tibilität als Vorteil erkannt haben. Diese positive Externalität eines Netzwerkes

sichert den Anwendern eine größere Herstellerunabhängigkeit und erleichtert

die IT-Integration auf allen Ebenen.16

Die WBS Blank Software ist mit aller relevanten Software für die Reise-

veranstalter, also deren Komplementärguter, kompatibel. In der Tabelle 2. wer-

den die Schnittstellen des WBS Blank- Programmes zu komplementären Sys-

temen dargestellt. Dabei ist eine Kompatibilität zu den führenden Technologie-

Anbietern in der Tourismusbranche unvermeidlich. Zum Beispiel hat Amadeus-

Software, die weltweit meistgenutzte Verkaufsplattform für die Reisebüros,

einen weltweiten Marktanteil von 30,5%.17

Mit deren hohen Marktposition wer-

den ihre Softwareprodukte zu Standards in der Reisebürobranche: In Deutsch-

land benutzen ca. 85% der Reisebüros das Amadeus System.18

Somit müssen

kleinere Softwareanbieter Schnittstellen für Amadeus haben, damit deren Pro-

dukte für potentielle Kunden attraktiv sind (die Reiseveranstalter-IT-Lösungen

müssen mit Reisebüro-IT-Lösungen von Amadeus kompatibel sein).

Obwohl die Netzeffekte den ökonomischen Nutzwert eines Gutes erhöhen

können, weisen die nicht unbedingt ausschließlich positive Externalitäten auf.

Wenn viele Nutzer gleichzeitig auf das System zugreifen, kann es zu einer Sys-

temüberlastung und somit langen Wartezeiten kommen. Im Falle der beschrie-

benen Netzeffekte von WBS Blank entsteht zusätzlich die Gefahr, dass die Nut-

zer einen Teil ihrer Individualität verlieren und keine originellen Produkte auf

den Markt bringen.19

16 P. Buxmann, H. Diefenbach, T. Hess, Die Softwareindustrie…, S. 32.

17 www.amadeus.com/ch/x26434.html, 18.04.2011.

18 A. Schulz, Grundlagen des Tourismus, Oldenburg Wissenschaftsverlag, München 2010, S. 125.

19 Der vorher beschriebene Nutzen aus dem System-Updates kann also auch als Nachteil

gesehen werden: die Firma profitiert einerseits von Aufträgen für neue Softwarelösungen der anderen Reiseveranstalter, muss aber dafür auch eigene Ideen zur Verfügung stellen.


Tabelle 2

Kompatibilität der WBS Software mit den Komplementärsystemen anderer Anbieter

Schnittstelle mit: Art der Kompatibilität

Reservierungssystemen von

Reisebüros

Anschließbarkeit an über 30 gängige Reservierungssysteme

ermöglicht Zusammenarbeit mit den Reisebüro-Agenturen in

Deutschland und europaweit

Software der touristischen

Leistungsträgern

Schnittstelle zu Amadeus, Galileo und GDS Galileo ermöglicht

Zugriff auf Buchungen von Zusatzleistungen, wie:

Reiseversicherungen, Flüge, Bustransfer, Tür-zu-Tür-

Abholungsleistung oder Mietwagenreservierung

Software von anderen

Leistungsträgern

Möglichkeit des Datenaustauschs mit Banken,

Kreditkartenschnittstelle für Online-Abwicklung der Buchungen

Internet-Plattform Übergabe aller buchungsrelevanten Daten für den Internetauftritt

(Hotelinformationen, Preiselisten, Kontingentverwaltung usw.)

über die CGI-Schnittstelle

Quelle: eigene Darstellung anhand der Informationen von WBS-Blank Informationsheft

und www.wbs-blank.de, 18.04.2011

Zusammenfassung

Die relativ neue Softwarebranche, die in den 1950er Jahren ihren Ursprung

hat, verfügt über spezifische Wirtschaftsmerkmale. Den Nutzwert von der An-

wendung einer Software, beeinflussen die zwei dargestellten ökonomischen

Prinzipien: die Wechselkosten und Netzwerknutzen. Dabei können Wechselkos-

ten, zusammengefasst, als ein Gesamtpreis angesehen werden, der aus zeitlichen

und monetären Aufwand für den Softwaretausch besteht. Die Netzwerkeffekte

stellen dafür den Zusatznutzen (neben dem sog. Basisnutzen) dar, von dem die

Softwareanwender bei wachsender Nutzeranzahl profitieren.

Ein großes Netzwerk spricht für seinen Anbieter und stellt ein starkes Ar-

gument für die Wahl seiner Software dar: zunächst ist der Kauf eines Software-

gutes als Investition sicherer im Falle eines (marktanteilig gesehen) größeren

124 Sylwia Mursch

Anbieters. Im Weiteren entstehen bei großen Netzwerken Standards, deren Nut-

zung die Arbeit mit dem gewünschten Softwareprogramm vereinfacht.

Das dargestellte Beispiel der Reiseveranstaltersoftware (WBS Blank) und

deren Nutzer (Reisebüro EuroMed GmbH) zeigt die Anwendung der beiden

Prinzipien in Praxis. Die von EuroMed getroffene Entscheidung für den Kauf

von Softwarelizenzen von WBS Blank war mit diversen Wechselkosten ver-

bunden. Die switching costs wurden jedoch in Hintergrund des Nutzens gestellt,

der zum Großteil aus dem Netzwerknutzen entstehen.

EFEKTY SIECIOWE I SWITCHING COSTS JAKO DETERMINANTY

DECYDUJĄCE O ZMIANIE SYSTEMU CRS PRZEZ TOUROPERATORÓW

Streszczenie

W artykule zaprezenowano ekonomiczne cechy oprogramowań komputerowych

dla organizatorów turystyki switching costs, bezpośrednie i pośrednie efekty sieciowe

oraz związaną z nimi cechę kompatybilności tych oprogramowań. Na przykładzie tury-

stycznego oprogramowania komputerowgo WBS Blank oraz jego użytkownika – orga-

nizatora turystyki EuroMed GmbH – przedstawiono wpływ powyższych cech ekono-

micznych na użyteczność oprogramowań turystycznych dla konsumentów.

Tłumaczenie Sylwia Mursch



ANNA PRZYBYLSKA

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU JAKO NOWA

FORMA TURYSTYKI MOTYWACYJNEJ

Wprowadzenie

Celem artykułu jest wskazanie nowych możliwości i kierunków rozwoju

turystyki motywacyjnej w biznesie. Artykuł ma nie tylko charakter porównaw-

czy dotyczący dwóch elementów, jakimi są Społeczna odpowiedzialność bizne-

su (ang. Corporate Social Responsibility – CSR) i turystyka motywacyjna, ale

również przeglądowy. Ponadto za cel uznano określenie zasad, jakimi rządzi się

ten rodzaj turystyki i wskazanie kilku przykładów, które już zostały zrealizowa-

ne.

Pod koniec 2011 roku Komisja Europejska w ramach strategii na lata

2011–20141 opublikowała nową definicję Społecznej odpowiedzialności bizne-

su, określając ją jako odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społe-

czeństwo. W tym samym dokumencie komisja odnosi się również do kwestii

ujawniania informacji, które dotyczą zarówno społeczeństwa, jak i środowiska,

które mogą być pomocne nie tylko w zaangażowaniu interesariuszy, ale rów-

nież okazać się kluczowe przy identyfikacji istotnych ryzyk zrównoważonego

rozwoju. Uwzględnienie tych elementów może w znaczący sposób przyczynić

1 Communication from the Commission to the European Parlament, the Council, the Euro-

pean Economic and social Committee of the Regions, A renewed EU strategy 2011–14 for Corpo-rate Social Responsibility, Brussels, 25.10.2011.

126 Anna Przybylska

się do budowania zaufania w przedsiębiorstwie. Jedną z podstawowych zasad

CSR jest dobrowolność podczas organizowania oddolnych inicjatyw zarówno

na poziomie lokalnym, jak i regionalnym czy też w szerszym ujęciu. W Polsce

inicjatywa CSR ma jeszcze bardzo krótką tradycję, natomiast w krajach wysoko

rozwiniętych ten rodzaj praktyk jest już dość powszechny.

1. Społeczna odpowiedzialność biznesu

Społeczna odpowiedzialność biznesu traktowana jest jako rodzaj filozofii

biznesu, niestety bardzo często mylnie pojmowana jest jako filantropia2. Firma,

która jest odpowiedzialna społecznie, to taka organizacja, która „słuchaˮ oto-

czenia i jest otwarta na jego sugestie, jak również prowadzi aktywny dialog

z interesariuszami. Na podstawie tych działań podejmuje odpowiednie kroki

dotyczące swojej działalności. Takie podejście zapewnia dobre relacje z klien-

tami, pracownikami, dostawcami oraz lokalną społecznością. Innym ważnym

obszarem działania CSR są działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego.

Przyjęty w 2009 roku standard 26000 (International Organization for Standard-

ization) traktuje społeczną odpowiedzialność jako zobowiązanie przedsiębior-

stwa do włączania procesów społecznych i środowiskowych w podejmowanie

decyzji dotyczących firmy. Oznacza to, że działalność ta nie tylko przyczyni się

do zrównoważonego rozwoju, ale społeczna odpowiedzialność będzie także

wbudowana w strukturę firmy. Skutkować to będzie jasnym przekazem dla

interesariusza, że jego zdanie się liczy i bierze on jednocześnie udział w rozwo-

ju przedsiębiorstwa.

Raport Economical Intelligence Unit Management Magnified Sustainabili-

ty and Corporate Growth3 wskazuje na silne zróżnicowanie motywów podej-

mowania strategii CSR w funkcjonowaniu firmy. Liderzy strategii CSR moty-

wowani byli przede wszystkim szeroko rozumianymi korzyściami biznesowy-

mi, na które w szczególności składały się rozpoznawalność marki czy ostatecz-

2 Definicja CSR wskazuje jednoznacznie, że nie chodzi w niej o filantropię, jednak firmy

przygotowujące projekty imprez incentiv z elementami CSR ten rodzaj wolontariatu jednoznacz-

nie określają jako filantropię. Ze względu na ujmowanie w tego rodzaju imprezie wszystkich

elementów społecznej odpowiedzialności biznesu, można określić to tylko jako słowa jedno-

znaczne.

3 Economical Intelligence Unit Management Magnified. Sustainability and Corporate

Growth; http://graphics.eiu.com/upload/eb/SAS_Sustainability_WEB.pdf, 22.10.2011.

Społeczna odpowiedzialność biznesu jako nowa forma turystyki motywacyjnej 127

ny rachunek finansowy przedsiębiorstwa. Dla pozostałych firm najbardziej mo-

tywującym czynnikiem podjęcia tej strategii była chęć udziału w podejmowaniu

decyzji i działania w zakresie ochrony środowiska.

Jednym z filarów CSR jest wolontariat. Rok 2011 będący Europejskim

Rokiem Wolontariatu pomógł w upowszechnieniu tej idei, szczególnie wolonta-

riatu pracowniczego. W ramach CSR wolontariat często jest określany mianem

dobrych praktyk pracowników, które są ukierunkowane na wsparcie lokalnej

społeczności czy też udział w poprawie kondycji środowiska naturalnego. Firma

jednocześnie wspiera swojego pracownika w tym, aby świadczył on pomoc

opartą na swoich umiejętnościach i zdolnościach, a jednocześnie rozwijał swoje

zainteresowania. Dzięki wolontariatowi firma zyskuje zmotywowanych pra-

cowników, którzy utożsamiają się z miejscem pracy oraz efektywniejszych

w działaniu. Sama firma zwiększa swoją wiarygodność na rynku, a tym samym

zauważalny jest jej wzrost konkurencyjności oraz generowanie wyższych zy-

sków4. Raport Parlamentu Europejskiego

5 wskazuje, że najwyższy poziom za-

angażowania w wolontariat występuje w Holandii (57%), Dani (43%) oraz

w Finlandii (39%), natomiast najniższy odnotowano w Polsce (9%)6. Badania

przeprowadzone przez Community Service Volunteers (CSV) w 2009 roku7

wskazują jednoznacznie, że zaangażowanie w wolontariat wpływa na karierę

zawodową, a zdobyte doświadczenia poprawiają perspektywy zatrudnienia.

Ponadto wskazuje się na liczne dowody, że pracowniczy wolontariat rozwija

talenty i umiejętności oraz pozytywnie motywuje pracowników. Pracownicy –

wolontariusze zdecydowanie częściej pozytywnie wypowiadają się na temat

swojego pracodawcy.

4 Wolontariat pracowniczy w Polsce. Przewodnik do biznesu: www.csrinfo.org/images-

/stories/Publikacje2011/wolontariat_pracowniczy-przewodnik_dla_biznesu_2011.pdf, 13.01.2012.

5 Voluntary Work, European Parliament Special Eurobarometr 75.2; Brussels, 27 June 2011.

6 Średnio 24% Europejczyków angażuje się w wolontariat.

7 Celem badania była ocena wpływu wolontariatu na karierę zawodowa pracowników. Ba-

daniu poddano 261 pracowników.

128 Anna Przybylska

2. Turystyka motywacyjna

Pierwsze badania dotyczące satysfakcji z wykonywanej pracy prowadzili

Mausner i Snyderman (1959)8 oraz Herzberg (1966)

9, którzy wprowadzili teorię

psychologii przemysłowej i zarządzania, dowodzącej, że właściwe środowisko

pracy zasadniczo nie zwiększa satysfakcji, ale środowisko poniżej pewnych

standardów zdecydowanie prowadzi do braku satysfakcji. Crouch i Nimran

(1989)10

zauważyli, że satysfakcja z pracy nie jest bezpośrednio związana ze

środowiskiem fizycznym jej wykonywania, ale ważniejsze są takie czynniki, jak

bezpieczeństwo, płaca czy życzliwi współpracownicy. Dodatkowo badania te

wzbogacił Riggio (2000)11

, wykazując, że istnieje niewielka korelacja pomiędzy

satysfakcją pracownika a jego wydajnością. Coraz częściej zaczęto dostrzegać

potrzebę podwyższenia satysfakcji pracownika z wykonywanej pracy. Kierunek

działań, jaki został przyjęty, skutkował poszukiwaniem nowych metod moty-

wacyjnych poza środowiskiem fizycznym pracy, a przynoszącym docelowo

efekty również w nim. Tak narodziła się idea podróży motywacyjnych, niebę-

dących jedynie wyjazdem biznesowym. W taki sposób turystyka stała się na-

rzędziem kierowania przedsiębiorstwem, narzędziem, które wykorzystuje się,

aby pracownik czuł się w firmie dobrze, dawał z siebie jak najwięcej i nie chciał

się z nią rozstawać12

. Ponadto Różycki (2006)13

zauważa, że turystyka motywa-

cyjna może odnieść sukces w procesie stymulowania pracownika, przebywają-

cego poza stałym miejscem pracy, a w firmach funkcjonującego w całkowicie

odmiennych układach i zależnościach służbowych aniżeli podczas takiego wy-

jazdu. Society of Incentive & Travel Executives (SITE)14

definiują turystykę

motywacyjną jako narzędzie całościowego zarządzania do wykorzystywania

8 Za: P.A. Bell, Th.C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiska, Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 251.

9 Ibidem.

10 Ibidem.

11 Ibidem.

12 M. Gajewski, S. Łopuszański, B. Opowicz, J. Socała, A. Świątecki, Incentive po polsku:

poradnik, niezbędnik, kompendium: pierwsza w Polsce książka o podróżach motywacyjnych,

Wydawnictwo Best Eastern Plaza Hotels, Warszawa 1999.

13 P. Różycki, Zarys wiedzy o turystyce, Wydawnictwo Proksenia, Kraków 2006.

14 www.siteglobal.com, 11.01.2012.


wyjątkowych podróży w celu zmotywowania i/lub nagradzania pracowników za

ich pracę wykraczającą poza obowiązki i zbliżającą do osiągnięcia celów firmy.

Wszystkie przedstawione do tej pory pojęcia turystyki motywacyjnej zawierają

elementy wyróżnione przez SITE. Mimo jasności definicji, nie zawsze precy-

zyjnie można określić, które podróże motywacyjne można zakwalifikować do

tego określenia, a które do kategorii seminariów czy konferencji. Tym bardziej,

że według raportu Business Tourism Forum (BTF)15

firmy są skłonne do kamu-

flowania wyjazdów motywacyjnych, stosując inne terminy. Główną przyczyną

jest chęć unikania określenia „nagroda” i ewentualnego posądzenia firmy

o rozrzutność. Taka sytuacja prowadzi bardzo często do zaniżania skali wyjaz-

dów motywacyjnych w obrębie turystyki biznesowej. Dodatkowym problemem

jest sposób organizacji wyjazdu. Szacuje się, że przygotowanie dobrego pro-

gramu imprezy incentiv może trwać nawet do roku. Firma specjalizująca się

w incentive travel nie ma gotowego katalogu ofert, a program jest przygotowy-

wany pod kątem klienta, zgodnie z jego oczekiwaniami i zaplanowanym budże-

tem16

. Rosnąca tendencja do stosowania programów motywacyjnych ukierun-

kowuje te wyjazdy zgodnie z trendami rynkowymi. Istotne znaczenie w przygo-

towywaniu scenariuszy ma wpływ nowych technologii, jak również prowadzo-

nych strategii czy polityki firmy. Miejsca docelowe i nowe rodzaje podróży

mają także istotne znaczenie w traktowaniu podróży jako narzędzia motywacyj-

nego. Obecnie, w kontekście rozwoju turystyki motywacyjnej, na całym świecie

preferowane są destynacje wolne od zanieczyszczeń, w których pracownik zo-

stawi coś po sobie – nie będzie tylko brał, ale również dawał. Taką szansą stała

się polityka firm w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu.

3. CSR a turystyka motywacyjna

Realizacja idei wolontariatu pracowniczego przynosi korzyści nie tylko

firmie i pracownikom, ale i środowisku zewnętrznemu. Pietrowski (2011)17

jako

15 www.westerncape.gov.za, 21.11.2011.

16 Mimo powszechności zjawiska, jakim są podróże motywacyjne, w Polsce nadal działa

wiele firm, które pod pojęciem incentiv travel dokonują sprzedaży typowej, lekko zmodyfikowa-

nej oferty katalogowej.

17 Wolontariat pracowniczy w Polsce. Przewodnik do biznesu, Wydawca CSRInfo, War-

szawa 2011.

130 Anna Przybylska

korzyści dla pracowników wyróżnił przede wszystkim: ich osobisty rozwój,

samopoznanie i doskonalenie się. Wolontariat został określony jako sposób na

realizowanie zainteresowań i pasji, który przynosi satysfakcję z pożytecznych

i wartościowych działań. Ponadto stanowi inspirację i ujście dla kreatywnego

myślenia. Dodatkowo autor ten wyróżnia korzyści wewnętrzne i zewnętrzne

płynące z wolontariatu pracowniczego. Do korzyści wewnętrznych zaliczył:

integracje pracowników i zwiększenie ich zadowolenia, satysfakcji

z pracy, a tym samym motywacji do wykonywania swoich podstawo-

wych obowiązków,

podnoszenie kwalifikacji pracowników,

zmianę perspektywy postrzegania firmy przez pracownika,

wzmocnienie więzi emocjonalnej z firmą,

zatrzymanie i łatwiejsze pozyskiwanie wartościowych pracowników,

odkrywanie w nich liderów i sprawnych organizatorów.

Do korzyści zewnętrznych zostały zaliczone:

zaufanie społeczności lokalnej, bezkonfliktowe funkcjonowanie firmy

w otoczeniu,

budowanie lojalności klientów wobec marki.

4. Studium przypadku

Dosyć szeroko rozpowszechnionym programem imprezy motywacyjnej,

mającej wszelkie znamiona społecznej odpowiedzialności biznesu jest wolonta-

riat pracowniczy w ramach teambuldingu o nazwie Architekci Nadziei. Program

ten jest rozpowszechniony nie tylko w Polsce, lecz na całym świecie. Jego

twórcy oferują cały pakiet systemowy – począwszy od analizy, a kończąc na

ewaluacji, zapewniając firmie wsparcie na każdym etapie jego realizacji. Opie-

rając się na zasadzie win-win-win18

, firma wdraża elementy polityki CSR przy

jednoczesnym zapewnieniu rozwoju i satysfakcji swoim pracownikom,

a w efekcie działań, rodziny zyskują „dach nad głową”19

. Przygotowanie pro-

gramu opiera się na analizie możliwości i oczekiwań firmy i jej pracowników,

18 Ze względu na zasady CSR wygrywających musi być trzech: firma – pracownik – spo-

łeczność lokalna.

19 Koncepcja programu opierała się na wyjazdach do różnych miejsc w kraju i na świecie

i budowaniu domów dla rodzin, które go z jakiś powodów utraciły.


co w konsekwencji doprowadza do utworzenia indywidualnego programu dzia-

łań. Do najważniejszych korzyści, jakie odnosi firma, należą: zwiększenie sa-

tysfakcji pracowników, poprawienie wewnętrznego wizerunku firmy i integra-

cja pracowników z różnych działów, wzmocnienie więzi emocjonalnych pra-

cowników z firmą, lojalności oraz podnoszenie poziomu energii i motywacji

w całej firmie. Dodatkowo, łatwiejsze pozyskanie i zatrzymanie wartościowych

pracowników, naturalny sposób wyłaniania liderów, podnoszenie kwalifikacji

pracowników zgodnie z planami indywidualnego rozwoju, pomoc we wdroże-

niu polityki CSR i programu wolontariatu pracowniczego w firmie, satysfakcja

z pracy na rzecz zaspokojenia faktycznych potrzeb społecznych – uczestnictwo

w skutecznym programie, skoncentrowana i profesjonalna realizacja polityki

firmy, budowanie wizerunku firmy odpowiedzialnej i zaangażowanej społecz-

nie, asocjacja z czytelnym programem społecznym; pozytywny odbiór misji

firmy i jej marki. Innymi zaletami, raczej o charakterze zewnętrznym, są:

wzrost świadomości marki, zaspokojenie oczekiwań konsumentów – wzrost

motywacji zakupowej i przewaga konkurencyjna; zdobycie poparcia społeczno-

ści lokalnej, a przez to sprawne i bezkonfliktowe funkcjonowanie w otoczeniu.

Sami wolontariusze czują się potrzebni i widzą głębszy sens tego, co robią,

nawiązują nowe ciekawe relacje z tymi, którym pomagają, poznają się lepiej

w grupie, dzięki czemu łatwiej realizują wspólne działania na polu zawodo-

wym, zwiększają swoje zadowolenie i satysfakcję z pracy, a tym samym moty-

wację do codziennych obowiązków. Poprzez doświadczenia w działaniu na

rzecz innych ludzi podnoszą swoje kwalifikacje, zdobywają umiejętności spo-

łeczne i interpersonalne, wzmacniają się więzi emocjonalne z firmą, z zespo-

łem, z innymi ludźmi20

. Program jest realizowany również na rynku międzyna-

rodowym, co skutkuje jego szerokim oddziaływaniem.

Kolejnym przykładem działań z zakresu CSR i turystyki motywacyjnej jest

idea Incentiv Concept – give instead of take (dawaj zamiast brać). Give instead

of take to popularna na świecie forma wyjazdów oparta na połączeniu typowych

zajęć integracyjno-wypoczynkowych z charytatywną działalnością. Sama idea

powstała w Niemczech, a już w roku 2003 podczas targów turystyki biznesowej

IMEX/Incentive Travel, Meetings and Events we Frankfurcie została uhonoro-

wana prestiżową nagrodą społecznej odpowiedzialności. Koncepcja ta szybko

została wdrożona w krajach, w których nastąpiło pewne przesycenie standardo-

20 www.habitat.pl, 17.01.2012.

132 Anna Przybylska

wymi wyjazdami integracyjno-motywacyjnymi. Program wyjazdów korpora-

cyjnych w ramach give instead of take to nie tylko doskonała koncepcja prospo-

łecznej działalności firmy, która po pierwsze wzmacnia wizerunek przedsię-

biorstwa, a po drugie jest alternatywą dla znanych od lat scenariuszy imprez

motywacyjnych. Najważniejsze jest to, że idea dawania zamiast brania buduje

nie tylko odpowiedzialność i wrażliwość, ale angażuje w określony problem

oraz przynosi satysfakcję tak wielu stronom. Co więcej, sukcesy w biznesie nie

tworzą się same. To pracownicy i ich codzienne zachowania decydują o efek-

tywności firmy. To właśnie oni budują opinię o firmie na rynku, dlatego tak

ważne są dobrze i nieszablonowo zorganizowane programy motywacyjne21

.

Incentiv Concept zajmuje się planowaniem i realizacją strategii motywacyj-

nych, programów i wyjazdów incentiv. Firma działa na polskim i międzynaro-

dowym rynku od ośmiu lat. Jako pierwsza w Europie środkowej otrzymała Cry-

stal Award, przyznawaną przez międzynarodowe stowarzyszenie SITE za naj-

lepszy program incentiv. Jest pionierem spotkań typu give instead of take, które

angażują i pobudzają poczucie społecznej odpowiedzialności22

. Przykładem

projektu zrealizowanego przez firmę w ramach tej idei jest wyjazd motywacyj-

ny firmy Michelin Polska „Na tropach 007 Tajska Przygoda”. W ramach wy-

jazdu, będącego nagrodą dla sprzedawców opon firm serwisujących, poszuki-

wano rozwiązania zawierającego elementy zaskoczenia. W konsekwencji

uczestnicy incentiv otrzymali zadanie złożenia rowerów wraz z dziećmi z lokal-

nej szkoły23

. Po zrealizowanym wyjeździe firma Incentiv Concept przeprowa-

dziła badania dotyczące zadowolenia z przygotowanej oferty. Uczestnicy wy-

jazdu ocenili czternaście elementów programu w skali od 4 do 5, a średnia całe-

go wyjazdu wyniosła aż 4,8. Szczególnie pozytywnie został oceniony fragment

scenariusza dotyczący idei give instead of take, co potwierdziło słuszność jego

realizacji.

21 Innowacyjne rozwiązania w sektorze imprez integracyjno-motywacyjnych, www.kostrze-

wapr.pl, 17.01.2012.

22 www.eventpolska.com, 17.01.2012.

23 Rower jest najpopularniejszym środkiem transportu w Azji. Służy ludziom jako forma

rekreacji, sposób na zarabianie, zabawka dla dzieci, a przede wszystkim codzienny środek trans-

portu. Wiele dzieci, aby dotrzeć ze swojej wioski do szkoły, musi pokonywać dziennie kilkana-

ście kilometrów. Rower pomaga dzieciom dotrzeć do szkoły szybciej, dzięki czemu więcej czasu

mogą poświęcić na naukę i pomoc w gospodarstwie domowym. Niestety dla wielu mieszkańców Tajlandii rower to spory wydatek.


Organizatorem imprez typu event i incentiv, a realizującą strategię spo-

łecznej odpowiedzialności biznesu, jest Latawiec Partner Event & Training.

Firma działa na rynku od 1996 roku i od tego czasu wszystkie podejmowane

przez nią działania są zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz polityką

CSR. Wszystkie projekty przygotowywane są myślą o działaniu na rzecz lokal-

nej społeczności. Inicjatywy te mają na celu nie tylko wolontariat, ale również

krzewienie kultury wśród wolontariuszy. Firma specjalizuje się nie tylko

w eventach i imprezach incentiv opartych na CSR, ale również dokonała roz-

różnienia na działania oparte na tej strategii. Wyróżniono siedem typów działań

eventowych, wykorzystujących strategie CSR24

:

– realizacja projektów filantropijnych, do których należą eventy zawiera-

jące przekazywanie funduszy na cele charytatywne25

,

– działania wykraczające poza samą filantropię – uwzględniające zwięk-

szenie świadomości pracowników, ich empatii oraz aktywizujące (wi-

doczne dla nich) działania nakierowane na wspieranie konkretnych

grup26

,

– wsparcie działań nakierowanych na zwiększenie świadomości i empatii

pracowników firmy (bez wsparcia finansowego dla interesariuszy)27

,

24 7 typów działań eventowych wykorzystujących filozofię CSR, www.latawiec.eu, 01.2012,

uzupełnione o wywiad z P. Rutą pt.: Społeczna moda biznesowa, „Gazeta Finansowa” 2009, 16–22 października, s. 31.

25 Organizowane eventy zawierają przekazywanie funduszy na cele charytatywne. W sa-

mym programie imprezy zaplanowane jest wytwarzanie przez uczestników produktów, które

następnie będą sprzedawane w celu pozyskiwania funduszy bądź przekazywane bezpośrednio

interesariuszom (np. ozdoby świąteczne) – które następnie podczas imprezy są przekazywane interesariuszom.

26 1) wspieranie interesariuszy w trakcie wyjazdów integracyjnych lub spotkań firmowych

pracowników firmy poprzez współpracę z lokalnymi szkołami, ośrodkami i obiektami kultury

(muzeum, teatr, placówka naukowa) itp.; 2) odpłatne zaangażowanie miejscowych twórców lub

innych interesariuszy w realizację programów incentiv; 3) ujęcie w programach event i incentiv

elementów związanych z kształtowaniem świadomości i dobrych praktyk w zakresie ochrony

przyrody; 4) ujęcie w programach typu event i incentiv elementów związanych z kształtowaniem

świadomości i dobrych praktyk w zakresie sportu i rekreacji; 5) objęcie przez poszczególne działy

firmy patronatu nad jakąś wybraną grupą interesariuszy i stałe działania filantropijne dla kon-

kretnego obiektu czy grupy; 6) ujęcie w programach rozrywkowych i szkoleniowych tematyki podziału płci w biznesie i codziennej pracy na podstawie Gender Mainstreaming.

27 1) organizacja grup pracowników, wolontariuszy odwiedzających samotne osoby, pomoc

polega przede wszystkim na dotrzymanie towarzystwa, wysłuchaniu, rozmowie czy okazaniu

zainteresowania; 2) wprowadzenie akcji edukacyjnych w zakresie zasobów intelektualnych firmy;

3) sobotnie wyjazdy do wiejskiej szkoły albo domu dziecka, by odnowić budynek, wykonać jesienne/wiosenne prace ogrodnicze itp., po których następuje wspólny incentiv, grill, zabawa.

134 Anna Przybylska

– działania proekologiczne, na rzecz ochrony środowiska oraz zwiększa-

jące świadomość ekologiczną pracowników28

,

– działania na rzecz społeczności lokalnych29

,

– działania eventowe (incentiv, turystyka, edukacja i inne), w których

główną grupą interesariuszy są pracownicy oraz ich rodziny30

,

– jedną z grup interesariuszy, do której należy kierować politykę spo-

łecznej odpowiedzialności biznesu, są pośredni i bezpośredni klienci

firmy31

.

Zgodnie z założonymi zasadami oraz rozumieniem społecznej odpowie-

dzialności biznesu według prof. Carolla z University of Georgia32

CSR to nie

tylko filantropia, ale przede wszystkim kompleksowe podejście, gdzie firma ma

przynosić zyski, przestrzegać prawa, postępować etycznie i wspierać społeczeń-

stwo. Wszystkie te zasady są realizowane w ramach eventów i imprez typu in-

centiv, natomiast zauważalny wzrost zadowolenia z uczestnictwa w tego typu

projekcie skutkuje nie tylko budowaniem relacji w firmie, ale również chęcią

dalszego rozwoju i corocznym powrotem na wyjazdy motywacyjne zawierające

elementy polityki CSR.

28 1) programy etyczne dla pracowników mające na celu integrowanie pracowników firmy

wokół wspólnych wartości (np. segregowanie śmieci); 2) edukacja w zakresie oszczędzania ener-

gii; 3) organizacja pikników lub wyjazdów integracyjnych, których mottem jest ekologia,

oszczędność energii, wody – działania, dzięki którym każdy pracownik i członek jego rodziny może działać na rzecz środowiska.

29 Np. budowa ścieżek Natura, Fitness, Park albo współorganizacja/patronat/wsparcie lo-kalnych inicjatyw kulturowych podczas ogólnodostępnych imprez miejskich.

30 1) wykorzystanie synergii połączenia wyjazdów integracyjnych oraz szkoleń; 2) organi-

zacja eventów mających na celu zwiększenie aktywności ruchowej pracowników i ich rodzin; 3)

organizacja projektów szkoleniowych i edukacyjnych mających na celu rozwój pracowników

i realizacje zaplanowanych ścieżek kariery czy rozwoju talentów; 4) organizacja działań mają-

cych na celu poprawę atmosfery, komunikacji i integracji w firmie zarówno w postaci dużych imprez ogólnofirmowych, projektów działowych, jak i międzydziałowych.

31 1) organizacja bezpłatnych lub niewysokopłatnych projektów seminaryjnych, szkolenio-

wych i konferencyjnych, zwiększających wiedzę interesariuszy na podstawie know-how firmy; 2)

uczestnictwo w konferencjach i seminariach firm zewnętrznych.

32 A.B. Carroll, A.K. Buchholtz, Business & Society: Ethics & Stakeholder Management;

South-Western/Cengage Learning 2009, www.terry.uga.edu; 11.12.2012.


Podsumowanie

Institute of Business Ethics z Londynu na podstawie prób liczących 41 i 86

przedsiębiorstw wykazał, że przedsiębiorstwa stosujące zasady etyki biznesu

osiągają wyższe stopy zwrotu, wydajność pracy oraz tworzą relatywnie większe

wartości dodane niż pozostałe przedsiębiorstwa brytyjskie. Badania przeprowa-

dzone w latach 1998–2001 wykazały między innymi, że rentowność sprzedaży

przedsiębiorstw stosujących zasady etyki biznesu w Wielkiej Brytanii była

o 18% większa niż przedsiębiorstw niestosujących tego typu zasad33

.

Wprowadzenie elementów CSR do wyjazdów motywacyjnych jest w Pol-

sce dosyć nowym zjawiskiem, jednak ten rodzaj wolontariatu stał się niemal

obowiązkowym elementem scenariusza wyjazdu incentiv. W pierwszej kolejno-

ści działania te są podejmowane przez firmy, które charakteryzują się dyna-

micznym rozwojem i dojrzały do tego rodzaju tempa zmian. Bardzo wiele

zmian nastąpiło po kryzysie gospodarczym, gdyż firmy niechętnie podchodziły

do organizacji wyjazdów motywacyjnych. Te, które podjęły się przygotowania,

zdecydowały się na wplecenie elementów CSR do scenariusza incentiv. Według

firmy Incentiv Concept, aż 50% zorganizowanych wyjazdów motywacyjnych

charakteryzowało się włączeniem do ich programu praktyk CSR. Na podstawie

analizy organizowanych wyjazdów rozróżniono dwie grupy przedsiębiorców,

którzy skorzystali z wyjazdów połączonych z praktykami CSR. W pierwszej

grupie znalazły się firmy, które od lat wprowadzają w ramach swojego funkcjo-

nowania politykę Corporate Social Responsibility. Grupa ta samodzielnie po-

szukiwała tego rodzaju wyjazdów incentiv, które łączą się z pomocą lokalnej

społeczności. Bardzo często mają już przez siebie przygotowany projekt. Drugą

grupą są firmy, które nie realizują strategii CSR, ale dają szansę sobie i innym

na zrealizowanie incentiv z elementami wolontariatu34

. Realizowane programy

wyjazdów motywacyjnych z praktykami CSR są bardzo różnorodne, przede

wszystkim ze względu na odwiedzane miejsca. Większość egzotycznych desty-

nacji charakteryzuje się tym, że każda pomoc jest ważna. To pozwala dopaso-

wać działania CSR do możliwości finansowych firmy. Jednak bardzo ważne

jest, że wyjazd ma pracownikom sprawić przyjemność, czyli konieczne jest

33 S. Webley, E. More za: P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Wpływ społecznej odpowiedzial-

ności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2007; www.iped.pl, 18.01.2012.

34 MICE Raport, 09.2010; www.arp.gda.pl, 18.01.2012.

136 Anna Przybylska

przygotowanie go w zgodzie z ich predyspozycjami zarówno psychicznymi, jak

i fizycznymi.

W ostatnich latach firmy same zauważają korzyści płynące ze stosowania

praktyk CSR. Odpowiedzialność społeczna w biznesie staje się swego rodzaju

trendem. Badania przeprowadzone wśród pracowników odbywających wyjazdy

połączone z wolontariatem pokazały jednoznacznie, że są one bardzo dobrym

narzędziem motywacyjnym. Dodatkowo wpływają na lojalność pracowników,

sprzyjają etyce pracy i integracji pracowników. Incentiv połączony z CSR to

jednocześnie skuteczny sposób na wdrażanie w życie idei odpowiedzialnego

biznesu przy realizacji wszystkich fundamentalnych zasad strategii Corporate

Social Responsibility. Badania Instytutu Badań nad Demokracją i Przedsiębior-

stwem Prywatnym wykazały, że „istnieje współzależność pomiędzy osiąganiem

lepszych wyników ekonomicznych przez przedsiębiorstwa i stosowaniem zasad

społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) w polskich przedsiębiorstwach.

Przedsiębiorstwa stosujące zasady CSR osiągają lepsze wyniki ekonomiczne”35

.

CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY AS A NEW FORM OF INCENTIVE

TOURISM

Summary

Activities undertaken within the framework of Corporate Social Responsibility

programmes may form a component of incentive trips which, when enriched with as-

pects of CSR, will not be considered solely extravagant entertainment. Participants may

e.g. plant trees together or help renovate a children's home or other centre in need of

assistance. Corporate Social Responsibility as an integral part of incentive trips is be-

coming increasingly common. Voluntary work during such trips has become an obliga-

tory point in the schedule. The trend to include CSR activities as part of incentive trips

in Poland is based on the Western model where it has been in place for the past 15 years

and represents a mature economy. Following the economic crisis incentive travel has

temporarily declined, however, companies deciding to use this type of motivational tool

35 P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biz-

nesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2007; www.iped.pl, 18.01.2012.


have started to favour trips which incorporate voluntary work. This is mainly connected

with the fact that the costs involved are comparable. Organisers and contractors empha-

sise that a significant element of such trips is participant satisfaction which builds strong

interrelationships between them as well as amongst management and, as a result, the

entire enterprise.

Translated by Joanna Haracz-Lewandowska



JAROSŁAW UGLIS

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

ANALIZA RYNKU USŁUG AGROTURYSTYCZNYCH

W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM

Wprowadzenie

Od ponad dwudziestu lat obserwuje się rosnące zainteresowanie wypo-

czynkiem na obszarach wiejskich, w związku z czym coraz bardziej popularną

i modną formą wypoczynku jest agroturystyka. W literaturze przedmiotu można

znaleźć wiele definicji tego pojęcia1. Mówiąc ogólnie, agroturystyka obejmuje

świadczenie usług turystycznych przez rodzinę rolnika na terenie czynnego

gospodarstwa rolnego. Jak zauważa J. Majewski2: „produkcja rolna i hodowla

zwierząt stanowią jedną z istotniejszych atrakcji” gospodarstwa agroturystycz-

nego.

Z ekonomicznego punktu widzenia, agroturystyka dostarcza wielu korzy-

ści mieszkańcom obszarów wiejskich3. Dochody z tej działalności są dla rolnika

dodatkowym źródłem środków pieniężnych, które może przeznaczyć na popra-

wę jakości życia oraz na rozwój gospodarstwa. Obecność prężnie działających

1 S. Phillip, C. Hunter, K. Blackstock, A Typology for Defining Agritourism, „Tourism Ma-

nagement” 2010, 31(6), s. 755; J. Majewski, Agroturystyka to też biznes, Fundacja Wspomagania

Wsi, Warszawa 2003, s. 8; A.P. Wiatrak, Agroturystyka w Polsce – stan i możliwości rozwoju, Roczniki Naukowe SERiA, t. 2, z. 1, Warszawa–Poznań–Zamość 2000, s. 37.

2 J. Majewski, Agroturystyka to też biznes…

3 J. Uglis, A. Jęczmyk, Agroturystyka szansą ożywienia obszarów wiejskich, Roczniki Na-

ukowe SERiA, t. XI, z. 4, Warszawa–Poznań–Olsztyn 2009, s. 345.

140 Jarosław Uglis

gospodarstw agroturystycznych stanowi doskonały przykład przedsiębiorczości,

a ich sukces zachęca innych rolników do podejmowania podobnych działań.

Należy jednak pamiętać, że agroturystyka to biznes nie dla wszystkich. Rozwój

agroturystyki przyczynia się do rozwoju rzemiosła i rękodzielnictwa ludowego,

tworzenia nowych miejsc pracy na wsi, ale także poprawy infrastruktury wiej-

skiej, estetyzacji wsi i ochrony krajobrazu.

Celem artykułu jest ocena obecnego stanu i warunków rozwoju agrotury-

styki w województwie wielkopolskim oraz ukazanie korzyści społeczno-

ekonomicznych płynących z jej rozwoju.

1. Zarys rozwoju agroturystyki w Wielkopolsce

W województwie wielkopolskim, podobnie jak w innych województwach,

agroturystyka rozwija się dynamicznie od początku lat 90. XX wieku. Promo-

waniem i pomocą przy uruchamianiu tej formy działalności zajmowali się do-

radcy z Ośrodków Doradztwa Rolniczego w Kościelcu, Lesznie, Maszewie,

Sielinku i Starej Łubiance, które obecnie tworzą jeden Wielkopolski Ośrodek

Doradztwa Rolniczego w Poznaniu (WODR)4.

Określenie dokładnej liczby gospodarstw agroturystycznych nastręcza

wielu problemów, gdyż dostępne dane pochodzą z różnych źródeł (np. MRiRW,

Instytut Turystyki, GUS). Jak już wspomniano wcześniej, od początku instytu-

cjami wspierającymi rozwój agroturystyki w Polsce były Ośrodki Doradztwa

Rolniczego, toteż dysponują one najdokładniejszymi danymi o liczbie gospo-

darstw agroturystycznych w danym województwie.

Początkowo były to pojedyncze gospodarstwa, z biegiem lat jednak ich

liczba systematycznie wzrastała. W 1992 roku usługi agroturystyczne świadczy-

ło dwudziestu rolników, którzy oferowali agroturystom ponad 170 miejsc noc-

legowych. W kolejnych latach zainteresowanie agroturystyką wśród wielkopol-

skich rolników wzrastało. W efekcie w ciągu sześciu lat (w 1998 r.) liczba go-

spodarstwa i liczba miejsc noclegowych wzrosła dziesięciokrotnie. Dynamikę

wzrostu liczby gospodarstw agroturystycznych przedstawiono na rysunku 1.

4 W. Maciejewska, Agroturystyka i jej wpływ na rozwój obszarów wiejskich, w: Obszary

wiejskie, problemy, projekty, wizje, red. E. Raszeja, Urząd Marszałkowski województwa wielko-polskiego, Poznań 2002, s. 109.

Analiza rynku usług agroturystycznych w województwie wielkopolskim 141

W celu określenia skali rozwoju agroturystyki w Wielkopolsce, w grudniu

2010 roku gminni doradcy WODR w Poznaniu dokonali „liczenia” gospodarstw

agroturystycznych5. Na podstawie przeprowadzonych badań terenowych

stwierdzono funkcjonowanie 578 gospodarstw agroturystycznych, dysponują-

cych liczbą około 6,5 tys. miejsc noclegowych. Ponadto odnotowano, że dzie-

sięciu rolników zaprzestało świadczenia usług agroturystycznych oraz urucho-

miono 26 nowych gospodarstw agroturystycznych.

Gospodarstwa agroturystyczne na terenie województwa wielkopolskiego

są rozmieszczone nierównomierne6. Obliczona wartość współczynnika zmien-

ności (Vz = 72,7%) wskazuje na znaczne ich przestrzenne rozproszenie. Najbar-

dziej rozwiniętą bazę agroturystyczną odnotowano w powiatach: międzychodz-

kim (58), słupeckim (43) i konińskim (39), natomiast najsłabiej w powiecie

krotoszyńskim (1), kępińskim (2), tureckim (6) i grodziskim (6). Należy pod-

kreślić, że ponad połowa wielkopolskich gospodarstw agroturystycznych zloka-

lizowana (w 2010 r.) była na terenie ośmiu powiatów. Z kolei wartość mediany

wskazuje, że w połowie powiatów liczba gospodarstw agroturystycznych nie

przekroczyła 14.

W celu określenia kierunku i siły zależności miedzy liczbą gospodarstw

agroturystycznych a liczbą turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowa-

nia oraz walorami przyrodniczymi7 wyznaczono współczynniki korelacji. Obli-

czone wartości współczynnika korelacji (rxy = 0,411, p = 0,022 i rxy = 0,465,

p = 0,008) wskazały w obu przypadkach na istotną statystycznie zależność mię-

dzy badanymi zmiennymi. Wyniki te potwierdzają, że rozmieszczenie prze-

strzenne gospodarstw agroturystycznych jest związane z zasobami przyrodni-

czymi danego powiatu. Wynika to z faktu, że agroturyści wypoczywający

w gospodarstwach agroturystycznych zainteresowani są bliskim kontaktem

z przyrodą.

5 J. Szczepańska, Jak rozwija się agroturystyka w Wielkopolsce?, www.wodr.poznan.pl,

16.11.2011.

6 Ibidem; E. Kacprzak, Rozwój agroturystyki w województwie wielkopolskim w latach

1992–2003, w: Alternatywne źródła dochodów gospodarstw rolnych, red. E. Pałka, Instytut Geo-

grafii Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2004, s. 54; J. Uglis, N. Tratwal-Uglis, Rozmieszczenie

agroturystycznej bazy noclegowej w województwie wielkopolskim, w: Warunki rozwoju obszarów wiejskich, red. A. Dyszewski, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław 2008, s. 226.

7 Powierzchnia prawnie chroniona w %.

142 Jarosław Uglis

Rys. 1. Stan bazy agroturystycznej w województwie wielkopolskim

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WODR w Poznaniu.

Badając stan agroturystycznej bazy noclegowej, należy pamiętać, że jest to

zjawisko złożone, z jednej strony uwarunkowane liczbą funkcjonujących go-

spodarstw agroturystycznych, a z drugiej – liczbą miejsc noclegowych w tych

gospodarstwach. W celu ukazania zróżnicowania przestrzennego poziomu roz-

woju agroturystycznej bazy noclegowej wyznaczono wartości zmiennej synte-

tycznej Ui jako sumę unormowanych cech diagnostycznych dla każdego z po-

wiatów8. Następnie na podstawie wartości średniej arytmetycznej i odchylenia

standardowego zmiennej syntetycznej wyznaczono cztery homogeniczne grupy

powiatów. Na rysunku 2 przedstawiono wyniki grupowania oraz liczbę gospo-

darstw agroturystycznych i miejsc noclegowych.

8 J. Uglis, Turystyczna baza noclegowa województwa wielkopolskiego – analiza statystycz-

na, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie „Turystyka i Rekreacja”, z. 5(1), Warszawa 2010, s. 127.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

100

200

300

400

500

600

700

92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08

Liczba gospodarstw agroturystycznych Liczba miejsc noclegowych


Rys. 2. Stan agroturystycznej bazy noclegowej w województwie wielkopolskim wg

powiatów

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WODR w Poznaniu.

Konstatując, należy pokreślić, że w roku 2010 średnio w województwie

wielkopolskim na 100 km2 przypadały dwa gospodarstwa agroturystyczne

i 22,19 miejsca noclegowe. Ponadto wskaźnik funkcji (agro)turystycznej obsza-

ru (Barteja’a i Dekerta) wyniósł średnio 2,93 miejsca noclegowego na 1000

144 Jarosław Uglis

mieszkańców. Wskaźnik ten był silnie zróżnicowany przestrzennie i wahał się

od 0,1 do 14,9. Przeprowadzone analizy wykazały, że w 75% powiatów wartość

wskaźnika funkcji (agro)turystycznej obszaru nie przekroczyła 3,91 miejsca

noclegowego na 1000 mieszkańców. Wyższe wartości odnotowano w następu-

jących powiatach: nowotomyskim, śremskim, szamotulskim, wolsztyńskim,

konińskim, czarnkowsko-trzcianeckim, słupeckim i międzychodzkim.

2. Omówienie wyników badań ankietowych

Badania empiryczne przeprowadzono wśród właścicieli 75 gospodarstw

agroturystycznych położonych na terenie dziewięciu powiatów (dobór celowy)9,

co stanowiło 43,1% zbiorowości generalnej. Wśród respondentów kobiety sta-

nowiły 72%, a mężczyźni 28% badanych. Pod względem wykształcenia najwię-

cej osób legitymowało się wykształceniem średnim (tab. 1). Wśród badanych

udział osób z wykształceniem wyższym wyniósł 17,3%. Średnia wieku bada-

nych wyniosła 49 lat, najmłodszy z respondentów miał 27 lat, a najstarszy – 75

lat. Warto dodać, że 75% badanych nie przekroczyło 54. roku życia. Oznacza

to, że były to osoby w wieku średnio dojrzałym o ustabilizowanym życiu spo-

łecznym i zawodowym.

Zgodnie z definicją, agroturystyka obejmuje wypoczynek w czynnym go-

spodarstwie rolnym. Wszystkie badane gospodarstwa prowadziły działalność

rolniczą. Średnia powierzchnia badanych gospodarstw wyniosła 15,1 ha, jed-

nakże obliczona wartość mediany wskazuje, że powierzchnia połowy badanych

gospodarstw nie przekroczyła 10 ha. Na uwagę zasługuje fakt, że powierzchnia

co piątego gospodarstwa nie przekroczyła 5 ha. Największe gospodarstwo zaj-

mowało 60 ha, najmniejsze natomiast tylko 1 ha (trzy gospodarstwa).

Jak już wspominano, pierwsze gospodarstwa agroturystyczne zaczęły

przyjmować agroturystów na początku lat 90. XX wieku. W badanej grupie

jedno z gospodarstw prowadziło działalność agroturystyczną już od 1989 roku.

Badania pokazały, że różna jest długość prowadzenia usług agroturystycznych

w badanych gospodarstwach. Ponad połowa respondentów na rozpoczęcie

świadczenia usług agroturystycznych zdecydowała się po 2000 roku. Głównie

9 Badania ankietowe zostały przeprowadzone w latach 2008 i 2009 przez Magdalenę Czar-

notę, Monikę Orczykowską, Małgorzatę Rybarczyk, Agatę Wróblewską, Annę Beym, Natalię Parysek w ramach realizacji pracy magisterskiej pod kierunkiem Jarosława Uglisa.


spowodowane było to pogarszającą się sytuacją finansową gospodarstw uzysku-

jących dochody tylko z działalności rolniczej. Niska opłacalność produkcji

skłoniła rolników do poszukiwania alternatywnych źródeł dochodu.

Tabela 1

Charakterystyka respondentów

Wyszczególnienie %

Płeć:

kobieta

mężczyzna

72,0

28,0

Wiek:

poniżej 40 lat

od 40 do 49 lat

od 50 do 59 lat

powyżej 59 lat

14,7

37,3

37,3

10,7

Wykształcenie:

zawodowe

średnie

wyższe

21,3

61,4

17,3

Źródło: badania własne.

Tabela 2

Rok rozpoczęcia działalności agroturystycznej

Rok Liczba Rok Liczba

1989 1 2001 8

1993 2 2002 5

1995 5 2003 5

1996 7 2004 9

1997 1 2005 5

1998 6 2006 6

1999 3 2007 1

2000 9 2009 2


W trakcie badania zapytano respondentów o motywy, jakimi kierowali się

podejmując decyzję o uruchomieniu działalności agroturystycznej. Wyniki ba-

dań jednoznacznie wskazują, że najważniejszym motywem były czynniki eko-

146 Jarosław Uglis

nomiczne. Chęć uzyskania dodatkowych dochodów wskazało aż 2/3 badanych

(tab. 3). Duże znaczenie miały również czynniki społeczne i atrakcyjne położe-

nie gospodarstwa.

Tabela 3

Determinanty rozpoczęcia działalności agroturystycznej

Motyw* %

Chęć uzyskania dodatkowych dochodów 66,7

Możliwość pracy dla członka rodziny 14,7

Możliwość kontaktu z agroturystami 42,7

Możliwość sprzedaży produktów z gospodarstwa 8,0

Rosnący popyt na usługi agroturystyczne 21,3

Przykład znajomych, sąsiadów 9,3

Atrakcyjne położenie gospodarstwa 37,3

* Respondenci mogli wskazać maksymalnie trzy motywy


Co piąty ankietowany jako motyw wskazał rosnący popyt na wypoczynek

w gospodarstwach agroturystycznych. Zaakcentowania wymaga także fakt, że

dla prawie 15% badanych ważną determinantą była możliwość pracy dla człon-

ka rodziny.

Badane gospodarstwa dysponowały łącznie 322 pokojami, w których do

dyspozycji agroturystów były 954 miejsca noclegowe. W większości (89,3%)

badanych gospodarstw liczba pokoi nie przekroczyła pięciu, gdyż zgodnie

z obowiązującym prawem dochody rolnika z wynajmu do pięciu pokoi są zwol-

nione z podatku dochodowego. Średnio w gospodarstwie znajdowało się 13

miejsc noclegowych (Me = 10). Wyniki wskazują, że jedna trzecia responden-

tów udostępnia tylko do trzech pokoi. Świadczy to o małej skali prowadzonej

działalności.

Prawie wszystkie badane gospodarstwa (86,7%) miały całoroczną ofertę

agroturystyczną. W 69,3% gospodarstw oprócz noclegu, osoby wypoczywające

mogły wykupić wyżywienie. Rosnąca konkurencja na rynku agroturystycznym

powoduje, że sam nocleg i wyżywienie już nie wystarczy, aby przyciągnąć od-

powiednią liczbę agroturystów. Kwaterodawcy przygotowują zatem dodatkowe

atrakcje. Wyniki wskazują, że najczęściej oferowali oni miejsce do zrobienia


ogniska (93,3%), rowery (61,3%) oraz możliwość uczestnictwa w pracach go-

spodarskich (35,5%). Do ośmiu gospodarstw można było przyjechać na wypo-

czynek ze zwierzęciem, natomiast w dziewięciu badanych obiektach organizo-

wano przejażdżki bryczką po okolicy. W ofercie badanych gospodarstw znala-

zło się również grzybobranie (30,7% ), łowienie ryb (30,7%) czy zwiedzanie

okolicy z przewodnikiem, którym najczęściej był właściciel lub osoba z jego

rodziny.

Liczba agroturystów przyjmowanych w ciągu roku przez badanych re-

spondentów była zróżnicowana (rys. 3). Wyniki badań wskazują, że średnio

rocznie z usług noclegowych korzystało 67 agroturystów. Ponad połowa gospo-

darstw gościła od 41 do 80 osób.

Rys. 3. Liczba agroturystów korzystających z wypoczynku


Przeprowadzone analizy statystyczne wykazały, że tylko między liczbą

miejsc noclegowych a liczbą agroturystów korzystających z usług gospodarstwa

istnieje statystycznie istotna współzależność (p = 0,015). Obliczona wartość

współczynnika korelacji Spearmana rs = 0,302 wskazuje na dodatnią zależność

o umiarkowanej sile związku.

13,8%

24,6%

26,2%

35,4%

do 40 od 41 do 60 od 61 do 80 powyżej 80

148 Jarosław Uglis

Jak już wspomniano, najważniejszym motywem uruchomienia działalności

agroturystycznej była chęć uzyskania dodatkowych dochodów. W trakcie bada-

nia zapytano respondentów, jaki udział w dochodzie osobistym stanowi dochód

z agroturystyki. Odpowiedzi na to pytanie udzieliło tylko 54 badanych, pozosta-

li nie udzieli odpowiedzi. Udział dochodu z agroturystyki w dochodzie osobi-

stym badanych gospodarstw (n = 54) zaprezentowano na rysunku 4.

Rys 4. Udział dochodów z agroturystyki w dochodzie osobistym badanych

gospodarstw


Uzyskane wyniki wskazują jednoznacznie, że dochód z agroturystyki sta-

nowił średnio 29,6% wszystkich dochodów gospodarstwa. W przypadku trzech

gospodarstw udział ten przekroczył 50%, co oznacza, że to działalność agrotu-

rystyczna była głównym źródłem dochodów rodziny. W badanej grupie docho-

dy uzyskane z działalności agroturystycznej wahały się w przedziale od 5% do

60%. Zdaniem ponad jednej trzeciej badanych udział ten nie przekroczył 20%

całkowitych dochodów.

Przedstawione wyżej wyniki potwierdzają, że agroturystyka stanowi do-

datkowe źródło dochodów respondentów. W celu ustalenia, czy istnieje zależ-

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0%

do 10

od 11 do 20

od 21 do 30

od 31 do 40

od 41 do 50

powyżej 50


ność między udziałem dochodów z agroturystyki a powierzchnią gospodarstwa,

liczbą pokoi i miejsc noclegowych oraz liczbą korzystających z usług agrotury-

stów, wyznaczono współczynniki korelacji rang Spearmana „rs”. Przeprowa-

dzone analizy wykazały istnienie istotnej statystycznie współzależności pomię-

dzy udziałem dochodu z agroturystyki a powierzchnią gospodarstwa. Obliczona

wartość rs = –0,283 (p = 0,038) wskazuje na ujemną zależność, lecz o słabej sile

związku. Ujemna wartość współczynnika oznacza, że wraz ze wzrostem po-

wierzchni gospodarstwa maleje udział dochodów z agroturystyki (rys. 5).

Średnia

Średnia±Błąd std

Średnia±Odch.std

do 5 od 5 do 10 od 10 do 20 od 20 do 30 powyżej 30

Grupa obszarowa

(ha)

0

10

20

30

40

50

60

Ud

ział

doch

od

u z

agro

tury

styk

i w

doch

od

ach

ogółe

m

(%)

Rys 5. Udział dochodów z agroturystyki w zależności od powierzchni gospodarstwa


Podsumowanie

Agroturystyka jako źródło dodatkowych dochodów w województwie wiel-

kopolskim cieszy się rosnącym zainteresowaniem wśród rolników. Według

danych WODR, w 2010 roku na terenie województwa funkcjonowało 578 go-

spodarstw agroturystycznych, oferujących ponad 6,4 tys. miejsc noclegowych.

Oznacza to, że 0,47% gospodarstw indywidualnych prowadzi działalność agro-

turystyczną, a na 1000 indywidualnych gospodarstw rolnych przypada 4,7 go-

spodarstwa agroturystycznego.

150 Jarosław Uglis

Należy podkreślić, że rozmieszczenie gospodarstw w układzie przestrzen-

nym było nierównomierne. Przeprowadzone analizy wykazały, że najwięcej

gospodarstw agroturystycznych zlokalizowanych było w powiatach charaktery-

zujących się bardzo dużymi zasobami przyrodniczymi. Wynika to z faktu, że

agroturyści poszukują podczas wypoczynku bliskiego kontaktu z przyrodą,

ciszy i spokoju. W efekcie najwyższy poziom rozwoju agroturystycznej bazy

noclegowej odnotowano w powiatach: międzychodzkim, konińskim, słupeckim,

czarnkowsko-trzcianeckim i szamotulskim, natomiast niski poziom w powiecie

grodziskim, kępińskim i krotoszyńskim.

Na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych stwierdzono, że

działalność agroturystyczną podejmowali właściciele zarówno małych, jak

i dużych gospodarstw (od 1 do 60 ha). Wszystkie gospodarstwa prowadziły

produkcję rolniczą, której produkty wzbogacały ofertę agroturystyczną (owoce,

warzywa, mięso, jaja, przetwory).

Podstawowymi motywami rozpoczęcia działalności agroturystycznej była

chęć uzyskania dodatkowych dochodów, możliwość kontaktu z agroturystami

oraz atrakcyjna lokalizacja gospodarstwa. W większości rolnicy udostępniali do

5 pokoi (z 13 miejscami noclegowymi). Biorąc pod uwagę liczbę osób korzy-

stapięciuących z usług agroturystycznych, stwierdzono, że z oferty agrotury-

stycznej korzystało przeciętnie 67 osób. Oznacza to, że w województwie wiel-

kopolskim z wypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym korzysta ponad

38,7 tys. agroturystów.

Prowadzona działalność agroturystyczna dla zdecydowanej większości

rolników stanowiła dodatkowe źródło dochodu. Przeprowadzone badania wyka-

zały, że dochody z agroturystyki stanowiły średnio około 30% dochodu osobi-

stego.

Podsumowując powyższe spostrzeżenia, należy podkreślić, że efekty eko-

nomiczne osiągane przez wielkopolskich właścicieli gospodarstw agrotury-

stycznych mogą stanowić asumpt do powstania nowych gospodarstw agrotury-

stycznych.


AGRITOURISM MARKET ANALYSIS IN WIELKOPOLSKIE VOIVODESHIP

Summary

The last two decades have shown a significant increase in the number of

agritourism farms in Wielkopolskie voivodeship. Indeed, there are very good conditions

for agritourism development. The purpose of this research paper is to address this gap in

literature and provide insights on the actual state of agritourism in Wielkopolskie prov-

ince. Findings showed that there were 578 agritourism farms with nearly 6,5 thousand

bed-places in 2010. The study covered 75 farmers who provide agritourism services.

Agritourism is promoted as a way to generate additional income for the farmer. The

research findings indicate that it is the main reason for running agritourism services.

The study showed that the income from agritourism activity accounted on average of

about 30% of farmer’s income. Furthermore, the results of this study indicate that annu-

ally on average 67 agritourists made use of staying on agritourism farm.

Translated by Jarosław Uglis

REGIONALNE PROBLEMY ROZWOJU TURYSTYKI



AGATA BASIŃSKA-ZYCH

Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

TURYSTYKA I REKREACJA W DOKUMENTACH

STRATEGICZNYCH WYBRANYCH GMIN MIEJSKICH, WIEJSKICH

ORAZ MIEJSKO-WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA

WIELKOPOLSKIEGO

Wprowadzenie

Ważnym obszarem działań podejmowanych przez samorządy lokalne

w odniesieniu do aktywizacji rekreacyjnej oraz turystycznej jest planowanie

strategiczne. Jest ono rozumiane jako świadomy, systematyczny i ukierunkowa-

ny na przyszłość proces ciągłego przygotowania i podejmowania decyzji doty-

czących przyszłego poziomu rozwoju danej jednostki przestrzennej i stopnia

zaspokojenia potrzeb lokalnej społeczności oraz koordynacji i integracji podej-

mowanych działań realizacyjnych na rzecz ustaleń planistycznych z uwzględ-

nianiem uwarunkowań tkwiących w otoczeniu1. Opracowanie dokumentów

planistycznych jest więc kluczowym etapem planowania strategicznego, który

poprzedza wszystkie późniejsze działania władz samorządowych, podejmowane

w zakresie rozwoju turystyki i rekreacji. Działania te są tematem różnych opra-

cowań, co wskazuje na rangę, jaką władze lokalne przypisują turystyce i rekre-

acji w kontekście priorytetów rozwoju lokalnego. Celem artykułu jest przedsta-

wienie wyników badań dotyczących analizy wybranych dokumentów plani-

1 M. Ziółkowski, Planowanie strategiczne rozwoju gminy, Wydawnictwo SGH, Warszawa

1995, s. 5.

156 Agata Basińska-Zych

stycznych, wykorzystywanych w praktyce przez samorządy lokalne do progra-

mowania rozwoju turystyki i rekreacji w wytypowanych gminach województwa

wielkopolskiego. W artykule starano się odpowiedzieć na pytanie, z których

dokumentów planistycznych korzystają najczęściej samorządy gminne oraz czy

istnieje zróżnicowanie w tym zakresie między gminami miejskimi, wiejskimi

oraz miejsko-wiejskimi.

1. Rodzaje dokumentów planistycznych i ich znaczenie w aktywizacji

turystycznej oraz rekreacyjnej gminy

Dokumenty planowania strategicznego należy traktować nie tylko jako

pewien plan rozwoju turystyki i rekreacji w gminie, ale także jako instrument

zarządzania2. W literaturze przedmiotu występuje wiele typologii narzędzi od-

działywania samorządu gminnego na rozwój turystyki i rekreacji. Obok kla-

sycznego podziału na bezpośrednie i pośrednie instrumenty polityki lokalnej3

należy wyróżnić narzędzia: planistyczne, organizacyjne i instytucjonalne

(w tym szkoleniowo-doradcze), administracyjno-prawne, informacyjne i pro-

mocyjne, ekonomiczno-finansowe (w tym pobudzania infrastrukturalnego).

Instrumenty te łączone są w rozmaite konfiguracje lub przedstawiane oddziel-

nie. Wydaje się, że ten uniwersalny podział znajduje też zastosowanie w stymu-

lowaniu lokalnej gospodarki rekreacyjnej i turystycznej. Klasyfikacja ta ma

ponadto jeszcze jedną istotną zaletę, a mianowicie zawiera także informację

o funkcji, jaką poszczególne narzędzia mogą pełnić odnośnie do oddziaływania

na rozwój rekreacyjny i turystyczny danej jednostki samorządowej.

Ważną grupę narzędzi interwencjonizmu samorządowego stanowią in-

strumenty planistyczne, które obejmują synergiczne działania pomiędzy proce-

sami zagospodarowania przestrzeni gminnej, urbanizacją, stopą bezrobocia

lokalnej społeczności oraz jakością ich życia, planowanymi inwestycjami

2 R. Pawlusiński, Samorząd lokalny a rozwój turystyki. Przykład gmin Wyżyny Krakowsko-

Częstochowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2005, s. 121.

3 L. Patrzałek, Narzędzia oddziaływania samorządów lokalnych na rozwój lokalny i regio-

nalny, „Samorząd Terytorialny” 1996, nr 5, s. 43–44; R. Brol, Zarządzanie rozwojem lokalnym –

studium przypadków, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s. 14; A.S. Kornak,

A. Rapacz, Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 100.

Turystyka i rekreacja w dokumentach strategicznych wybranych… 157

a określonym poziomem budżetu. Często nazywane są one narzędziami plani-

styczno-strategicznymi. Wiążą się z przyjęciem przez gminy długofalowych

rozwiązań strategicznych rozwoju lokalnego (strategia rozwoju gminy), w tym

związanych z zarządzaniem przestrzenią i środowiskiem (dokumenty kształto-

wania ładu przestrzennego w gminie), inwestycjami (wieloletnie plany inwesty-

cyjne), finansami (wieloletnie plany finansowe) oraz planowania średniookre-

sowego (plany rozwoju lokalnego, programy rewitalizacji)4. Do typowych in-

strumentów planistycznych zalicza się: studium uwarunkowań i kierunków

zagospodarowania przestrzennego gminy wraz z miejscowym planem zagospo-

darowania przestrzennego, które są dla gminy dokumentami obligatoryjnymi

o fundamentalnym znaczeniu, regulują bowiem ład przestrzenny na jej terenie5.

Ponadto władze lokalne, dla których priorytetowy jest rozwój rekreacji rucho-

wej oraz turystyki, powinny w dokumentach tych określić lokalizację stref,

a także ograniczyć możliwość rozwoju innych form użytkowania terenu, które

pozostawałyby w konflikcie przestrzennym z funkcją rekreacyjną i turystyczną.

Innym narzędziem planistycznym jest strategia rozwoju lokalnego, która

stanowi wieloletni plan rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Na podsta-

wie diagnozy powinna ona określać cele długofalowe uporządkowane hierar-

chicznie oraz sposób ich realizacji6. Z punktu prawnego, opracowanie jest do-

browolne dla jednostek samorządu terytorialnego (JST), ale staje się wymogiem

koniecznym przy pozyskiwaniu wsparcia finansowego z funduszy unijnych.

Strategia rozwoju gminy powinna uwzględniać wszystkie sfery rozwoju lokal-

nego, również planowane działania gminy dotyczące sportu powszechnego

i turystyki. W zależności od tego, jaką rangę zajmuje rekreacja ruchowa i tury-

styka w rozwoju obszaru, zjawiska te mogą być uwzględnione jako: element

misji lub wizji, cel strategiczny, główny, operacyjny lub obszar priorytetowy

strategii. Bardzo pożądanym rozwiązaniem byłoby także opracowanie doku-

mentu uszczegółowiającego strategię rozwoju gminy, ustanowionego w celu

4 J. Majewska, Samorząd terytorialny w kształtowaniu funkcji turystycznej gminy, rozprawa

doktorska, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Poznań 2008, s. 99.

5 A. Basińska, I. Miedzińska, Działalność jednostek samorządu terytorialnego na rzecz

zrównoważonego rozwoju turystyki na przykładzie wybranych gmin woj. wielkopolskiego, w:

Zrównoważony rozwój turystyki, red. S. Wodejko, Wydawnictwo SGH w Warszawie, War-

szawa 2008, s. 128.

6 A. Niezgoda, Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Prace

Habilitacyjne AE w Poznaniu, Poznań 2006, s. 226.


realizacji planów gminy w omawianym zakresie, jak np. program rozwoju tury-

styki oraz program rozwoju rekreacji i sportu. Innymi dokumentami przydat-

nymi w programowaniu rozwoju rekreacji ruchowej i turystyki są: wieloletni

plan inwestycyjny, wieloletni plan finansowy oraz wieloletni plan współpracy

z organizacjami pozarządowymi.

Ze względu na ograniczone ramy artykułu skupiono się głównie na nastę-

pujących dokumentach, wybranych z wymienionych wyżej narzędzi planistycz-

nych: strategii rozwoju gminy, innych dokumentach strategicznych o charakte-

rze ogólnym oraz dokumentach strategicznych i programach uszczegółowiają-

cych strategie lokalne.

2. Umiejscowienie turystyki i rekreacji w dokumentach planistycznych

wybranych gmin województwa wielkopolskiego – wyniki badań

empirycznych

Aby dowiedzieć się czy istnieje zróżnicowanie dotyczące roli oraz rangi

przypisywanej turystyce i rekreacji w dokumentach strategicznych władz lokal-

nych o różnym statusie, przeprowadzano badania w 49 gminach województwa

wielkopolskiego w układzie: 7 gmin miejskich, 19 gmin wiejskich oraz 23 gmi-

ny miejsko-wiejskie. Jednostki przestrzenne zostały zakwalifikowane do badań

szczegółowych na podstawie wielostopniowej procedury badawczej, której

pierwszy etap polegał na podziale 225 gmin7 województwa wielkopolskiego na

grupy typologiczne według zbliżonego potencjału turystyczno-rekreacyjnego

z wykorzystaniem analizy skupień metodą Warda. Spośród grup gmin wyloso-

wano jednostki do dalszych badań ankietowych w liczbie proporcjonalnej do

liczności skupienia. Badania ankietowe zostały przeprowadzone na terenie 49

gmin w okresie od sierpnia 2009 do czerwca 2011 roku8. Zakres czasowy anali-

zy obejmuje lata 2005–2010. Dodatkowo szczegółowo przeanalizowano doku-

menty strategiczne tych gmin.

7 Z badań na wstępie wyłączony został Poznań będący miastem na prawach powiatu oraz

stolicą regionu – dominujący ośrodek zarówno pod względem koncentracji środków finansowych,

struktur administracji kultury fizycznej i turystyki, jak i infrastruktury sportowo-rekreacyjnej i liczby ludności.

8 Prezentowane wyniki są fragmentem większych badań realizowanych przez autorkę

w ramach pracy doktorskiej Rola samorządu terytorialnego w rozwoju rekreacji ruchowej i turystyki.


Z przeprowadzonych badań wynika, że prawie 90% gmin województwa

wielkopolskiego ma aktualne strategie rozwoju lokalnego. Na tle innych jedno-

stek samorządowych wyróżniają się gminy miejsko-wiejskie, spośród których

95,70% miało strategie lokalne. Z kolei gminy wiejskie częściej (15,79%) niż

gminy miejskie (14,29%) nie przedstawiły aktualnego dokumentu strategiczne-

go. Następnie przeanalizowano zasięg czasowy obowiązywania tych dokumen-

tów. Średni okres obowiązywania SRG w gminach miejsko-wiejskich był nieco

dłuższy (wynosił średnio 11,5 lat) niż w przypadku gmin wiejskich oraz miej-

skich (średnio – 10,7 lat). Ogółem 63,40% analizowanych gmin miało doku-

menty strategiczne o zasięgu czasowym krótszym niż 10 lat, natomiast 27,27%

badanych samorządów dysponowało dokumentami o dłuższym okresie obowią-

zywania, to jest 11–15 lat. Strategie o zasięgu czasowym dłuższym niż 15 lat

okazały się mniej popularne wśród badanych gmin (9,09%). Ponadto dokumen-

ty strategiczne w większości (56,80%) zostały opracowane metodą partnerską,

to znaczy w ich tworzeniu uczestniczył zarówno zespół pracowników i radnych

urzędu, jak i konsultanci firm zewnętrznych9. Co czwarta strategia rozwoju

gminy (SRG) została wykonana przez zespół pracowników urzędu oraz rad-

nych, natomiast 18,18% dokumentów, gminy zleciły do wykonania firmom

zewnętrznym.

Wśród gmin o różnym statusie widoczne jest pewne zróżnicowanie odpo-

wiedzi. Badane gminy miejskie (33,30%) oraz miejsko-wiejskie (32,00%) czę-

ściej niż w przypadku gmin wiejskich (12,50%) miały dokumenty strategiczne

opracowane przy pomocy pracowników samorządowych i radnych. W gminach

wiejskich (31,25%) z kolei opracowanie SRG częściej zlecane było firmie ze-

wnętrznej niż w jednostkach miejsko-wiejskich (9,09%) oraz miejskich

(16,70%). Ważnym problemem jest też aktualizacja lokalnej strategii rozwoju.

Niestety, w przypadku większości dokumentów strategicznych ankietowani

przedstawiciele władz samorządowych przyznali, że nie aktualizują tego doku-

mentu. Łącznie 57,80% respondentów udzieliło takiej odpowiedzi. W większo-

ści aktualizowane były strategie w gminach miejskich (60,00%) oraz miejsko-

wiejskich (52,38%), natomiast w gminach wiejskich odsetek ten był dużo niż-

szy (26,67%).

9 W większości konsultantami zewnętrznymi byli eksperci Stowarzyszenia „Wielkopolski

Ośrodek Kształcenia i Studiów Samorządowych w Poznaniu”. Konsultanci WOKISS uczestni-czyli przy tworzeniu 16 (64%) z 25 strategii opracowywanych przy udziale firmy zewnętrznej.


Kluczowym zagadnieniem analizowanym w ramach planowania strate-

gicznego i operacyjnego była ranga rekreacji i turystyki w planowanym rozwoju

lokalnym gminy. Dokonano szczegółowej analizy dokumentów strategicznych

gmin pod tym kątem. W strategiach rozwoju lokalnego w większości zostały

uwzględnione działania w obszarze rekreacji ruchowej oraz turystyki. Planowa-

ne inicjatywy samorządów lokalnych w prawie równym stopniu obejmują zada-

nia z zakresu sportu powszechnego i turystyki. Nieco częściej w SRG pojawiały

się działania proturystyczne (93,00%), niż prorekreacyjne (91,00%). Wśród

kierunków rozwoju gminy samorządy miejskie wskazywały najczęściej aktywi-

zację rekreacyjną i turystyczną . Wszystkie badane gminy miejskie w swoich

strategiach rozwoju wskazywały turystykę oraz sport powszechny jako ważne

dziedziny rozwojowe. Z kolei gminy miejsko-wiejskie częściej wskazywały na

rozwój rekreacji ruchowej (100%) niż turystyki (95,00%). Jednak różnice są

tutaj niewielkie. Badane gminy wiejskie nieco rzadziej w stosunku do gmin

miejskich oraz wiejskich wskazywały na rozwój turystyki oraz rekreacji wśród

kierunków rozwoju lokalnego. Strategie lokalne samorządów wiejskich częściej

obejmowały zagadnienia turystyki (88,00%) niż sportu powszechnego

(71,00%). Być może ma to związek z większym znaczeniem gospodarczym

turystyki na tych terenach niż sportu i rekreacji.

Warto prześledzić różnice wynikające z umiejscowienia rekreacji rucho-

wej i turystyki w hierarchii planowania strategicznego. Im wyższy szczebel

planowania strategicznego został wskazany w strategii rozwoju gminy dla roz-

woju rekreacji ruchowej i turystyki, tym wyższa ich ranga w rozwoju lokalnym

gminnej jednostki samorządowej (tab. 1). Zgodnie z metodyką planowania

i programowania rozwoju lokalnego, działaniom aktywizacji turystycznej i re-

kreacyjnej ujętym w SRG na wyższym poziomie hierarchii (misji, wizji strategii

czy celach strategicznych) powinny być przyporządkowane konkretne zadania

i programy realizacyjne na szczeblu operacyjnym. W badanych gminach woje-

wództwa wielkopolskiego reguła ta w niektórych przypadkach nie została za-

chowana.


Tabela 1

Umiejscowienie rekreacji ruchowej i turystyki w strategiach rozwoju badanych gmin

(N = 44)

Poziom planowania

strategicznego ujęty

w SRG

Hierarchia

ważności

Rozwój rekreacyjny

gminy (%)

Rozwój turystyczny

gminy (%)

misja lub wizja I

22 26

cele strategiczne II

12 14

cele główne III

10 6

cele operacyjne IV

67 65

programy operacyjne IV 12 4

Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż zagadnienia rekreacji i turystyki pojawiały się na

różnych szczeblach planowania w strategii rozwoju gminy.

Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy dokumentów strategicznych gmin.

W analizowanych strategiach gminnych rekreacja (67,00%) oraz turystyka

(65,00%) umiejscowione są najczęściej na poziomie celów operacyjnych, co

oznacza, że obszary te nie są traktowane jako priorytetowe w rozwoju gmin.

Jednocześnie rozwój sportu powszechnego został zdeklarowany w formie misji

lub wizji strategicznego rozwoju gminy w przypadku 22,00% badanych samo-

rządów posiadających tego typu dokument. Na tym poziomie planowania stra-

tegicznego częściej pojawiała się turystyka (26,00%). Zdecydowanie rzadziej

zagadnienia sportu powszechnego oraz turystyki określane były w formie celów

strategicznych obszaru (odpowiednio 12 i 14%).

Porównując umiejscowienie turystyki i rekreacji w strategiach lokalnych

między typami gmin, można zauważyć różnice (rys. 1).


Wyniki nie sumują się do 100%.

Rys. 1. Rozwój rekreacji ruchowej i turystyki w strategiach rozwoju lokalnego bada-

nych gmin miejskich, wiejskich oraz miejsko-wiejskich (N = 44).

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

Rozwój rekreacji najczęściej ujmowany był jako cel operacyjny w gmi-

nach miejsko-wiejskich (100,00%), natomiast zdecydowanie rzadziej w gmi-

nach wiejskich (48,00%) oraz miejskich (43,00%). Równie popularne w gmi-

nach miejskich były programy operacyjne obejmujące działania rekreacyjne

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Rozwój rekreacji w gminach miejskich

Rozwój rekreacji w gminach wiejskich

Rozwój rekreacji w gminach miejsko-

wiejskich

Rozwój turystyki w gminach miejskich

Rozwój turystyki w gminach wiejskich

Rozwój turystyki w gminach miejsko-

wiejskich

brak uwzględnienia w SRG cele główne

cele strategiczne misja lub wizja

programy operacyjne cele operacyjne


samorządu gminnego (43,00%). Tego typu cele nie znalazły odzwierciedlenia w

programach operacyjnych gmin wiejskich (9,00%) oraz miejsko-wiejskich

(5,00%). W gminach miejskich rekreacja rzadziej była postrzegana jako ele-

ment misji lub wizji strategii rozwoju lokalnego (28,00%) oraz cele strategiczne

(14,00%), co świadczy o wyższej randze działań prorekreacyjnych w tych gmi-

nach. Z kolei w gminach miejsko-wiejskich odsetek ten był wyższy. Misja lub

wizja SRG w przypadku 37,00% gmin miejsko-wiejskich ujmowała rekreację

jako jeden z ważnych obszarów rozwoju lokalnego. Rzadziej natomiast działa-

nia samorządowe podkreślano w formie celów strategicznych (26,00%) czy

programów operacyjnych (11,00%). W porównaniu do pozostałych, 17% gmin

wiejskich nie uwzględniło rekreacji ruchowej w SRG w ogóle. Turystyka, ana-

logicznie do rekreacji, najczęściej została uwzględniona w celach operacyjnych

strategii rozwoju gmin z przewagą gmin miejskich (71,00%; rys. 1). W gminach

miejsko-wiejskich częściej niż w innych proturystyczne działania samorządu

zostały zadeklarowane w misji lub wizji rozwoju gminy (39,00%) oraz jako cele

strategiczne (22,00%). W przypadku 5,00% gmin wiejskich oraz 4,00% gmin

miejsko-wiejskich aktywizacja turystyczna obszaru nie została ujęta w strate-

giach rozwoju lokalnego. Podsumowując wyniki przeprowadzonych badań,

należy podkreślić, że w dokumentach strategicznych samorządów miejsko-

wiejskich oraz wiejskich częściej przypisuje się rozwojowi turystyki i rekreacji

ruchowej wyższą rangę niż w planach strategicznych gmin wiejskich. Jednak

w większości przeanalizowanych dokumentów strategicznych przypisuje się

tym obszarom rozwoju lokalnego niższą rangę, ujmując je jako cele operacyjne.

W aktywizacji sportowo-rekreacyjnej gminy najczęściej wskazywanym

zadaniem w SRG było zagospodarowywanie ogólnodostępnych terenów rekre-

acyjnych, głównie w formie placów zabaw, ciągów pieszo-rowerowych oraz

miejsc zieleni (tab. 2).


Tabela 2

Działania samorządów gminnych wskazywane w strategiach rozwoju lokalnego bada-

nych gmin województwa wielkopolskiego w zakresie rozwoju rekreacji ruchowej

(N = 40)

Rodzaj zadania

Gminy

miejskie

(%)

Gminy

wiejskie

(%)

Gminy

miejsko-

wiejskie (%)

Ogółem

(%)

budowa boisk wielofunkcyjnych 0 42 45 38

budowa sali gimnastycznych 0 17 23 18

budowa pływalni 17 0 41 25

budowa hali widowiskowo-

-sportowej 50 0 50 35

zagospodarowanie

ogólnodostępnych terenów

rekreacyjnych

50 42 50 48

budowa wielofunkcyjnych centrów

rekreacyjnych typu OSiR 33 33 18 25

modernizacja istniejącej

infrastruktury rekreacyjno-

-sportowej

0 25 32 25

modernizacja stadionu sportowego 17 8 14 13

wsparcie finansowe dla klubów

sportowych i organizacji

pozarządowych

0 8 18 13

organizacja imprez rekreacyjno-

-sportowych 33 17 23 23

tworzenie programów promocji

aktywności rekreacyjno-sportowej

mieszkańców

17 17 27 23



Działanie to planowane było w gminach miejskich (50,00%) oraz miejsko-

-wiejskich (50,00%). Następnym często planowanym działaniem samorządów

gminnych, ujmowanym w planach strategicznych, była budowa boisk wielo-

funkcyjnych (uniwersalnych; 38,00%). Przy czym zadania te pojawiały się

w strategiach gmin wiejskich (42,00%) oraz miejsko-wiejskich (45,00%). Na

trzecim miejscu wskazywano budowę hal widowiskowo-sportowych jako waż-

ne działanie w rozwoju rekreacji na terenach badanych gmin miejskich

(50,00%) oraz miejsko-wiejskich (50,00%). Podobnie było w przypadku budo-


wy pływalni, którą obejmowało 41,00% strategii rozwoju gmin miejsko-

wiejskich oraz 17,00% dokumentów strategicznych gmin miejskich. Żadna

z badanych gmin wiejskich województwa wielkopolskiego nie planowała bu-

dowy hali widowiskowo-sportowej oraz pływalni na swoim terenie. Średnio

25,00% badanych gmin województwa wielkopolskiego w swoich SRG wska-

zywała budowę wielofunkcyjnych centrów rekreacyjnych z przeznaczeniem na

działalność OSiR oraz modernizację istniejącej infrastruktury sportowo-

rekreacyjnej. Należy podkreślić, że budowa centrum rekreacyjnego była plano-

wana częściej przez gminy wiejskie oraz miejskie (po 33,00%) niż miejsko-

wiejskie (18,00%). Modernizację istniejącej infrastruktury wskazywano w pla-

nach strategicznych gmin miejsko-wiejskich (32,00%) oraz wiejskich (23,00%).

Rzadziej ujmowanymi działaniami samorządów gminnych było tworzenie pro-

gramów promocji aktywności rekreacyjno-sportowej mieszkańców oraz organi-

zacja imprez sportowo-rekreacyjnych (23,00%). Przy tym warto zaznaczyć, że

samorządy gmin miejsko-wiejskich częściej (27,00%) wykazywały chęć opra-

cowania programów dotyczących promocji aktywności ruchowej niż gminy

miejskie (17,00%) oraz wiejskie (17,00%). Wśród najmniej popularnych dzia-

łań wskazywanych w strategiach rozwoju lokalnego znalazły się: budowa sali

gimnastycznych (18,00%), wsparcie finansowe dla klubów sportowych i orga-

nizacji pozarządowych o profilu rekreacyjnym oraz modernizacja stadionu spor-

towego (po 13,00%).

Działania samorządów gminnych w ramach rozwoju turystyki dotyczyły

najczęściej zagospodarowywania brzegów jezior i rzek na cele rekreacyjno-

turystyczne w formie kąpielisk, przystani oraz stanic wodnych, pól biwakowych

(59,00%; tab. 3). Stosunkowo najczęściej zadania takie planowano w strate-

giach gmin miejskich (67,00%) oraz miejsko-wiejskich (62,00%). Ponad poło-

wa planów strategicznych badanych gmin obejmowała także budowę szlaków

i ścieżek rowerowych oraz promocję gminy, przy czym działania inwestycyjne

dotyczących rozwoju szlaków i ścieżek rowerowych planowano w gminach

wiejskich (64,00%) oraz miejsko-wiejskich (52,00%). Na tych obszarach wska-

zywano także promocję agroturystyki oraz szkoleń z nią związanych jako waż-

ny kierunek aktywizacji turystycznej obszaru (52,00% gmin wiejsko-miejskich

i 50,00% gmin wiejskich).


Tabela 3

Działania samorządów gminnych wskazywane w strategiach rozwoju lokalnego bada-

nych gmin województwa wielkopolskiego w zakresie rozwoju turystyki (N = 41)



Niemniej ważnym zadaniem okazała się rozbudowa bazy noclegowej. Naj-

rzadziej ujętymi działaniami samorządowymi w ramach strategii rozwoju lokal-

nego były: opracowanie bazy informacji o zasobach turystycznych gminy i or-

ganizacja punktu informacji turystycznej (29%), tworzenie lokalnych produk-

tów turystycznych (22%), budowa parkingów i leśnych miejsc odpoczynku

(20%), organizacja imprez turystycznych (20%), opracowanie programu rozwo-

ju turystyki (20%) oraz budowa szlaków konnych (5%). Warto podkreślić, że

w dokumentach strategicznych gmin miejskich częściej zwracano uwagę na

Rodzaj zadania

Gminy

miejskie

(%)

Gminy

wiejskie

(%)

Gminy

miejsko-

wiejskie

(%)

Ogółem

(%)

budowa szlaków i ścieżek

rowerowych 33 64 52 54

budowa szlaków pieszych 33 7 62 39

budowa szlaków konnych 0 7 5 5

promocja agroturystyki i organizacja

szkoleń 0 50 52 44

promocja gminy 50 50 57 54

zagospodarowanie brzegów jezior

i rzek na cele rekreacyjno-turystyczne

(kąpieliska, przystanie, stanice wodne

itp.)

67 50 62 59

budowa parkingów i leśnych miejsc

odpoczynku 17 7 29 20

rozbudowa bazy noclegowej 0 36 52 39

organizacja imprez turystycznych 17 7 29 20

opracowanie bazy informacji

o zasobach turystycznych gminy

i organizacja punktu informacji

turystycznej

50 7 38 29

opracowanie programu rozwoju

turystyki 0 7 33 20

tworzenie lokalnych produktów

turystycznych 50 21 14 22


tworzenie produktów turystycznych (50,00%) oraz opracowanie bazy informa-

cji o zasobach turystycznych gminy i organizację punktu informacji turystycz-

nej (50,00%) niż w przypadku pozostałych gmin. Natomiast rozbudowa bazy

noclegowej (52,00%), opracowanie programu rozwoju turystyki (33,00%) oraz

organizacja imprez turystycznych i budowa miejsc odpoczynku (29,00%) były

zadaniami wskazywanymi najczęściej w gminach miejsko-wiejskich.

O randze rekreacji oraz turystyki w polityce lokalnej samorządu gminnego

decydują także inne gminne opracowania planistyczno-strategiczne o charakte-

rze szczegółowym, w związku z czym zbadano, czy gminy dysponują takimi

dokumentami. Okazało się, że blisko 82,00% badanych gmin takich opracowań

nie ma, natomiast około 18,00% dysponowało programami lub strategiami sek-

torowymi (tab. 4).

Tabela 4

Rodzaje dokumentów planistyczno-strategicznych o charakterze szczegółowym w ba-

danych gminach województwa wielkopolskiego

Gmina Typ gminy Nazwa opracowania Zakres czasowy

Kwilcz wiejska Strategia Rozwoju Turystyki Gminy Kwilcz 2005–2009

Krzymów wiejska Program Rozwoju Turystyki i Rekreacji

Gminy Krzymów 2006–2016

Kościan miejska Strategia Rozwoju Turystyki Gminy

Miejskiej Kościan 2010–2025

Wolsztyn miejsko-

wiejska

Strategia Rozwoju Turystyki i Sportu

w gminie Wolsztyn 2008–2018

Kleczew miejsko-

wiejska Strategia Rozwoju Sportu Gminy Kleczew 2008–2015

Czerwo-nak wiejska Gminny Program Ochrony i Promocji

Zdrowia 2009–2013

Gniezno miejska Strategia Rozwoju Kultury Fizycznej

w Mieście Gnieźnie 2006–2010 2006–2010

Jarocin miejsko-

wiejska

Strategia Promocji i Komunikacji

Marketingowej Proinwestycyjnej,

Turystycznej i Wewnętrznej Gminy Jarocin

2009–2013

Nowy

Tomyśl

wiejsko-

wiejska

Program Budowy Ścieżek Rowerowych

Miasta i Gminy Nowy Tomyśl 2007–2011



Dokumenty uszczegółowiające strategię rozwoju gminy częściej posiadały

gminy miejskie (28,60%) niż miejsko-wiejskie (17,40%) oraz wiejskie

(15,80%). Jednakże dokumenty te mają różny charakter – sześć z nich to strate-

gie, a trzy to programy, choć zakres czasowy obowiązywania nie do końca na to

wskazuje. Analizując zakres merytoryczny opracowań, warto podkreślić, że

dwa z nich obejmowały planowane kierunki działań samorządowych w turysty-

ce i rekreacji, a były to: Strategia Rozwoju Turystyki i Sportu w gminie Wolsz-

tyn na lata 2008–2018 oraz Program Rozwoju Turystyki i Rekreacji Gminy

Krzymów na lata 2006–2016. Natomiast trzy z nich dotyczyły rekreacji rucho-

wej, jako elementu sportu, kultury fizycznej czy promocji zdrowia (tab. 4). Trzy

kolejne obejmowały zakresem merytorycznym działania turystyczne samorzą-

dów gminnych na podstawie realizacji: Strategii Rozwoju Turystyki Gminy

Miejskiej Kościan (2010–2025), Strategii Rozwoju Turystyki Gminy Kwilcz

(2005–2009) oraz Programu Budowy Ścieżek Rowerowych Miasta i Gminy

Nowy Tomyśl. Gmina Jarocin dysponowała innym dokumentem, a mianowicie

Strategią Promocji i Komunikacji Marketingowej, w której uwzględniono dzia-

łania z zakresu promocji turystycznej (tab. 4).

Należy zaznaczyć, że rozwój turystyczny i rekreacyjny samorządy gminne

mogą uwzględniać w innych opracowaniach planistyczno-strategicznych wła-

snych oraz organizacji partnerskich, których są członkami. Nieco ponad 73%

gmin poza strategią rozwoju lokalnego dysponowało innymi opracowaniami

uwzględniającymi działania z zakresu turystyki lub rekreacji ruchowej. W zde-

cydowanej większości samorządy miejskie (85,70%) oraz miejsko-wiejskie

(82,60%) opracowywały tego typu dokumenty częściej niż gminy wiejskie

(57,90%). Należy wspomnieć, że opracowania te w równym stopniu obejmowa-

ły działania z zakresu rozwoju turystyki i rekreacji ruchowej. Warto także zana-

lizować, w jakiego typu dokumentach działania te pojawiały się najczęściej

(rys. 2).

Okazuje się, że sport powszechny i turystykę najczęściej ujmowano w stra-

tegiach lokalnych grup działania (LGD), powstałych w ramach osi Leader Pro-

gramu Rozwoju Obszarów Wiejskich, których gminy były członkami (47%). Za

pośrednictwem tego typu stowarzyszeń trójsektorowych, programowanie roz-

woju turystyki i rekreacji deklarowały gminy miejsko-wiejskie (65%) oraz

wiejskie (45%). Drugim najczęściej wskazywanym rodzajem dokumentów

w tym zakresie były gminne plany rozwoju lokalnego (38%). Dokument ten

najczęściej wskazywały gminy wiejskie (73%). Program rewitalizacji miasta


i gminy (67%) oraz strategia lub program rozwoju stowarzyszenia lub związku

gmin (33%) natomiast wskazywane były najczęściej w gminach miejskich –

jako planistyczno-strategiczne narzędzia rozwoju turystyki i rekreacji. Z innych

dokumentów najczęściej pojawiały się strategie rozwoju lokalnych grup działa-

nia, których członkami były badane gminy miejsko-wiejskie (18%) oraz strate-

gie promocji w gminach miejskich (17%).


Rys. 2. Rozwój rekreacji ruchowej i turystyki w układzie rodzajowym innych doku-

mentów planistyczno-strategicznych badanych gmin województwa wielkopol-

skiego


Podsumowanie

Podsumowując wyniki badań, należy uznać, że aktywizacja rekreacyjna

i turystyczna gmin najczęściej ujmowana jest w dokumentach strategicznych

o charakterze ogólnym, czyli w strategiach rozwoju lokalnego. Częściej tego

typu dokumenty posiadano w gminach miejsko-wiejskich województwa wiel-

kopolskiego (96%) niż miejskich i wiejskich. Z analizy strategii rozwoju lokal-

nego wynika, że w tego typu dokumentach władze lokalne częściej akcentują

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Gminy miejskie

Gminy wiejskie

Gminy miejsko-wiejskie

Strategia/Program rozwoju turystyki stowarzyszenia/związku gmin

Program Rewitalizacji Miasta i Gminy

Strategia Lokalnej Grupy Działania

Plan Rozwoju Lokalnego


działania turystyczne niż rekreacyjne. Rekreacja i turystyka najczęściej ujmo-

wane są w SRG jako cele operacyjne a nie element misji czy wizji rozwoju

gminy. Wskazuje to na niższą rangę tych działań w planowanym rozwoju lokal-

nym badanych jednostek gminnych. Widoczne są w tym zakresie różnice po-

między różnymi typami gmin.

Należy także podkreślić, że zadania wyszczególnione w strategiach rozwo-

ju lokalnego analizowanych gmin województwa wielkopolskiego wskazują

różne kierunki rozwoju aktywizacji sportowo-rekreacyjnej oraz turystycznej

gmin. Gminy miejskie, z racji tego, że mają dobrze rozwiniętą infrastrukturę

noclegową oraz gastronomiczną, w części także szlaki turystyczne piesze oraz

rowerowe, kierunkują rozwój turystyki na tworzenie kompleksowej oferty tury-

stycznej oraz promocję gminy. Z kolei gminy wiejskie i miejsko-wiejskie

w większości planują inwestycje dotyczące zagospodarowania turystycznego,

związane z przygotowaniem swojego terenu do świadczenia usług turystycz-

nych oraz opracowaniem programu rozwoju turystyki. W odniesieniu do rozwo-

ju rekreacji wszystkie badane samorządy gminne planują rozbudowywać i bu-

dować infrastrukturę sportowo-rekreacyjną, lecz widoczne są różnice w prefe-

rencjach co do rodzajów obiektów i urządzeń sportowo-rekreacyjnych.

Funkcja rekreacyjna i turystyczna w badanych gminach województwa

wielkopolskiego tylko przez 18% badanych samorządów traktowana jest bar-

dziej priorytetowo, co znalazło wyraz w opracowaniu strategii i programów

rozwoju o charakterze szczegółowym (strategie rozwoju turystyki, turystyki

i rekreacji, sportu, promocji zdrowia). Po tego typu strategie i programy sekto-

rowe sięgają samorządy miejsko-wiejskie. Działania proturystyczne i prorekre-

acyjne zostały uwzględnione także w dokumentach planistycznych, takich jak

na przykład: plan rozwoju lokalnego, program rewitalizacji. Dodatkowo często

stosowanym narzędziem polityki rekreacyjnej i turystycznej wykorzystywanym

przez badane gminy są dokumenty strategiczne organizacji partnerskich, takich

jak: lokalne grupy działania, lokalne grupy rybackie oraz stowarzyszenia

i związki gmin. Rozwój turystyczny i rekreacyjny gminy realizowany jest także

na podstawie większych struktur terytorialnych, których członkami są gminy.


TOURISM AND RECREATION IN THE STRATEGIC PLANNING

DOCUMENTS OF SELECTED COMMUNITIES OF WIELKOPOLSKA

REGION

Summary

An important area of local government activities in the development of recreation-

al and tourist area is a strategic planning. Preparation of strategic documents is therefore

a key step in strategic planning, which precedes all subsequent actions of local authori-

ties, which are undertaken in the development of tourism and recreation. The location of

activities in this field in various strategic and planning documents points to the im-

portance of tourism and recreation, that local authorities attribute to one of the priorities

of local development. Therefore, the main aim of this paper is to present the results of

the analysis of selected strategic documents used in practice by local authorities for

programming of tourism and leisure development in 49 selected communities of

Wielkopolska. Moreover, the differences between types of local communities (urban,

rural and urban-rural) in the field of using of strategic documents like: local develop-

ment strategies, strategies of tourism and sport and other ones were indicated.

Translated by Agata Basińska-Zych



TERESA BRZEZIŃSKA-WÓJCIK

ANDRZEJ ŚWIECA

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

TYPOLOGIA FUNKCJONALNA PRZESTRZENI TURYSTYCZNEJ

MIASTA LUBLINA

Wprowadzenie

Koncentracja ludności oraz nagromadzenie różnorodnych obiektów usłu-

gowych powodują, że miasto staje się celem podróży turystycznych1. W grani-

cach wielu współczesnych miast znajdują się bogate zasoby turystyczne i rekre-

acyjne, związane z dziedzictwem kulturowym; tereny zielone i wodne, a także

rozrywka, pasaże handlowe, imprezy masowe oraz wydarzenia i festiwale. Sty-

mulują one odbywanie podróży w różnych celach: krajoznawczych, edukacyj-

nych, rozrywkowych, sportowo-rekreacyjnych, biznesowych, kongresowych.

W obsłudze ruchu turystycznego miasta zasoby turystyczne i rekreacyjne mogą

być punktami tranzytowymi, etapami podróży lub miejscami docelowymi. Wy-

jazdy do miast określa się jako turystykę miejską2.

1 S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna, „Turyzm” 1995, nr 5, z. 2, s. 87–103; L. Butowski,

Funkcja turystyczna we współczesnych dużych miastach europejskich, w: Turystyka – szansą

rozwoju kraju, materiały pokongresowe, Kongres Turystyki Polskiej, 6–8 listopada 1995, War-

szawa, s. 253–265; J. Kaczmarek, B. Włodarczyk, Strategia rozwoju produktów turystycznych

dużego miasta przemysłowego – przykład Łodzi, „Problemy Turystyki” 2006, t. 29, z. 1–4,

s. 5–23.

2 A. Kowalczyk, Potencjał rekreacyjny Bydgoszczy, w: Turystyka i rekreacja w Bydgosz-

czy, red. A. Kowalczyk, Promotio Geographica Bydgostiensia, Bydgoszcz 2005, s. 5–47.

174 Teresa Brzezińska-Wójcik, Andrzej Świeca

Według S. Liszewskiego3 przestrzeń miejska może być niemal w całości

przedmiotem zainteresowania współczesnego turysty. Daje się jednak zauważyć

istotną zależność pomiędzy charakterem i wielkością ruchu turystycznego

a podstawowymi zasobami turystycznymi4. Turystykę krajoznawczą i przyjazdy

w celach poznawczych wiąże centrum miasta, głównie centrum historyczno-

kulturalne. Z funkcją centrum naukowego związane są przyjazdy naukowe lub

szkoleniowe. Funkcja centrum gospodarczego ma istotny wpływ na turystykę

biznesową, zakupy i przyjazdy w interesach. Funkcja centrum administracyjno-

politycznego decyduje z kolei o przyjazdach służbowych. Z funkcją centrum

transportowego łączą się przyjazdy tranzytowe. Duża liczba ludności miast

generuje przyjazdy związane z odwiedzinami. Różnorodność zasobów wyko-

rzystywanych przez odwiedzających przekłada się na sposób użytkowania przez

nich przestrzeni miejskiej. Z funkcją turystyczną jest powszechnie kojarzona

przestrzeń historyczna, a także przestrzeń kulturowa, rozrywki, handlowa, spor-

towa5. Różnorodna aktywność turystyczna człowieka pozwala na wydzielenie

turystycznej przestrzeni6: eksploracji, penetracji, asymilacji, kolonizacji oraz

urbanizacji.

Turystyka miejska stała się ważnym problemem badawczym. Była przed-

miotem prac zarówno ogólnych7, jak i regionalnych, podejmujących zagadnie-

nia turystyki miejskiej w Łodzi8, Bydgoszczy

9 i Krakowie

10.

3 S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna miasta (przykład Łodzi), „Turyzm” 1999, nr 9, z. 1,

s. 51–73.

4 A. Kowalczyk, Nowe formy turystyki miejskiej, Prace i Studia Geograficzne UW 2005,

t. 35, s. 155–197; K. Rotter-Jarzębińska, A. Wilkońska, Formy turystyki w Krakowie – stan

i perspektywy rozwoju, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

2007, z. 117, s. 125–139.

5 S. Liszewski, Przestrzeń…, s. 51–73.

6 Ibidem, s. 87–103.

7 A. Kowalczyk, Nowe formy…, s. 155–197.

8 S. Liszewski, Przestrzeń…, s. 51–73; S. Liszewski, Metropolitalny region turystyczno-

wypoczynkowy. Przykład miasta Łodzi, „Turyzm„ 2005, nr 15, z. 1–2, s. 121–138; J. Kaczmarek, B. Włodarczyk, Strategia rozwoju….

9 A. Kowalczyk, Potencjał rekreacyjny…, s. 5–47.

10 K. Rotter-Jarzębińska, A. Wilkońska, Formy turystyki…; W. Kurek, R. Faracik, Wybrane

problemy rozwoju turystyki w Krakowie u progu XXI wieku, „Turyzm” 2008, nr 18, z. 1, s. 65–82.

Typologia funkcjonalna przestrzeni turystycznej miasta Lublina 175

Także Lublin od lat 70. XX wieku postrzegany jest jako ważny ośrodek

krajoznawczej turystyki krajowej. Dzięki zasobom ma warunki do zmiany cha-

rakteru w wielofunkcyjne centrum turystyki międzynarodowej. Miasto za-

mieszkuje około 348,5 tys. mieszkańców11

; pod względem zaludnienia jest

dziewiątym miastem w Polsce. Centralne położenie Lublina na obszarze między

Wisłą a Bugiem u zbiegu trzech dolin rzecznych (Bystrzycy, Czechówki i Czer-

niejówki) zdecydowało o korzystnych naturalnych warunkach rozwoju miasta12

.

Aktualnie miasto pełni funkcję stolicy województwa lubelskiego, ma także

prawa powiatu grodzkiego. Jako Lubelski Zespół Miejski jest członkiem Unii

Metropolii Polskich. Lublin jest historycznym i kulturalnym centrum środko-

wowschodniej części Polski i był kandydatem do tytułu Europejskiej Stolicy

Kultury w 2016 roku. Miasto było również gospodarzem Europejskiej Konwen-

cji Żonglerskiej w 2012 roku.

Obszar węzłowy Lublina tworzy Śródmieście. W przestrzeni miasta dość

wyraźnie zaznaczają się tereny funkcjonalne. Z obszarem Śródmieścia wiążą się

dominujące funkcje: edukacyjna, administracyjna, usługowo-handlowa, recep-

cyjna i turystyczna. Wokół Śródmieścia zlokalizowane są obszary strukturalne

z funkcją przemysłową na kierunkach: południowym (Głusk, Dominów) oraz

wschodnim (Kośminek, Felin – Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK

MIELEC Podstrefa LUBLIN). Model wydziela też jednoznacznie obszar funk-

cjonalny „Zemborzyce” z wiodącą funkcją rekreacyjną.

Funkcje wielkomiejskie Lublina, jego dostępność komunikacyjna, a także

wybrane zabytki urbanistyki i architektury, spuścizna różnych kultur, działal-

ność instytucji kulturalno-rozrywkowych i obiekty sportowo-rekreacyjne stwa-

rzają warunki do rozwoju różnych form turystyki i kształtowania możliwości

formowania różnych typów przestrzeni turystycznej.

11 Bank Danych Lokalnych, GUS, 2011, www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name= in-

deks, 7.11.2011.

12 A. Świeca, T. Brzezińska-Wójcik, W. Kociuba, Charakterystyka przestrzeni przyrodni-

czej terytorium miasta Lublina, w: Przestrzeń antropogeniczna miasta Lublina. Waloryzacja.

Wytwarzanie. Użytkowanie, red. J. Styk, Stare i nowe struktury społeczne w Polsce, t. 9, Wydaw-nictwo UMCS, Lublin 2009, s. 13–34.


1. Cel artykułu, materiał i metody

Celem artykułu jest funkcjonalna typologia miejskiej przestrzeni tury-

stycznej Lublina. Typologię przeprowadzono na podstawie oceny atrakcyjności

turystycznej miasta oraz analizy zasobów turystycznych, natężenia ruchu tury-

stycznego i wybranych elementów zagospodarowania turystyczno-

rekreacyjnego.

Informacje o walorach turystycznych, zagospodarowaniu turystycznym

i stanie środowiska miasta Lublina zebrano w trakcie inwentaryzacji krajo-

znawczej oraz na podstawie źródeł wtórnych (rejestry, roczniki statystyczne,

mapy, raporty o stanie środowiska, podręczniki i publikacje naukowe). Uzyska-

ne dane były podstawą obliczenia wskaźnika atrakcyjności turystycznej, osza-

cowania natężenia ruchu turystycznego oraz wielkości bazy noclegowej.

Wskaźnik atrakcyjności turystycznej określono, wykorzystując ilościową

metodę waloryzacji, zaproponowaną przez J. Warszyńską13

. Powyższy wskaź-

nik uwzględnia walory środowiska przyrodniczego, walory krajoznawczo-

kulturowe oraz walory specjalistyczne, a także walory dodatkowe, wynikające

m.in. z kombinacji następujących cech: właściwości mezo- i mikroklimatycz-

nych, wartości wód w uatrakcyjnieniu krajobrazu.

Natężenie ruchu turystycznego oszacowano na podstawie liczby sprzeda-

nych biletów w 15 obiektach14

, wyników analizy danych statystycznych dotyczą-

cych odwiedzających obiekty muzealne w roku 201015

, informacji z Biura Usług

Przewodnickich w Lublinie oraz wyników badań ankietowych przeprowadzonych

w latach 2004–2005 wśród mieszkańców Lublina, studentów i turystów16

.

13 J. Warszyńska, Waloryzacja miejscowości z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej

(zarys metody), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 1970, nr 27, s. 103–113.

14 A. Świeca, T. Brzezińska-Wójcik, Przestrzeń turystyczna miasta Lublina, w: Przestrzeń antropogeniczna miasta Lublina…, s. 49–72.

15 Turystyka w województwie lubelskim w 2010 r., US, Lublin 2011.

16 T. Brzezińska-Wójcik, A. Świeca, M. Romańska, Miasto Lublin w ocenie studentów, w:

Przestrzeń Lublina w ocenach jej użytkowników, red. J. Styk, A. Świeca, Stare i nowe struktury

społeczne w Polsce, t. 8, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 123–138; A. Świeca, E. Skowro-

nek, T. Brzezińska-Wójcik, R. Krukowska, Ocena przestrzeni turystycznej Lublina przez turystów

i mieszkańców, „Polish Journal of Sport and Tourism” 2009, nr 16, 4, s. 235–246; E. Skowronek,

T. Brzezińska-Wójcik, R. Krukowska, Przestrzeń miasta Lublina w ocenie mieszkańców, w:

Przestrzeń Lublina w ocenach…, s. 93–107; E. Skowronek, T. Brzezińska-Wójcik, R. Krukow-

ska, Przestrzeń miasta Lublina w ocenie turystów, w: Przestrzeń Lublina w ocenach…,


Wielkość bazy noclegowej miasta określono na podstawie wyników in-

wentaryzacji terenowej przeprowadzonej w latach 2005–2006, analizy danych

ze sprawozdań o wykorzystaniu obiektu noclegowego KT–1 i KT–1a za rok

2005 (z wyszczególnieniem na miesiące), badań ankietowych przeprowadzo-

nych od 4 marca 2005 roku do 25 kwietnia 2006 roku17

, analizy wskaźnika Tf(t)

oraz danych statystycznych dla lat 1997–2004, 2006–2010 z uwzględnieniem

grup obiektów noclegowych wyróżnionych przez GUS.

2. Wybrane zasoby turystyczne Lublina i możliwości recepcyjne miasta

Przeprowadzone dotychczas studia nad potencjałem turystycznym Lublina

pozwalają stwierdzić, że istotnym jego elementem są zabytki urbanistyki i ar-

chitektury, spuścizna kulturowa narodowości żyjących w tym mieście do 1939

roku, działalność instytucji kulturalno-rozrywkowo-rekreacyjnych, funkcje

wielkomiejskie oraz dostępność komunikacyjna18

.

We współczesnej strukturze Lublina pozostały wartościowe oraz dobrze

zachowane zabytki urbanistyki i architektury związane z wielowiekową historią

miasta. Niewątpliwie atrakcyjnym elementem jest relikt urbanistyczny odzwier-

ciedlający granice miasta z 1569 roku, któremu 25 kwietnia 2007 roku Prezy-

dent Rzeczypospolitej Polskiej przyznał tytuł Pomnika Historii. W tym orygi-

nalnym układzie urbanistycznym znalazły się Wzgórze Zamkowe oraz Wzgórze

Staromiejskie – Stare Miasto, a także fragmenty przedmieść, m.in. fragment

Krakowskiego Przedmieścia („Deptak”). Wartościowym walorem turystycznym

miasta jest architektura, którą tworzą: kamienice, pałace, obiekty i zespoły sa-

kralne, budynki użyteczności publicznej, obiekty wojskowe i obronne19

. Ich

zgrupowanie w kwartałach miejskich położonych na relatywnie niewielkim

obszarze stanowi wyróżnik przestrzenny architektury miasta. W niektórych

budowlach mieszczą się instytucje kultury.

s. 109–121; E. Skowronek, T. Brzezińska-Wójcik, R. Krukowska, Oceny przestrzeni społecznej Lublina, w: Przestrzeń antropogeniczna miasta Lublina…, s. 81–93.

17 A. Świeca, T. Brzezińska-Wójcik, Przestrzeń turystyczna miasta…

18 A. Świeca, Miasto Lublin jako przestrzeń turystyczna, w: Przestrzeń Lublina w oce-

nach…, s. 69–92.

19 A. Świeca, T. Brzezińska-Wójcik, Przestrzeń turystyczna miasta …


W Lublinie napotyka się różnorodne świadectwa materialne istnienia wie-

lu kultur: świątynie (m.in. kaplica zamkowa, katedra prawosławna) i cmentarze

różnych wyznań (stary cmentarz żydowski przy ul. Siennej i kościół ewangelic-

ko-augsburski)20

. Mieszkali tu katolicy, ewangelicy i prawosławni, a także Ży-

dzi. Lublin jest postrzegany jako symbol idei dialogu kultury między Zachodem

i Wschodem Europy. Dla dzisiejszej tożsamości miasta kluczowym wątkiem

była tolerancja religijna i wielowyznaniowość.

W życiu społeczności lubelskiej ważną rolę odgrywa działalność instytucji

kulturalno-rozrywkowo-rekreacyjnych. W mieście funkcjonuje wiele muzeów,

galerii, teatrów, kin, ośrodków kulturalnych i filharmonia. Organizowane są

liczne imprezy kulturalne, a także sportowe, turystyczne i rekreacyjne21

. Po-

wszechnym sposobem spędzania czasu wolnego, zwłaszcza przez ludzi mło-

dych jest pobyt w pubach, restauracjach, kawiarniach i dyskotekach, których

największa liczba skupiona jest w centrum miasta (na Starym Mieście i przy

Krakowskim Przedmieściu) oraz w miasteczku akademickim22

. Jedną z głów-

nych i reprezentacyjnych ulic Lublina jest Krakowskie Przedmieście, które

w ostatnich latach zostało zamknięte dla ruchu kołowego i przekształcone

w deptak.

Ważnym elementem kształtowania przestrzeni współczesnego miasta jest

przestrzeń rekreacyjna/wypoczynkowa, reprezentowana głównie przez parki

spacerowo-wypoczynkowe oraz zieleńce23

. Głównym obiektem rekreacyjnym

Lublina jest położony w południowej części miasta Zalew Zemborzycki z licz-

nymi atrakcjami rekreacyjnymi. W części nawodnej są to wyciąg nart wodnych

Reland (najdłuższy w Polsce – 760 m) oraz tory – kajakowy i żeglarski. Nato-

miast w części przywodnej – obiekty i urządzenia Ośrodka „Słoneczny Wrot-

ków” z ofertą kajaków, rowerów wodnych i górskich, sprzętu do windsurfingu;

Park Linowy dla różnych grup wiekowych i zaawansowania, a także wodne

zjeżdżalnie dla dzieci oraz boiska do piłki nożnej i siatkowej.

20 T. Radzik, Dzieje miasta, t. 1–2, Towarzystwo Miłośników Lublina, Lublin 1975; T. Ra-

dzik, Żyli z nami, w: Lublin w dziejach i kulturze Polski, red. T. Radzik, A.A. Witusik, Polskie

Towarzystwo Historyczne Oddział w Lublinie, Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 1997; G.L. Seidler, Lublin w kulturze polskiej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1978.

21 A. Świeca, Miasto Lublin jako przestrzeń…

22 A. Świeca, T. Brzezińska-Wójcik, Przestrzeń turystyczna miasta …

23 A. Świeca, T. Brzezińska-Wójcik, W. Kociuba, Charakterystyka przestrzeni przyrodni-

czej…


Istotnym elementem motywacyjnym przyjazdów do Lublina są urzędy

i instytucje, uczelnie, centra kongresowe i handlowe, wyspecjalizowane usługi

różnych typów, lokale gastronomiczne i rozrywkowe (funkcje wielkomiejskie).

Lublin pretenduje do miana metropolii. Ma krajową rangę specjalistycznego

lecznictwa klinicznego oraz ośrodka informacyjno-kulturotwórczego. Miasto

jest ponadregionalnym ośrodkiem dyspozycyjno-usługowym, ma także krajową

rangę ośrodka nauki. Znajdują się tu uczelnie publiczne (cztery uniwersytety

i Politechnika Lubelska) oraz niepubliczne (osiem uczelni wyższych). Działają

tu towarzystwa naukowe, instytuty badawcze o randze krajowej i międzynaro-

dowej oraz stowarzyszenia.

Ważnymi imprezami stymulującymi napływ ludzi do Lublina są również

targi i wystawy. W mieście w ciągu roku odbywa się kilkanaście edycji imprez

targowo-wystawienniczych, w tym kilka o zasięgu międzynarodowym. Wy-

stawcy i zwiedzający targi korzystają z bazy noclegowej, gastronomii, rozry-

wek. Wszystkie wymienione miejsca i imprezy służą jako cel zwiedzania mia-

sta. Ta kategoria odwiedzających powinna być również doceniana jako odbiorca

produktu turystycznego miasta24

.

W Lublinie działają przeważnie małe i średnie przedsiębiorstwa, głównie

w branży usługowo-handlowej. W gospodarce największe znaczenie ma prze-

mysł spożywczy (zwłaszcza spirytusowy, piwowarski i cukierniczy), mleczar-

ski, mięsny, zielarski, owocowo-warzywny25

. Spośród 133 podmiotów gospo-

darczych prowadzących działalność związaną z turystyką, 89 podmiotów

(66,9%) prowadzi działalność w zakresie organizacji turystyki (agenci, pośred-

nicy i organizatorzy turystyki) oraz 44 (33,1%) pozostałej działalności tury-

stycznej26

.

Niezwykle istotnym elementem rozwoju funkcji turystycznej Lublina jest

dostępność komunikacyjna. Miasto leży na przecięciu transeuropejskich koryta-

rzy transportowych – trasy S-12 (Szlak Kijowski z Łodzi przez Radom, Lublin,

Chełm do Kijowa), S-17 (Via Intermare z Gdańska przez Warszawę, Lublin,

Lwów do Odessy) oraz trasy S-19 przebiegającej południkowo od Finlandii po

Grecję, łączącej największe ośrodki gospodarcze Polski wschodniej (Białystok,

24 A. Świeca, Miasto Lublin…

25 Ibidem.

26 Turystyka w województwie lubelskim w 2010 r., US, Lublin 2011.


Lublin, Rzeszów)27

. Na wewnętrzny transport miejski składa się sieć linii auto-

busowych i trolejbusowych. W najbliższych tygodniach dla cywilnego ruchu

lotniczego i cargo zostanie otwarte lotnisko w Świdniku. Bardzo ważne, jeśli

chodzi o warunki rozwoju rekreacji ruchowej, są ścieżki rowerowe i szlaki tury-

styki pieszej. Władze miejskie planują także ukończenie w 2012 roku trasy ro-

werowej dokoła Zalewu Zemborzyckiego. W Lublinie biorą początek trzy re-

gionalne szlaki rowerowe oraz cztery szlaki piesze. W ofercie turystycznej

znajdują się także dwie ścieżki edukacyjne i pięć szlaków wycieczkowych.

Uzyskany ilościową metodą waloryzacji, zaproponowaną przez J. War-

szyńską28

, wskaźnik atrakcyjności turystycznej 0,47 dla miasta Lublina odpo-

wiada stopniowi o dużej atrakcyjności turystycznej. Istotny wpływ na uzyskany

wynik miały krajoznawcze walory kulturowe29

.

Z informacji uzyskanych w Biurze Usług Przewodnickich w Lublinie oraz

badań ankietowych przeprowadzonych w latach 2004–2005 wśród mieszkań-

ców Lublina, studentów i turystów wynika, że najbardziej cenne pod względem

turystycznym są obiekty zlokalizowane na Starym Mieście. Za najbardziej war-

tościowy obiekt w przestrzeni turystycznej miasta ankietowani uznali Zamek

Lubelski, z pozostałych respondenci najczęściej wskazywali: Muzeum Wsi

Lubelskiej, Państwowe Muzeum na Majdanku i Ogród Botaniczny UMCS30

.

Wyrazem atrakcyjności obiektów w przestrzeni turystycznej Lublina może

być liczba odwiedzających. Na podstawie sprzedanych biletów w 15 lubelskich

obiektach można stwierdzić, że średnia roczna liczba odwiedzających wymie-

nione obiekty w latach 1991–2001 osiągnęła wielkość około 340 tys. osób.

Największym zainteresowaniem turystów cieszyło się Państwowe Muzeum na

Majdanku (26% ogólnej liczby odwiedzających uwzględnione obiekty). W la-

tach 1991–2001 odwiedzało je przeciętnie w ciągu roku około 88 tys. osób,

w tym około 27% stanowili turyści zagraniczni, głównie obywatele Izraela,

Stanów Zjednoczonych i Niemiec31

. W ostatnich latach daje się zauważyć

27 A. Świeca, Miasto Lublin…

28 J. Warszyńska, Waloryzacja miejscowości…

29 T. Brzezińska-Wójcik, A. Świeca, A. Tucki, Możliwości rozwoju turystyki w wojewódz-

twach wschodniej Polski, „Polish Journal of Sport and Tourism” 2009, nr 16, 2, s. 65–84.

30 T. Brzezińska-Wójcik, A. Świeca, M. Romańska, Waloryzacja miejscowości…; A. Świe-

ca, E. Skowronek, T. Brzezińska-Wójcik, R. Krukowska, Ocena przestrzeni turystycznej…, s. 235–246.



wzrost zainteresowania tym obiektem. W roku 2010 liczba zwiedzających eks-

pozycje muzealne i teren byłego obozu koncentracyjnego osiągnęła wielkość

104 184 osoby, w tym 48,7% (50 755 osób) z zagranicy (obywatele 75 państw,

głównie z Izraela, Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec i Wielkiej Bryta-

nii). Liczba Polaków odwiedzających Państwowe Muzeum na Majdanku w roku

2010 osiągnęła wielkość 53 429, czyli 51,3% ogółu zwiedzających, głównie

z województw: lubelskiego, mazowieckiego, podkarpackiego i świętokrzy-

skiego32

.

W Lublinie popularnymi obiektami wśród turystów są również Muzeum

Lubelskie na Zamku (przeciętnie w ciągu roku około 66 tys. zwiedzających),

Ogród Botaniczny Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej (56 tys.) i Muzeum

Wsi Lubelskiej (38 tys. zwiedzających). Licznie odwiedzane przez turystów są

niektóre obiekty związane z historyczną przestrzenią Starego Miasta. Należą do

nich: Kaplica św. Trójcy na Zamku, Archikatedra Lubelska i Muzeum Archi-

diecezjalne Sztuki Religijnej. Pozostałe obiekty uwzględnione w analizie ruchu

turystycznego (Muzeum Historii Miasta Lublina i Muzeum Literackie im. Józe-

fa Czechowicza) cieszyły się mniejszym zainteresowaniem33

.

Lublin jest regionalnym węzłem turystycznym z zapleczem hotelowym

i gastronomicznym oraz bazą towarzyszącą. O możliwościach recepcyjnych

miasta decyduje wielkość bazy noclegowej.

Dane statystyczne z ostatnich lat wskazują na niewielkie zmiany w możli-

wości recepcyjnej miasta. Inwentaryzacja terenowa przeprowadzona w 2005

roku wykazała, że w Lublinie funkcjonowały 32 turystyczne obiekty zbiorowe-

go zakwaterowania, dysponujące 2760 miejscami noclegowymi34

. W roku 2010

odnotowano 30 obiektów dysponujących 2452 miejscami noclegowymi.

W świetle uzyskanej wartości wskaźnika Tf(t) – 24,5 miejsca noclegowego na

100 mieszkańców, Lublin lokuje się w kategorii miast ośrodków kulturalnych,

miejscowości etapowych, miast kongresowych, głównych miast regionalnych.

Bazę noclegową Lublina tworzą głównie obiekty hotelowe (43,3% liczby

obiektów noclegowych Lublina). Ich inwentarz reprezentuje 13 hoteli (w tym

dwa hotele czterogwiazdkowe, siedem – trzygwiazdkowych, dwa – dwu-

32 Państwowe Muzeum na Majdanku. Sprawozdanie z działalności w roku 2010, Wydaw-

nictwo Państwowe Muzeum na Majdanku, Lublin 2011; www.majdanek.eu, 22.12.2011.


34 Ibidem.


gwiazdkowe oraz dwa w trakcie kategoryzacji), dwa motele (6,7%) i pięć in-

nych obiektów hotelowych (16,7%). Hotele lubelskie zapewniają 1361 miejsc

noclegowych, co stanowi 31,1% ogólnej liczby miejsc noclegowych w hotelach

województwa. Inwentarz bazy noclegowej uzupełniają pozostałe obiekty zbio-

rowego zakwaterowania – dwa ośrodki wczasowe, pojedyncze obiekty – szkol-

ne schronisko młodzieżowe, ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, zespół

domków turystycznych, kemping oraz cztery pozostałe obiekty niesklasyfiko-

wane. Statystycznie w Lublinie przypada 16,7 miejsc noclegowych na 1 km2

oraz 7,0 obiektów na 1000 mieszkańców35

.

Przestrzenne rozmieszczenie bazy noclegowej w Lublinie jest nierówno-

mierne. Obiekty noclegowe koncentrują się przede wszystkim w dzielnicach

Stare Miasto i Śródmieście oraz w pobliżu dworca PKS, znajdującego się

w bezpośrednim sąsiedztwie tych dzielnic. Prawie 58% obiektów noclegowych

zlokalizowanych jest w promieniu do 2 km od centrum miasta, licząc od Bramy

Krakowskiej. Baza noclegowa usytuowana jest również w pobliżu dworców

kolejowych oraz szkół wyższych (UMCS, KUL, Uniwersytet Przyrodniczy).

W znacznej odległości od centrum miasta (5,2–9,6 km) znajduje się skupisko

pięć obiektów noclegowych w pobliżu Zalewu Zemborzyckiego36

.

W lubelskich turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania

w 2010 roku nocowało 187 961 osób, co stanowi 28,2% korzystających z noc-

legów w województwie lubelskim. Średni czas pobytu turysty w mieście wyno-

sił 1,5 dnia. Lublin dominował także pod względem liczby korzystających

z noclegów w hotelach, z których skorzystało 145,5 tys. turystów, w tym 43,7

tys. z zagranicy. Udział korzystających z noclegów w hotelach w Lublinie,

w ogólnej liczbie nocujących w hotelach w województwie, wyniósł 47,5%,

w tym 60,5% stanowili turyści zagraniczni37

. Od 2002 roku notowany jest trend

wzrostowy w liczbie udzielonych noclegów w obiektach noclegowych Lublina

– od 280,6 tys. udzielonych noclegów w 2006 roku38

do 283,5 tys. w roku 2010.

Podobnie było w przypadku osób korzystających z noclegów w hotelach, gdzie

udzielono 202,4 tys. noclegów, w tym 61,8 tys. gościom z zagranicy. Stanowiły

35 Turystyka w województwie lubelskim…


37 Turystyka w województwie lubelskim…

38 Ibidem.


one 47,6% udzielonych noclegów w hotelach w województwie, w tym turystom

zagranicznym – 64,4%39

.

W analizowanych obiektach noclegowych zróżnicowany jest rozkład

współczynnika frekwencji, nawet w tych samych grupach obiektów (np. w hote-

lach). W przeważającej części obiektów noclegowych najwyższe wskaźniki

(11,6–77,6%) przypadają na miesiące jesienne (wrzesień, październik, listopad),

natomiast najniższe (6,8–46,2%) na miesiące letnie (lipiec, sierpień)40

.

Obraz gości zatrzymujących się w obiektach noclegowych Lublina oddają

wyniki badań ankietowych przeprowadzone w okresie od 4 marca 2005 roku do

25 kwietnia 2006 roku. Z analizy 298 kwestionariuszy ankiet wynika, że domi-

nującą grupę stanowili obywatele Polski (254 osoby). Najwięcej gości pocho-

dziło z województw: lubelskiego (64) i mazowieckiego (43). Najmniej osób

przyjechało z województw zachodniopomorskiego (2) i podlaskiego (1). Od

cudzoziemców uzyskano 44 ankiety, byli to Niemcy, Brytyjczycy i Ukraińcy.

Czas pobytu gości noclegowych w badanych obiektach w dużej mierze związa-

ny był z celem przyjazdu. Ankietowani najczęściej przyjeżdżali do Lublina na

krótki okres (do trzech dni) – na jeden dzień wskazało 23% respondentów, na

dwa dni – 36% i na trzy dni – 21%. Cel pobytu korzystających z noclegów był

różnorodny. Najczęściej były to osoby przyjeżdżające do Lublina w celach edu-

kacyjnych (35,8%). W grupie tej znaleźli się: studenci, nauczyciele, informaty-

cy oraz przedstawiciele handlowi. Cel ten był również pierwszorzędny dla cu-

dzoziemców (46%). Stosunkowo dużym udziałem (30,4%) charakteryzowały

się osoby przebywające w celu służbowym. Były to osoby zawodowo związane

z ekonomią (72%), tj.: dyrektorzy, menedżerowie, ekonomiści; z handlem

(66%) – przedstawiciele handlowi, handlowcy oraz z usługami (63%), – agenci

ubezpieczeniowi, doradcy klienta41

.

3. Typologia funkcjonalna przestrzeni turystycznej Lublina

W świetle zebranych i przeanalizowanych danych okazuje się, że miejska

przestrzeń geograficzna oraz turystyczna koegzystują w granicach Lublina.

39 Ibidem.


41 Ibidem.


W Lublinie dają się wyróżnić cztery typy przestrzeni turystycznej: penetracji,

asymilacji, kolonizacji i eksploracji42

.

Przestrzeń penetracji turystycznej tworzy przede wszystkim obszar orygi-

nalnego układu urbanistycznego (rys. 1). Duże znaczenie mają tu obiekty archi-

tektoniczne, m in.: kamienice, pałace, obiekty i zespoły sakralne, budynki uży-

teczności publicznej, obiekty wojskowe i obronne, świadczące o wielonarodo-

wościowym i wielowyznaniowym charakterze mieszkańców. Przestrzeń pene-

tracji turystycznej wychodzi także poza zabytkowy układ urbanistyczny (m.in.

Muzeum Wsi Lubelskiej, Państwowe Muzeum na Majdanku). Oferta w zakresie

penetracji turystycznej rozszerzyła się także o tereny zorganizowanej zieleni

miejskiej, czyli ogród botaniczny UMCS i Saski oraz parki i najstarszą nekro-

polię przy ulicy Lipowej (kwatery trzech wyznań: katolickiego, prawosławnego

i ewangelicko-augsburskiego).

Przestrzeń asymilacji turystycznej obejmuje głównie „Deptak” (część ulicy

Krakowskie Przedmieście) i najbliższe jej zaplecze. Ulica ta oraz większość

przylegających do niej parceli pełną dziś funkcję wielkomiejskiego pasażu han-

dlowo-gastronomicznego, który odwiedzany jest bezwzględnie przez wszyst-

kich przyjeżdżających do miasta. Coraz częściej zdarza się również, że wyłącz-

nym celem przyjazdów do Lublina jest spędzenie czasu w powstałych w oto-

czeniu ulicy Krakowskie Przedmieście licznych specjalistycznych obiektach

gastronomiczno-rozrywkowych, powiększanych w okresie letnim o ogródki. To

właśnie tu następuje asymilacja przybyszów i stałych mieszkańców Lublina.

Podobną funkcję asymilacyjną, choć w znacznie mniejszej skali, pełnią również

w przestrzeni miejskiej Lublina coraz liczniejsze wielkie centra handlowe (np.

„Centrum Plaza” w bliskim sąsiedztwie ulicy Krakowskie Przedmieście). Obok

najważniejszej funkcji handlowej coraz częściej pełnią one rolę miejsc spędza-

nia czasu wolnego i kontaktu przybywających tu mieszkańców miasta oraz wie-

lu przybyszów z zewnątrz (pewna odmiana turystyki biznesowej).

42 S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna…, s. 51–73.


Rys. 1. Typologia funkcjonalna przestrzeni turystycznej w granicach Lublina

(A – w granicach Starego Miasta).


Miejska przestrzeń kolonizacji turystycznej rozwija się w południowej

części miasta na terenie kompleksu leśnego Dąbrowa nad Zalewem Zembo-

rzyckim w granicach Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.


Obok ośrodków noclegowych („Marina”, „Willi Vanett”, Zajazd „Pod Kaszta-

nami”, Zajazd „Pod Gwiazdami” i Pokoje Gościnne „Viking Club”) funkcjonu-

ją altanki i domki letniskowe, które stają się terenem wypoczynku zarówno

mieszkańców Lublina, jak i odwiedzających ich znajomych i rodzin spoza Lu-

blina. Przestrzeń ta jest w granicach miasta reprezentowana przez rozwijającą

się sieć hoteli, która staje się główną formą kolonizacji turystycznej przestrzeni

Lublina.

Przestrzeń eksploracji turystycznej jest w Lublinie typem przestrzeni tury-

stycznej, której tworzenie łączy się z chęcią bliższego poznania miasta poza

standardowymi szlakami przewodnikowymi. Coraz częstsze przyjazdy do Lu-

blina uczestników licznych zjazdów i kongresów naukowych implikują odkry-

wanie nowych fragmentów miasta, wyszukiwanie interesujących obiektów,

krajobrazów i ludzi. Część z tych szlaków eksploracji z czasem wchodzi do

stałych punktów programu zwiedzania miasta (np. Szlak Znanych Lublinian),

inne pozostają wyłącznie przestrzenią indywidualnej eksploracji.

Podsumowanie

Przedstawiona identyfikacja i ocena przestrzeni turystycznej w Lublinie

pozwala uznać to miasto za przykład interesującej atrakcji dla turystów. Lublin

ma potencjał dla produktu turystycznego spełniającego oczekiwania uczestni-

ków różnych form turystyki, a szczególnie turystyki kulturowej.

W świetle zebranych i przeanalizowanych danych okazuje się, że w grani-

cach miejskiej przestrzeni Lublina można identyfikować wydzielone przez

S. Liszewskiego cztery typy przestrzeni turystycznej: penetracji, asymilacji,

kolonizacji i eksploracji.

Przestrzeń penetracji turystycznej tworzą obiekty najczęściej odwiedzane

przez turystów (Muzeum Lubelskie na Zamku, Kaplica św. Trójcy na Zamku,

Archikatedra Lubelska, muzea: Archidiecezjalne Sztuki Religijnej, Historii

Miasta Lublina, Literackie im. Józefa Czechowicza), skoncentrowane na obsza-

rze oryginalnego układu urbanistycznego (Stare Miasto i „Deptak”). Przestrzeń

ta sięga również poza zwartą zabudowę miejską, o czym świadczą liczby tury-

stów odwiedzających m.in. Państwowe Muzeum na Majdanku czy Muzeum

Wsi Lubelskiej. Przestrzeń asymilacji turystycznej obejmuje głównie „Deptak”

(część ulicy Krakowskie Przedmieście) i najbliższe jej zaplecze, m.in. „Centrum

Handlowe Plaza”. Miejska przestrzeń kolonizacji turystycznej rozwija się


w południowej części Lublina – na terenie kompleksu leśnego Dąbrowa nad

Zalewem Zemborzyckim. Najmłodszym typem przestrzeni turystycznej w Lu-

blinie jest przestrzeń eksploracji turystycznej. Jej kreowanie łączy się z coraz

częstszymi przyjazdami do Lublina uczestników zjazdów, kongresów i konfe-

rencji naukowych, którzy odkrywają nowe fragmenty miasta, a część z nich

z czasem wchodzi do stałych punktów programu zwiedzania miasta.

FUNCTIONAL TYPOLOGY OF THE TOURIST SPACE OF THE CITY OF

LUBLIN

Summary

The tourist space of Lublin covers a wide range of resources of various forms of

tourism. The description of the resources refers to urban and architectural monuments,

cultural heritage of nations living in the city before 1939, activity of cultural-

entertainment-recreational institutions, metropolitan functions, and communicative

availability. The city’s tourist attractiveness was evaluated by means of the bonitation

method. Based on data available, the accommodation base and tourist traffic in selected

objects were estimated. Based on the description of tourist resources, a typology of the

tourist space of the city of Lublin was attempted. Four types of tourist space were dis-

tinguished: penetration, assimilation, colonisation, and exploration.

Translated by Małgorzata Kornijów



DIANA DRYGLAS

Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa

EKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU MIAST I GMIN

UZDROWISKOWYCH WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

Wprowadzenie

Celem artykułu jest analiza struktury finansów budżetów miast i gmin

uzdrowiskowych województwa małopolskiego. O pełnym potencjale rozwojo-

wym gmin uzdrowiskowych i zamieszkujących je społeczności lokalnych decy-

dują między innymi zasoby finansowe gmin oraz wiedza, umiejętności i kompe-

tencje samorządów terytorialnych szczebla gminnego w zarządzaniu nimi1.

Niestety, regulacje prawne wpływające na sytuację ekonomiczną miast i gmin

uzdrowiskowych w znacznym stopniu ograniczają ich rozwój społeczno-

gospodarczy.

W będącej wynikiem wieloletnich prac Ustawie z dnia 28 lipca 2005 r.

o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowisko-

wej oraz o gminach uzdrowiskowych2 uregulowano wiele kwestii związanych

z rozwojem gmin uzdrowiskowych, ale też wiele pominięto. W takim dość nie-

1 J.J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001,

s. 25–26.

2 DzU 2005, nr 167, poz. 1399 z późn. zm.

190 Diana Dryglas

przyjaznym otoczeniu prawnym gminy uzdrowiskowe próbują być konkuren-

cyjne na rynku turystycznym3.

1. Struktura dochodów i wydatków budżetowych miast i gmin

uzdrowiskowych województwa małopolskiego w latach

2005–2010

Źródła dochodów budżetu gminy są określane ustawowo. Listę tych do-

chodów zawiera obecnie Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jedno-

stek samorządu terytorialnego4. Rozwiązania szczegółowe dotyczące poszcze-

gólnych dochodów mają rozstrzygnięcia w przepisach regulujących kwestie

tych dochodów. Gmina może dowolnie kształtować swoje dochody, jednak

tylko w granicach określonych przepisami. Sposób opracowania projektu bu-

dżetu określony jest w art.124 ust.1 pkt 1 i 2 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r.

o finansach publicznych5. Wynika z niego, że rada gminy może uchwalić do-

chody budżetu tylko według działów oraz ważniejszych źródeł ich pochodzenia,

natomiast wydatki według działów i rozdziałów – z wyodrębnieniem niektórych

grup wydatków.

Kwestie związane z zadłużeniem gminy oraz jego spłatą reguluje art. 113

i 114 ustawy o finansach publicznych6.

Analizę uwarunkowań ekonomicznych rozwoju miast i gmin uzdrowisko-

wych województwa małopolskiego przeprowadzono na podstawie sprawozdaw-

czości statystycznej prowadzonej przez Główny Urząd Statystyczny dla lat

2005–2010. Zakres wykonywanych analiz obejmuje osiem miast i gmin

z uzdrowiskami statutowymi, to jest: Kraków, Krynicę-Zdrój, Muszynę (Żegie-

stów-Zdrój), Piwniczną-Zdrój, Rabkę-Zdrój, Sękową, Szczawnicę i Uście Gor-

lickie. W analizie pominięto Kraków, w bliskości którego znajduje się uzdrowi-

sko statutowe (Kraków-Swoszowice), ze względu na specyfikę tego miasta;

dotyczące go dane liczbowe mogłyby zaburzyć trafność oceny tego zjawiska

w stosunku do pozostałych gmin uzdrowiskowych województwa małopolskie-

go.

3 D. Dryglas, Uwarunkowania prawne a funkcjonowanie oraz rozwój społeczno-

gospodarczy uzdrowisk w Polsce, w: Prawne i gospodarcze aspekty działalności w turystyce, red. A. Przybyła, W. Wytrążek, Wydawnictwo KUL i UP w Lublinie, Lublin 2010, s. 33.



6 Ibidem.

Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju miast i gmin uzdrowiskowych… 191

Począwszy od 2005 roku łączne dochody analizowanych gmin uzdrowi-

skowych województwa małopolskiego wzrastały w każdym kolejnym roku (tab.

1). Dynamika zmian tych dochodów aż do roku 2010 wyniosła 211,45%.

W kategoriach bezwzględnych dochody z poziomu 144,3 mln zł wzrosły do

305,0 mln zł. Od 2005 roku gminą o najwyższym poziomie dochodów nieprze-

rwanie pozostaje Krynica-Zdrój. Z wyjątkiem 2009 roku dochody tej gminy

wzrastały regularnie, stąd w całym analizowanym okresie uzyskała ona dyna-

mikę wzrostu w wysokości 259,49%. Udział dochodów Krynicy-Zdroju w cało-

ści dochodów gmin stanowi aż 30,74% i dystansuje drugą w kolejności gminę

Muszyna aż o 11,76 pkt procentowych. Jej budżet po stronie dochodów zamyka

się bowiem kwotą 57,9 mln zł, co stanowi 18,98% dochodów wszystkich gmin

uzdrowiskowych będących przedmiotem artykułu. Dynamika wzrostu docho-

dów tej gminy w latach 2005–2010 wyniosła 250,67%, a jej potencjalny wzrost

ograniczył spadek w roku 2008, kiedy to rok do roku gmina utraciła aż 21,27%

dochodów. Trzecia w skali dochodów jest Rabka-Zdrój z budżetem na poziomie

42,1 mln zł. Budżet ten w relacji do roku 2005 wzrósł jednak tylko o 54,11%,

co jest najniższym wskaźnikiem zmiany wśród wszystkich analizowanych

gmin. Na czwartym miejscu w klasyfikacji, według skali dochodów budżeto-

wych, znajduje się gmina Szczawnica (36,0 mln zł). Warto jednak zauważyć, że

to właśnie ta gmina najbardziej dynamicznie powiększyła swoje dochody

w relacji do roku 2005 (wzrost o 161,07%). W szczególności zaważyły na tym

ostatnie dwa lata, kiedy to wskaźniki dynamiki dochodów do poprzedniego

roku wynosiły w 2009 roku –142,23% i w 2010 roku – 147,62%. Następna w

kolejności jest gmina Piwniczna-Zdrój z dochodami w wysokości 32,2 mln zł.

Gmina ta rok do roku generuje wyższe dochody, jednak w porównaniu z najlep-

szymi gminami uzdrowiskowymi wzrost ten jest dość skromny. Przekłada się to

na dynamikę w latach 2005–2010 w wysokości 169,23%. Dochody gminy

Uście Gorlickie w wysokości 27,5 mln zł plasują ją na przedostatnim miejscu

klasyfikacji małopolskich gmin uzdrowiskowych. Nie najwyższa jest też dyna-

mika w całym analizowanym okresie (176,47%). Najniższym budżetem spośród

analizowanych gmin odznacza się Sękowa (15,5 mln zł). Gmina charakteryzuje

się też niską dynamiką dochodów, które od roku 2005 wzrosły tylko o 67,25%,

co jest drugim najniższym wskaźnikiem wśród wszystkich analizowanych gmin

uzdrowiskowych województwa małopolskiego. W ostatnich dwóch latach na-

stąpiła stagnacja dochodów budżetu Sękowej.

192 Diana Dryglas

Tabela 1

Dynamika zmian dochodów ogółem miast i gmin uzdrowiskowych województwa mało-

polskiego w latach 2005–2010 (rok 2005 i poprzedni = 100%)

Miasta i gminy

uzdrowiskowe

Lata

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Krynica-Zdrój 36 137 509 40 924 448 46 317 849 65 808 456 64 948 236 93 771 825

rok 2005 100,00% 113,25% 128,17% 182,11% 179,73% 259,49%

rok poprzedni . 113,25% 113,18% 142,08% 98,69% 144,38%

Muszyna 23 092 362 28 822 327 38 607 181 30 396 850 43 173 957 57 886 477

rok 2005 100,00% 124,81% 167,19% 131,63% 186,96% 250,67%

rok poprzedni . 124,81% 133,95% 78,73% 142,03% 134,08%

Rabka-Zdrój 27 338 737 31 439 762 36 110 440 41 648 759 38 984 418 42 143 884

rok 2005 100,00% 115,00% 132,09% 152,34% 142,60% 154,15%

rok poprzedni . 115,00% 114,86% 115,34% 93,60% 108,10%

Szczawnica 13 796 292 15 734 384 16 589 486 17 155 155 24 399 472 36 018 222

rok 2005 100,00% 114,05% 120,25% 124,35% 176,86% 261,07%

rok poprzedni . 114,05% 105,43% 103,41% 142,23% 147,62%

Piwniczna-Zdrój 19 045 819 22 046 701 23 735 135 25 783 150 27 892 453 32 230 826

rok 2005 100,00% 115,76% 124,62% 135,37% 146,45% 169,23%

rok poprzedni . 115,76% 107,66% 108,63% 108,18% 115,55%

Uście Gorlickie 15 566 307 21 146 609 23 390 638 22 228 993 25 447 734 27 470 244

rok 2005 100,00% 135,85% 150,26% 142,80% 163,48% 176,47%

rok poprzedni . 135,85% 110,61% 95,03% 114,48% 107,95%

Sękowa 9 291 063 10 074 320 11 897 617 15 471 832 15 689 944 15 539 149

rok 2005 100,00% 108,43% 128,05% 166,52% 168,87% 167,25%

rok poprzedni . 108,43% 118,10% 130,04% 101,41% 99,04%

RAZEM 144 268 089 170 188 550 196 648 347 218 493 195 240 536 213 305 060 627

rok 2005 100,00% 117,97% 136,31% 151,45% 166,73% 211,45%

rok poprzedni . 117,97% 115,55% 111,11% 110,09% 126,83%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.


W latach 2005–2010 wydatki małopolskich gmin uzdrowiskowych, po-

dobnie jak dochody, przejawiają tendencję rosnącą (por. tab. 2). Dynamika

zmian tych wydatków we wspomnianym okresie wynosząca 241,66% przekra-

cza jednak poziom zmian dochodów. W ujęciu kwotowym, łączne budżety ana-

lizowanych gmin po stronie wydatków w 2005 roku zamykały się kwotą 141,0

mln zł, by w 2010 roku wynieść 340,6 mln zł. Liderem w poziomie wydatko-

wanych kwot jest Krynica-Zdrój, której 92,5 mln zł stanowi 27,17% całości

wydatków gmin. Dynamika wzrostu wydatków tej gminy od 2005 do 2010 roku

wynosi 258,16%, a składa się na to wzrost w każdym z kolejnych lat, począw-

szy od 2005 roku. Gmina Muszyna ma drugi, co do skali wydatków, budżet

spośród porównywanych gmin (67,1 mln zł). Podobnie jak w przypadku docho-

dów, zmniejszenie wydatków z budżetu w 2008 roku (spadek rok do roku

o 27,25%) ograniczyło dynamikę wzrostu w okresie ostatnich pięciu lat, ale

i tak wskaźnik dynamiki 2005/2010 w wysokości 292,31% to drugi najlepszy

wynik wśród analizowanych gmin.

Trzecim budżetem pod względem wydatków dysponuje Szczawnica (47,9

mln zł), która w roku 2010 wyprzedziła gminy Rabkę-Zdrój oraz Piwniczną-

Zdrój, dotychczas wykazujące wyższe wydatki z budżetu. Tak znaczący awans

wynika z dynamicznie rosnących kwot wydatkowych w ostatnich dwóch latach,

kiedy to wydatki z budżetu wzrastały rokrocznie odpowiednio o 46,26%

w 2009 roku i aż o 77,09% w roku 2010. Z tej przyczyny Szczawnica jest lide-

rem na tle analizowanych gmin pod względem dynamiki wzrostu wydatków

z budżetu w latach 2005–2010, która wynosi 360,63%. Warto dodać, że jeszcze

w 2005 roku Szczawnica była druga pod względem wielkości wydatków

w analizowanej grupie gmin (13,3 mln zł), wyprzedzając tylko gminę Sękowa.

Na czwartym miejscu pod względem skali wydatków z budżetu znajduje się

gmina Rabka-Zdrój, wydatkująca kwotę w wysokości 46,6 mln zł. Jeszcze

w 2005 roku gmina ta dysponowała drugim najwyższym budżetem po stronie

wydatków wśród małopolskich gmin uzdrowiskowych, ale w kolejnych latach

dynamika wzrostu była umiarkowana, przerwana nawet spadkiem budżetu po

stronie wydatków w 2009 roku (rok do roku o 2,26%). W efekcie Rabka-Zdrój

uzyskała najmniejszą dynamikę wzrostu wydatków z budżetu w latach 2005–

2010 na tle innych gmin w wysokości 172,80%. W pięcioleciu 2005–2010 ob-

serwuje się coraz wyższe wydatki budżetowe w gminie Piwniczna-Zdrój, która

w roku 2010 legitymowała się wydatkami z budżetu w wysokości 39,7 mln zł.

Za wyjątkiem roku 2010, kiedy to wzrost wydatków rok do roku był znaczący

194 Diana Dryglas

(o 46,56%), zmiany tych wydatków były umiarkowane, stąd wskaźnik dynami-

ki wzrostu wydatków w latach 2005–2010 na poziomie 222,56% jest dopiero

czwartym wynikiem wśród analizowanych gmin uzdrowiskowych. Uście Gor-

lickie to gmina z drugim najmniejszym budżetem po stronie wydatków w anali-

zowanej grupie gmin. Wynosi on 30,4 mln zł i od 2005 roku wzrósł o 99,47%.

Zdecydowanie najmniej pieniędzy wydatkuje gmina Sękowa (16,4 mln zł).

Szczególnie ostatnie dwa lata były okresem stagnacji dla tej gminy, zarówno

pod względem wydatków, jak i wpływów budżetowych.

Zestawienie wpływów i wydatków budżetowych daje odpowiedź na pyta-

nie, jakie saldo w poszczególnych latach wykazały małopolskie gminy uzdrowi-

skowe. W 2005 roku wszystkie bez wyjątku gminy legitymowały się nadwyżką

budżetową. Suma nadwyżek budżetowych wszystkich gmin wynosiła wówczas

3,3 mln zł, co stanowiło 2,30% dochodów budżetowych. W kolejnych latach

miejsce nadwyżki w sumie sald budżetów gmin zajęły deficyty. W 2010 roku

łączny deficyt wszystkich gmin wynosi 35,6 mln zł, to jest aż 11,66% docho-

dów budżetowych. To najwyższy wskaźnik deficytu notowany w całym okresie

objętym analizą. Tylko jedna gmina – Krynica-Zdrój – wykazała nadwyżkę

budżetową, zresztą po raz pierwszy od 2005 roku. Pozostałe gminy wykazały

deficyty swoich budżetów. Proporcjonalnie do dochodów najwyższy poziom

deficytu zanotowała gmina Szczawnica (32,88%). Także kwotowo (11,8 mln zł)

to najwyższa wartość spośród wszystkich analizowanych gmin. Drugi w kolej-

ności procentowej deficyt notuje Piwniczna-Zdrój (–23,23% jej dochodów). Co

ciekawe, począwszy od 2005 roku to dopiero pierwszy przypadek, kiedy ta

gmina wykazała w ogóle deficyt, gdyż pięciokrotnie notowała nadwyżkę. Kwo-

towo deficyt tej gminy jest trzeci co do bezwzględnej wartości (–7,5 mln zł).

Drugą kwotowo wartością jest deficyt Muszyny (–9,1 mln zł), stanowiący

15,84% jej dochodów. Gminy Uście Gorlickie i Rabka-Zdrój wykazały podob-

ną skalę deficytu w stosunku do dochodów, a wyniosła ona odpowiednio

–10,69% i –10,63%. Najniższy deficyt, nie licząc wspomnianej nadwyżki Kry-

nicy-Zdroju, tak kwotowo, jak i procentowo wykazuje Sękowa (–0,9 mln zł

i –5,69% dochodów).


Tabela 2

Dynamika zmian wydatków ogółem miast i gmin uzdrowiskowych województwa mało-

polskiego w latach 2005–2010 (rok 2005 i poprzedni = 100%)

Miasta i gminy

uzdrowiskowe

Lata

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Krynica-Zdrój 35 845 965 41 267 849 48 435 718 66 980 545 73 864 931 92 540 053

rok 2005 100,00% 115,13% 135,12% 186,86% 206,06% 258,16%

rok poprzedni 115,13% 117,37% 138,29% 110,28% 125,28%

Muszyna 22 938 939 32 496 191 39 283 029 28 577 522 49 032 284 67 053 819

rok 2005 100,00% 141,66% 171,25% 124,58% 213,75% 292,31%

rok poprzedni 141,66% 120,89% 72,75% 171,58% 136,75%

Szczawnica 13 271 800 14 983 324 16 647 680 18 478 380 27 026 849 47 861 675

rok 2005 100,00% 112,90% 125,44% 139,23% 203,64% 360,63%

rok poprzedni 112,90% 111,11% 111,00% 146,26% 177,09%

Rabka-Zdrój 26 981 845 32 180 918 40 358 082 43 560 722 42 575 602 46 623 688

rok 2005 100,00% 119,27% 149,57% 161,44% 157,79% 172,80%

rok poprzedni 119,27% 125,41% 107,94% 97,74% 109,51%

Piwniczna-Zdrój 17 845 911 21 012 403 23 065 393 25 563 958 27 099 470 39 718 015

rok 2005 100,00% 117,74% 129,25% 143,25% 151,85% 222,56%

rok poprzedni 117,74% 109,77% 110,83% 106,01% 146,56%

Uście Gorlickie 15 243 169 24 979 326 20 829 523 24 403 657 26 103 007 30 405 781

rok 2005 100,00% 163,87% 136,65% 160,10% 171,24% 199,47%

rok poprzedni 163,87% 83,39% 117,16% 106,96% 116,48%

Sękowa 8 823 571 9 801 000 12 923 528 16 392 841 15 286 701 16 423 809

rok 2005 100,00% 111,08% 146,47% 185,78% 173,25% 186,14%

rok poprzedni 111,08% 131,86% 126,84% 93,25% 107,44%

RAZEM 140 951 200 176 721 009 201 542 952 223 957 625 260 988 843 340 626 840

rok 2005 100,00% 125,38% 142,99% 158,89% 185,16% 241,66%

rok poprzedni 125,38% 114,05% 111,12% 116,53% 130,51%


196 Diana Dryglas

2. Struktura dochodów i wydatków budżetowych miast i gmin

uzdrowiskowych województwa małopolskiego według rodzajów

w 2010 roku

Poziom inwestowania w małopolskich gminach uzdrowiskowych jest dość

zróżnicowany. Wysoki udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem

świadczy o wysokim poziomie inwestowania. Liderem w tym względzie jest

gmina Szczawnica, w której aż 68% wydatków ogółem stanowią wydatki inwe-

stycyjne (por. tab. 3). Można więc zrozumieć olbrzymią skalę deficytu w tej

gminie. Średni poziom inwestowania w małopolskich gminach uzdrowisko-

wych wynosi 39%, a powyżej tego poziomu, oprócz wspomnianej Szczawnicy,

plasuje się jeszcze tylko Muszyna (45%). Na przeciwległym biegunie pozostają

Piwniczna- Zdrój i Rabka-Zdrój – po 26%, a przede wszystkim Sękowa, która

tylko 18% swoich wydatków przeznacza na inwestycje.

Wydatki ogółem z budżetów gmin w 2010 roku przeliczone na 1 miesz-

kańca wynoszą średnio 4588 zł. Powyżej tego poziomu wydatkują gminy Kry-

nica-Zdrój – 5688 zł, Muszyna – 5042 zł i Szczawnica – 4894 zł. Niewiele po-

niżej średniej wydaje Uście Gorlickie (4321 zł). Pozostałe gminy są zdecydo-

wanie mniej szczodre dla swoich mieszkańców, a najsłabiej pod tym względem

prezentuje się Rabka-Zdrój, wydająca zaledwie 2442 zł na 1 mieszkańca

w 2010 roku.

W poszczególnych gminach uzdrowiskowych województwa małopolskie-

go struktura rodzajowa dochodów budżetowych jest niejednorodna.

Dochody własne miast i gmin uzdrowiskowych województwa małopol-

skiego wynoszą łącznie 123,8 mln zł, stanowiąc 40,59% całości dochodów bu-

dżetowych (tab. 3 i 4). Największy udział dochodów własnych w dochodach

ogółem wykazują gminy: Krynica-Zdrój (55,19%) i Szczawnica (40,44%), naj-

mniejszy zaś – Uście Gorlickie (21,50%) i Sękowa (23,17%). Uzupełnieniem

strony dochodowej łącznych budżetów są dotacje (33,27%) i subwencje ogólne

(26,14%). Dotacje dominują w budżetach Szczawnicy (43,58%) i Muszyny

(39,78%), najmniejszy udział mają za to w dochodach budżetowych Rabki-

Zdroju (24,70%) i Sękowej (28,07%). Subwencje ogólne stanowią podstawę

w budżetach Sękowej (48,76%), Uścia Gorlickiego (43,08%) i Piwnicznej-

Zdroju (41,61%).


Tabela 3

Podstawowe wskaźniki budżetowe dla miast i gmin uzdrowiskowych województwa

małopolskiego w 2010 roku

Miasta i gminy

uzdrowiskowe

Dochody (tys. zł) Udział

dochodów

własnych

w

dochodach

ogółem

(%)

Wydatki (tys. zł) Udział

wydatków

incesty-

cyjnych

w wydat-

kach

ogółem

(%)

Liczba

miesz-

kańców

Wydatki

na

jednego

miesz-

kańca

Raz

em

Do

chod

y

wła

sne

Raz

em

Wy

dat

ki

inw

esty

cyjn

e

Krynica-Zdrój 93 772 51 751 55 92 540 31 767 34 16 457 5688

Muszyna 57 886 21 377 37 67 054 30 837 45 11 494 5042

Rabka-Zdrój 42 144 16 970 40 46 624 12 294 26 17 219 2442

Szczawnica 36 018 14 566 40 47 862 32 739 68 7351 4894

Piwniczna-

Zdrój 32 231 9649 30 39 718 10 481 26 10 494 3063

Uście

Gorlickie 27 470 5907 22 30 406 7785 25 6385 4321

Sękowa 15 539 3600 23 16 424 3000 18 4841 3222

Razem: 305 060 123 820 41 340 627 128 903 39 74 241 4588


Wydatki majątkowe wszystkich analizowanych gmin uzdrowiskowych

województwa małopolskiego to 128,9 mln zł, co w budżecie po stronie wydat-

ków stanowi 37,84% (por. tab. 5). Zdecydowanie najwięcej swoich wydatków

na ten cel przeznacza Szczawnica – aż 68,40%, niemało także Muszyna –

45,99%. Na przeciwległym biegunie znajdują się: Sękowa 18,26%, Uście Gor-

lickie (25,60%), Piwniczna-Zdrój (26,39%) i Rabka-Zdrój (26,37%). Pozostała

część wydatkowa w budżetach to wydatki bieżące. Tu sytuacja jest odwrotna

i wyżej wymienione gminy, które przodowały w wydatkach majątkowych, są na

końcu w wydatkach bieżących.

198 Diana Dryglas

Tabela 4

Dochody budżetowe miast i gmin uzdrowiskowych województwa małopolskiego we-

dług rodzajów w 2010 roku (tys. zł)

Miasta i gminy

uzdrowiskowe

Dochody

ogółem

Dochody własne

Do

tacj

e o

gó

łem

Su

bw

encj

e o

gó

lne

Raz

em

W t

ym

ud

ział

y w

po

dat

kac

h s

tano

wią

cych

do

chó

d B

P

Krynica-Zdrój 93 772 51 751 7622 29 098 12 923

Muszyna 57 886 21 377 4954 23 030 13 480

Rabka-Zdrój 42 144 16 970 7917 10 410 14 764

Szczawnica 36 018 14 566 2008 15 697 5755

Piwniczna-Zdrój 32 231 9649 2263 9171 13 410

Uście Gorlickie 27 470 5907 1343 9730 11 833

Sękowa 15 539 3600 931 4362 7577

Razem: 305 061 123 821 27 038 101 499 79 741


Wydatki bieżące gmin to przede wszystkim te, związane z bieżącą obsługą

jednostek budżetowych. Na ten cel wszystkie gminy wydają 154,5 mln zł, czyli

72,98% wszystkich wydatków bieżących. Relatywnie najwięcej wydaje Kryni-

ca-Zdrój (78,64%), a najmniej Muszyna (66,61%). Kolejną pozycję w wydat-

kach bieżących stanowią świadczenia na rzecz osób fizycznych (41,1 mln zł

i 19,46%). Liderem pod tym względem pozostaje Muszyna (25,06%), a na sa-

mym końcu plasuje się Krynica-Zdrój (12,97%).

Dotacje ogółem stanowią 6,04% wydatków bieżących analizowanych

gmin. Relatywnie największym obciążeniem są dla Szczawnicy (8,52%), a naj-

mniejszym (tylko 2,21%) dla Piwnicznej-Zdroju. Obsługa długu publicznego

gmin uzdrowiskowych województwa małopolskiego kosztuje 3,1 mln zł, to jest

1,48% wydatków bieżących. W poszczególnych gminach udział procentowy


mieści się w przedziale od 0,36% (Sękowa i Piwniczna-Zdrój) do 2,69%

(Szczawnica).

Tabela 5

Wydatki budżetowe miast i gmin uzdrowiskowych województwa małopolskiego we-

dług rodzajów w 2010 roku (tys. zł)

Miasta

i gminy

uzdrowisko-

we

Wydatki

ogółem

Wydatki

mająt-

kowe

ogółem

Wydatki bieżące ogółem

Razem

Dota-

cje

ogó-

łem

Świad-

czenia na

rzecz osób

fizycznych

Wydatki

bieżące

jednostek

budżeto-

wych

Obsługa

długu

publicz-

nego

Pozo-

stałe

wydatki

Krynica-

Zdrój 92 540 31 767 60 773 4288 7885 47 789 807 3

Muszyna 67 054 30 837 36 216 2188 9076 24 124 781 47

Szczawnica 47 862 32 739 15 123 1288 3121 10 306 407 0

Rabka-Zdrój 46 624 12 294 34 330 1984 6201 25 486 653 6

Piwniczna-

Zdrój 39 718 10 481 29 237 646 6871 21 595 105 20

Uście

Gorlickie 30 406 7785 22 621 1504 5002 15 778 333 4

Sękowa 16 424 3000 13 424 892 3037 9443 49 5

Razem 340 627 128 903 211 724 12 790 41 193 154 521 3135 85


3. Regulacje prawne mające wpływ na sytuację ekonomiczną gmin

uzdrowiskowych

Trudna sytuacja ekonomiczno-finansowa gmin uzdrowiskowych jest wy-

nikiem wielu niekorzystnych rozwiązań prawnych. Z tytułu posiadania statusu

gminy uzdrowiskowej i związanych z tym dodatkowych zadań oraz ograniczeń

w rozwoju gmina uzdrowiskowa uzyskuje niższe wpływy z podatków niż

w przypadku innych gmin, co wiąże się z:

– utratą dochodów budżetowych z tytułu obniżenia podatków od nieru-

chomości; Ustawa z dnia 1 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy o podat-

200 Diana Dryglas

kach i opłatach lokalnych oraz zmianie niektórych innych ustaw7

wprowadza nową stawkę w wysokości 3,84 zł od 1 m² powierzchni za-

jętych na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie udzielania

świadczeń leczniczych, podczas gdy stawka dla działalności gospodar-

czej nieobejmującej świadczeń leczniczych jest pięciokrotnie niższa;

wprowadzenie odrębnej stawki dla podmiotów prowadzących działal-

ność w zakresie udzielania świadczeń leczniczych powoduje, że gminy

uzdrowiskowe straciły wpływy z tytułu podatku od nieruchomości,

– obniżeniem (poczynając od 2003 r.) stawek opłat eksploatacyjnych

z tytułu eksploatacji m.in. borowin, solanek i wód leczniczych na pod-

stawie rozporządzenia Rady Ministrów z 27 października 2003 r.

w sprawie stawek opłat eksploatacyjnych8 i opłat za gospodarcze ko-

rzystanie ze środowiska zgodnie z prawem wodnym z 24 października

1974 r.9,

– wykonywaniem kosztownych opracowań związanych z wymogami

prawa geologicznego i górniczego, strefami ochrony zieleni, ochroną

środowiska naturalnego; zgodnie z art. 145 ustawy Prawo geologiczne

i górnicze10

koszty sporządzania projektu planu zagospodarowania

przestrzennego dla terenu górniczego przedsiębiorcy, który wydobywa

surowiec ze złoża (kopalinę) w 50% ponosi gmina, na terenie której

obszar górniczy jest położony,

– ponoszeniem o 100% wyższych opłat z tytułu usuwania drzew i krze-

wów w gminie uzdrowiskowej, co zazwyczaj czyni nieopłacalnymi in-

westycje w zakresie budowy tras i wyciągów narciarskich (art. 47 ust. 5

ustawy o ochronie przyrody11

),

– ponoszeniem zwiększonych o 50% opłat jednorazowych i rocznych

oraz jednorazowych odszkodowań za tzw. przedwczesne wylesienia la-

7 DzU 2002, nr 200, poz. 1683.

8 DzU 2003, nr 185, poz. 1804.

9 DzU nr 38, poz. 230 z późn. zm.

10 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. prawo geologiczne i górnicze (DzU 1994, nr 27, poz. 96

z późn. zm.).

11 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (DzU 2004, nr 92, poz. 880

z późn. zm.).


sów pod każdą inwestycję, w tym również wyciągi i trasy narciarskie

(art. 12 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych12

).

Dzięki obowiązującej dziś Ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie

uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz

o gminach uzdrowiskowych13

gminy uzdrowiskowe uzyskały14

:

– możliwość lokowania inwestycji turystycznych i innych związanych

z działalnością turystyczną lub uzdrowiskową w strefie „A”,

– możliwość pobierania opłaty uzdrowiskowej z przeznaczeniem na re-

alizację zadań uzdrowiskowych,

– środki w postaci dotacji na realizację specyficznych zadań uzdrowi-

skowych niewystępujących w innych gminach.

Jest to znaczące wsparcie ze strony budżetu państwa, ale nie rekompensuje

ono wszystkich nakładów, jakie gmina musi ponieść na spełnienie bardzo uciąż-

liwych wymogów związanych z funkcjonowaniem gminy uzdrowiskowej.

Podsumowanie

Struktura finansów budżetów miast i gmin uzdrowiskowych województwa

małopolskiego rozkłada się nierównomiernie. Wydatki małopolskich gmin

uzdrowiskowych w latach 2005–2010, podobnie jak dochody, przejawiają ten-

dencję rosnącą. Gminą o najwyższym poziomie dochodów i wydatków w latach

2005–2010 jest Krynica-Zdrój, a najniższym – Sękowa. Poziom inwestowania

w małopolskich gminach uzdrowiskowych jest dość zróżnicowany. Liderem

pod tym względem jest gmina Szczawnica, w której aż 68% wydatków ogółem

stanowią wydatki inwestycyjne, co wiąże się z dużą skalą deficytu w tej gminie.

Największy poziom dochodów własnych wykazują gminy Krynica-Zdrój

i Szczawnica, najmniejszy zaś – Uście Gorlickie i Sękowa. Dotacje dominują

w budżetach Szczawnicy i Muszyny, najmniejszy udział mają za to

w dochodach budżetowych Rabki-Zdroju i Sękowej. Subwencje ogólne stano-

wią podstawę w budżetach Sękowej, Uścia Gorlickiego i Piwnicznej- Zdroju.

12 Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (DzU 1995, nr 16,

poz. 78 z późn. zm.).

13 DzU nr 167, poz. 1399 z późn. zm.

14 J. Golba, Stanowisko SGURP w sprawie przyjętej przez Rząd ustawy o lecznictwie

uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowisko-wych, Biuletyn Informacyjny SGU RP, nr 1, Krynica 2006, s. 17–18.

202 Diana Dryglas

Poprawa sytuacji ekonomiczno-finansowej gmin uzdrowiskowych będzie

możliwa pod warunkiem zapewnienia właściwych rozwiązań prawnych, m.in.

zwolnienia inwestorów z opłat za przedwczesne wylesienia, rekompensat gmi-

nom utraconych wpływów podatkowych. Rozwiązania te będą zachętą dla in-

westorów do lokowania nowych inwestycji w gminach uzdrowiskowych, co

pozwoli na ich rozwój społeczno-gospodarczy i przyczyni się do poprawy ich

konkurencyjności na krajowym i europejskim rynku turystycznym.

ECONOMIC DETERMINANTS OF HEALTH RESORTS IN MAŁOPOLSKIE

VOIVODESHIP DEVELOPMENT

Summary

The aim of the article is to present financial structure of health resorts in

Małopolskie voivodeship budgets. The analysis trial of budget revenues and expenses in

seven health resorts is made on the ground of statistical data. Particular legal principles

which have impact on economic situation of health resorts are profoundly analyzed.

Translated by Diana Dryglas



MARZENA HELIAK

Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu

SZLAK ŚW. JAKUBA JAKO MARKOWY PRODUKT TURYSTYCZNY

NA DOLNYM ŚLĄSKU

Wprowadzenie

Celem artykułu jest przedstawienie rosnącego zainteresowania tematycz-

nymi szlakami turystycznymi, wykorzystującymi historię pielgrzymowania do

tworzenia markowych produktów turystycznych i tym samym rozwoju turystyki

w gminach, regionach, jak i większych obszarach.

Przez pobudzanie do aktywnego działania i nawiązywanie współpracy

różnych podmiotów, instytucji i jednostek samorządowych powstaje odpowied-

nie otoczenie do wykorzystania wewnętrznego potencjału regionów przy two-

rzeniu markowych szlaków turystycznych. Takim przykładem może być Szlak

św. Jakuba. Jest to markowy szlak turystyczny, który w Polsce ma długą już

historię, ale od niedawna zyskuje na znaczeniu przez odpowiednią promocję

i oznakowanie. W obszarze Dolnego Śląska przebiega kilka wytyczonych

i oznakowanych Szlaków św. Jakuba, są to m.in.: Dolnośląska Droga św. Jaku-

ba, Droga św. Jakuba Via Regia, Miedziana Droga św. Jakuba, Ślężańska Droga

św. Jakuba.

204 Marzena Heliak

1. Szlaki kulturowe Europy

Współcześnie obserwuje się wzrost atrakcyjności turystyki kulturowej

w miastach oraz potrzebę „kultywowania tradycji, co staje się dziś jednym

z głównych postulatów budowania społeczności opartej na wiedzy, świadomej

swojej tożsamości, swoich korzeni. Okazuje się, że rozwój tego rodzaju tury-

styki pociąga za sobą wielkie korzyści zarówno materialne, jak i moralne. Stwa-

rza ona szerokie możliwości promowania wartości kulturowych oraz ich kulty-

wowania, będąc jednocześnie ważną podbudową ekonomiczną dla ich zacho-

wania. Koncepcja dziedzictwa kultury, która staje się przedmiotem działań wie-

lu krajów i autonomicznych organizacji, tworzenie instytucji ochrony oraz mię-

dzynarodowa współpraca, stają się szansą ocalenia wspólnego dziedzictwa

człowieka”1.

W jednoczącej się Europie podniesiono tematykę dziedzictwa kulturowego

jako unikatowy potencjał miast, regionów i obszarów oraz podjęto wiele działań

mających wspierać ochronę wspólnego dziedzictwa kulturowego oraz promocję

Europy jako atrakcyjnej destynacji turystycznej. Jednym z pierwszych działań

było utworzenie, w 1987 roku przez Radę Europy, programu Europejskich

Szlaków Kulturowych. Celem programu była popularyzacja dziedzictwa euro-

pejskiego poprzez koncepcję podróży w czasie i przestrzeni na traktach i prze-

biegu dróg historycznie uwarunkowanych od czasów średniowiecza, a nawet

wcześniejszych (m.in.: „Droga Królewska”, „Droga Wysoka”, „Szlak Burszty-

nowy”), promujących wspólne dziedzictwo kultury całego kontynentu. Jednym

z pierwszych szlaków kulturowych Europy od 1986 roku stała się Droga Świę-

tego Jakuba.

Status europejskiego szlaku kulturowego może otrzymać trasa skupiająca

i łącząca wokół danego tematu różne miejsca o znaczeniu historycznym, m.in.:

obiekty, pola bitew mające znaczenie dla kultury europejskiej, ważniejsze ob-

szary przyrodnicze oraz obiekty kultu religijnego. Tematyka szlaków dotyczy

wybitnych postaci, np. świętych, ale również naukowców, wybitnych muzy-

ków, wydarzeń historycznych, unikatowych zabytków czy krajobrazów.

Przy organizowaniu i powołaniu europejskiego szlaku kulturowego wy-

różnia się trzy główne tematy: ludzie, migracje oraz główne osiągnięcia cywili-

zacyjne w obszarze ich rozprzestrzeniania się. Przykładem funkcjonujących

1 www.turystykakulturowa.org, 12.10.2012.

Szlak św. Jakuba jako markowy produkt turystyczny na Dolnym Śląsku 205

szlaków w Europie są: Szlak Żelaznej Kurtyny, Szlak Fenicjan, Szlak Drzewka

Oliwnego, Via Francigena, Europejski Szlak Żelaza, Szlak Baroku, Szlak Je-

dwabny, Szlak Hanzeatycki, Szlak Wikingów, Szlak Mozarta, Szlak Romański

oraz bardziej znany – Szlak Cysterski2 (rys. 1).

Rys. 1. Oznakowanie i przebieg Szlaku Cysterskiego w Polsce

Źródło: www.cystersi.wagrowiec.pl/maszlak.htm, 15.11.2012.

Obecnie Komisja Europejska, Parlament Europejski, państwa członkow-

skie i Rada Europy podejmują wiele działań wspierających i promujących dzie-

dzictwo kulturowe nie tylko na starym kontynencie, ale i na świecie. Do najbar-

2 Z. Kruczek, Szlaki tematyczne w gospodarce turystycznej regionu, Wydawnictwo Aka-

demii Ekonomicznej w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2006.

206 Marzena Heliak

dziej aktualnych inicjatywy należą m.in.: opracowanie wspólnej strategii ochro-

ny i promowania europejskich szlaków kulturowych przez Włochy i Francję (do

których wkrótce dołączyć może Zjednoczone Królestwo i Szwajcaria). Strategia

ma być ukierunkowana na promocję dawnego szlaku pielgrzymkowego łączą-

cego Canterbury z Rzymem – Via Francigena. Hiszpania, Włochy i Francja

natomiast uzgodniły powstanie logo o nazwie „Europa, moja miłość” (Europe-

an Passion), które będzie elementem wspólnej promocji oferty turystycznej

tych krajów na rynkach państw BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny)3.

Innymi inicjatywami związanymi pośrednio i bezpośrednio z rozwojem tu-

rystyki są działania ukierunkowane na pozyskiwanie środków w ramach róż-

nych fundusz unijnych. W latach 2007–2013 w ramach programów Europej-

skiej Współpracy Terytorialnej (EWT) oraz Regionalnych Programów Opera-

cyjnych (RPO) w poszczególnych województwach wspierane były projekty

mające na celu harmonijny i zrównoważony rozwój oraz działania ukierunko-

wane na ochronę dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego o za-

sięgu regionalnym i ponadkrajowym. W tym również inicjatywy aktywności

społeczności lokalnej zmierzające do tworzenia i współpracy w ramach szeroko

rozumianych partnerstw, m.in. publiczno-prywatnych, czy publiczno-społecz-

nych (tab. 1).

Europejskie szlaki kulturowe są typowym paneuropejskim produktem tu-

rystycznym. Przykładem wykorzystania środków z programów unijnych przez

województwo dolnośląskie i Wrocław oraz partnerów z południowej Polski

były działania podjęte od 2006 roku w ramach międzynarodowego projektu

„ED – C III Via Regia” INTERREG IIIB CADSES. Projekt otrzymał dofinan-

sowanie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach

programu INTERREG III B CADSES, gdzie priorytetem było wspieranie roz-

woju przestrzennego i działań podejmowanych na rzecz osiągnięcia spójności

społeczno-gospodarczej. W projekcie tym uczestniczyło 16 miast z pięciu

państw europejskich. Celem projektu było opracowanie zintegrowanej strategii

zagospodarowania przestrzennego dla obszarów wzdłuż III paneuropejskiego

korytarza znanego jako „Via-Regia”, który już w średniowieczu odgrywał waż-

ną rolę komunikacyjną, począwszy od Santiago de Compostela aż po Kijów. Na

przestrzeni lat trasa zmieniała swój przebieg, a w większości delimitowały ją

walory przyrodnicze i antropogeniczne. Dziś „Via Regia” jest osią współpracy

3 www.europa.eu, 29.04.2012.


w różnych obszarach nie tylko gospodarczych, ale i turystycznych. Ma ona

również wymiar symboliczny dla jednoczącej się Europy. Poprzez uwarunko-

wania historyczne, bogate dziedzictwo kulturowe znajdujące się w obszarze jej

przebiegu, stanowi ona podłoże do dalszych wspólnych działań i rozwoju spo-

łeczno-gospodarczego4.

Kolejne projekty realizowane w ramach III paneuropejskiego korytarza

transportowego mają na celu stworzenie powiązań przestrzennych, m.in. infra-

strukturalnych związanych nie tylko z komunikacją, ale również powiązań kul-

turowych, gospodarczych i turystycznych. Korytarz ten jest swoistą płaszczyzną

dla wymiany osób, dóbr, wiedzy i kapitału5. Trzeci paneuropejski korytarz łą-

czy ważne centra ekonomiczne w Unii Europejskiej, takie jak: Berlin, Drezno,

Wrocław, Katowice, Kraków i Rzeszów, a przewiduje się również połączenia

z Ukrainą (Lwów, Kijów).

W ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej istnieje możliwość po-

zyskania funduszy na rozwój turystyki, jednak aby pozyskać środki na działania

w tym obszarze, potrzebna jest umiejętność współpracy w ramach założonego

celu oraz prezentacja zintegrowanego podejścia rozumianego jako wdrażanie

zintegrowanych, innowacyjnych projektów łączących działania inwestycyjne,

społeczne, gospodarcze, w tym promujące wspólne dziedzictwo kulturowe Eu-

ropy (tab. 1).

Takim przykładem mogą być projekty ujęte w bazie programu CEP ED-

CIII, do których należą: Via Regia (projekt zakończony w 2008 roku) oraz Via

Regia Continue (projekt zakończony w 2011 roku). W ich ramach podjęto dzia-

łania wytyczenia i oznakowania odcinków Drogi św. Jakuba, m.in. na Dolnym

Śląsku.

4 M. Majka, III Paneuropejski Korytarz Transportowy w dokumentach planistycznych Eu-

ropy oraz Polski, w: Wrocław 2000 Plus, z. 1 (62), red. I. Szerszeń, Urząd Miejski Wrocławia,

Wrocław 2007.

5 J. Roga, M. Zathey, Działania w ramach projektu europejskiego ED–CIII Via Regia, w:

Wrocław 2000…

208 Marzena Heliak

Tabela 1

Przykłady projektów turystyczny w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej

Program Priorytet Tytuł

projektu Główne założenia projektu Partnerzy

1 2 3 4 5

Europejska

Współpraca

Transnaro-

dowa

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

(kontynuacja

INTERREG

III B

CADSES)

Priorytet

2 –

dostęp-

ność

Okres

realizacji

– 24

Droga Via

Montana

Obecnie projekt dotyczy

promocji drogi Via

Montana, przebiegającej

przez Europę środkową

(Polska, Czechy, Słowacja

oraz Ukraina i Rumunia),

wypracowania wspólnego

logo, kampanii

promocyjnej na poziomie

lokalnym, regionalnym

i międzynarodowym

Z Polski w projekcie

uczestniczy Urząd

Marszałkowski

Województwa

Dolnośląskiego,

miasto Wrocław,

Starostwo

Powiatowe

w Kłodzku, ze strony

Niemieckiej

Thuringia

– Ministerstwo

Budownictwa, ze

strony czeskiej

województwo

Pardubickie.

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

CADSES:

ED-C III Via

Regia and

EU-CORe III

Priorytet

2 –

dostępno

ść

Okres

realizacji

–36

ED-CIII

Via Regia

Continue

Rozwój drugiej

zasadniczej europejskiej

strefy ekonomicznej.

Strategia rozwoju

przestrzennego dotycząca

rozwoju, dostępności

turystyki, jak również

metropolitalnego rozwoju

regionu w ramach

transnarodowego korytarza

III wschód–zachód “Via

Regia” (Berlin/Saxon

Triangle–Wroclaw–

Krakow–Lvov–Kiev).

Dalsze rozszerzenie

rezultatów

INTERREG III B

CADSES Projekt ED-C III

Via Regia Implementacja

strategii rozwoju korytarza

Saksońskie

Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych

(ELLA, ED-CIII Via

Regia; SIC; Ready;

Vital Cities;

Oderregio etc.)

i Partnerstwa z ED-

CIII Via Regia


1 2 3 4 5

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

Via Alpina

i inne “VIA”

– projekty

Priorytet

3

– środo-

wisko

Okres

realizacji

–36

VIA

CARPATI

CA

Podstawa turystycznego

rozwoju regionu wzdłuż

Karpat w ramach

Konwencji Karpackiej

Kraje: Austria,

Włochy, Polska

(Ministerstwo

Gospodarki),

Republika Czeska

(Ministerstwo

Środowiska),

Słowacja (Ekopolis),

Węgry (CEEWEB),

Ukraina, Rumunia

i Serbia UNEP

Vienna – ISCC

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

Priorytet

2

–

dostęp-

ność

Okres

realizacji

–36

Zaawanso

wane

systemy

łączą

turystykę

i obszar

Projekt powstał, aby

tworzyć zintegrowany

system poprawy

terytoriów, które nie są

jeszcze wystarczająco

dobrze wprowadzone na

rynek (turystycznie

i terytorialne). Ma służyć

znajdowaniu właściwych

ofert/produktów

i zareklamowaniu się

na międzynarodowym

rynku

Regiony z Włoch,

Polski i Bułgarii,

miasta, uniwersytety,

organizacje

publiczne

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

CADSES

projekt

„VILLAS”,

jak również

inne

inicjatywy

współpracu-

jących

obszarów w

ramach

INTERREG

(szczególnie

“EGHN –

Sieć

Europejskiego

Dziedzictwa

Ogrodów w

europejskim

programie

INTERREG

IIIB NW)

Priorytet

4

– miasta

i regiony

Okres

realizacji

–36

Szlak

kulturowo

-

ogrodowy

jako

wspólny

projekt

polsko-

niemiecko

-czeski

/PL-DE-

CZ

Historyczne ogrody są

zasadniczym elementem

kulturowego krajobrazu

wiejskich obszarów

środkowej Europy. Wiele

budynków i parków

pozostaje ciągle

zaniedbanych z powodu

ograniczania wydatków

publicznych. Często nie

wykorzystuje się

budynków, ogrodów

i wiedzy w sposób

komercyjny. Właściwe

użytkowanie i ochrona

dóbr historycznych,

szczególnie ogrodów,

wśród prywatnych

właścicieli są często

pomijane. Często przez

takie działania

wartościowa część

dziedzictwa kulturowego

pozostaje stracona dla

przyszłych pokoleń

Niemcy, Włochy,

Austria,Czechy,

Słowacja.

Ministry for

Agriculture,

Environment and

Consumer Protection

Mecklenburg –

Vorpommern / DE

(Lead Applicant)

Gartennetz

Deutschland /DE

Gartenroute

Mecklenburg-

Vorpommern /DE

Gartenträume –

Historische Parks in

Sachsen-Anhalt e.V.

/DE Region Emilia-

Romagna /IT The

Gardens of Lower

Austria / AU Central

European Greenways

Foundation / CZ

Ekropolis

Foundation /SK

210 Marzena Heliak

1 2 3 4 5

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

Priorytet

4

– miasta

i regiony

Okres

realizacji

–36

Reakty-

wacja

i między-

narodowy

rozwój

krajobrazu

rzek

polsko-

niemiec-

kich

Havel-

Odra-

Warta

Projekt koncentruje

i finalizuje wszystkie

działalności gmin

i instytucji w opisanych

obszarach rzecznych oraz

rozwija zatwierdzony plan

działań, który zostanie

zrealizowany przez

włączenie się do

INTERREG IV A

Nowa Sól,

doświadczenie

w INTERREG III A

Kostrzyn,

doświadczenie

w INTERREG III A

u. B Amt Barnim

Oderbruch,

doświadczenie

w INTERREG III A,

jak również

w INTERACT

Dresden,

doświadczenie

w INTERREG III A,

B i C Usti nad

Labem,

doświadczenie

w INTERREG III A

Kolejne miasta

i gminy rzeczne

Program dla

Europy

Środkowej

(CEP)

Priorytet

3

– środo-

wisko

Okres

realizacji

–36

Trwałe

zarządza-

nie

turystyką

górską

Programy trwałego

zarządzania turystyką,

rozwinięte w ramach

projektów partnerskich,

koncentrują się na

strategiach innowacji dla

dalszego rozwoju

obszarów górskich

(w znaczeniu

zmieniających się

warunków turystyki

w obszarach górskich, jak

np. brak śniegu). Trwały

rozwój turystyki dotyczy

zmniejszania negatywnego

wpływu turystyki na

zasoby naturalne

Poszukiwani są

partnerzy pracujący

nad rozwojem

i zarządzaniem

turystyką w obszarze

naturalnych

i regionalnych

parków w

Niemczech, Austrii,

Polsce i innych

krajach.

Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów: www.central2013.eu.

Innym kluczem sukcesu jest świadome oszacowanie potencjału i aktorów

regionalnych, uczestniczących lub mogących aktywnie włączyć się do projektu,

jak również umiejętne korzystanie z już wypróbowanych podejść, tzn. wymiana

doświadczeń – dobre praktyki. Przez wykorzystanie dobrych praktyk wzrasta

partycypacja społeczna, to z kolei wzmacniania zdolności mieszkańców do


działań na rzecz rozwoju. Lokalni aktorzy są ważnym ogniwem w kreacji mar-

kowych produktów turystycznych w regionie.

2. Szlak św. Jakuba na Dolnym Śląsku

Stosunkowo mało znanym szlakiem w Polsce jest Szlak św. Jakuba (Ca-

mino de Santiago), biegnący od krajów nadbałtyckich do katedry w Santiago de

Compostela w hiszpańskiej Galicji. Szlak ten oznaczony muszlą św. Jakuba

z czerwonym krzyżem dysponuje dość gęstą siecią dróg w zachodniej Europie,

przechodzi w różnych wariantach przez Polskę i województwo dolnośląskie

(rys. 2).

Rys. 2. Przebieg Szlaku św. Jakuba w Polsce

Źródło: www.bractwoswjakuba.pl, 29.04.2012.

212 Marzena Heliak

Od 2004 roku podjęto inicjatywę wytyczenia szlaku pątniczego do Jaku-

bowa6 na podobieństwo Drogi św. Jakuba oraz jego połączenia w miejscowości

Zgorzelec z europejską siecią szlaków pod nazwą Dolnośląska Droga św. Jaku-

ba. Jej otwarcie nastąpiło 24 lipca 2005 roku jako pierwszego odcinka Szlaku

św. Jakuba w Polsce i na Dolnym Śląsku. Obecnie szlak biegnie z Głogowa do

Zgorzelca i liczy 164 km długości. Jego przedłużeniem jest Droga Żytawska

św. Jakuba, otwarta w 2008 roku, która prowadzi przez obszar Republiki Fede-

ralnej Niemiec i Republikę Czeską. Zarówno fragmenty drogi dolnośląskiej,

jaki i wielkopolskiej wpisują się w historyczny trakt handlowo-pielgrzymkowy

północ–południe, tj. z Wielkopolski przez Łużyce do stolicy Czech – Pragi,

gdzie szlak włącza się w sieć szlaków europejskich. W 2006 roku powstały dwa

warianty Drogi św. Jakuba „Via Regia”, który biegnie przez Brzeg–Oławę–

Wrocław–Środę Śląską–Prochowice–Legnicę–Złotoryję–Lwówek Śląski–Lu-

bań, gdzie łączy się z istniejącym przebiegiem szlaku i dochodzi do Zgorzelca

i dalej poza granice państwa7.

Od 2010 roku województwo dolnośląskie ponownie otrzymało wsparcie

na realizację i kontynuacje projektu Via Regia Plus (tab. 1 projekt pod nazwą

Via Regia Continue). Via Regia Plus jest kontynuacją poprzedniego projektu.

Do tej pory udało się stworzyć wiele opracowań, które pozwolą podjąć wspólne

działania na rzecz promocji regionów. Projekt Via Regia Plus jest kolejnym

krokiem ku zacieśnianiu współpracy między państwami Europy środkowo-

wschodniej8. Jednym z celów projektu było wdrożenie kluczowych założeń

wypracowanych w poprzedniej edycji strategii rozwoju przestrzennego obsza-

rów leżących w paśmie od Berlina poprzez obszar południowej Polski do za-

chodnich krańców Ukrainy, jak również aktywizacja potencjału turystycznego

obszaru objętego wsparciem. Przebieg nawiązuje do historycznej „Wysokiej

Drogi”, dzięki czemu szlaki turystyczne w paneuropejskim paśmie łączą ze

sobą historyczne miasta o wybitnych walorach krajoznawczych (antropogenicz-

6 Miejscowość położona w obszarze województwa dolnośląskiego w powiecie polkowicki

w bliskiej odległości od Głogowa.

7 W. Ranoszek, K. Widawski, Szlaki Pielgrzymkowe, s. 135.

8 M. Heliak, Projekty turystyczne w ramach programu INTERREG III A i ich miejsce

w rozwoju turystyki w regionie dolnośląskim, w: Rola turystyki w gospodarce regionu, Seria Monografie Wyższej Szkoły Handlowej we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 109–116.


nych i przyrodniczych) oraz propagują dziedzictwo kulturowe9. W ramach pro-

jektu wyznaczano szlak rowerowy Droga św. Jakuba na Dolnym Śląsku (pakiet

roboczy WP5 – 5.3.3.). Opracowano po śladach już wytyczonych szlaków jaku-

bowych drogi rowerowe ze szczegółowym przebiegiem, profilami, kilometra-

żem, jak również z opisem i charakterystyką ważniejszych zabytków na trasie

(rys. 3). Wykonane analizy potwierdziły słabą promocję regionu, potrzebę re-

nowacji i odnowy ważniejszych obiektów zabytkowych oraz niewystarczającą

jakość zagospodarowania turystycznego.

Powyższe inicjatywy dały początek kolejnym działaniom ukierunkowa-

nym na komercjalizację markowego produktu w regionie. Te, oraz wiele towa-

rzyszących inicjatyw, wydarzeń, wystaw, spotkań na szlakach jakubowych

wpływają na poprawę i umocnienie w świadomości turysty markowego szlaku

Drogi św. Jakuba, tym samym zwiększając jego wpływ na dalszy rozwój ruchu

turystycznego w regionie dolnośląskim.

Podsumowanie

Kreowanie nowych produktów turystycznych, takich jak: Dolnośląska

Droga św. Jakuba, Droga św. Jakuba Via Regia, Miedziana Droga św. Jakuba,

Ślężańska Droga św. Jakuba, umożliwi dalszy rozwój turystyki i podniesie ja-

kości i atrakcyjności regionalnej oferty. Zwiększy się świadomość kulturowa

mieszkańców i turystów. Obecnie istnieje już prawie 1800 km szlaku na terenie

Polski. Najsłynniejsze to Via Regia, ciągnąca się z Korczowej do Zgorzelca

oraz Camino Polaco z Ogrodnik do Słubic10

. Przeważająca część trasy jest

oznakowana żółtymi strzałkami i muszlą – symbolem Drogi św. Jakuba11

. Po-

wstają warianty przebiegu tego szlaku nie tylko na Dolnym Śląsku. Nowo po-

9 M. Heliak, Transgraniczne szlaki turystyczne jako element wykorzystania dziedzictwa

przyrodniczego i antropogenicznego na przykładzie Via Montana, w: Eksploracja przestrzeni

Historycznej, red. M.K. Leniartek, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław 2008, s. 219.

10 Camino Polaco – Droga Polska – jeden ze szlaków w ramach dróg św. Jakuba. Szlak

przebiega przez tereny województw: warmińsko-mazurskiego, kujawsko-pomorskiego, wielko-

polskiego i lubuskiego. Szlak zaczyna się w Ogrodnikach na granicy z Litwą i prowadzi przez

Olsztyn i Toruń do Słubic na granicy z Niemcami. Inicjatorem innego odcinka drogi, tzw. del

Norte Droga Północna (projektowana) jest również Stowarzyszenie na Rzecz Ratowania Zabyt-ków Kultury Europejskiej w Polsce z siedzibą w Toruniu.

11 www.twojregion24.pl.

214 Marzena Heliak

wstające szlaki łączą w spójną ofertę obiekty sakralne, cenne obiekty architek-

tury regionalnej, ale i pobudzają do życia te zapomniane, nadając im nowe zna-

czenie w turystyce. O randze szlaku jakubowego świadczą nie tylko uzyskane

środki w ramach współpracy terytorialnej, ale też przynależność do szlaków

kulturowych Europy.

Rys. 3. Droga rowerowa św. Jakuba

Źródło: www.wbu.wroc.pl.


ROUTE ST. JACOB AS A BRANDED PRODUCT IN THE LOWER SILESIA

TOURIST

Summary

This article presents the growing interest in the creation of thematic tourist routes

by using the history of pilgrimage to the tourist development in the municipalities, re-

gions, and in larger areas. By encouraging to the activity and network cooperation of

different actors, institutions and local governments we are creating an appropriate envi-

ronment for use of internal regional potential by creating branded hiking routes. St.

Jacob Routes are an example of routes which have in Poland a long history and recently

are gaining importance through appropriate promotion and labeling. In the area of Low-

er Silesia are running several marked St. Jacob Routes. They include: Lower Silesia St

Jacob Road, St. Jacob Via Regia Road, St. Jacob Copper Road and St. Jacob Ślężańska

Road.

Translated by Marzena Heliak



ANNA JĘCZMYK

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

ANNA SAMMEL

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie

OCHRONA TRADYCYJNYCH PRODUKTÓW REGIONALNYCH

JAKO CZYNNIK ROZWOJU TURYSTYKI KULINARNEJ

Wprowadzenie

Magnesem przyciągającym turystów w konkretne miejsce mogą być żyw-

nościowe produkty lokalne, oparte na tradycyjnych sposobach wytwarzania,

sięgających często zamierzchłej historii, mające ścisły związek z określonym

regionem. Lokalne produkty mogą być głównym motywem wyboru danej de-

stynacji przez turystę albo jedną z wielu atrakcji turystycznych, której doświad-

cza podróżujący po danym terenie. Żywność, jedzenie to sposób przenikania do

innej kultury, który pozwala na indywidualne doświadczenie występujące na

poziomie zmysłów (węchu, smaku, wzroku). Pierwszym ogniwem łączącym

turystę z regionem jest kuchnia, a wrażenia, jakie pozostają z podróży, dotyczą

w dużej mierze lokalnych produktów1.

Turystyka kulinarna zawiązana jest z potrzebą poznania, próbowania, do-

świadczenia produktów, dań czy potraw z konkretnego miejsca. Podczas tych

podróży uczestnicy poznają lokalną tradycję i przyrodę oraz zwiedzają atrakcje

1 A. Jęczmyk, N. Tworek, Wpływ produktów regionalnych na atrakcyjność turystyczną ob-

szarów wiejskich, w: Roczniki Naukowe SERiA, t. XI, z. 4, Warszawa–Poznań–Olsztyn 2009, s. 129–132.

218 Anna Jęczmyk, Anna Sammel

turystyczne. Taka forma poróżowania jest jedną z postaci turystyki zrównowa-

żonej, ponieważ zachowuje dziedzictwo kulturowe dla przyszłych pokoleń, ma

ograniczony wpływ na środowisko przyrodnicze, a poza tym uczestniczy w niej

społeczność lokalna, uzyskując dochody ze sprzedaży produktów i usług.

Turystyka kulinarna jest jedną z form turystyki kulturowej i bardzo dobrze

może rozwijać się np. w gospodarstwach agroturystycznych, które nierozerwa-

nie związane są z rolnictwem, kulturą i tradycją. Badania z ostatnich lat dowo-

dzą, że turystyka kulinarna zdobywa na świecie coraz większą popularność, co

jest związane zarówno z ruchami migracyjnymi (zwłaszcza w skali międzyna-

rodowej), jak i coraz większą skalą przemieszczeń stricte turystycznych. Często

się zdarza, że stykając się z imigrantami, potencjalni turyści (jeszcze w swoim

miejscu zamieszkania) zaczynają się interesować nawykami i tradycjami kuli-

narnymi innych narodów, a następnie podejmują wyprawy turystyczne w celu

poznania in situ innych kuchni, a tym samym innych krajów2.

Turystyka kulinarna będzie mocniej się rozwijała, ponieważ otoczenie tu-

rystów staje się coraz bardziej zurbanizowane, masowe3, a ogólnie dostępne

produkty w wyniku rozwoju technologii są wykonane metodą przemysłową

i często mocno przetworzone. Od wielu lat wzrasta jednak świadomość konsu-

mentów i zwiększa się zainteresowanie żywnością, która bywa utożsamiana

z produktami regionalnymi lub lokalnymi.

Tradycyjne produkty żywnościowe o szczególnych cechach jakościowych

to część polskiego dziedzictwa kulturowego, które przez wieki tworzyło warto-

ści, zwyczaje, przyzwyczajenia kulinarne i smak4, dlatego też należy je chronić

i dbać o ich odpowiednią jakość. Popyt na takie produkty istnieje ze względu na

wyjątkowość tych wytworów, a także ze względu na ich naturalny charakter,

tak szeroko dzisiaj poszukiwany. Według badań przeprowadzonych w 1999

roku w krajach Unii Europejskiej, 43% konsumentów było skłonnych zapłacić

maksymalnie 10% więcej za produkty z oznaczeniami geograficznymi, 8%

2 A. Kowalczyk, Turystyka kulinarna jako element turystyki kulturowej, w: Rocznik Na-

ukowy Wyższej Szkoły Turystyki i Rekreacji w Warszawie, t. 7, Warszawa 2008, s. 22–30.

3 P. Boniface, Tasting Tourism: Travelling for Food and Drink, Ashgate Publishing, United

Kingdom,2003, s. 42.

4 O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, red. M. Gąsio-

rowski, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005, s. 3.

Ochrona tradycyjnych produktów regionalnych jako czynnik rozwoju… 219

zapłaciłoby do 20% więcej, natomiast 3% badanych gotowych było do zapłaty

za taki produkt do 30% więcej5.

Pojęcia produktu lokalnego, regionalnego i tradycyjnego są trudne do zde-

finiowania ze względu na to, że są szeroko i różnorodnie rozumiane. W świetle

Ustawy o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków

spożywczych oraz o produktach tradycyjnych (DzU 2005, nr 10, poz. 68, art.

47, ust. 1) za produkty tradycyjne uważa się: „produkty rolne i środki spożyw-

cze, (...) oraz napoje spirytusowe, (...) których jakość lub wyjątkowe cechy

i właściwości wynikają ze stosowania tradycyjnych metod produkcji, za które

uważa się metody wykorzystywane od co najmniej 25 lat”6.

Celem artykułu jest pokazanie sposobów ochrony tradycyjnych produktów

lokalnych, których poznanie i doświadczanie motywuje uczestników turystyki

kulinarnej, a ich wytwarzanie ma związek z zrównoważonym rozwojem regio-

nów.

1. Ochrona tradycyjnych produktów lokalnych w Polsce

W Polsce producenci mają do dyspozycji pełen wachlarz sposobów ochro-

ny jakości tradycyjnych produktów lokalnych. W Unii Europejskiej są to pro-

mowane europejskie systemy Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych

Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności, które

zostały stworzone w celu ochrony i promocji produktów lokalnych i tradycyj-

nych. Oprócz nich każdy kraj ma prawo do tworzenia własnych krajowych sys-

temów jakości7. Poza tym istnieją różnego rodzaju programy, sieci, które po-

magają chronić zarówno wysoką jakość, tradycję produkcji, jak i umożliwiają

dotarcie do szerszego grona konsumentów.

5 A. Borowska, Postawy konsumentów wobec produktów, w: „Agro-smak” 2007, nr 9, Fun-

dacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2007, s. 6.

6 A. Jęczmyk, N. Tworek, Znajomość certyfikatów związanych z produktami regionalnymi

wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych, w: Rozwój regionów a tradycyjna żywność,

red. Z.J. Dolatowski, D. Kołożyn-Krajewska, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Często-chowie, Częstochowa 2009, s. 292–304.

7 K. Kieljan, O systemach jakości żywności. Vademecum funkcjonowania produktów regio-

nalnych i tradycyjnych, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Krakowie, Kraków 2011, s. 7.


System europejski daje możliwość rejestracji produktów lokalnych i trady-

cyjnych w Komisji Europejskiej jako Chronioną Nazwę Pochodzenia, Chronio-

ne Oznaczenie Geograficzne lub Gwarantowaną Tradycyjną Specjalność. Dwa

rozporządzenia Unii Europejskiej wdrożone w 1992 roku regulują zagadnienia

związane z oznaczeniami produktów (Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2081/92

z dnia 14 lipca 1992 roku – zastąpione później rozporządzeniem Rady (WE) nr

510/2006 z dnia 20 marca 2006 roku dotyczy ochrony oznaczeń geograficznych

i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych, Rozporządze-

nie Rady (EWG) nr 2082/92 z dnia 14 lipca 1992 roku – zastąpione rozporzą-

dzeniem Rady (WE) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 roku dotyczy natomiast

produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi trady-

cyjnymi specjalnościami), które dają możliwość ubiegania się produktom rol-

nym lub środkom spożywczym o następujące oznaczenia:

– Chroniona Nazwa Pochodzenia (ChNP, ang. PDO);

– Chronione Oznaczenie Geograficzne (ChOG, ang. PGI);

– Gwarantowana Tradycyjna Specjalność (GTS, ang. TSG), która nazwa-

ła się na początku – Świadectwo Szczególnego Charakteru).

Według unijnych rozporządzeń, za produkty regionalne uważa się te,

oznaczone jako Chroniona Nazwa Pochodzenia i Chronione Oznaczenie Geo-

graficzne. Pierwszy rodzaj certyfikatu mówi o tym, że wszystkie etapy, takie

jak: produkcja, przetwórstwo i przygotowanie produktu muszą odbywać się na

danym obszarze, jaki w nazwie nosi określony produkt. Drugie oznaczenie do-

puszcza, żeby tylko jeden etap produkcji odbywał się na danym obszarze.

W obu przypadkach są to produkty regionalne, które mają silny związek z re-

gionem, z którego pochodzą. Dla produktów tradycyjnych przewidziane jest

Świadectwo Szczególnego Charakteru i aby otrzymać to oznaczenie, muszą

mieć tradycyjny charakter, który wynika z użycia tradycyjnych surowców, tra-

dycyjnego składu, tradycyjnej metody produkcji lub przetwórstwa.

Do tej pory Komisja Europejska zarejestrowała 32 polskie nazwy produk-

tów rolnych i środków spożywczych, z czego: 7 produktów to ChNP, 16 pro-

duktów to ChOG, 9 produktów to GTS (tab. 1).


Tabela 1

Lista nazw polskich produktów regionalnych i tradycyjnych, zarejestrowanych przez

KE jako ChNP, ChOG lub GTS w latach 2007–2011

2007 2008 2009 2010 2011

- bryndza

podhalańska

- oscypek

- miód

wrzosowy

z Borów

Dolnośląskich

- rogal

świętomarciński

- staropolski

miód pitny

półtorak

- staropolski

miód pitny

dwójniak

- staropolski

miód pitny

trójniak

- staropolski

miód pitny

czwórniak

- redykołka

-wiśnia

nadwiślanka

- wielkopolski ser

smażony

- andruty kaliskie

- truskawka

kaszubska

- olej rydzowy

- pierekaczewnik

- podkarpacki

miód spadziowy

- fasola

korczyńska

- miód kurpiowski

- suska sechlońska

- kiełbasa lisiecka

- śliwka

szydłowska

- obwarzanek

krakowski

- jabłka łąckie

- karp zatorski

- chleb prądnicki

- kiełbasa

myśliwska

- kiełbasa

jałowcowa

- miód drahimski

- fasola („Piękny

Jaś”) z Doliny

Dunajca

- kołacz

śląski/kołocz

śląski

- jabłka grójeckie

- kabanosy

Źródło: www.ijhar-s.gov.pl/polskie-produkty-chnpchoggts.html, 19.01.2012.

Europejskie normy, które wprowadziły odpowiednie standardy, określają

definicje tych produktów oraz wymagania odnośnie do jakości, nazewnictwa

i kontroli.

Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Komisję Europejską, w 2007

roku sprzedaż produktów posiadających oznaczenia ChNP I ChOG wyniosła

14,2 mld euro. Ponadto szacuje się, że część produkcji (30% ChNP i ChOG)

jest eksportowana w wysokości 700 mln euro poza terytorium Unii Europej-

skiej8.

Począwszy od 2005 roku polscy producenci na mocy ustawy o rejestracji

i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz

o produktach tradycyjnych mogą wpisywać swoje produkty na Listę Produktów

Tradycyjnych, która prowadzona jest przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

8 www.ec.europa.eu/agriculture/quality/schemes/newsletter-2010_en.pdf, 19.01.2012.


O wpis można się starać dla tych produktów, które są wytwarzane od co naj-

mniej 25 lat i związane są z lokalnymi zwyczajami i tradycją.

Na tę listę wpisywany jest produkt, a nie jego producent, dlatego wpis nie

daje producentowi ani wyłączności do używania nazwy produktu, ani jej praw-

nej ochrony. W tym przypadku nie ma obowiązku, aby producenci poszczegól-

nych wyrobów zrzeszali się. Produkt może być zgłoszony nawet przez poje-

dynczego producenta. Umieszczone na liście produkty nie mają jakiegoś spe-

cjalnego oznakowania, jednak cieszą się dużą popularnością wśród konsumen-

tów i producentów. Aktualnie na listę wpisanych jest 932 produktów9.

Wiedza dotycząca formalności związanych rejestracją produktów trady-

cyjnych i regionalnych wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych, któ-

rzy są istotnym elementem w tworzeniu produktów związanych z kuchnią re-

gionalną, jest jednak zdecydowanie niewystarczająca. Badani respondenci nie

potrafili wskazać instytucji prowadzącej Listę Produktów Tradycyjnych, prawie

połowa przyznała się do braku wiedzy dotyczącej tej kwestii (46%). Kolejne

32% udzieliło nieprawidłowej odpowiedzi, sądząc, że prowadzą ją: ODRy

(13,33%), Komisja Europejska (8,89%), stowarzyszenia agroturystyczne

(4,44%). Pytani wymienili jeszcze inną jednostkę (6% respondentów) – urząd

marszałkowski, jednak ta instytucja jest zaangażowana tylko na etapie oceniania

w prace nad zakwalifikowaniem danego produktu na listę. Właściwego prowa-

dzącego Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wskazało 22% ankietowanych10

.

Innym przykładem ochrony jakości tradycyjnej żywności jest system „Ja-

kość Tradycja”, który został opracowany i jest zarządzany przez Polską Izbę

Produktu Regionalnego i Lokalnego i Związek Województw RP oraz notyfiko-

wany w Komisji Europejskiej jako krajowy system jakości żywności, który

gwarantuje konsumentom wysoką jakość i autentyczność produktów oraz daje

im możliwość odtworzenia procesu wytwarzania i poznania składu i pochodze-

nia wszystkich surowców użytych do wyrobu produktu11

.

System jakościowy „Jakość Tradycja” służy wyróżnianiu produktów żyw-

nościowych wysokiej jakości z uwzględnieniem produktów tradycyjnych.

9 www.minrol.gov.pl, 19.12.2012.

10 A. Jęczmyk, S. Graja-Zwolińska, M. Maćkowiak, A. Spychała, J. Uglis, J. Sikora, Stan

wiedzy na temat produktów tradycyjnych wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych, w: Roczniki Naukowe SERiA, t. XIII, z. 2, Warszawa-Poznań-Szczecin 2011, s. 155–158.

11 www.produktyregionalne.pl/info.html, 24.01.2012.


W systemie tym dużą rolę odgrywa jakość produktu; są tu przyjmowane wy-

łącznie produkty wysokiej jakości, wynikającej z ich tradycyjnego charakteru,

posiadające szczególną jakość, reputację lub inne cechy odróżniające je od in-

nych, należących do tej samej kategorii, a producent deklaruje zachowanie wyż-

szych standardów produkcyjnych lub wyjątkowych cech produktów. Przed do-

puszczeniem do uczestnictwa w systemie podlegają one szczegółowej weryfi-

kacji zgodnie z Regulaminem Znaku, który został przyjęty przez Urząd Paten-

towy Rzeczypospolitej Polskiej, a wcześniej zatwierdzony przez radę, zarząd

izby oraz Związek Województw Rzeczypospolitej Polskiej. Znak „Jakość Tra-

dycja” jest znakiem zarejestrowanym w Urzędzie Patentowym z numerem

Z–307821 i chroniony zgodnie z prawem własności przemysłowej jako znak

wspólny gwarancyjny. System jest otwarty na nowych uczestników, mogą do

niego przystąpić wszyscy rolnicy, producenci rolni, przetwórcy w kraju i za

granicą, członkowie izby i nienależący do niej. Jedynym kryterium przyjęcia

produktu jest jego jakość, a uczestnictwo jest dobrowolne. Znak „Jakość Trady-

cja” ma trzydzieści dziewięć produktów z różnych regionów Polski12

.

Ważną rolę pełni także konkurs „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”, organi-

zowany od 2001 roku pod patronatem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, mar-

szałków województw, Polskiej Izby Produktu Regionalnego i Lokalnego oraz

Związku Województw RP, który ma upowszechniać możliwości wytwarzania

i sprzedawania w Polsce produktów regionalnych i lokalnych. Dzięki konkur-

sowi, konsumenci i handlowcy otrzymują informacje o jakości i walorach tra-

dycyjnej, regionalnej i lokalnej żywności, która może być alternatywą w sto-

sunku do masowo sprzedawanej żywności, wytwarzanej przemysłowymi meto-

dami. W kolejnych edycjach zidentyfikowano wiele regionalnych i lokalnych

produktów; wiele produktów przed wpisem na krajową Listę Produktów Trady-

cyjnych nagrodzono w konkursie. Następowała również stopniowa konsolidacja

środowiska wytwórców produktów regionalnych i tradycyjnych, co zaowoco-

wało powstaniem Polskiej Izby Produktu Regionalnego i Lokalnego, a kilka

produktów nagrodzonych w konkursie „Nasze Kulinarne Dziedzictwo” zostało

wpisanych do europejskich rejestrów produktów tradycyjnych i nazw znanego

pochodzenia (wielkopolski ser smażony ChOG, olej rydzowy ChNP czy oscy-

pek ChNP)13

.

12 www.produktyregionalne.pl/biuletyn.html, 27.01.12.

13 www.produkty-tradycyjne.pl/nasze-kulinarne-dziedzictwo.html, 27.01.12.


Innym programem jest Program Poznaj Dobrą Żywność, którego celem

jest informowanie o wysokiej jakości produktów żywnościowych, a uczestni-

czyć mogą w nim dowolni przedsiębiorcy państw członkowskich Unii Europej-

skiej. Znak PDŻ – Poznaj Dobrą Żywność przyznawany jest tylko tym wyro-

bom, które spełniają kryteria opracowane przez Kolegium Naukowe ds. Jakości

Produktów Żywnościowych i jest informacją, która ma pomagać konsumentowi

w wyborze odpowiedniego produktu. Jednocześnie realizowany jest cel wspól-

notowej polityki w zakresie żywności, polegający na poszerzaniu obszaru wy-

sokiej jakości i różnorodności żywności na wspólnym rynku. Aktualnie przy-

znawany na okres trzech lat – Znak PDŻ – Poznaj Dobrą Żywność posiada

w Polsce 85 firm14

.

Coraz większą popularność zyskuje w Europie Slow Food – międzynaro-

dowa organizacja typu non-profit, która określa swój cel działania jako „ochro-

na prawa do smaku”. Organizacja ta powstała w 1986 roku we Włoszech i od

początku zajmowała się szeroko rozumianą ochroną oraz wspieraniem niewiel-

kich regionalnych producentów żywności, szczególnie oryginalnej, produkowa-

nej w sposób niespotykany w innych miejscach na świecie, żywności tradycyj-

nej, zagrożonej zniknięciem w wyniku coraz poważniejszej ekspansji tego, co

na całym świecie znane jest jako fast food. Slow Food stawia sobie za zadanie

ochronę od zapomnienia tego, co daje przyjemność niewielu osobom, a mogło-

by dawać każdemu, kto tylko zechce po nie sięgnąć. Na początku swojej dzia-

łalności w Polsce, organizacja zajęła się jednym z głównych filarów – symboli

polskiej tradycji kulinarnej, jakim jest góralski oscypkek15

, ale realizuje również

inne programy. Jednym z nich był projekt polskiej sekcji Slow Food oraz Euro-

pejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej „Tradycyjne Produkty – Nowocze-

sna Kuchnia Polska”.

Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego (ESDK) jest siecią skupiającą

regiony członkowskie z całej Europy, których wspólnym celem jest promocja

lokalnych i regionalnych produktów spożywczych, jako sposób na rozwój

drobnej przedsiębiorczości i turystyki w regionach członkowskich. Wśród

uczestników znajdują się: restauracje, producenci, gospodarstwa prowadzące

sprzedaż oraz inne jednostki. Przynależność do sieci gwarantuje turystom i kon-

sumentom, że oferowane produkty i posiłki pochodzą z danego regionu i zostały

14 www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Poznaj-Dobra-Zywnosc, 24.01.2012.

15 www.slowfood.pl/, 27.01.2012.


przygotowane zgodnie z regionalną recepturą. W Polsce do sieci należą nastę-

pujące regiony: Mazowsze, Opolszczyzna, województwo pomorskie, woje-

wództwo warmińsko-mazurskie, Pomorze Zachodnie, Wielkopolska, woje-

wództwo świętokrzyskie, Kujawy i Pomorze, województwo dolnośląskie, a na

ich terenie różne podmioty, tj.: gospodarstwa agroturystyczne, restauracje,

karczmy, producenci i przetwórcy żywności czy sklepy16

.

Wymienione powyżej systemy i programy nie wyczerpują całego proble-

mu. Należałoby wspomnieć np. o krajowym systemie – Produkcja Zintegrowa-

na czy krajowym systemie jakości żywności dla producentów mięsnych.

2. Korzyści dla społeczności lokalnej z ochrony jakości tradycyjnych

produktów lokalnych

Stosowanie unijnych oznaczeń ułatwia identyfikację produktów oraz ich

ochronę przed nieuczciwą konkurencją. Zarówno ten system, jak i inne wspiera-

ją lokalną gospodarkę, ponieważ stosowanie tradycyjnych metod produkcji

wymaga większego nakładu pracy, co zwiększa zatrudnienie, sprzyja rozwojowi

obszarów wiejskich i zapobiega ich wyludnianiu.

Znakowanie produktów regionalnych i tradycyjnych pozwala na podwyż-

szenie ich ceny, co wpływa na polepszenie sytuacji finansowej ich wytwórców.

Konsumentowi daje natomiast pewność, co do pochodzenia danego produktu,

zapewnia o jego jakości i unikalnym smaku. Jest to ważne, bowiem w Europie

zakupy produktów regionalnych, tradycyjnych i ekologicznych stanowią około

30% popytu na żywność17

. Takie produkty mają możliwość wyróżnienia się na

rynku spośród innych wytwarzanych na masową skalę. Jego oznaczenie gwa-

rantuje autentyczność i wysoką jakość. Regionalne i tradycyjne produkty od-

zwierciedlają dziedzictwo regionu, stają się jego wizytówką i atrakcją przycią-

gającą turystów18

, bowiem – jak wykazują badania – producenci tego typu wy-

16 Na podstawie http://www.culinary-heritage.com/index.asp, 27.01.2012.

17 E. Michota-Katulska, I. Boniecka, A. Ukleja, Rola żywności tradycyjnej w rozwoju

i promocji turystyki w regionach, w: materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Trady-

cyjne i Regionalne Technologie i Produkty w Żywieniu Człowieka”, red. Z.J. Dolatowski, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Lublin 2008, s. 46.

18 B. Józefczyk, W. Grodzki, Produkty, potrawy regionalne i tradycyjne czynnikiem zwięk-

szającym atrakcyjność oferty agroturystycznej, w: Turystyka wiejska a rozwój i współpraca re-


robów w Polsce sprzedają swoje produkty przede wszystkim na rynkach lokal-

nych (38%), na ponadregionalnych i wojewódzkich (31%) oraz zagranicznych

(10%)19

.

Sprzedaż tradycyjnych produktów wpływa na dochody lokalnych społecz-

ności, nie tylko bezpośrednio związanych z ich produkcją, w czasie której wy-

korzystuje się lokalne artykuły i wyroby. Warto wspomnieć o zjawisku mnoż-

nika turystycznego. Kiedy turyści dokonują wydatków związanych z zakupem

lokalnych produktów w konkretnej miejscowości, uruchamiają dodatkowy

strumień pieniądza, który zasila lokalną gospodarkę. Uruchamia on cały cykl

reakcji, które stwarzają dodatkowe korzyści w tych sektorach gospodarki, które

współpracują z producentami czy branżą turystyczną20

. Ta sytuacja ma niewąt-

pliwie wpływ na wzrost popytu na dobra konsumpcyjne, ponieważ wzrastają

dochody gospodarstw domowych w regionie.

Aby produkt mógł być uznany za tradycyjny, musi mieć długoletni i trwa-

ły związek z regionem (użycie tradycyjnych surowców, tradycyjny skład, trady-

cyjna metoda produkcji lub przetwórstwa), dlatego nie następuje tzw. wyciek,

który jest związany z odpływem pieniądza i ograniczeniem efektów mnożniko-

wych.

Gospodarstwa agroturystyczne czy producenci produktów tradycyjnych

mogą liczyć na korzyści finansowe wynikające z ochrony omawianych produk-

tów. Przede wszystkim będzie to wzrost popytu spowodowany ich ofertą kuli-

narną. Jak wykazują badania, w mniej lub bardziej atrakcyjnych turystycznie

regionach Polski, turystyka kulinarna może być głównym celem podróży jako

markowy produkt turystyczny21

.

Dzięki ochronie tradycji kulinarnych istnieje możliwość pozyskania środ-

ków finansowych z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Inne korzyści

finansowe, jakie mogą osiągnąć producenci wyrobów tradycyjnych i regional-

gionów, red. Z. Kryński, E. Kmita-Dziasek, prace naukowo-dydaktyczne Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie, z. 15, Krosno 2005, s. 239.

19 Z.J. Dolatowski, Produkty regionalne i tradycyjne w Polsce oraz w Unii Europejskiej,

w: Tradycyjne i regionalne technologie oraz produkty w żywieniu człowieka, red. Z.J. Dolatowski,

D. Kołożyn-Krajewska, Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2008, s. 7–16.

20 Ekonomika turystyki, red. A. Panasiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006,

s. 54.

21 A. Sammel, Dziedzictwo kulinarne jako potencjalny markowy produkt turystyczny obsza-

rów wiejskich województwa zachodniopomorskiego, w: Marka wiejskiego produktu turystyczne-go, red. P. Palich, Wydawnictwo Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia 2009, s. 263–270.


nych, to głównie ulgi z tytułu prowadzenia sprzedaży bezpośredniej czy ulgi

inwestycyjne z tytułu odstępstw od uregulowanych wymogów produkcyjnych

(weterynaryjnych, higienicznych lub sanitarnych)22

.

Podsumowanie

Tradycyjne produkty żywnościowe są ważnym elementem dziedzictwa

kulturowego, jak również ogrywają dużą rolę w zrównoważonym rozwoju go-

spodarczym regionów23

. Konsumenci wykazują bardzo pozytywny stosunek do

tego typu produktów24

, co potwierdzone jest również ich prozdrowotnymi wła-

ściwościami. Unijne i krajowe systemy i programy pozwalają na utrzymanie ich

wysokiej jakości oraz na ich ochronę przed zapomnieniem dla przyszłych poko-

leń. Popyt na tradycyjne produkty lokalne motywuje potencjalnych turystów do

wyboru danej destynacji turystycznej, a usługi gastronomiczne należą do pod-

stawowych usług nabywanych przez konsumentów podczas wyjazdu turystycz-

nego. Jak wykazują światowe trendy, turystyka kulinarna będzie się rozwijać

coraz prężniej, wpływając na podniesienie atrakcyjności regionu. Powinna za-

tem być nie tylko odpowiednio promowana, ale również odpowiednio chronio-

na w celu utrzymania wysokiej jakości jej oferty, tak bardzo pożądanej przez

konsumentów/turystów.

THE CULINARY TOURISM AND THE NEED FOR THE PROTECTION OF

TRADITIONAL REGIONAL PRODUCTS

Summary

The traditional local food products can be the main motive for choosing the desti-

nation for tourists, or they can be one of the many tourist attractions that you experience

22 M. Dymacz, Produkty tradycyjne a korzyści finansowe. Tajemnice smaku produktów regional-

nych i tradycyjnych, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Krakowie, Kra-

ków 19–22.06.2006.

23 M. Jędrusik, Kilka aspektów turystyki kulinarnej w tropikalnej Oceanii, w: Turystyka kulturo-

wa, spojrzenie geograficzne, red. A. Kowalczyk, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008,

s. 161–178. 24 L. Guerrero, i in., Consumer-driven Definition of Traditional Food Products and Innovation in

Traditional Toods. A Qualitative Cross-cultural Study, „Appetite” 2009, vol. 52, nr 3, s. 345–354.


travelling in the area. Culinary tourism is tied to the need of knowledge, trying, products

experience and food of a specific place. This form of tourism is one mean of sustainable

tourism, because it saves the cultural heritage for future generations, it has a limited

influence on the environment, and otherwise the local community which participates in

getting income from the sale of products and services. In the European Union there are

promoted European systems which were created in order to protect and promote local

and traditional products, and otherwise each country has the right to establish its own

national quality systems. These methods support the local economy, since the use of

traditional methods of production requires more labor intensive, increase employment,

promotes the development of rural areas and it can also increase the prices of such

products, what improves the financial situation of their manufacturers.

Translated by Anna Jęczmyk



EWA LIPIANIN-ZONTEK

ZBIGNIEW ZONTEK

Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

SCENARIUSZE ROZWOJU INNOWACYJNYCH PRODUKTÓW

TURYSTYCZNYCH W SUBREGIONIE POŁUDNIOWYM

WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

Wprowadzenie

Kreowanie oraz rozwój innowacyjnych produktów turystycznych powinno

stanowić podstawę działań zarówno przedsiębiorstw turystycznych, jak i innych

podmiotów rynku turystycznego. Innowacje w turystyce przyczyniają się do

wzrostu liczby świadczonych usług oraz zwiększenia skali ich podaży w gospo-

darce turystycznej. Z drugiej strony innowacje stwarzają możliwość zwiększe-

nia wartości usługi, a także podniesienia jakości procesu świadczenia usługi.

Aby wskazać, dlaczego innowacje produktów turystycznych są potrzebne, war-

to przytoczyć wynik badań przeprowadzonych w San Diego w USA. Wywiady

były przeprowadzone wśród liderów branż reprezentujących transport, noclegi,

atrakcje turystyczne, konwencje i spotkania, restauracje oraz inne usługi specja-

listyczne (w badaniach branża nazwana HTM)1. Odpowiedzi z wywiadów po-

grupowano, otrzymując następujące wnioski:

1 L.J. Sipe, M. Testa, What is Innovation in the Hospitality and Tourism Marketplace?

A Suggested Research Framework and Outputs Typology (lipiec 31, 2009), International CHRIE-Refereed Track. Paper 22; www.scholarworks.umass.edu, 8.11.2011.

230 Ewa Lipianin-Zontek, Zbigniew Zontek

– nowe pomysły i chęć dostosowania się do zmian są ważne na wszyst-

kich szczeblach organizacji,

– liderzy branży popierają koncepcję orientacji przedsiębiorstwa w kie-

runku innowacji,

– wielu specjalistów z branży przyznało, że nie zna naukowego podejścia

do klasyfikacji, rodzajów i podziału innowacji (wskazywano na wielo-

znaczność pojęcia „innowacje”),

– niektórym respondentom trudno było wskazać na innowacyjne praktyki

w firmie,

respondenci wskazywali, że na rynku brakuje instytucji udostępniają-

cych informacje o innowacyjnych pomysłach oraz brakuje współpracy

sieciowej w regionie (sieci dla innowacji); wskazywano, że firmy będą

musiały współpracować w celu zapewnienia innowacyjnych ofert.

Tworzenie innowacyjnych produktów na poziomie lokalnego przedsię-

biorstwa, przyczynia się do rozwoju konkurencyjnych produktów turystycznych

regionu, pozwala na aktywizację turystyczną, inicjuje budowanie partnerstwa

wokół innowacji, a także doprowadza do efektu synergii, będącej wynikiem

takiej współpracy.

Artykuł ma na celu wskazanie na podstawowe pojęcia związane z innowa-

cją produktów turystycznych oraz przedstawienie możliwych scenariuszy roz-

woju, uwzględniających wdrożenie innowacyjnych produktów turystycznych.

Scenariusze zostały opracowane dla subregionu południowego województwa

śląskiego na podstawie wywiadów przeprowadzonych wśród wybranych przed-

siębiorstw turystycznych.

1. Istota innowacji w sektorze turystycznym

W sferze turystyki występują unikalne modele tworzenia i stymulowania

innowacji. Już samo przedsiębiorstwo turystyczne poszukujące możliwości

wprowadzania nowych rozwiązań zarówno produktowych, jak i procesowych

może zasługiwać na miano innowacyjnego. Działalność innowacyjna może

mieć bardzo różnorodny charakter w zależności od specyfiki przedsiębiorstwa.

Niektóre przedsiębiorstwa prowadzą wyraźnie zdefiniowane projekty innowa-

cyjne, na przykład tworząc i wprowadzając nowy produkt, inne z kolei dokonu-

ją przede wszystkim ciągłych udoskonaleń w swoich produktach, procesach

Scenariusze rozwoju innowacyjnych produktów turystycznych… 231

i działaniach. Oba typy podmiotów można uznać za innowacyjne: innowacja

może polegać na wdrożeniu jednej znaczącej zmiany albo na serii mniejszych

przyrostowych zmian, które razem stanowią zmianę znaczącą. Nawet przedsię-

biorstwa, które wykazują tendencję do poszukiwania nowych metod prowadze-

nia działalności gospodarczej, można nazwać innowacyjnymi2.

Terminologia związana z podziałem innowacji, a także ta, uwzględniająca

podział źródeł powstawania innowacyjnych produktów turystycznych jest boga-

ta i wielopłaszczyznowa. Dla niniejszego artykułu został zastosowany podział

„innowacji A.-M. Hjalager, opracowany na podstawie modelu, którego autora-

mi są Abernathy i Clark3. Autorka wyróżniła cztery główne grupy innowacji:

regularne, niszowe, radykalne i rewolucyjne, przy uwzględnieniu dwóch istot-

nych czynników: zewnętrznego (powiązania rynkowe) oraz wewnętrznego

(kompetencje). Taki podział innowacji oraz dobór ich determinant daje podsta-

wę do opracowania metody scenariuszy przyszłości dla rozwoju turystyki,

uwzględniającego powstawanie innowacyjnych produktów turystycznych.

Przedsiębiorstwa turystyczne kreujące nowe innowacyjne produkty już na

etapie planowania powinny określić, jakie efekty mogą przynieść zamierzone

działania:

– nowe lub udoskonalone produkty/usługi,

– nowe lub zmodernizowane metody wytwórcze/procesy obsługi klienta,

– zmiany organizacyjne.

2 P. Mang, Strategic Innovation: Constantinos Markides on Strategy and Management,

„The Academy of Management Review” 2000, nr 14 (3), s. 43–45.

3 A.-M. Hjalager, Repairing Innovation Defectiveness in Tourism, „Tourism Management”

2002, nr 23, s. 467.


Rys.1. Model Abernathyego i Clarka uwzględniający sektor turystyki

Źródło: A.-M. Hjalager, Repairing…, s. 467.

Kreowanie innowacyjnych produktów turystycznych może obejmować

z jednej strony proste modyfikacje istniejących produktów, procesów i praktyk

(które mogą być nowe dla firmy, ale niekoniecznie dla branży turystycznej),

Innowacje regularne

1. Promowanie nowych

inwestycji, które zwięk-

szają wydajność

2. Szkolenia właścicieli

i pracowników prowa-

dzące do skuteczniejsze-

go działania

3. Inkrementalne pod-

niesienie standardów

jakości

Innowacje niszowe

1. Promowanie wprowa-

dzania nowych przedsię-

biorców do wykorzystania

możliwości biznesowych

2. Zachęcanie firm do

wejścia w nowe

alianse marketingowe

3. Połączenie istniejących

produktów w nowy sposób

Innowacje rewolucyjne

1. Dyfuzja nowych

technologii do firm

2. Wprowadzenie no-

wych metod, które pro-

wadzą do przesunięć

pracowników

3. Przywiązanie do tych

samych rynków, ale

z użyciem nowych

metod

Innowacje radykalne

1.Tworzenie nowych

wydarzeń i atrakcji, które

wymagają reorganizacji

2. Redefinicja infrastruktu-

ry materialnej lub prawnej

3. Tworzenie centrów

doskonałości, które wery-

fikują i rozpowszechniają

wiedzę

Zac

ho

wan

ie

istn

ieją

cych

po

wią

zań

Tw

orz

enie

no

wy

ch

po

wią

zań

Zachowanie istnieją-

cych kompetencji

Zakłócanie istnie-

jących kompetencji


a z drugiej – fundamentalnie nowe produkty i procesy, które są nowe tak dla

branży, jak i dla przedsiębiorstwa turystycznego. Realizacja pomysłu powinna

zaangażować wiele czynności naukowych, organizacyjnych, technologicznych,

finansowych i handlowych, a efekty tych działań mogą prowadzić do innowacji

w następujących obszarach4:

– innowacje produktowe prowadzące do powstania innowacyjnych pro-

duktów i usług turystycznych oraz w innych sektorach gospodarki,

– innowacje zarządcze i procesowe mające na celu poprawę procesów

świadczenia usług turystycznych oraz procedur zarządzania w przed-

siębiorstwach turystycznych i klastrach,

– innowacje informacyjne – wykorzystanie najnowszych kanałów infor-

macyjno-promocyjnych, innowacje systemu informacyjnego wewnątrz

klastra,

– innowacje instytucjonalne – w tym: nowe kierunki partnerstwa pu-

bliczno-prawnego oraz wsparcia systemu publicznego dla przedsię-

biorstw turystycznych; innowacje instytucjonalne w szczególności

obejmują kreowanie nowych rozwiązań organizacyjnych, takich jak:

a) modele kooperacyjne (sieci, konsorcja, centra itp.);

b) modele konsolidacyjne (fuzje, związki i federacje instytucjo-

nalne itp.);

c) zmiany nazwy (nowe logo) – rebranding.

Można wskazać, że w turystyce istnieją również innowacje o charakterze:

organizacyjnym, technicznym, marketingowym, rynkowym, logistycznym,

instytucjonalnym kulturowym czy też psychologicznym5. Uzupełnieniem

przedstawionych form innowacji w turystyce są potencjalne obszary innowa-

cyjności w przedsiębiorstwach turystycznych. Wśród podstawowych obszarów

należy wyróżnić:

– produkty (przejawy aktywności innowacyjnej: kreowanie nowych mar-

kowych produktów turystycznych; udoskonalanie, unowocześnianie

dotychczasowych produktów/usług – modyfikacja struktury pakietu

4 M. Novelli, B. Schmitz, T. Spencer, Networks, Clusters and Innovation in Tourism: A UK

Experience, „Tourism Management” 2006, nr 27, s. 1143–1144.

5 A. Hjalager, The Marriage Between Welfare Services and Tourism – A Driving Force for

Innovation?, w: M. Peters, B. Pikkemaat, Innovation in hospitality and tourism, The Haworth

Hospitality Press, New York 2005, s. 7–8; A. Hjalager, A Review of Innovation Research in Tour-ism, „Tourism Management” 2010, nr 31, s. 1–12.


usług, ich cech i cen; wprowadzenie dotychczasowych produktów na

nowe rynki zbytu),

– organizacja i zarządzanie (przejawy działalności innowacyjnej: wdra-

żanie nowych technik, metod i instrumentów dynamicznego zarządza-

nia firmą; kształtowanie proinnowacyjnej kultury przedsiębiorstwa tu-

rystycznego; kształtowanie elastycznej kultury organizacyjnej; dyfuzja

wiedzy i informacji; wdrażanie metod stymulowania twórczości pra-

cowników – z najbardziej znanych braimstorming, czyli burza mózgów

czy też synektyka – oparta na zasadzie swobodnych skojarzeń6),

– finanse (przejawy działalności innowacyjnej: stosowanie instrumentów

legalnego obniżania obciążeń podatkowych, np. leasing, degresywne

metody amortyzacji; zastosowanie zintegrowanych systemów wspo-

magających zarządzanie, np. controllingu),

– marketing (przejawy aktywności innowacyjnej: systematyczne badanie

i analiza słabych i mocnych stron przedsiębiorstwa; systematyczne ba-

danie i analiza sytuacji konkurentów oraz innych elementów otoczenia;

znajomość potrzeb turystów, rejestrowanie zmian tych potrzeb; testo-

wanie akceptacji nowych produktów; zastosowanie instrumentów in-

tensywnej aktywizacji sprzedaży; kształtowanie atrakcyjnej dla tury-

stów, konkurencyjnej i elastycznej, ale jednocześnie uzasadnionej eko-

nomicznie polityki cenowej; wdrażanie nowych metod pozyskiwania

turystów; budowanie wizerunku przedsiębiorstwa; tworzenie nowych

segmentów rynku),

– zasoby ludzkie (przejawy aktywności innowacyjnej: kształtowanie sys-

temu motywacyjnego wyzwalającego kreatywność pracowników, zdol-

ności i skłonność do innowacji; przezwyciężanie oporu wobec zmian;

budowanie kompleksowego systemu szkolenia i doskonalenia kadr;

traktowanie pracownika jako inwestycji warunkującej rozwój,

– relacje z otoczeniem (przejawy aktywności innowacyjnej: tworzenie

więzi współpracy w ramach różnych form kooperacji z innym przed-

siębiorstwami – klastry, alianse strategiczne; wprowadzenie zasad za-

rządzania jakością w relacjach z otoczeniem),

6 Istnieją też metody oparte na skojarzeniach wymuszonych (np. macierzy odkrywczej, del-

ficka) oraz metody o charakterze analitycznym (morfologiczna, algorytm wynalazku Altszullera

itp.). Opisy metod znaleźć można np. Z. Martyniak, Wstęp do inwentyki, AE Kraków, Kraków 1997.


– ekologia (przejawy aktywności innowacyjnej: kreowanie proekolo-

gicznych form wypoczynku; eliminowanie negatywnych skutków dzia-

łalności turystycznej; wspólne działania podmiotów rynku turystyczne-

go w zakresie rozwoju metod ochrony środowiska).

Procesy kreowania innowacyjnych produktów turystycznych coraz rza-

dziej zamykają się w ramach pojedynczego przedsiębiorstwa. Uwarunkowane

jest to zarówno specyfiką sektora turystycznego (przedsiębiorstwa charaktery-

zują się wąską specjalizacją), jak i wielkością przedsiębiorstw (większość

przedsiębiorstw w sektorze to mikro i małe przedsiębiorstwa). Dobrym przykła-

dem w branży turystycznej jest działalność obiektów noclegowych, w tym hote-

li, pensjonatów, które w swoim podstawowym profilu działania rzadko kiedy

mają produkty i usługi wspomagające lub uzupełniające działalność, takie jak:

obiekty sportowo-rekreacyjne, usługi organizacji czasu wolnego itp. Wspo-

mniane przedsiębiorstwa muszą współpracować, kooperować z innymi przed-

siębiorstwami, tak aby klient był usatysfakcjonowany.

2. Wybrane wyniki badań dotyczących rozwoju innowacyjnych

produktów turystycznych w subregionie

Celem przytoczonego fragmentu badań (wywiadów) było wskazanie moż-

liwych scenariuszy rozwoju produktów turystycznych, uwzględniających wdra-

żanie innowacji. Zakres przestrzenny badań obejmował subregion południowy

województwa śląskiego, w skład którego weszły powiaty: bielski, cieszyński,

żywiecki oraz miasto na prawach powiatu Bielsko-Biała. Badaniem objęto

przedsiębiorstwa turystyczne w miejscowościach o typowym charakterze tury-

stycznym: Bielsko-Biała, Szczyrk, Wisła, Ustroń, Gmina Jeleśnia, Gmina Mi-

lówka, które zlokalizowane są na terenie Beskidu Śląskiego, Żywieckiego

i Małego. Badania przeprowadzono na przełomie lat 2010 i 2011. Próbę badaw-

czą (35 przedsiębiorstw turystycznych) określono na podstawie doboru celowe-

go z operatu na podstawie list teleadresowych. Na podstawie informacji uzy-

skanych podczas wywiadów opracowano scenariusze rozwoju produktu tury-

stycznego regionu „Beskidy”.


Tabela 1

Przebieg rozwoju produktu turystycznego w subregionie południowym województwa

śląskiego – scenariusz optymistyczny i pesymistyczny

Scenariusz optymistyczny Scenariusz pesymistyczny

Wzmocnienie atrakcyjności turystycznej

podstawowych produktów markowych regionu

Tworzenie nowych produktów

Zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu

poprzez rewitalizację miast regionu

Tworzenie nowej i modernizacja istniejącej

infrastruktury turystycznej (noclegowej,

gastronomicznej, towarzyszącej)

Ustanawianie nowych obszarów prawnie

chronionych i udostępnianie ich turystyce

Wprowadzanie nowych technologii i innowacji

ułatwiających oraz usprawniających obsługę ruchu

turystycznego

Wzrost liczby przedsiębiorstw turystycznych

generujących miejsca pracy

Wspólne działania podmiotów turystycznych

w celu podniesienia jakości usług turystycznych

Współdziałanie branży turystycznej z ośrodkami

naukowymi krajowymi i zagranicznymi

Współpraca branży turystycznej z uczelniami

prowadzącymi studia o profilu turystycznym

Wysokie zainteresowanie funduszami

strukturalnymi i innymi formami

współfinansowania unijnego projektów branży

turystycznej

Sukcesywne wdrażanie nowych technologii,

szczególnie informatycznych i proekologicznych,

w przemyśle turystycznym

Kompleksowy regionalny system promocji

Wysoka liczba turystów krajowych

i zagranicznych odwiedzających region

Wysoki poziom zadowolenia turystów z pobytów

Duża liczba mieszkańców spędzających urlopy

w regionie

Brak zainteresowania branży turystycznej

rozwojem produktów markowych

Konkurencja w branży turystycznej

w miejsce współpracy

Tradycyjność gospodarki w regionie

wyrażająca się niedostrzeganiem branży

turystycznej

Brak lub ograniczone zainteresowanie

branży turystycznej funduszami

strukturalnymi UE

Niewystarczające zainteresowanie

samorządów terytorialnych funduszami

strukturalnymi i przeznaczeniem ich na

wzrost atrakcyjności regionu

Ograniczone zainteresowanie branży

turystycznej innowacjami stosowanymi

w turystyce

Zbyt wolne dostosowanie się

przedsiębiorstw turystycznych do

wymogów UE (dyrektyw, standardów)

Nienadążanie przemysłu turystycznego

regionu za konkurencją zewnętrzną

Niskie zainteresowanie funduszami

strukturalnymi i innymi formami

współfinansowania unijnego projektów

branży turystycznej

Brak zainteresowania branży turystycznej

innowacyjnością, nowymi technologiami

Oporność we wdrażaniu nowoczesnych

systemów w zarządzaniu firmami

turystycznymi

Niewielka liczba turystów odwiedzających

region


Metoda scenariuszy (scenario planning) została wypracowana przez Royal

Dutch/Schell. Pozwala na analizowanie możliwych sytuacji pod kątem ich

wpływu na podmiot rynku w razie gdyby wystąpiły. Ich zadaniem jest określe-

nie przyszłości i głębszego zrozumienia mechanizmów działających w otocze-


niu. Planowanie scenariuszowe jest procesem, który pozwala organizacji prze-

widywać, w jaki sposób będzie się kształtować jej otoczenie w przyszłości.

Celem pragmatycznym takiej analizy jest wyodrębnienie tendencji i czynników

w celu stworzenia kilku możliwych scenariuszy, umożliwiających ocenę opcji

strategicznych i możliwości. Scenariusze te wykorzystano do określenia założeń

strategii rozwoju innowacyjnych produktów turystycznych w badanym regio-

nie.

Z punktu widzenia kreowania strategii rozwoju innowacyjnych produktów

turystycznych szczególnie istotny jest scenariusz najbardziej prawdopodobny,

zwłaszcza w przypadku czynników bardzo silnie wpływających na rozwój.

W scenariuszu najbardziej prawdopodobnym dokonano podziału na obszary

przestrzennej koncentracji produktów turystycznych, takich jak:

– obszary miejskie, które są miejscem lokalizacji przemysłu, zaopatrze-

nia ludności, jak również ośrodkami zarządzania,

– miejscowości z przewagą potencjału turystycznego, w których istnieje

bogata i zdywersyfikowana oferta turystyczna,

– miejscowości turystyczne stanowiące bazę dla rozwoju agroturystyki

i turystyki wiejskiej.

Czynniki określone w scenariuszu najbardziej prawdopodobnym dla su-

bregionu nie wyczerpują wszystkich istotnych tendencji, mogących mieć wpływ

na innowacyjność poszczególnych miejscowości turystycznych. Jak wynika

z przeprowadzonych badań, rozmieszczenie walorów w całym regionie jest

nierównomierne pod względem ich potencjału. Pojawia się zatem potrzeba we-

wnętrznego podziału dla celów marketingowych, tak aby obszary o podobnych

walorach i zagospodarowaniu turystycznym mogły wspólnie kreować swój

produkt oraz prowadzić jego promocję i dystrybucję.


Tabela 2

Przebieg rozwoju produktu turystycznego w regionie „Beskidy” – scenariusz

najbardziej prawdopodobny

Scenariusz najbardziej prawdopodobny

Obszary miejskie

Udostępnianie nowych terenów na potrzeby inwestycji

Podniesienie jakości, sprawności i funkcjonalności zagospodarowania turystycznego

Podniesienie atrakcyjności ofert wypoczynku i rekreacji miejskiej (oferty kulturalnej,

handlowej, gastronomicznej, obsługi bankowej)

Dalsza rewitalizacja miast

Modernizacja gospodarki w kierunku wzrostu udziału sektora usług

Poprawa jakości obsługi publicznej podmiotów gospodarczych (np. koordynacji prac urzędów,

wykorzystanie Internetu w kontaktach z urzędami)

Wzmocnienie ośrodków kształcenia i dokształcania, polepszenie czynników komunikacyjno-

transportowych, tworzenie systemu doradztwa i konsultingu

Miejscowości z przewagą potencjału turystycznego

Polepszenie kwalifikacji personelu w branży turystycznej

Ograniczenie komunikacyjne w zakresie korzystania z prywatnych środków transportowych,

będące wynikiem powstawania obwodnic, parkingów i rozwoju transportu publicznego

Polepszenie systemu rezerwacji – wprowadzenie systemu rezerwacji komputerowej

Tworzenie nowych produktów turystycznych, takich jak: turystyka kongresowa, kompleksowej

oferty dla seniorów poza sezonem, podróży kulinarnych

Coraz większy nacisk na ochronę środowiska, zapobieganie niszczeniu krajobrazu

Zabezpieczenie rezerw wolnej przestrzeni, np. poprzez stworzenie chronionych stref

naturalnych

Ograniczenia urbanistyczne (tradycyjna zabudowa, wykorzystanie starych do przystosowania

na cele noclegowe i gastronomiczne)

Nawiązanie kontaktów z ośrodkami naukowo-badawczymi

Miejscowości turystyczne predestynowane do uprawiania turystyki wiejskiej i agroturystyki

Wzrost zainteresowania wypoczynkiem w gospodarstwach agroturystycznych

Tworzenie i rozwijanie oferty turystycznej, podnoszenie standardu obiektów świadczących

usługi turystyczne, standaryzacja i poprawa wyposażenia w infrastrukturę niezbędną do

rozbudowy funkcji turystycznej

Ochrona tradycyjnego krajobrazu kulturowego i wizerunku miejscowości

Rozwój gospodarki w kierunku drobnego przemysłu i rzemiosła, np.: kowalstwo,

pszczelarstwo, wikliniarstwo, garncarstwo

Powiązanie gospodarki rolnej i leśnictwa z turystyką (bezpośrednia sprzedaż produktów

rolniczych, zastosowanie lokalnych surowców drzewnych)

Poprawa komunikacji z centrami regionalnymi (budowa i modernizacja dróg, utrzymanie

komunikacji publicznej)

Wspieranie budownictwa w celu utrzymania tradycyjnego stylu i wspieranie renowacji

Opracowanie koncepcji utrzymania rolnictwa, w tym rolnictwa górskiego (wypas owiec,

stadniny koni)

Wspieranie rękodzieła ludowego i tradycyjnej twórczości ludowej

Wprowadzanie alternatywnych form gospodarowania ziemią (rolnictwo ekologiczne)

Tworzenie wizerunku obszarów wiejskich jako ekologicznie czystych i promowanie ich.



Podsumowanie

Opracowane scenariusze umożliwiły sformułowanie planu rozwoju inno-

wacyjnego produktu turystycznego dla subregionu południowego województwa

śląskiego. Zakładają one:

– konieczność powołania Lokalnej Organizacji Turystycznej łączącej we

wspólnych działaniach: samorządy, podmioty gospodarcze i organiza-

cje; propagujących tworzenie sieci współpracy (w gminach i powia-

tach),

– kreowanie innowacyjnych produktów markowych w turystyce regionu,

ich racjonalną i skonsolidowaną promocję, stworzenie pakietu wokół

nowego produktu markowego – turystyka uzdrowiskowa i zdrowotna,

– wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych działających w regionie,

– wzrost liczny obiektów noclegowych średniego i wysokiego standardu

w regionie.

Wdrożenie planu rozwoju powinno się przyczynić do wzrostu przedsię-

biorczości w subregionie oraz wykreowania innowacyjnych produktów tury-

stycznych, pozwalających na umocnienie pozycji regionu jako silnego ośrodka

turystycznego Polski południowej. Ważną rolę w tym procesie odegrają pod-

mioty otoczenia biznesu turystycznego, będące kreatorami gospodarki opartej

na wiedzy.

Autorzy artykułu osiągnęli postawiony cel i jednocześnie wskazali, że przy

opracowaniu planu rozwoju innowacyjnych produktów turystycznych pomocna

jest metoda scenariuszowa. W opracowaniu nie została przedstawiona całkowita

metoda, lecz jej wybrany fragment, dla zobrazowania głównych mechanizmów.

SCENARIOS FOR THE DEVELOPMENT OF INNOVATIVE TOURISM

PRODUCTS IN THE SOUTHERN SUBREGION OF SILESIA PROVINCE

Summary

The aim of this article is to indicate the directions of the development of tourist

sector innovativeness in the south region of Silesian Province. In the article was self-

characterized the essence of the innovation in tourism sector, used both by tourist enter-

prises and institutions supporting the development of tourism. It was showed, that tour-


ist enterprises seeking possibilities of introducing new solutions, both products as pro-

cess, deserve on the name of innovative. There were presented scenario planning meth-

od, which could be used to indicate main factors of innovative tourism products. There

were also showed the chosen results of research in region with special pressure on the

innovativeness.

Translated by Zbigniew Zontek



ADAM MARCINIAK

Uniwersytet Adama Mickiewicza Poznań

MOŻLIWOŚCI TURYSTYCZNEGO ZAGOSPODAROWANIA

POEKSPLATACYJNYCH TERENÓW NA PRZYKŁADZIE KOPALNI

WAPIENIA TARNÓW OPOLSKI

Wprowadzenie

Zagospodarowanie turystyczne jest jednym z najistotniejszych (zaraz po

walorach) elementów, wpływających na atrakcyjność turystyczną obszaru. Brak

odpowiednio rozbudowanej infrastruktury może sprawić, że nawet największe

atrakcje pozostaną poza zasięgiem potencjalnych turystów. Uwidacznia się to

szczególnie na przykładzie obszarów poeksploatacyjnych, postrzeganych po-

wszechnie jako „rana w krajobrazie”, jednak po zaadaptowaniu obiekty te stają

się ogólnie rozpoznawalnymi elementami otoczenia, np.: park i amfiteatr „Ka-

dzielnia” w Kielcach, Jurapark w Krasiejowie czy ośrodek sportowy „Dolomity

Sportowa Dolina” w Bytomiu. Często jednak wizjonerskie projekty zagospoda-

rowania obszarów poeksploatacyjnych napotykają na brak zainteresowania ze

strony władz lokalnych ze względu na wysokie koszty ich realizacji i opór oko-

licznych mieszkańców, którzy nie widzą w danym sposobie zagospodarowania

korzyści dla regionu, gminy, miasta czy samych siebie. Zasadności takich inwe-

stycji można bronić, wskazując konkretne sposoby zagospodarowania oraz pły-

nące z nich korzyści. Dzięki zastosowaniu metody Analitycznego Procesu Hie-

rarchicznego w odmianie BOCR (AHP BOCR), wskazano możliwości pogo-

dzenia oczekiwań władz i społeczności lokalnej w celu wyłonienia najbardziej

korzystnej i najmniej kosztownej inwestycji turystycznej. Tym samym celem

242 Adam Marciniak

artykułu jest wskazanie możliwości utylitarnego wykorzystania metody AHP

BOCR w podejmowaniu decyzji oraz analizie korzyści i kosztów przedsięwzięć

strategicznych.

1. Metoda AHP oraz jej odmiana AHP BOCR

Analiza BORC jest pochodną analizy AHP, opartą na jej metodologii. Po-

lega ona na doborze kryteriów podzielonych na korzystne i niekorzystne

z punktu widzenia decydenta. Następnie kryteria szereguje się w cztery grupy:

korzyści (bednefits – B), możliwości (opportunities – O), koszty (costs – C),

ryzyko (risks – R). Zgodnie z procedurą AHP, dokonuje się uszeregowania

wariantów rozwiązań dla każdej z czterech grup1. Przebiega to w trzech eta-

pach:

1. W etapie pieszym zestawia się porównywane kryteria w pary i określa

zależności między nimi według dziewięciostopniowej skali2. Uzyskane

wyniki zestawia sie w postaci macierzy, a następnie wylicza się wskaź-

nik konsekwencji porównań (CI) w celu określenia, czy któryś z po-

równywanych elementów nie został zbytnio przeceniony lub niedoce-

niony przez oceniającego. Bazując na macierzy porównań, za pomocą

jednej z trzech metod (EM, LLSM, E3) oblicza się hierarchię porówny-

wanych elementów.

2. W etapie drugim w ramach każdego porównywanego kryterium doko-

nuje się oceny wariantów rozwiązań pod względem ich powiązania

z kryterium. Oceny tej dokonuje się poprzez porównania parami wa-

riantów rozwiązań.

3. W etapie trzecim uzyskane wyniki z etapu pierwszego wymnaża się

przez wyniki z etapu drugiego, uzyskując hierarchę wariantów rozwią-

zań4.

1 J.D. Wijnmalen, Improved BOCR Analysis with the AHP/ANP, Proceedings of ISAHP

2005, s. 8–10.

2 T.L. Saaty, The Analytic Hierarchy Process, Wydawnictwo Mc-Graw, Nowy Jork 1980

3 T.L. Saaty, L.G. Vargas, Comparison of eigenvalue, logharithmic least squares and least

squares methods in estimating ratios, „Jurnal of Mathematical Modelling” 1984, nr 5, s. 309–324.

4 T.L. Saaty, Highlights and Critical Points in the Theory and Application of the Analytic

Hierarchy Process, „European Journal of Operational Research” 1994, nr 74, s. 426–447.

Możliwości turystycznego zagospodarowania poeksplatacyjnych… 243

Uzyskane w ten sposób wyniki dla grup B, O, C, R, zestawia się w tabeli,

a następnie wylicza się najbardziej korzystną alternatywę jednym z czterech

wzorów5:

1) bB + oO + c(1/C) + r(1/R),

2) bB + oO + c(1–C) + r(1–R),

3) bB + oO – cC – rR,

4) BO/CR,

gdzie: b, o, c, r, są to znormalizowane wagi grup6.

Wyliczone na tej podstawie rozwiązania stwarzają możliwość wyboru naj-

bardziej korzystnych oraz najmniej kosztownych wariantów rozwiązań.

W artykule analiza AHP/BOCR została wykorzystana do wskazania naj-

bardziej korzystnego sposobu zagospodarowania z punktu widzenia społeczno-

ści lokalnej oraz najmniej kosztownego – z punktu widzenia realizacji inwesty-

cji.

2. Obszar badań, kryteria oceny korzyści i kosztów oraz warianty

rozwiązań

Obiektem, który posłużył jako przykład do analiz, była czynna kopalnia

wapieni „Tarnów Opolski”, zlokalizowana około 25 km na południe od Opola.

Kopalnia znajduje się na terenie dwóch gmin – Tarnów Opolski i Gogolin. Eks-

ploatuje wapienie triasowe metodą odkrywkową, przez co doprowadza do po-

wstania wielkokubaturowego wyrobiska, którego formowanie zakończy się

w 2030 roku. Wtedy też przez częściowe zalanie i zalesienie zakończona zosta-

nie rekultywacja7. Wszystkie wspomniane cechy zostały uwzględnione w ra-

mach kryterium „koszty – przygotowanie terenu”.

5 T.L. Saaty, M.S. Ozdemir, Negative Priorities in the Analytic Hierarchy Process, „Math-

ematical and Computer Modelling” 2003, nr 9, s. 1063–1075; J.D. Wijnmalen, Analysis of Bene-

fits, Opportunities, Costs, and Risks (BOCR) with the AHP-ANP: A Critical Validation, „Mathe-matical and Computer Modelling” 2007, nr 7 (46), s. 892–905.

6 A. Dziadosz, Ocena i selekcja inwestycji budowlanych z wykorzystaniem analitycznego

procesu hierarchicznego (AHP), „Czasopismo Techniczne. Budownictwo” 2008, nr 1 (105),

s. 41–51.

7 Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych kopalni „Tarnów Opolski”, PROKSAL sp.

z o.o., 2002.

244 Adam Marciniak

Wybór kryteriów oceny jest każdorazowo najtrudniejszym elementem pro-

cesu badawczego. Trudności doboru kryteriów biorą się z konieczności opisania

zarówno korzyści, kosztów, jak i wariantów rozwiązań. W opracowaniu zdecy-

dowano się dobrać kryteria na podstawie analizy SWOT, przeprowadzonej na

podstawie badań ankietowych (n = 460), którymi objęto mieszkańców gminy

Tarnów Opolski i Gogolin. Uzyskane wyniki pozwoliły na wytypowanie zale-

dwie trzech kryteriów do analizy (oznaczone – *), a następnie uzupełniono je

o istotne elementy, których respondenci nie poruszali w ankietach. Końcowe

zestawienie prezentowało się w następujący sposób:

Korzyści:

odpowiedź na zapotrzebowanie społeczne*,

nowe miejsca pracy*,

prestiż inwestycji*.

Koszty:

przygotowanie terenu,

wykonanie adaptacji,

utrzymanie i konserwacja,

przygotowanie personelu.

Uwzględnione kierunki adaptacji kamieniołomu, zwane dalej wariantami

rozwiązań, zostały zaczerpnięte z wyników badań ankietowych przeprowadzo-

nych wśród mieszkańców gmin, dotyczących kierunków zagospodarowania

kamieniołomu (n = 594). Było to sześć odpowiedzi o najwyższej liczbie wska-

zań. Oceny scenariuszy rozwiązań dokonano w sposób ekspercki jednoosobowo

na podstawie danych, dotyczących korzyści społecznych oraz wiedzy na temat

kosztów, jaki dany wariant rozwiązania może generować.

3. Określenie najbardziej korzystnego (B) sposobu zagospodarowania

kamieniołomu

W pierwszym etapie (B – korzyści) dokonano ustalenia istotności kryte-

riów wpływających na wybór najbardziej korzystnego sposobu adaptacji. Wy-

konane przy pomocy metody AHP porównania istotności kryteriów wykazały,

że wśród porównywanych cech najwyższą rangę ma kryterium „odpowiedzi na

zapotrzebowanie społeczne” (0,375), co przedstawiono na rysunku 1a oraz

„tworzenia nowych miejsc pracy” (0,375). Wynika to z założenia mówiącego,


że najistotniejsze powinny być korzyści, jakie z adaptacji wyrobiska może mieć

społeczność lokalna. Z tego też powodu jako mniej istotne kryterium został

określony „prestiż inwestycji” (0,152) oraz „przewidywane zyski” (0,097) (rys.

1a).

W dalszej kolejności (etap drugi B – korzyści) wykonano waloryzację spo-

sobów adaptacji wyrobiska w odniesieniu do poszczególnych kryteriów:

1. Kryterium 1 – odpowiedź na zapotrzebowanie społeczne. Zapo-

trzebowanie to zostało scharakteryzowane na podstawie analizy

wyników badań ankietowych, z których wynika, że w najwięk-

szym stopniu odpowiedź na nie będzie stanowiła adaptacja na

obiekt rekreacyjny z wodą, a także – w nieco mniejszym stop-

niu – na park gminny oraz las. Niewielkie zainteresowanie re-

spondentów pozostałymi kierunkami adaptacji przełożyło się

bezpośrednio na ich niewielką istotność (rys. 1b).

2. Kryterium 2 – przewidywane zyski. Możliwość uzyskania naj-

wyższych profitów z planowanego zagospodarowania stwarzają

formy typowo inwestycyjnego zagospodarowania, za korzysta-

nie z których pobierane będą opłaty, czyli adaptacja na kom-

pleks sportów ekstremalnych, aquapark, a także – w mniejszym

stopniu – na kompleks sportowy. Ich wysoka ocena wynika

również z założenia, że są to inwestycje wpisujące się w aktu-

alnie panującą modę na czynny sposób spędzania wolnego cza-

su. Niska ranga w ramach kryterium przewidywanych zysków

takich form adaptacji, jak: obiekt rekreacyjny z wodą, park

gminny oraz las, wynika z tego, że obiekty te z założenia będą

miały charakter non-profit, a zyski będą mogły czerpać pośred-

nio jedynie pojedyncze osoby (np. drobni przedsiębiorcy).

3. Kryterium 3 – nowe miejsca pracy. W związku z obsługą re-

kreantów, do tworzenia nowych miejsc pracy będzie prowadzi-

ła adaptacja typowo komercyjna. Nowe miejsca pracy będą ge-

nerowane dzięki adaptacji na kompleks sportów ekstremalnych,

aquapark czy kompleks sportowy (rys. 1b). Zdecydowanie

mniejsze znaczenie w tworzeniu nowych miejsc pracy będzie

miała adaptacja rekreacyjna na obiekt z wodą, co umożliwi

stworzenie co najwyżej kilku, i to często sezonowych, miejsc

pracy (np. dla ratownika i konserwatora). W przypadku kierun-

246 Adam Marciniak

ku leśnego czy parkowego tworzenie nowych miejsc pracy bę-

dzie prawdopodobnie mocno ograniczone.

4. Kryterium 4 – prestiż inwestycji. Prestiż adaptacji to szansa na

ogólną rozpoznawalność i jest w głównej mierze domeną

obiektów modnych, nowatorskich, mających szansę zaistnieć

nie tylko w świadomości społeczności lokalnej, ale również

szerszego grona odbiorców. Z tego powodu określono, że naj-

większą szansę na rozpoznawalność będzie miało zagospoda-

rowanie na kompleks sportów ekstremalnych i aquapark. Jako

o wiele mniej prestiżowe uznano zagospodarowanie na obiekt

rekreacyjny z wodą oraz kompleks sportowy ze względu na du-

żą pospolitość tego rodzaju adaptacji. Za najmniej prestiżowe

uznano zagospodarowanie leśne i parkowe ze względu na jego

powszechność (rys. 1b).

Rys. 1. Schemat wyboru najbardziej korzystnego sposobu adaptacji kamieniołomu:

a – określenie istotności kryteriów wpływających na wybór najbardziej korzystnego

sposobu adaptacji;

b – wyniki porównania szczegółowych kierunków adaptacji w ramach kryteriów okre-

ślających korzyści;

c – ostateczna ocena szczegółowych kierunków adaptacji ze względu na korzyści.



Ostatecznie – ze względu na mogące zaistnieć korzyści – najlepszym spo-

sobem adaptacji okazały się być: kompleks sportów ekstremalnych (0,197) oraz

aquapark (0,197). Nieco mniejszą istotność będzie miała adaptacja na obiekt

rekreacyjny z wodą (0,181) i kompleks sportowy (0,180). Powyższe analizy

dowodzą również, że sposobem adaptacji przynoszącym najmniejsze korzyści

będzie park (0,128) oraz las (0,116) (rys. 1c).

4. Określenie najbardziej kosztownego (C) sposobu zagospodarowania

kamieniołomu

Za pomocą metody AHP przeprowadzono następnie szeregowanie kryte-

riów umożliwiających wskazanie najbardziej kosztownego kierunku adaptacji.

Przeprowadzona w etapie pierwszym kosztów (C) analiza wykazała naj-

wyższą istotność kryterium „wykonania adaptacji” (0,476) (rys. 2a), a także

„utrzymania i konserwacji” obiektu (0,353). Wspomniane kryteria koncentrują

zdecydowaną część kosztów związanych z wprowadzeniem i utrzymaniem za-

gospodarowania w odpowiednim stanie technicznym. W ogólnym rozrachunku

zdecydowanie mniejsze koszty wykazywać będzie kryterium „przygotowania

terenu (0,088) oraz „przygotowania personelu” (0,082) (rys. 2a).

W etapie drugim kosztów wykonano waloryzację sposobów zagospodaro-

wania kamieniołomu w odniesieniu do poszczególnych kryteriów.

1. Kryterium 5 – przygotowanie terenu. Na podstawie przeprowadzo-

nej analizy określono, że najwyższe koszty przygotowania terenu

pod inwestycję wystąpią przy adaptacji na kompleks sportowy oraz

aquapark (rys 2b). Koszty te wynikają głównie z konieczności wy-

konania odpowiednich ekspertyz oraz odpowiedniego uzbrojenia

terenu. W przypadku adaptacji na kompleks sportów ekstremalnych

oraz na obiekt rekreacyjny z wodą, przygotowanie terenu będzie

miało dużo mniejsze znaczenie i można je ograniczyć do wykona-

nia podstawowych zabiegów, takich jak usypanie plaży czy zapew-

niających bezpieczeństwo wypoczywających. Najmniejszych kosz-

tów związanych z przygotowaniem terenu wymaga adaptacja na

park oraz las ze względu na bezpośrednie wykorzystanie zrekulty-

wowanego terenu.

248 Adam Marciniak

2. Kryterium 6 – wykonanie adaptacji. Z porównania wariantów wy-

nika, że ze względu na konieczność wykonania znaczącej inwesty-

cji budowlanej najbardziej kosztownymi sposobami adaptacji będą:

kompleks sportowy (0,344) i aquapark (0,344). Nieco mniej kosz-

townym wyjściem ze względu na wykonanie adaptacji będzie kom-

pleks sportów ekstremalnych (0,173), w przypadku którego nakłady

inwestycyjne mogą ograniczyć się do budowy urządzeń technicz-

nych i budynków magazynowych. Najmniejsze koszty realizacji

wiążą się z adaptacją na obiekt rekreacyjny z wodą, park gminny

oraz las. W tych przypadkach należy technicznie dostosować obiek-

ty do ruchu rekreantów (wyznaczenie ścieżek pieszych, kąpielisk,

budowa urządzeń rekreacyjnych).

3. Kryterium 7 – utrzymanie i konserwacja obiektu. Najbardziej kosz-

towne sposoby adaptacji będą również wymagały największych

kosztów utrzymania i konserwacji. Najbardziej kosztownym ze

względu na utrzymanie sposobem adaptacji będzie zatem kompleks

sportowy (0,291), aquapark (0,291) oraz kompleks sportów ekstre-

malnych (0,291) (rys. 2b), których utrzymanie związane jest przede

wszystkim z koniecznością zapewnienia sprawności urządzeń tech-

nicznych i bezpieczeństwa wypoczywającym. Zdecydowanie

mniejsze koszty utrzymania zagospodarowania dotyczą obiektu re-

kreacyjnego z wodą (0,041), parku (0,041) oraz lasu (0,041), co

wynika z niewielkiej liczby urządzeń rekreacyjnych koniecznych

do konserwacji.

4. Kryterium 8 – przygotowanie personelu. W związku z konieczno-

ścią szkolenia kadry – zarówno w celu obsługi, jak i zapewnienia

bezpieczeństwa wypoczywającym – koszty przygotowania persone-

lu związane będą głównie z komercyjnymi formami zagospodaro-

wania, takimi jak: kompleks sportowy (0,290), aquapark (0,290)

czy kompleks sportów ekstremalnych (0,290). W przypadku obiek-

tu rekreacyjnego z wodą (0,053), zagospodarowania leśnego

(0,031) i parkowego (0,031) koszty przygotowania personelu będą

zdecydowanie mniejsze i będą dotyczyły wyłącznie pojedynczych

osób, często zatrudnionych sezonowo (np.: ratownik, ogrodnik, le-

śnik) (rys. 2b).


Na podstawie powyższej analizy kosztów wykazano, że sposobem adapta-

cji, wymagającym największych nakładów finansowych będzie kompleks spor-

towy (0,331) oraz aquapark (0,331), a zaraz za nimi również kompleks sportów

ekstremalnych (0,196). Zdecydowanie mniejszymi kosztami charakteryzować

się będzie adaptacja na obiekt rekreacyjny z wodą (0,056) oraz park gminny

(0,045). Najmniej kosztownym sposobem adaptacji będzie natomiast zagospo-

darowanie leśne (0,040) (rys. 2c).

Rys. 2. Schemat wyboru najbardziej kosztownego sposobu adaptacji kamieniołomu:

a – określenie istotności kryteriów wpływających na wybór najbardziej kosztownego

sposobu adaptacji;

b – wyniki porównania szczegółowych kierunków adaptacji w ramach kryteriów okre-

ślających koszty;

c – ostateczna ocena szczegółowych kierunków adaptacji ze względu na koszty.


5. Zestawienie korzyści i kosztów

W etapie trzecim wyniki uzyskane podczas procesu badawczego zestawio-

no w tabeli w celu poddania ich analizie BOCR. Na potrzeby artykułu wykorzy-

stano dwa sposoby obliczenia stosunku korzyści do kosztów, tj.:

250 Adam Marciniak

2) bB + oO + c(1–C) + r(1–R),

4) BO/CR.

Przez zestawienie korzyści i kosztów8 (wg wzoru BO/CR) wykazano, że

najlepszym sposobem adaptacji wyrobiska będzie obiekt rekreacyjny z wodą

(3,235). Wynika to z faktu, że obiekt ten w najpełniejszy sposób będzie odpo-

wiadał na zapotrzebowanie społeczne, mimo relatywnie niewielkich zysków

finansowych czy możliwości tworzenia w jego ramach nowych miejsc pracy.

Decydują o tym niewielkie koszty utworzenia oraz utrzymania takiego rodzaju

adaptacji, co dodatkowo podnosi jego rangę. Do najbardziej korzystnych wa-

riantów należy również zaliczyć adaptację na las (2,905) oraz park gminny

(2,843). Mimo najniższych możliwych korzyści (głównie finansowych) przy

tego rodzaju zagospodarowaniu, obiekty te w znacznym stopniu odpowiadają

zapotrzebowaniu społecznemu i wymagają najmniejszych nakładów finanso-

wych. Wśród typowo komercyjnych rozwiązań, najlepszym sposobem adaptacji

będzie kompleks sportów ekstremalnych (1,005), w przypadku którego koszty

realizacji inwestycji będą adekwatne do korzyści, jakie mogą z niej wyniknąć.

Co prawda zapotrzebowanie na tego rodzaju obiekt jest niewielkie, a głównymi

korzyściami z jego wprowadzenia będzie stworzenie nowych miejsc pracy oraz

prestiż inwestycji.

Należy także zwrócić uwagę na konieczne do poniesienia koszty, a mia-

nowicie zagospodarowania obiektu oraz wysokie koszty konserwacji infrastruk-

tury. W przypadku adaptacji na kompleks sportowy (0,543) oraz aquapark

(0,595) konieczne koszty znacząco przewyższają możliwe zyski, w związku

z czym proponuje się odrzucenie tych propozycji.

Zestawienie korzyści i kosztów sposobów adaptacji z punktu widzenia

różnych proporcji korzyści i kosztów (wg wzoru bB + oO + c(1–C) + r(1–R) dla

o = 0; O = 0; r = 0; R = 0). Problem rozpatrywano dla z góry określonych pro-

porcji możliwych do osiągnięcia korzyści (b) i minimalizacji kosztów (c)9.

Na podstawie przeprowadzonych analiz wykazano, że jeśli celem adaptacji

wyrobiska byłoby uzyskanie jak największych korzyści, najlepszymi sposobami

byłyby: kompleks sportów ekstremalnych (0,258) (rys. 3) oraz obiekt rekre-

8 Zestawienia dokonano na podstawie danych zamieszczonych w części „c” na rys. 1 – ko-

rzyści i części „c” na rys. 2 – koszty.

9 Proporcje te opisano zmiennymi b i c, dla 9/1 b = 0,9; c = 0,1; dla 1/1 b = 0,5; c = 0,5; dla

1/9 b = 0,1; c = 0,9; obliczenia zawarto w tabeli na rys. 3.


acyjny z wodą (0,257). W przypadku kompleksu sportów ekstremalnych korzy-

ści będą dotyczyły głównie sfery gospodarczej (zyski inwestora), możliwości

zapewnienia nowych miejsc pracy, a także prestiżu inwestycji. W przypadku

adaptacji na obiekt rekreacyjny z wodą, korzyści będą dotyczyły głównie sfery

społecznej, a mianowicie obiekt będzie w największym stopniu spełniał zapo-

trzebowanie mieszkańców na miejsce służące wypoczynkowi. W zdecydowanie

mniejszym stopniu inwestycjami przynoszącymi korzyści będą: aquapark

(0,244) oraz kompleks sportowy (0,229) ze względu na nawiązanie tylko do

dwóch kryteriów, takich jak: „nowe miejsca pracy” oraz – w mniejszym stopniu

– „prestiż inwestycji”. Najmniejsze korzyści – zarówno społeczne, jak i gospo-

darcze – ma szansę przynieść adaptacja na park gminny (0,211) oraz las

(0,201). Wynika to z niewielkich możliwości dokonania zmian, zwłaszcza

w sferze ekonomicznej.

Z punktu widzenia minimalizacji kosztów przeprowadzona analiza wyka-

zała, że najlepszym sposobem będzie adaptacja na las (0,876), park gminny

(0,872) oraz na obiekt rekreacyjny z wodą (0,868) (rys. 3). Najmniejsze koszty

w przypadku wymienionych sposobów adaptacji wynikają głównie z bezinwe-

stycyjnego ich wprowadzenia, braku konieczności szkolenia personelu czy nie-

wielkich kosztów utrzymania.

Zdecydowanie większych nakładów finansowych wymaga adaptacja na

kompleks sportów ekstremalnych (0,743), w przypadku którego największe

koszty, oprócz inwestycyjnych, stanowi utrzymanie odpowiedniego stanu tech-

nicznego obiektu. Najbardziej kosztowne sposoby adaptacji to budowa aqu-

aparku (0,622) oraz kompleksu sportowego (0,620) i w związku z minimaliza-

cją kosztów, formy te powinny zostać odrzucone.

Podsumowanie

Analityczny proces hierarchiczny (AHP) jest metodą, która od ponad 30

lat z powodzeniem wspomaga podejmowanie decyzji strategicznych zarówno

przez państwowe, jak i prywatne podmioty na całym świecie5. Jak każda nowa

metoda, z biegiem czasu została rozbudowana o nowatorskie podejście

AHP/BOCR, które może być z powodzeniem wykorzystywane do wspomaga-

nia procesów decyzyjnych w planowaniu zagospodarowania turystycznego.

W artykule wskazano praktyczne możliwości wykorzystania wskazanej metody

do oceny kierunków zagospodarowania kamieniołomu w Tarnowie Opolskim.

252 Adam Marciniak

Analizy przeprowadzono z punktu widzenia zapotrzebowania społeczności

lokalnej na określone kierunki adaptacji. Na tej podstawie wyłoniono kierunki

wpływające na maksymalizację korzyści (kompleks sportów ekstremalnych,

obiekt rekreacyjny z wodą, aquapark) oraz minimalizację kosztów przedsię-

wzięcia (las, park gminny, obiekt rekreacyjny z wodą). Oczywiście artykuł nie

wyczerpuje podjętego tematu, a rozważaną analizę można przeprowadzać

z punktu widzenia władz lokalnych, inwestorów czy – jak w przypadku kamie-

niołomu – zakładów górniczych.

Rys. 3 Zestawienie szczegółowych kierunków adaptacji od najbardziej korzystnych

(kolumna 9/1) do najmniej kosztownych (kolumna 1/9).



Przeprowadzona w pracy analiza AHP/BOCR pozwala z jednej strony na

poszukiwanie korzyści wynikających z wprowadzenia konkretnego sposobu

zagospodarowania, z drugiej zaś – na niwelowanie kosztów z nim związanych.

Stwarza możliwości wieloaspektowej analizy postawionego problemu i przy-

równania do siebie inwestycyjnych i bezinwestycyjnych sposobów zagospoda-

rowania.

ANALYTIC HIERARCHY PROCESSES AS INSTRUMENT IN POST-

EXCAVATION AREAS ADAPTING – „TARNOW OPOLSKI” LIMESTONE

QUARRY

Summary

The number of post-excavation areas is still growing as a results of rapid devel-

opment of extractive industry as new quarrying permits are issued every year. As a

result, new post-excavation areas are created, while their restoration is made more diffi-

cult by the lack of universal action plans.

The manuscript presents application of Analytic Hierarchy Processes AHP/BOCR

method for evaluation of different adapting possibilities of the “Tarnow Opolski” Lime-

stone Quarry. The scope of the research presented, focuses on determining the social

expectations (for the directions of quarry restoration), as well as benefits and costs relat-

ed to the investment.

The method presented in the article cenacles for a comprehensive approach to the

problem of adapting a quarry the tourist purposes and may be found interesting by the

local governments and mining companies alike.

Translated by Adam Marciniak



JERZY OLESZEK

Uniwersytet Przyrodniczy Wrocław

POTENCJALNE SEGMENTY RYNKU TURYSTYKI WIEJSKIEJ

W SUDETACH WSCHODNICH

Wprowadzenie

Niewątpliwie turystyka jest specyficznym, a przy tym niezwykle istotnym

działem gospodarki narodowej. Wzajemne relacje zarówno w płaszczyźnie

horyzontalnej (różnorodne, zależne od celu i miejsca pobytu rodzaje turystyki),

jak i wertykalnej (względne interakcje powodują, że turystyka nie występuje

w postaci rodzajowo jednorodnej). Jest to bardzo złożony system. Rozwój tury-

styki jest, jak żaden inny kierunek gospodarowania, ściśle skorelowany z po-

ziomem innych usług, takich jak: hotelarstwo, handel czy gastronomia. Wza-

jemne interakcje działowe, ich zasób czy też jakość są wiodącym bodźcem roz-

woju obszaru. To właśnie turystyka zarówno w sposób bezpośredni (świadcze-

nie usług turystycznych), jak i pośredni (rozwój innych, generowanych przez

turystykę form usług), jest potencjalnym źródłem dochodów mieszkańców.

Przez swoją złożoność i wieloaspektowość turystyka jest też interesującym

polem badawczym. Jest zatem zagadnieniem, pozostającym w szerokim spek-

trum naukowych zainteresowań. Przedstawiciele każdej z grup naukowych

określają przedmiot, który jest udostępniany i konsumowany przez turystę, czyli

produkt turystyczny.

256 Jerzy Oleszek

Rozważając z kolei definicję produktu, to w świetle formuły prezentowa-

nej przez Kotlera1 czy Marksa

2, nie zauważa się podstaw, aby odrzucić tezę, że

produktem jest krajobraz. Nawet jeśli spektakularnie przyjąć, że krajobrazem

jest „obraz kraju”, to wiadomo, że chodzi o charakterystykę, a nawet specyfikę

tego kraju,inaczej rejonu, względnie konkretnego miejsca.

W prowadzonych badaniach przyjmuje się, że krajobraz jest wyrazem toż-

samości miejsca3. Tożsamość miejsca interpretuje się jako kumulację środowi-

ska kulturowego i kanonu miejsca. Pierwszy ze składników to historycznie

ukształtowany i mający swój wyraz w otoczeniu zbiór elementów składających

się na postrzeganą przez człowieka treść krajobrazu. Drugi – to elementy sta-

nowiące o jego wyrazie, czyli forma oraz postać jako efekt bezpośredniej per-

cepcji człowieka.

Potencjalny turysta, a nie turysta „last minute”, wybierając miejsce swoje-

go wypoczynku na terenach wiejskich, kieruje się następującym scenariuszem:

w pierwszej kolejności rozważa miejsce pobytu. Rozpatruje zatem właśnie „ob-

raz kraju”. Uwzględniając możliwe „za” i „przeciw”, podejmuje ostateczną

decyzję, że to właśnie tu, w tym konkretnym miejscu występują warunki odpo-

wiednie dla wypoczynku. Dopiero w kolejnym etapie rozważany jest rodzaj,

poziom i jakość usług. W konsekwencji wybiera konkretną kwaterę, określone

możliwości wyżywienia, rodzaj oferowanych eventów czy też formy spędzenia

czasu wolnego. W zależności od rodzaju i poziomu proponowanych usług, tury-

sta korzysta z oferty dotyczącej „turystyki na obszarach wiejskich”, „turystyki

wiejskiej” czy tzw. agroturystyki4.

Zwraca się uwagę, że w każdej z wyszczególnionych form, głównym ce-

lem jest obcowanie z naturą, przyrodą, a w przypadku „turystyki wiejskiej” czy

1 Ph. Kotler, Marketing, Gebelthner i S-ka Warszawa 1994, s. 400

2 M. Marks, Typy działań promocyjnych podejmowanych w gminach wiejskich, w: Marke-

ting terytorialny, red. T. Markowski, Studia KPZK PAN, t. CXII, Warszawa 2002, s. 204–219,

3 T. Dzikowska, J. Oleszek, 2009, Programowanie rozwoju i zarządzanie usługami agrotu-

rystycznymi z wykorzystaniem instrumentów planowania przestrzennego, w: Rola turystyki

w gospodarce regionu, vol. II. Usługi turystyczne jako podstawa gospodarki turystycznej, red.

J. Marak, J. Wyrzykowski, Wyd. Wyższa Szkoła Handlowa, Wrocław, s. 57–62; J. Oleszek,

Właściwość krajobrazu jako produkt turystyczny regionu – próba identyfikacji na przykładzie

Ziemi Kłodzkiej, Zeszyty Naukowe AR Wrocław, Geodezja i Urządzenia Rolne nr 464, Wrocław

2003, s.177–188

4 T. Wolber, Landtourismus in Ostdeutschland, Ländlicher Raum, Agrarsozialle Gesell-

schaft e.V. Göttingen 2011, s. 38–39.

Potencjalne segmenty rynku turystyki wiejskiej w Sudetach Wschodnich 257

agroturystyki jeszcze – a zdaniem autora przede wszystkim – z tradycją i zwy-

czajami wiejskimi. Chodzi więc o materialny wyraz otoczenia, czyli krajobraz.

Z kolei turysta to nie tylko stricte obserwator, ale konsument, który odbiera

wrażenia receptorami wzroku, słuchu, dotyku, zapachu czy smaku, a pozyskane

odczucia kumuluje w swojej pamięci.

Uwzględniając jedynie zasygnalizowane, aczkolwiek zasadnicze charakte-

rystyki, formułuje się podstawowy cel rozważań, jakim jest charakterystyka

parametrów właściwości zainteresowanego tutejszym otoczeniem, a tym samym

i przyjeżdżającego w określoną, wybraną przez niego okolicę.

Uzyskane efekty to nie tylko ocena profilu segmentów, ale – co jest nie

mniej istotne – wskazanie adresata materiałów informacyjno-promujących.

Dysponując określonymi wynikami, należy zakończyć propagowanie treści

zunifikowanych czy sloganowych, a rozpocząć i kontynuować proces dostoso-

wywania zakresu do poziomu zainteresowania.

Cel osiągnięto, stosując metodę kwestionariuszową5. Obserwacje prowa-

dzono w często odwiedzanych przez turystów punktach widokowych (Przełęcz

Lądecka, i szczyt Trojan), zlokalizowanych w okolicach uzdrowiska Lądek

Zdrój.

Wyniki badań bezpośrednich poddano analizie wstępnej, systematyzującej,

by w późniejszym etapie realizować już rozważania szczegółowe.

1. Założenia metodyczne

Informacje wyjściowe pozyskiwano latem 2006 roku. Wybór pory roku to

decyzja wynikająca z zakresu pola zainteresowania badawczego. Nie jest bo-

wiem przedmiotem zainteresowania turystyka hobbystyczna, a w tym przypad-

ku amatorskie narciarstwo zjazdowe, czyli okres 3–4 miesięcy, a niekiedy na-

wet i krótszy. Krajobraz nie jest w tym przypadku elementem pierwszoplano-

wego ani głównego zainteresowania. Chodzi przecież o rozwój turystyki (opty-

malnie!) całorocznej.

Problemem zasadniczym staje się więc pytanie: co jest ważniejsze – nar-

ciarstwo czy też inne formy turystyki zdrowotnej, realizowanej na obszarze

5 Zastosowano technikę ankietowania – pytania zamknięte, próba losowa o wielkości 650

respondentów, z wykorzystaniem procedury face to face.

258 Jerzy Oleszek

wiejskim. Odpowiedź jest jasna i ściśle określona. Przedmiotem podstawowego

zainteresowania jest turysta, który z własnej woli i dla wypoczynku, a więc dla

regeneracji stanu zdrowia i to głównie poza zimą, wybiera właśnie ten teren.

Realizacja procesu badawczego to zadawanie losowo wybranym respon-

dentom pytań zamkniętych, których treść dotyczyła np. wpływu śpiewu ptaków,

zapachu, powiewu wiatru na poziom wrażenia odbioru krajobrazu.

Wprowadzono zasadę, że poziom wrażenia jest układem ciągłym. Zasto-

sowano więc systematykę, gdzie symbol 1 oznacza istotne pogłębienie wraże-

nia, 2 – tylko pogłębienie, 3 – postrzeganie poprzez inne receptory jest obojęt-

ne, 4 – odbiór poprzez inne receptory działa destruktywnie na poziom odczucia,

5 – bardzo negatywnie i „6” – wrażenie postrzegania krajobrazu przez receptory

inne niż wzrok nie jest odczuwalne.

Pytano też o cel przyjazdu, dane charakteryzujące sylwetkę respondenta

(płeć, wiek, wykształcenie) oraz miejsce stałego pobytu (skąd przyjechał).

2. Charakterystyka interpretacyjna prowadzonych rozważań

Pierwszym rozpatrywanym zagadnieniem jest powód przyjazdu w tę wła-

śnie okolicę.

Uzyskane rezultaty wskazują, że ponad połowa przyjeżdżających to tury-

ści, którzy przyjeżdżają tutaj z własnej inicjatywy, a celem jest realizacja wła-

snego, indywidualnie określonego zamiaru. Około 1/4 respondentów to przy-

jeżdżający w celu rehabilitacji, a nieco więcej niż 1/10 to członkowie zorgani-

zowanych wycieczek. Skromny udział (7%) stanowią przyjeżdżający w celach

leczniczych (rys. 1). Zaznacza się, że nie jest to rezultat wiarygodny, bowiem

miejsca, w których prowadzono badania bezpośrednie, zlokalizowane są w oko-

licach trudno dostępnych dla leczących schorzenia ruchu. Poza tym pacjent

przyjeżdża w celach stricte leczniczych, zatem samo miejsce nie jest wynikiem

jego autonomicznego wyboru, a zależne jest od treści skierowania lekarskiego.


Rys. 1. Forma pobytu w ujęciu strukturalnym


Pacjent ma zapewniony pakiet zabiegów, pobyt i zakwaterowanie oraz ca-

łodzienne wyżywienie. Owszem, korzysta z infrastruktury turystycznej uzdro-

wiska, ale w sposób wybiórczy i to w zawężonym, bo ograniczonym możliwo-

ściami wolnego czasu zakresie. Stąd uznaje się, że udział charakteryzowanej

niszy w rozwoju usług uzdrowiska jest, jeśli nie minimalny, to zapewnie zni-

komy. Pacjent nie jest ani zasadniczym, ani też znaczącym stymulatorem roz-

woju zarówno samego uzdrowiska, i to w rozumieniu miejscowości i jego oto-

czenia.

Kolejne etap rozważań to region, z którego przyjechał turysta indywidual-

ny. Analiza wskazuje, że teren odwiedzany jest przez mieszkańców zachodniej

oraz centralnej części kraju. Gros turystów przyjeżdża z województwa dolnoślą-

skiego (ok. 20%). Dość istotnie reprezentowane jest województwo mazowieckie

(ok. 14%) oraz łódzkie (ok. 11%) czy też opolskie (ok. 10%) i pomorskie (ok.

8%), co zaprezentowano na rysunku 2.

W aspekcie przestrzennym dociekań, wyróżnia się element wiodący, któ-

rym jest województwo dolnośląskie z uzupełniającym opolskim oraz wielko-

55,4%

11,2%

7,1%

25,2%

1,1%

Wypoczynek własny Wycieczka

Leczenie Rehabilitacja

Wypoczynek zorganizowany

260 Jerzy Oleszek

polskim, śląskim i małopolskim oraz ognisko towarzyszące, którym jest woje-

wództwo stołeczne i łódzkie z uzupełnieniem w postaci województw: warmiń-

sko-mazurskiego, pomorskiego i zachodniopomorskiego. Warto przy tym za-

znaczyć, że regiony, z których przyjeżdża najwięcej turystów, to w sumie ok.

2/3 ogółu. Pozostałe, czyli ok. 1/3, to regiony reprezentowane przez minimalną

liczbę przyjeżdżających (ok. 4–6% udziału w ujęciu globalnym – m.in.: woj.

zachodniopomorskie, śląskie, małopolskie, warmińsko-mazurskie czy wielko-

polskie). Wyszczególnia się ponadto obszary, które reprezentowane są przez

symboliczną, nieistotną liczbę turystów (m.in.: woj. świętokrzyskie, kujawsko-

pomorskie czy podlaskie).

Rys. 2. Turystyka indywidualna wg regionu stałego pobytu turysty


0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0%

podkarpackie

świętokrzyskie

kujawsko-pomorskie

podlaskie

lubuskie

wiekopolskie

śląskie

zachodniopomorskie

małopolskie

warmińsko-mazurskie

pomorskie

opolskie

łódzkie

mazowieckie

dolnośląskie


Osobnym zagadnieniem jest problem percepcji krajobrazu i to przez recep-

tory inne niż wzrok.

Rys. 3. Jakość odbioru walorów krajobrazu pogłębiona odbiorem dodatkowymi

receptorami: 1 – wrażenie odbioru bardzo pogłębione, 2 – średnio pogłębione,

3 – wpływ obojętny, 4 – obniżenie wartości walorów, 5 – wpływ negatywny,

6 – brak odczucia walorów krajobrazu poprzez inne receptory


Rozkład przedstawiony na rysunku 3 udowadnia, że ok. 4/5 respondentów

jest zdania, że percepcja krajobrazu przez słuch, dotyk, smak czy zapach pogłę-

bia znacząco wrażenie odbioru. Wskazuje się przy tym, że aż ok. 55% respon-

dentów stwierdza, że odbiór przez receptory bardzo pogłębia jakość odbioru,

a ok. 25% respondentów stwierdza, że pogłębia.

Uzyskany rezultat jest jednoznacznym potwierdzeniem tezy, jak ważny

jest odbiór walorów krajobrazu przez wiele receptorów. Uwzględnianie wraże-

nia pozyskiwanego tylko przez receptor wzroku jest charakterystyką niepełną,

zakresowo zawężoną.

Określona została istotność zjawiska i to w sensie globalnym, jednak inte-

resujące jest zagadnienie istotności wartości określających przebieg krzywej

B (rys. 4). Inaczej ujmując – jaka jest, jeśli jest, zależność między analizowa-

54,9%

25,5%

8,2%

0,7%

0,0%

10,8%

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%

1

2

3

4

5

6

262 Jerzy Oleszek

nymi parametrami, a wrażliwością percepcji krajobrazu, czyli – czy wiek od-

biorcy, jego wykształcenie, statut (ranga) miejscowości, z której pochodzi de-

terminują poziom odbioru przez receptory inne niż wzrok.

Analiza, w trakcie której porównywano udział obserwatorów wskazują-

cych skumulowanie symbolu 1 i 2 (krzywa B – rys. 4) w relacji do udziału glo-

balnego w zakresie odpowiednich segmentów (krzywa A – rys. 4), wykazuje,

że:

1. Zdecydowana większość, bo ok. 2/3 ogółu, to turyści w wieku do 40 lat.

Najmniejszy jest udział turystów w wieku 40–49 lat, natomiast udział

turystów w wieku 50 lat i więcej to ok. 1/5 ogółu. Jeśli zaś chodzi

o wrażliwość odbioru krajobrazu, to układ krzywej B wskazuje zależ-

ność prostą. Wynika stąd, że największą wrażliwością cechują się tury-

ści w wieku dojrzałym; niemal 90% wskazuje na istotność odbioru po-

przez receptory inne niż wzrok. Stąd konkluzja, że działania zachęcają-

ce do przyjazdu należałoby kierować głównie do ludności starszej (po-

wyżej 40. roku życia).

Rys. 4. Znaczenie odbioru walorów krajobrazu przez receptory inne niż wzrok jako

funkcja wieku konsumenta: A – globalny udział segmentów, B – udział

segmentów postrzegających pogłębienie odbioru walorów przez inne receptory


28,8%

34,0%

15,0%

22,2%

71,6%

78,8%

87,0% 89,7%

0,0%

20,0%

40,0%

60,0%

80,0%

100,0%

1 2 3 4

struktura wieku

< 30 lat 30–39 40–49 50 i więcej

wzbogacenie odbioru innymi receptorami

A

B


2. Największe znaczenie, jeśli chodzi o wrażliwość odbioru przez recepto-

ry inne niż wzrok, odnotowano wśród ludności z wykształceniem wyż-

szym. Zjawisko udowadnia wysokie wartości udziału i to zarówno

w przypadku krzywej A, jaki i krzywej B (rys. 5). Nieco mniejsze zna-

czenie zauważa się w przypadku osób z wykształceniem średnim. Wy-

soka wrażliwość odbioru krajobrazu wśród ludności z wykształceniem

zasadniczym kształtowana jest faktycznie tylko przez mniej niż 1/10

ogółu turystów, stąd uznaje się, że tak wysoka wartość nie ma żadnego

znaczenia. W przypadku pierwszej pozycji, czyli osób z wykształce-

niem podstawowym, aż 100% respondentów wskazuje na istotność in-

nych receptorów. Należy jednak zauważyć, że udział segmentu jest

bardzo mały, właściwie żaden. Uznaje się, że uzyskany rezultat nie jest

wynikiem wiarygodnym.

Rys. 5. Interakcja – odbiór walorów krajobrazu przez receptory inne niż wzrok

a wykształcenie turysty: A – struktura segmentów według wykształcenia,

B – struktura postrzegających pogłębienie odbioru walorów przez inne

receptory według segmentów


2,6%

8,5%

34,3%

54,6%

100,0%

80,8% 79,0% 80,2%

0,0%

20,0%

40,0%

60,0%

80,0%

100,0%

1 2 3 4

B

wzbogacenie odbioru innymi receptorami

podstawowe zasadnicze średnie wyższe

A struktura wykształcenia

264 Jerzy Oleszek

3. Reasumując powyższe rozważania, należy uznać, że zasadniczym seg-

mentem zainteresowania jednostek oferujących usługi turystyki wiej-

skiej jest ludność z wykształceniem średnim i wyższym.

4. Duże znaczenie odbioru przez receptory inne niż wzrok zasadniczo wy-

stępuje w ramach wszystkich rozważanych segmentów (krzywa B na

rys. 6). Relatywnie największy jest udział turystów przyjeżdżających

z miast średnich (50–100 tys. mieszkańców). Porównując zjawisko

z przebiegiem krzywej B, należy stwierdzić, że uzyskana dla tego seg-

mentu wartość ma znaczenie największe.

Rys. 6. Istotność odbioru krajobrazu poprzez inne niż wzrok receptory a miejsce

zamieszkania turysty: A – struktura segmentów wg miejsca zamieszkania,

B – struktura postrzegających, pogłębienie odbioru walorów przez inne

receptory


Wniosek z tego, że to właśnie turyści ze średnich miast winni być przed-

miotem szczególnego postrzegania przez podmioty promujące region. To ten

segment powinien być adresatem informacji o treści nie tyle bardziej szczegó-

łowej, co specjalistycznej. Z analizy układu krzywych wynika, że należałoby

zintensyfikować działania zachęcające do przyjazdu mieszkańców z dużych

25,8%

61,1%

13,1%

84,8% 78,1%

82,5%

0,0%

20,0%

40,0%

60,0%

80,0%

100,0%

1 2 3 wieś i miasto do 50 tys.

mieszkańców

50– 100 tys. mieszkańców

pow. 100 tys. mieszkańców

B

A


krajowych aglomeracji. Zalecenie formułuje się na podstawie spostrzeżeń za-

wartych w punkcie 3, przy jednoczesnym uwzględnieniu powszechnie znanego

zjawiska, a mianowicie, że właśnie w bardzo dużych miastach odsetek ludności

z wykształceniem wyższym jest największy.

Podsumowanie

Krajobraz jako wyraz otoczenia, miejsce przebywania turysty, a szczegól-

nie turysty korzystającego z walorów turystyki wiejskiej jest określonym pro-

duktem turystycznym. Zagadnieniem wiodącym jest profil turysty, uczestnika

krajobrazu i jednocześnie konsumenta angażującego receptory percepcji walo-

rów. Już we wstępnym etapie badań określono, że dominujący jest turysta in-

dywidualny (ok. 55%). Udział innych segmentów jest wyraźnie mniejszy, czyli

przyjazd w celach rehabilitacyjnych, to udział około 25%, a uczestnikami zor-

ganizowanej wycieczki było 11% badanych. Pozostałe motywy to już udział

niszowy, w tym przyjazd leczniczy (ok. 7%) i wypoczynek zorganizowany (ok.

1%). Uzyskane wyniki rozważań wyraźnie określają profil aktualnego turysty.

Jeśli chodzi o wiek, to nie występuje wyraźna dominacja którejkolwiek z grup

wiekowych. Uwzględniając wrażliwość odbioru przez receptory inne niż wzrok,

należy zauważyć, że inne jest znaczenie turystów w wieku dojrzałym, którzy

mają wykształcenie wyższe, a w drugiej kolejności średnie, oraz przybywają-

cych ze średnich miast (50–100 tys. mieszkańców). Uważa się zatem, że ko-

nieczne jest przyjęcie kierunku rozwoju usług o profilu dostosowanym zarówno

do charakteru wiodącego segmentu, jak i potrzeb konsumentów miejscowych.

Interesujące jest, że teren, na którym przeprowadzano badanie, nie jest

odwiedzany przez mieszkańców wschodnich regionów kraju.

Uzyskane wyniki umożliwiają określenie propozycji działań kreacyjnych

obszaru zarówno w aspekcie rodzajowym, przestrzennym, jak i w dostosowaniu

do charakterystyki parametrycznej potencjalnego turysty.

266 Jerzy Oleszek

POTENTIAL SEGMENTS OF MARKET OF COUNTRY TOURISM IN

EASTERN SUDETY MOUNTAINS

Summary

Research was carried out on beauty spots of Zlote Mountains. A „face it face”

technique was used and questions concerned the influence e.g. of singing of birds,

smell, wind to the level of the impression of the receipt of the landscape.

Analyses show the lack of clear grounds for the perception of advantages for de-

termining the relation between the age of the tourist and the level of the impression of

landscape. It can only be suggested that interaction of this type exists.

An individual tourist with the higher education which arrived here from the city of

average size (50–100 thousands of residents) and mainly from western and central re-

gions of the country is characterized by a greater sensitivity of the receipt.

Translated by Bartosz Oleszek



KRZYSZTOF PARZYCH

Akademia Pomorska w Słupsku

ROLA FUNDUSZY EUROPEJSKICH W PODNOSZENIU

ATRAKCYJNOŚCI I ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA

TURYSTYCZNEGO GMIN NADMORSKICH WOJEWÓDZTWA

POMORSKIEGO

Wprowadzenie

Turystyka należy do istotnych czynników rozwoju społeczno-

-ekonomicznego. Jej znaczenie przejawia się w wysokiej zdolności do genero-

wania nowych miejsc pracy, podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności

oraz podwyższania konkurencyjności regionów1. Pojawienie się i rozwój funk-

cji turystycznej na określonym obszarze implikuje wzrost nakładów na organi-

zację i rozbudowę infrastruktury turystycznej oraz związanych z nią usług orga-

nizacji i obsługi ruchu turystycznego. Wpływa to na rozwój lokalnego rynku

pracy, który w miejscowościach turystycznych jest często zdominowany przez

zatrudnienie w usługach turystycznych. Szczególnie jest to widoczne w gmi-

nach nadmorskich, dla których usługi turystyczne są często główną gałęzią

rozwoju społeczno-ekonomicznego. Wraz z akcesją Polski do struktur Unii

Europejskiej pojawiły się liczne możliwości wspierania rozwoju społeczno-

1 L. Butowski, Finansowanie projektów turystycznych z funduszy strukturalnych Unii Eu-

ropejskiej, Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej w Lublinie,

Lublin–Warszawa; M. Hall, S. Page, Geography of Tourism of Recreation, Routlege, London 2007.

268 Krzysztof Parzych

ekonomicznego przez absorpcję środków finansowych, pochodzących z fundu-

szy strukturalnych Unii Europejskiej.

1. Cel artykułu

Celem artykułu jest analiza wpływu funduszy europejskich na podnoszenie

atrakcyjności turystycznej oraz rozwoju turystycznego miejscowości nadmor-

skich. Dokonano analizy absorpcji środków finansowych pochodzących z fun-

duszy europejskich w gminach nadmorskich województwa pomorskiego ze

szczególnym uwzględnieniem funduszy bezpośrednio przeznaczonych na pod-

noszenie szeroko rozumianej atrakcyjności turystycznej oraz zagospodarowania

turystycznego obszaru.

Jako materiał źródłowy wykorzystano dane Ministerstwa Rozwoju Regio-

nalnego dotyczące absorpcji funduszy europejskich w Polsce w latach 2007–

2013.

2. Fundusze europejskie i możliwości ich wykorzystania na rozwój

turystyki w obszarach recepcyjnych

Możliwości wsparcia finansowego, jakie pojawiły się wraz z akcesją Pol-

ski do Unii Europejskiej, stały się w ostatnich latach jednym z głównych źródeł

wspierania rozwoju infrastrukturalnego wielu gmin w Polsce. Dotyczy to rów-

nież wspierania inicjatyw związanych z rozwojem turystyki. Środki finansowe

z funduszy europejskich znajdują szerokie zastosowanie w rozwoju turystycz-

nym obszarów. Mogą być one przeznaczone na ochronę i adaptację walorów

turystycznych, przyrodniczych oraz antropogenicznych do pełnienia funkcji

turystycznej (promowanie walorów przyrodniczych, ochrona i waloryzacja śro-

dowiska przyrodniczego, ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego),

a także na poprawę szeroko rozumianego zagospodarowania turystycznego

obszarów w dostępności komunikacyjnej, noclegowej oraz usług towarzyszą-

cych. Zagadnienie finansowania projektów turystycznych z funduszy europej-

Rola funduszy europejskich w podnoszeniu atrakcyjności i rozwoju… 269

skich staje się również w ostatnich latach przedmiotem licznych opracowań

o charakterze naukowym2.

W budżecie UE na lata 2007–2013 zarezerwowano ponad 8 miliardów eu-

ro na rozwój turystyki w Polsce. Zagwarantowana suma środków bezpośrednio

zarezerwowana w programach operacyjnych na działania w sektorze turystycz-

nym wynosi 4 mld euro. Pozostałe 4 mld zagwarantowano w Programie Opera-

cyjnym Kapitał Ludzki (podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstw po-

przez inwestycje w kadry) oraz w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Głównymi źródłami finansowania inwestycji związanych z turystyką w ramach

funduszy europejskich są: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regio-

nalnego (ZPORR – priorytet rozwój turystyki i kultury), EWT IINTERREGIVC

oraz regionalne programy operacyjne.

Celem ZPORR jest kreowanie warunków wzrostu konkurencyjności re-

gionów oraz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w taki spo-

sób, aby sprzyjać długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spój-

ności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej oraz integracji z Unią Europej-

ską. W ramach priorytetu rozwój turystyki i kultury wdraża się projekty infra-

strukturalne i promocyjne, których głównymi celami są: wzrost znaczenia kultu-

ry i turystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym regionów, rozbudowa infra-

struktury oraz systemu informacji kulturalnej i turystycznej w celu ułatwienia

dostępu do obiektów kultury i turystyki, wydłużenie sezonu turystycznego oraz

powiększenie udziału zagranicznej turystyki przyjazdowej do Polski przez pod-

niesienie konkurencyjności regionalnych produktów turystycznych i kulturo-

wych. Istotnym, pośrednio, z punktu widzenia turystyki jest Program Operacyj-

ny Infrastruktura i Środowisko, którego głównym założeniem jest poprawa

atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów przez rozwój infrastruktury

technicznej.

Ważny dla rozwoju turystyki jest program EWT INTERREGIVC – dzie-

dzictwo kulturowe i krajobraz. Dla branży turystycznej istotne znaczenie mają

zwłaszcza priorytety:

2 L. Butowski, Finansowanie rozwoju turystyki ze środków Unii Europejskiej. Poradnik dla

samorządów terytorialnych i przedsiębiorców turystycznych, PART, Warszawa 2002; P. Żuber,

Gospodarka turystyczna w zagranicznych programach pomocowych, w: Gospodarka turystyczna

po reformie terytorialnej organizacji kraju. Aspekt regionalny, UKFiT-PARR, Kraków 1999;

M. Stawicki, Fundusze europejskie gminach, Rozwój lokalny, wykorzystanie środków europej-skich, rekomendacje dla samorządów, Warszawa 2009.


1 – Innowacje i gospodarka oparta na wiedzy, podtemat: zatrudnienie, ka-

pitał ludzki i edukacja oraz w obrębie priorytetu 2 – środowisko naturalne

i zapobieganie ryzyku: różnorodność biologiczna i zachowanie dziedzictwa

naturalnego (w tym jakości powietrza atmosferycznego), energia i zrównowa-

żony transport; dziedzictwo kulturowe i krajobraz.

Bardzo ważną rolę w pozyskiwaniu funduszy europejskich na rozwój tury-

styki odgrywają regionalne programy operacyjne. Regionalny Program Opera-

cyjny Województwa Pomorskiego podzielony jest na 10 głównych priorytetów.

Szczególnie istotne znaczenie dla turystyki mają priorytety 1, 6, oraz 8. Głów-

nym celem priorytetu 6 – turystyka i dziedzictwo kulturowe jest poprawa kon-

kurencyjności gospodarczej, spójności społecznej i dostępności przestrzennej

województwa pomorskiego w kontekście turystyki. Priorytet 1– rozwój i inno-

wacje w małych i średnich przedsiębiorstwach oraz 8 – lokalna infrastruktura

podstawowa – stanowią uzupełnienie możliwości finansowania przedsięwzięć

turystycznych. Źródłami finansowania wyżej wspomnianych projektów są

środki Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz współfinansowa-

nie krajowe.

3. Absorpcja środków finansowych na rozwój turystyczny w gminach

nadmorskich województwa pomorskiego

Województwo pomorskie należy do obszarów o wysokim poziomie roz-

woju funkcji turystycznej. Dotyczy to zwłaszcza gmin nadmorskich, dla których

turystyka stanowi często główną dominantę rozwoju społeczno-ekonomicznego.

W ostatnich latach w wielu gminach nadmorskich zaobserwowano dynamiczny

rozwój inwestycji turystycznych. Dla wielu z tych inwestycji głównym sposo-

bem finansowania są fundusze europejskie. Do analizy wykorzystania funduszy

europejskich na rozwój turystyczny posłużono się wykazem beneficjentów fun-

duszy europejskich w gminach województwa pomorskiego na podstawie da-

nych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego3. W analizie wykorzystano dane

dotyczące absorpcji funduszy europejskich ogółem oraz informacje o środkach

finansowych rozdysponowanych w poszczególnych gminach na cele bezpo-

3 Dane pochodzą z wykazu beneficjentów funduszy europejskich udostępnionego na stronie

internetowej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego; www.mrr.gov.pl, 15.01.2012.


średnio związane z rozwojem turystyki. W celu określenia roli funduszy prze-

znaczonych w poszczególnych gminach na rozwój turystyczny określono:

– wartości bezwzględne środków finansowych z funduszy europejskich

ogółem oraz przeznaczonych wyłącznie na rozwój turystyczny gmin,

– stosunek funduszy przeznaczonych na rozwój turystyczny do ogółu

środków uzyskanych przez gminy nadmorskie województwa pomor-

skiego,

– sumę uzyskanych środków finansowych ogółem w przeliczeniu na jed-

nego mieszkańca poszczególnych gmin nadmorskich województwa

pomorskiego,

– sumę środków finansowych przeznaczonych na cele turystyczne

w gminach nadmorskich województwa pomorskiego w przeliczeniu na

jednego turystę.

0 2 10 20 40 % ogółu środków

Rys. 1. Rozkład przestrzenny dofinansowania gmin nadmorskich województwa

pomorskiego z funduszy europejskich

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

Ponadto dokonano oceny struktury dofinansowania z uwzględnieniem

formy wykorzystania środków finansowych dla podniesienia atrakcyjności tury-

stycznej oraz rozwoju zagospodarowania turystycznego.


0 20 40 60 80 100 %

0 18 37 39%

38

100 %

Powierzchnia

Środki finansowe z funduszy europejskich

Rys. 2. Mapa koncentracji dofinansowania z funduszy europejskich w gminach



Ogółem na dofinansowanie gmin nadmorskich województwa pomorskiego

z funduszy europejskich w latach 2007–2013 przeznaczono kwotę

5 164 356 638 zł. Środki te zostały rozdysponowane wśród beneficjentów na

obszarze 132 gmin województwa pomorskiego. Skala dofinansowania była

bardzo zróżnicowana zarówno ze względu na temat realizowanych priorytetów,

jak i przestrzenne zróżnicowanie dofinansowania z funduszy europejskich. Zde-

cydowanie najwyższą kwotą dofinansowania zostały objęte priorytety realizo-

wane na obszarze gminy miejskiej Gdańsk. Ogółem z wyżej wymienionej kwo-

ty 5 164 356 638 zł dofinansowania, którym zostały objęte gminy nadmorskie

województwa pomorskiego, 59,6% (3 079 934 615 zł) zostało zakumulowane

przez beneficjentów z obszaru gminy miejskiej Gdańsk. Ponadto 20% ogółu

środków przeznaczono na dofinansowanie dla priorytetów realizowanych na

obszarze gminy miejskiej Gdynia, a około 10% na obszarze gminy miejskiej

Sopot. Wartości dofinansowania gmin nadmorskich środkami z funduszy euro-

pejskich wskazują na duże dysproporcje przestrzenne w tym zakresie. Potwier-

dzeniem tego mogą być mapy rozkładu przestrzennego dofinansowania oraz

koncentracji absorpcji środków finansowych z funduszy europejskich w bada-

nych gminach (rys. 1 i 2). Szczególnie wyraźna jest koncentracja dofinansowa-

nia w gminach aglomeracji trójmiejskiej, które pozyskały łącznie około 90%


środków z funduszy europejskich, zakumulowanych przez gminy nadmorskie

województwa pomorskiego (rys. 1). Ponadto na powierzchni bliskiej 90% ba-

danego obszaru, zakumulowano zaledwie 40% dofinansowania, natomiast na

obszarze jednej gminy miejskiej Gdańsk zakumulowano prawie 60% wspo-

mnianej wcześniej kwoty dofinansowania (rys. 2).

0 1000 2000 5000 10000 zł na1 mieszkańca

Rys. 3. Dofinansowanie gmin nadmorskich województwa pomorskiego z funduszy

europejskich w przeliczeniu na 1 mieszkańca

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalne-

go.

Rozkład przestrzenny akumulacji środków finansowych w przeliczeniu na

1 mieszkańca wskazuje, że gminami o najwyższym dofinansowaniu były na

badanym obszarze: Krynica Morska (18 580 zł), Hel (18 203 zł), Sopot

(13 703 zł), Kosakowo (11 188 zł), Łeba (8610 zł) i Gdańsk (6739 zł – rys. 3).

Rozkład funduszy z dofinansowania Unii Europejskiej ogółem oraz

w przeliczeniu na jednego mieszkańca wskazuje dosyć wyraźnie na koncentra-

cję wsparcia finansowego gmin aglomeracji trójmiejskiej. Najniższą liczbą pro-

jektów oraz nakładów finansowych z funduszy europejskich odznaczają się

gminy nadmorskie leżące w zachodniej części województwa. Dla przykładu

liczba priorytetów przyjętych do dofinansowania z funduszy europejskich

w gminach miejskich Gdańsk, Gdynia i Sopot wyniosła odpowiednio (569, 284

i 120), podczas gdy w trzech najdalej na zachód wysuniętych gminach woje-


wództwa (gminach miejskiej i wiejskiej Ustka oraz gminie Smołdzino) dofinan-

sowaniem objęto łącznie 119 priorytetów.

W celu określenia skali dofinansowania działań związanych z turystyką

dokonano analizy tematów priorytetów zakwalifikowanych do finansowania.

Z grupy 86 priorytetów wybrano sześć, zdaniem autora najbardziej związanych

z rozwojem turystyki, tj.: priorytet 55 – promowanie walorów przyrodniczych,

56 – ochrona i waloryzacja dziedzictwa przyrodniczego, 57 – inne wsparcie na

rzecz usług turystycznych, 58 – ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego,

59 – rozwój infrastruktury kulturalnej oraz 61 – zintegrowane programy na

rzecz rewitalizacji obszarów miejskich i wiejskich.

0 5 10 15 20% ogółu środków

Rys. 4. Udział procentowy dofinansowania na rozwój turystyki w stosunku do ogółu

środków z funduszy europejskich w gminach nadmorskich województwa

pomorskiego


Do oceny roli priorytetów związanych z rozwojem turystycznym w skali

dofinansowania ogółem, określono udział priorytetów przeznaczonych na ich

realizację w stosunku do ogółu środków z funduszy europejskich uzyskanych

przez poszczególne gminy (rys. 4). Najwyższy udział dofinansowania z priory-

tetów związanych z rozwojem turystyki w stosunku do ogółu dofinansowania

w badanej grupie gmin odnotowano w gminie miejskiej Puck (35% udział środ-

ków na priorytety związane z rozwojem turystyki w stosunku do ogółu przy-

znanych środków), w gminach Sztutowo (22,2%), Sopot (20,5%), w gminie

miejskiej Ustka (20,8%) oraz w gminach Łeba (18,5%), Krokowa (17,1) i Cho-

czewo (16,1%). Znacznie niższy udział dofinansowania priorytetów związanych


z rozwojem turystyki w skali dofinansowania ogółem daje się zauważyć w gmi-

nach miejskich Gdańsk (9,5%) oraz Gdynia (4,3%), co niewątpliwie jest zwią-

zane z ich wielofunkcyjnym rozwojem oraz innymi, od turystyki, dominantami

rozwoju. Jednocześnie warto zaznaczyć, że w gminach Smołdzino, Hel oraz

Wicko nie objęto dofinansowaniem żadnych priorytetów związanych z rozwo-

jem turystyki i podnoszeniem atrakcyjności turystycznej.

Ogółem w badanych gminach nadmorskich województwa pomorskiego

dofinansowaniem z funduszy europejskich objęto 64 priorytety związane z roz-

wojem turystyki, z czego najwięcej w Gdańsku (19), Sopocie (10), a w dalszej

kolejności w gminach: Puck, Puck Miasto i Kosakowo (po 5 – rys. 5).

Rys. 5. Liczba projektów realizowanych z funduszy europejskich w gminach



0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Wicko

Jastarnia

Hel

Puck

Puck Miasto

Kosakowo

Gdynia

Sopot

Gdańsk

Ustka

Ustka Miasto

Smołdzino

Choczewo

Łeba

Krokowa

Władysławowo

Stegna

Krynica Morska

Sztutowo


W analizie zróżnicowania przestrzennego dofinansowania z funduszy eu-

ropejskich obliczono kwotę dofinansowania priorytetów na cele turystyczne na

jednego turystę. W tym celu wykorzystano dane dotyczące ruchu turystycznego

w badanych gminach nadmorskich województwa pomorskiego za rok 20104

(rys. 6).

Analiza wyników wskazuje, że największym dofinansowaniem prioryte-

tów przeznaczonych na rozwój turystyki w badanych gminach województwa

pomorskiego w przeliczeniu na jednego turystę odznaczały się gminy miejska

i wiejska Puck (odpowiednio 3386 zł oraz 2686 zł), co z jednej strony było zna-

czącą kwotą ze środków uzyskanych na rozwój ruchu turystycznego w gminie,

z drugiej zaś – relatywnie niewielkiej w porównaniu z innymi liczby odwiedza-

jących tę gminę turystów (odpowiednio 4818 oraz 1918). Wśród innych gmin

o wysokim wskaźniku dofinansowania priorytetów związanych z turystyką na

jednego turystę były: gmina Kosakowo (916 zł), Gdańsk (804 zł), Sopot

(781 zł) oraz Krokowa (513 zł).

Najniższe średnie dofinansowanie na jednego turystę odnotowano dla

gmin Stegna (5,73 zł) i Władysławowo (4,33). Niezbyt wysokie średnie dofi-

nansowanie priorytetów związanych z rozwojem turystyki na jednego turystę

w popularnych gminach nadmorskich Ustka czy Łeba wynikało z jednej strony

z relatywnie niższej przyznanej kwoty dofinansowania w porównaniu z gmina-

mi aglomeracji trójmiejskiej, z drugiej zaś – było wynikiem najwyższej, na tle

pozostałych gmin nadmorskich województwa pomorskiego, frekwencji tury-

stycznej (rys. 6).

Wysokie średnie wartości dofinansowania priorytetów związanych z roz-

wojem turystyki na jednego turystę w gminach aglomeracji trójmiejskiej jest

ogólnie wynikiem nieco niższej w porównaniu z Łebą oraz Ustką skali ruchu

turystycznego oraz znacznie wyższych kwot dofinansowania uzyskanych przez

gminy nadmorskie w zasięgu aglomeracji trójmiejskiej.

Analiza skali dofinansowania priorytetów związanych z podnoszeniem

atrakcyjności turystycznej oraz z rozwojem turystycznym wykazuje jego silny

związek z frekwencją turystyczną odnotowywaną na obszarze gminy. Wartość

współczynnika korelacji Pearsona osiąga bardzo wysoką wartość i wynosi

Wk = 0,93.

4 Rocznik Statystyczny Województwa Pomorskiego 2011, Urząd Statystyczny w Gdańsku.


0 50 100 500 1000 złotych

Rys. 6. Dofinansowanie na rozwój turystyki w gminach nadmorskich województwa

pomorskiego w przeliczeniu na jednego turystę

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego

oraz Rocznika Statystycznego Województwa Pomorskiego 2010.

Rys. 7. Formy wykorzystania funduszy europejskich przeznaczonych na rozwój

turystyczny w gminach nadmorskich województwa pomorskiego


1,0% 5,0%

15,0%

33,0%

46,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Ochrona i

waloryzacja

dziedzictwa przyrodnicznego

Ochrona i

zachowanie

dziedzictwa kulturowego

Inne wsparcie na

rzecz wzmocnienia

usług turystycznych

Zintegrowane

programy

rewitalizacji obszarów miejskich

i wiejskich

Rozwój

infrastruktury

kulturalnej


Dotychczasowa wysoka atrakcyjność turystyczna gmin wyrażająca się wy-

soką frekwencją turystyczną odnotowywaną na badanym obszarze implikuje

dużą aktywność lokalnych samorządów zarówno gmin wiejskich, jak i dużych

gmin miejskich w pozyskiwaniu dofinansowania z funduszy europejskich na

cele bezpośrednio lub pośrednio związane z turystyką.

Analiza form wykorzystania funduszy europejskich w badanych gminach

nadmorskich województwa pomorskiego wskazuje na znaczne zróżnicowanie

rozkładu środków pochodzących z dofinansowania i istotne różnice pomiędzy

poszczególnymi gminami. W ogólnej skali dofinansowania działań związanych

z rozwojem turystycznym obszarów, dominowało dofinansowanie związane

z priorytetem rozwój infrastruktury kulturalnej (46% ogółu środków – rys. 7).

W dalszej kolejności wyróżniały się środki związane z priorytetem – Inne

wsparcie na rzecz wzmocnienia usług turystycznych (33% – rys. 7). Różnice

pomiędzy gminami miejskimi i wiejskimi w zakresie form wykorzystania środ-

ków z dofinansowania wynikały ze zwiększonej kwoty dofinansowania w gmi-

nach miejskich (Sopot, Gdańsk, Gdynia) na ochronę i zachowanie dziedzictwa

kulturowego oraz rozwój infrastruktury kulturalnej, natomiast w gminach wiej-

skich zwiększonym dofinansowaniem objęte były priorytety: zintegrowane

programy rewitalizacji obszarów miejskich i wiejskich, ochrona i waloryzacja

środowiska przyrodniczego oraz inne wsparcie na rzecz wzmocnienia usług

turystycznych.

Podsumowanie

Specyfiką gmin nadmorskich zarówno w skali Polski, jak i świata jest ich

silny związek z funkcją turystyczną. Dla części gmin polskiego wybrzeża funk-

cja turystyczna stanowi główną dominantę rozwoju. W gminach dużych, jak

Gdańsk czy Gdynia, funkcja turystyczna stanowi jedną z dodatkowych funkcji

ich rozwoju społeczno-ekonomicznego. Możliwości pozyskiwania środków

finansowych z funduszy europejskich stanowią istotny mechanizm wspierania

finansowego samorządów lokalnych. Analiza roli środków finansowych pocho-

dzących z funduszy europejskich w rozwoju turystycznym gmin nadmorskich

województwa pomorskiego wskazuje na wysoki poziom absorpcji tych środ-

ków. Według badań Stawickiego5, gminy nadmorskie województwa pomor-

skiego należą do tych, które absorbują najwyższe w kraju wartości dofinanso-

wania z funduszy europejskich, przeznaczonych na priorytety związane z pod-


noszeniem atrakcyjności turystycznej i rozwojem ruchu turystycznego. Skala

dofinansowania inwestycji jest zróżnicowana przestrzennie. Uzyskane w prze-

prowadzonej analizie wyniki wskazują, że jest ona silnie skorelowana z pozio-

mem rozwoju funkcji turystycznej oraz odnotowywaną dotychczas frekwencją

turystyczną. Ponadto istotnym czynnikiem, determinującym wielkość dofinan-

sowania oraz sposób wykorzystania pozyskiwanych środków jest profil tury-

styczny poszczególnych gmin nadmorskich, który różnicuje formy wykorzysta-

nia środków finansowych pozyskiwanych z funduszy europejskich.

THE INFLUENCE OF THE EUROPEAN FOUNDS ON THE TOURIST

ATTRACTIVENESS AND DEVELOPMENT IN THE SEASIDE RESORT OF

POMORSKIE REGION

Summary

A lot of polish regions and localities got a financial subsidies since acquiring the

status of a European Union Member State. Thanks to the European founds many polish

cities and towns got founds for very important and often strategic investment of its

development. The European founds have a special importance for seaside resorts.

Thanks to the subsidies seaside communes have possibilities to tourism development

and to improving of its tourist attractiveness. The analysis of the using of the European

founds for the improving of the tourist attractiveness and tourist development in polish

seaside communes show the European founds make important form of financial sup-

port. The scale of the using of subsidies is correlated with the scale of the tourist move-

ment. Besides it in relation to municipal communes as Gdynia or Gdańsk results from

its strong economical position comparing with others seaside communes of pomorskie

region.

Translated by Krzysztof Parzych



ANDRZEJ RAPACZ

DARIA JAREMEN


ROLA DOKUMENTÓW PLANISTYCZNYCH W STEROWANIU

ROZWOJEM TURYSTYKI W GMINACH TURYSTYCZNYCH

Wprowadzenie

Rozwój lokalny jest przede wszystkim procesem o charakterze ekonomicz-

nym, a jego istotą jest zwiększanie produkcji dóbr i usług jako rezultat wyko-

rzystania czynników produkcji oraz poprawy ich efektywności. Ma on jednak

wymiar społeczny (zmiany w sposobie, poziomie i jakości życia lokalnej spo-

łeczności), techniczny i technologiczny oraz ekologiczny (nawiązujący do idei

ekorozwoju). Szczególne miejsce w procesie sterowania tym rozwojem przypa-

da administracji publicznej (samorządowi lokalnemu).

Ze względu na istotne miejsce turystyki we współczesnym świecie oraz jej

znaczenie gospodarcze (także w wymiarze lokalnym), jest ona postrzegana

przez wiele jednostek przestrzennych jako ważny czynnik rozwoju lokalnego.

Nasuwa się zatem pytanie, w jaki sposób samorząd lokalny potrafi wykorzy-

stywać, będące do jego dyspozycji narzędzia planistyczne, służące rozwojowi

gospodarczemu, zapewnieniu ładu przestrzenno-gospodarczego, szczególnie

w odniesieniu do funkcji turystycznej i kształtowania atrakcyjności obszaru

recepcji turystycznej. Poszukując odpowiedzi na tak sformułowane pytanie,

wybrano cztery gminy Dolnego Śląska (Jelenia Góra, Karpacz, Szklarska Porę-

ba, Świeradów Zdrój), uznawane przez turystów za atrakcyjne turystycznie

i dokonano analizy narzędzi planistycznych pod kątem ich wpływu na rozwój

282 Andrzej Rapacz, Daria Jaremen

lokalnej gospodarki turystycznej. Przyjęto założenie, że stymulowanie rozwoju

turystyki w gminie zależy w dużym stopniu od właściwego umiejscowienia

w dokumentach planistycznych problematyki turystyki oraz konsekwentnej

realizacji przyjętych celów i zadań.

1. Zadania władz publicznych w sterowaniu rozwojem lokalnym

Rolą władz publicznych jest tworzenie warunków sprzyjających rozwojo-

wi społeczno-gospodarczemu w wymiarze lokalnym i regionalnym, a następnie

sterowanie tym rozwojem. Sprostanie wyzwaniom współczesności wymaga,

aby rozwój ten odbywał się z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju.

W odniesieniu do rozwoju turystyki na poziomie lokalnym i regionalnym para-

dygmat rozwoju zrównoważonego oznacza, że turystyka:

– spełnia oczekiwania i zaspokaja potrzeby dzisiejszych turystów

i mieszkańców obszarów recepcji (miejscowości i regionów),

– gwarantuje takie możliwości również w przyszłości.

W działaniach podstawowych jednostek samorządowych chodzi zatem

o kształtowanie ładu społecznego, przestrzennego i gospodarczego poprzez

wzajemne dostosowanie turystyki i gospodarki turystycznej do innych sektorów

korzystających z lokalnych zasobów i zrównoważenie ich rozwoju działaniami

dotyczącymi ochrony przyrody, krajobrazu i całego środowiska. W działaniach

tych szczególną rolę do spełnienia mają jednostki samorządu terytorialnego

(szczebla lokalnego i regionalnego). Do zadań podejmowanych przez samorząd

lokalny, a wspierających rozwój jednostki terytorialnej (gminy) należy zaliczyć

m.in.:

– podejmowanie inicjatyw i zadań (wynikających z dokumentów plani-

stycznych) oraz stymulowanie rozwoju lokalnego przez posługiwanie

się różnego rodzaju ułatwieniami, udogodnieniami; stosowanie ulg

i zwolnień,

– przyciąganie inwestorów oraz pozyskiwanie środków służących temu

rozwojowi,

– tworzenie struktur organizacyjnych wspierających rozwój lokalny (za-

pewniających kompleksową obsługę podmiotów gospodarczych),

– podejmowanie działań promujących daną jednostkę,

Rola dokumentów planistycznych w sterowaniu rozwojem turystyki… 283

– identyfikację potrzeb społeczności i lokalnych zasobów, które będą

wyznaczać warunki i zakres podejmowanych działań na rzecz rozwoju

lokalnego,

– tworzenie przedsiębiorstw lokalnych z udziałem lokalnych inwestorów

(przedsiębiorców),

– rozwój lokalnego systemu kształcenia i doskonalenia zawodowego, za-

pewniającego kwalifikowane kadry.

Realizacja działań na rzecz rozwoju lokalnego powinna uwzględniać do-

kładne rozpoznanie terytorialnej specyfiki gminy, następnie wspierać te obszary

aktywności gospodarczej i społecznej, które stwarzają szanse na rzeczywisty

rozwój obszaru. Chodzi o działania podejmowane z woli lokalnego samorządu,

a także podmiotów gospodarczych, stowarzyszeń i innych organizacji funkcjo-

nujących na obszarze gminy.

Postrzegając rozwój lokalny, jako cykl zmian dokonujących się w płasz-

czyźnie gospodarczej, politycznej, społecznej i kulturalnej, warto zwrócić uwa-

gę, w kontekście rozwoju turystyki w gminie, na aspekt ekonomiczny tego roz-

woju. Obejmuje on optymalne wykorzystanie lokalnych możliwości i czynni-

ków rozwoju, zwłaszcza istniejącego potencjału, zasobów, klimatu przedsię-

biorczości, pozytywnego stosunku do reform przy jednoczesnym uwzględnieniu

efektów synergii lokalnej1. Chodzi zatem o stosunkowo szeroki wachlarz dzia-

łań związanych z zachęcaniem do tworzenia nowych przedsiębiorstw, wspiera-

niem już działających, organizowaniem struktur organizacyjnych (instytucji)

zajmujących się stymulowaniem rozwoju lokalnego, udzielaniem pomocy

w pozyskiwaniu kapitału, wspieraniem przepływu wiedzy i nowoczesnych

technologii, współpracę z sektorem prywatnym w zakresie badania rynku. Wie-

le z tych działań może i powinno być podejmowanych przez władze samorzą-

dowe, które dysponują w tym względzie niezbędnymi kompetencjami. Warto

jednak podkreślić, szczególnie w kontekście rozwoju turystyki i gospodarki

turystycznej w układzie lokalnym, znaczenie aspektu przestrzennego tego roz-

woju. Mamy na uwadze określoną przestrzenną organizację, strukturę i funk-

cjonowanie jednostki terytorialnej (np. gminy), tj. terytorialnego systemu spo-

łecznego.

1 Por. B. Gruchman, Postęp techniczny a rozwój lokalny w warunkach polskich, w: Rozwój

gospodarki lokalnej w teorii i praktyce, UW IGP, Warszawa–Poznań 1990, s. 123.


2. Podstawowe narzędzia planistyczne służące sterowaniu rozwojem

turystyki na poziomie gminy

Jeśli przyjąć, że gospodarka lokalna to złożony proces, w którym władze

lokalne przy wykorzystaniu zasobów własnych, w tym także miejscowej ludno-

ści, oraz zaangażowaniu partnerów zewnętrznych stymulują rozwój gospodar-

czy danej jednostki terytorialnej (np. gminy), za kluczowe należy uznać instru-

menty polityki lokalnej. Założenia polityki lokalnej przyjęte przez władze danej

jednostki terytorialnej oraz zastosowane instrumenty w połączeniu z aktywno-

ścią lokalnej społeczności stanowią kluczowy czynnik rozwoju i kształtowania

konkurencyjności w skali lokalnej, a także regionalnej. Wśród instrumentów

polityki lokalnej służących sterowaniu rozwojem społeczno-gospodarczym

gminy należy wymienić:

– instrumenty planistyczne obejmujące: studium uwarunkowań i kierun-

ków zagospodarowania przestrzennego obszaru, strategię rozwoju,

miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, wieloletni program

inwestycyjny oraz decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania

terenu,

– marketing lokalny obejmujący analizy rynku, przygotowanie ofert lo-

kalizacyjnych, promocję gminy, m.in. na giełdach i targach regional-

nych, krajowych i międzynarodowych, działalność publicystyczno-

wydawniczą,

– instrumenty pozaplanistyczne – np.: pożyczki i poręczenia, inwestycje

w infrastrukturę techniczną i społeczną, podatki, opłaty lokalne, kredy-

ty, obligacje komunalne, koncesje, zezwolenia2.

Istotnym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego gmin posiadają-

cych atrakcyjne walory turystyczne i niezbędną infrastrukturę para- i turystycz-

ną może być i najczęściej jest turystyka. Szeroki zakres działań podejmowanych

w celu obsługi ruchu turystycznego i ich usytuowanie w wielu sektorach gospo-

darki oraz duża liczba powiązań (wewnętrznych i zewnętrznych) sprawiają

między innymi, że turystyka może w znaczący sposób aktywizować lokalną

gospodarkę. W zależności od atrakcyjności turystycznej konkretnej gminy

2 Por. A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Agencja TNOIK i Cen-

trum Kształcenia i Doskonalenia Kujawscy, Toruń 2003, 167–168; B. Meyer, Turystyka jako

ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2004, Roz-prawy i studia, t. 545, s. 368–388.


i występującego na jej terytorium zagospodarowania turystycznego, turystyka

może być czynnikiem polaryzującym względnie stymulującym rozwój lokalny3.

Rolą władz lokalnych jest sterowanie rozwojem lokalnej gospodarki turystycz-

nej, która może w odczuwalny sposób oddziaływać na rozwój lokalny jednostki

terytorialnej. Istotą rozwoju lokalnego, w którym kluczową rolę będzie odgry-

wać turystyka i gospodarka turystyczna, powinno być przede wszystkim:

– wykorzystanie aktywności lokalnej społeczności na rzecz rozwoju tego

sektora gospodarki,

– efektywniejsze wykorzystanie lokalnych zasobów i czynników warun-

kujących rozwój turystyki,

– stymulowanie i wykorzystanie prywatnej przedsiębiorczości w turysty-

ce i tworzenie klimatu dla rozwoju społeczno-gospodarczego gminy,

– przełamywanie barier tkwiących w lokalnej gospodarce, szczególnie

w sektorze turystycznym,

– wspieranie i wykorzystanie aktywności lokalnej społeczności i prywat-

nych inwestorów do rozwoju innowacji w turystyce.

3. Miejsce turystyki w dokumentach planistycznych wybranych gmin

turystycznych

W gminach, w których turystyka stanowi czynnik polaryzujący rozwój go-

spodarczy i wpływa w zasadniczy sposób na ich funkcjonowanie, programowa-

nie i planowanie tego rozwoju należy podporządkować tej dominującej funkcji.

W tym celu powinny być wykorzystane instrumenty planistyczne, które mają

stworzyć podstawy do prowadzenia działalności przez podmioty gospodarki

turystycznej oraz inne podmioty pośrednio związane z obsługą ruchu turystycz-

nego przy respektowaniu zasady ładu przestrzenno-gospodarczego.

Wykorzystanie instrumentów planistycznych do sterowania rozwojem lo-

kalnym z uwzględnieniem dominującej roli funkcji turystycznej powinno gwa-

rantować przede wszystkim4:

3 Szerzej: A. Kornak, A. Rapacz, Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości

i regionie, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 35.

4 Szerzej: B. Meyer, Turystyka jako ekonomiczny..., s. 369–371.


– analizę istniejących uwarunkowań przyrodniczych i społeczno-

ekonomicznych gminy uwzględniającą możliwości jej rozwoju, w tym

turystyki,

– określenie kierunków rozwoju turystyki i działalności z nią związanych

z uwzględnieniem potrzeb społecznych i gospodarczych gminy (ich

powiązanie z obszarami sąsiadującymi z daną gminą ze względu na

złożony charakter produktu turystycznego),

– określenie przeznaczenia i zasad zagospodarowania terenu gminy

z uwzględnieniem paradygmatu rozwoju zrównoważonego,

– eliminację lub ograniczenie konfliktów wynikających z wykorzystania

przestrzeni gminy dla celów rozwoju funkcji turystycznej,

– wykształcenie w perspektywie struktury przestrzenno-ekonomicznej

gminy, która zapewni maksymalnie korzystny dla lokalnej społeczności

rozwój gospodarki, sprzyjające warunki życia, a także oszczędne i ra-

cjonalne wykorzystanie w chwili obecnej i w przyszłości wszystkich

elementów środowiska.

W dalszej części artykułu dokonano analizy dostępnych instrumentów pla-

nistycznych czterech wybranych gmin Dolnego Śląska: Jeleniej Góry, Karpa-

cza, Szklarskiej Poręby i Świeradowa Zdroju, pod kątem roli tych instrumentów

w stymulowaniu rozwoju funkcji turystycznej. Gminy te charakteryzują się

dużym potencjałem turystycznym, długimi tradycjami w obsłudze turystów

i kuracjuszy, a jednocześnie należą do najchętniej odwiedzanych obszarów tego

regionu.

Wymienione gminy dysponują dokumentami planistycznymi, w których

w sposób bezpośredni lub pośredni poruszane są problemy rozwoju turystyki.

Do dokumentów tych należą:

– strategie rozwoju gmin (mają je wszystkie badane gminy),

– studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

(mają je wszystkie badane gminy),

– wieloletnie plany inwestycyjne (mają je wszystkie badane gminy),

– programy (plany) rewitalizacji miast/gmin (mają je wszystkie badane

gminy),

– plany ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami (mają

je wszystkie badane gminy),

– lokalne plany rozwoju (mają je dwie gminy),

– plany odnowy miejscowości (dwie gminy).


Niektóre z tych gmin opracowały dodatkowo takie dokumenty, jak strate-

gie promocji (Jelenia Góra, Szklarska Poręba) i programy rozwoju transportu

(np. Zintegrowany Plan Rozwoju Transportu Publicznego w Jeleniej Górze na

lata 2007–2013). W planach tych znajdują się zapisy dotyczące stymulowania

rozwoju gospodarki turystycznej w badanych gminach. Żadna z badanych jed-

nostek nie ma natomiast odrębnej strategii rozwoju turystyki. Praktyka sterowa-

nia rozwojem lokalnym dowodzi jednak, że w gminach o wyraźnej dominacji

jednej funkcji poświęca się jej dużo miejsca w ogólnej strategii rozwoju, nie

tworząc dla niej odrębnych programów. Jest to korzystne dla funkcji dominują-

cej. Takie rozwiązanie pozwala lepiej zrozumieć jej związki z innymi aspektami

życia społecznego i gospodarczego w gminie i uświadamia władzom lokalnym,

że wszelkie działania podejmowane w gminie muszą sprzyjać rozwojowi funk-

cji wiodącej. W badanych gminach (oprócz Jeleniej Góry) sterowanie rozwojem

lokalnym odbywa się pod wyraźną presją funkcji turystycznej. Władze i spo-

łeczności lokalne Karpacza, Szklarskiej Poręby i Świeradowa Zdroju podkreśla-

ją, że turystyka jest najważniejszym czynnikiem determinującym rozwój go-

spodarczy gminy, wpływającym znacząco na poziom życia jej mieszkańców

(tab. 1).

Tabela 1

Turystyka jako czynnik determinujący rozwój gospodarczy gminy (% respondentów)

Wyszczególnienie Jelenia

Góra Karpacz

Szklarska

Poręba

Świeradów

Zdrój

Najistotniejszy czynnik rozwoju

gminy 16,0 76,0 52,6 43,5

Ważny czynnik rozwoju gminy 46,4 24,0 34,2 36,8

Czynnik wpływa na rozwój, ale nie

jest najważniejszy 34,4 – 6,6 19,7

Czynnik nieznacznie wpływa na

rozwój 3,2 – 5,3 –

Nieistotny czynnik rozwoju gminy – – 1,3 –

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych

wśród mieszkańców Karpacza, Szklarskiej Poręby i Świeradowa Zdroju przez

zespół pracowników Katedry Marketingu i Zarządzania Gospodarką Tury-

styczną UE we Wrocławiu w 2010 r.


Warto zwrócić uwagę na to, że gminy Jelenia Góra, Karpacz i Szklarska

Poręba (gminy powiatu jeleniogórskiego) objęto wspólną, odrębną strategią

rozwoju turystyki, opracowaną dla wszystkich jednostek ziemskiego powiatu

jeleniogórskiego.

Tabela 2

Siła oddziaływania turystyki i dochodów z niej czerpanych

na poziom życia w gminie (% respondentów)

Wyszczególnienie Jelenia Góra Karpacz Szklarska Poręba Świeradów Zdrój

Bardzo duża 9,6 48,7 40,8 51,3

Duża 40,0 50,0 27,6 43,4

Przeciętna 34,4 1,3 18,4 4,0

Mała 8,0 – 7,9 1,3

Bardzo mała 8,0 – 5,3 –

Źródło: jak pod tab. 1.

Niektóre dokumenty planistyczne mają charakter obligatoryjny. Do takich

dokumentów należy m.in. studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowa-

nia przestrzennego dla obszaru gminy5 będące ważnym elementem systemu

planowania przestrzennego i podstawą sporządzania miejscowych planów zago-

spodarowania przestrzennego (tzw. planów miejscowych), wiążących zarówno

władze samorządowe, jak i osoby prywatne (mieszkańców, inwestorów), reali-

zujące zamierzenia przestrzenne na terenie gminy. Wyznacza kierunki zmian w

strukturze przestrzennej gminy oraz kierunki przeznaczenia terenów gminnych

pod inwestycje. Rozstrzygając o sposobach zagospodarowania obszarów, stu-

dium decyduje również o kierunkach rozwoju gminy, a zatem jest to instrument

wspomagający realizację ustaleń strategii rozwoju gminy, choć ta ostatnia nie

ma charakteru obligatoryjnego. Zapewnienie systemowi planowania strategicz-

nego w gminie spójności przemawia za tym, aby władze lokalne dysponowały

zarówno strategią, jak i studium (uwzględniając w nim kierunki i cele rozwojo-

we zapisane w strategii). Jest to zapewne jeden z istotnych powodów, dla któ-

rych wszystkie badane jednostki samorządowe sporządziły już strategie rozwo-

5 Wynika to z Ustawy z dnia 23 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu prze-

strzennym (DzU 2003, poz. 717 ze zmianami).


ju, a porządkując planowanie strategiczne, zaktualizowały lub rozpoczęły pro-

ces aktualizacji studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-

strzennego gminy.

Tabela 3

Miejsce turystyki w misji i celach w strategii rozwoju Jeleniej Góry

Misja Cele strategiczne Cele operacyjne/szczegółowe

Jelenia Góra nowoczesnym,

europejskim miastem o wielu

funkcjach regionalnych

i ponadregionalnych, stano-

wiącym jeden z głównych

ośrodków rozwoju Dolnego

Śląska. Miasto, którego rozwój

oparty jest o turystykę,

przemysł, funkcje

uzdrowiskowe, szkolnictwo

wyższe, usługi, handel i inne

dziedziny działalności.

Dysponujące bogatą

i powszechnie dostępną

infrastrukturą techniczną oraz

społeczną. Przyjazne dla

przedsiębiorczości i rozwoju

rynku pracy. Bezpieczne,

estetyczne i czyste.

Stwarzające możliwości

samorealizacji zawodowej,

kulturalnej i sportowo-

rekreacyjnej mieszkańców.

Wzrastające w poszanowaniu

zasad ekorozwoju. Zarządzane

w sposób skuteczny i efektywny

– korzystające z dobrodziejstw

długoterminowego planowania

i zarządzania strategicznego

Cel strategiczny 1.

Wysoki poziom rozwoju

i wzrostu gospodarczego

Cel strategiczny 2.

Wysoki poziom rozwoju

społecznego

Cel strategiczny 3.

Utrzymanie ewolucji

gospodarki

i sfery społecznej miasta

w ramach ekorozwoju

(z 33 celów przedstawiono tylko

te, które są bezpośrednio związane

z turystyką)

Zapewnienie mieszkańcom,

turystom i kuracjuszom Jeleniej

Góry warunków do kreowania

działalności kulturalnej

i korzystania z niej

Zapewnienie mieszkańcom

Jeleniej Góry, turystom

i kuracjuszom warunków do

uprawiania sportu, turystyki

i rekreacji

Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii rozwoju Jeleniej Góry.

Dotychczasowe uwagi upoważniają do stwierdzenia, że podstawowym do-

kumentem planistycznym w jednostce samorządu terytorialnego jest strategia

rozwoju lokalnego. Wszystkie inne programy/plany są jej uszczegółowieniem

i niejako przybliżają gminę do osiągnięcia celów w niej zawartych. Znaczenie


tego dokumentu uzasadnia potrzebę skoncentrowania uwagi właśnie na strate-

giach rozwoju badanych czterech gmin.

Poszczególne gminy w różny sposób konstruują część planistyczną strate-

gii. Dotyczy to przede wszystkim sposobu klasyfikowania celów (tab. 3, 4, 5

i 6).

W ogólnych strategiach rozwoju badanych gmin w mniejszym lub więk-

szym stopniu akcentuje się znaczenie turystyki dla ich rozwoju. O ile jednak

w misji Karpacza, Świeradowa-Zdroju i Szklarskiej Poręby funkcja turystyczna

jawi się jako priorytet, o tyle w misji Jeleniej Góry jest ona jedną z wielu funk-

cji gospodarczych (m.in. obok przemysłu, usług, handlu, szkolnictwa wyższe-

go). W przypadku stolicy powiatu jeleniogórskiego cele strategiczne sformuło-

wano bardzo ogólnie, nie odnosząc ich bezpośrednio do gospodarki turystycz-

nej, a w ramach 33 celów operacyjnych wyznaczono tylko dwa zadania doty-

czące turystyki (tab. 3). Z kolei w strategiach rozwoju trzech pozostałych gmin

zarówno w zbiorze celów strategicznych, jak i operacyjnych znajduje się więcej

zadań bezpośrednio związanych z funkcją turystyczną. W gminie Karpacz tury-

styce poświęcono w strategii jeden z dwóch priorytetów, jeden z czterech celów

pierwszorzędnych, dwa z ośmiu celów drugorzędnych i 17 z 42 celów opera-

cyjnych (zwanych w strategii kierunkami). Szklarska Poręba kwestie gospodar-

ki turystycznej uwzględniła w strategii w trzech z pięciu celów strategicznych

i w 5 z 17 celów operacyjnych, a Świeradów-Zdrój – w 1 z 4 celów pierwszo-

rzędnych, w 3 z 8 drugorzędnych i w 11 z 42 celów operacyjnych (tzw. kierun-

ków). Warto zwrócić uwagę również na gminę Karpacz, w której w 2011 roku

dokonano aktualizacji obecnej strategii obwiązującej do 2013 roku. Aktualiza-

cja dotyczy wyłącznie trzech dziedzin, tj. turystyki, sportu i kultury. Analizując

zapisy proponowanej aktualizacji, można dojść do wniosku, że koniec okresu

planowania nie był jedyną przyczyną jej podjęcia. Bardziej przekonującą prze-

słanką opracowania projektu z dużym wyprzedzeniem jest z pewnością dosko-

nalenie procesu planowania w gminie i rosnąca świadomość władz miasta na

temat kształtu wizji gminy w przyszłości. Misja i cele zawarte w aktualizacji

w zdecydowanie większym stopniu uwzględniają zasadę efektywnego wyzna-

czania celów SMART i lepiej odpowiadają specyfice tej gminy.


Tabela 4

Miejsce turystyki w misji i celach w strategii rozwoju Karpacza


Karpacz gmina

przyjazna mieszkańcom

i inwestorom

z ciekawą ofertą turystyczną,

wykorzystującą

walory krajoznawczo-wypoczynkowe

wschodniej części

Karkonoszy. Dobrze znany i przejrzysty

samorząd, dbający

o bezpieczeństwo mieszkańców

i zaspokajanie ich potrzeb

Priorytet 1. Podjąć działania

w kierunku budowy i modernizacji infrastruktury technicznej

Priorytet 2. Podjąć działania w kierunku

budowy infrastruktury rekreacyjno-wypoczynkowej

Cele pierwszo- i drugorzędne:

Podjąć działania w kierunku rewitalizacji substancji mieszkaniowej (P)

Zwiększyć ofertę kulturalno-rozrywkową

dla mieszkańców miasta i turystów (P) Działania w kierunku poprawy

komunikacji wewnętrznej (P) Podjąć działania w kierunku budowy

i modernizacji infrastruktury drogowej (P)

Podjąć działania w kierunku zwiększenia integracji i poczucia wspólnoty lokalnej

(D)

Lepiej wykorzystywać obecność w UE oraz szanse związane

z pozyskiwaniem środków z funduszy

strukturalnych (D) Wspierać przedsiębiorczość społeczności

lokalnej (D)

Wykorzystać położenie miasta w obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego (D)

Podjąć działania w kierunku wykorzystania

przygranicznego położenia (D) Zwiększyć ofertę turystyczną miasta

Karpacza (D)

Podjąć działania w kierunku zmniejszenia

bezrobocia i jego ujemnych skutków (D)

Podjąć działania w kierunku

zagospodarowania czasu wolnego dzieci i młodzieży (D)

(z 42 celów przedstawiono tylko te,

bezpośrednio związane z turystyką) Nartostrady i tory saneczkowe.

Zamknięte wielofunkcyjne obiekty

sportowe (hala) Centra rekreacyjno-wypoczynkowe

w otwartej przestrzeni

Teatr letni – propozycja dla teatrów profesjonalnych i amatorskich

Cykliczne imprezy artystyczne

(powtarzane) z budowaniem tradycji i ich marki (festiwale)

Wykorzystać obecność znanych postaci świata kultury, nauki

i polityki dla organizacji spotkań

z mieszkańcami i turystami Ochrona i zabezpieczenie

istniejących walorów przyrodniczo-

krajobrazowych Tworzenie wspólnych projektów

(produktów) Karpacz – Zarząd KPN

(Karkonoski Park Narodowy) Wspólna promocja miasta i KPN.

Promocja Karpacza

w przygranicznych miejscowościach turystycznych Republiki Czeskiej

Wytworzenie elementów (obszarów)

rewitalizacji (imprezy sportowe) dla podniesienia atrakcyjności Karpacza

Wspólne imprezy kulturalne po

jednej i drugiej stronie granicy

Reaktywacja bazy rekreacyjno-

wypoczynkowej

Stworzenie wyróżnialnej marki Karpacza

Aktywna promocja Karpacza w kraju

i zagranicą Wspieranie przez miasto rozwoju

wszystkich podmiotów

w mieście, działających na rzecz kultury i jej propagowania

Place zabaw z otwartymi obiektami

sportowymi

P – cel pierwszorzędny, D – cel drugorzędny.

Źródło: opracowanie własne wg proponowanej aktualizacji Strategii rozwoju gminy

Karpacz na lata 2005–2013.


Tabela 5

Miejsce turystyki w misji i celach w strategii rozwoju Szklarskiej Poręby


Szklarska Poręba

– miasto o wysokim

poziomie życia

mieszkańców, opartym

na powszechności

korzystania

z infrastruktury

technicznej i na

wysokiej jakości usług

świadczonych przez

instytucje infrastruktury

społecznej

Miasto szeroko znane

jako renomowany

międzynarodowy

ośrodek turystyczno-

sportowy

Miasto o harmonijnym

układzie przestrzennym,

społecznym

i gospodarczym

Cel generalny:

Harmonizacja rozwoju

społecznego, gospodarczego

i przestrzennego, podno-

sząca jakość życia

mieszkańców miasta.

Cel strategiczny 1. Rozwój

funkcji turystyczno-

wypoczynkowej

Cel strategiczny 2.

Kształtowanie funkcji

ośrodka sportów zimowych

i letnich.

Cel strategiczny 3. Rozwój

infrastruktury techniczno-

społecznej miasta.

Cel strategiczny 4. Działania

na rzecz inicjatyw

kulturalno-artystycznych

Cel strategiczny 5. Działania

na rzecz pozyskania

środków finansowych

(z 17 celów przedstawiono tylko te

bezpośrednio związane z turystyką)

Kształtowanie nowoczesnego

zaplecza ruchu turystycznego

Kreacja warunków wspierających

rozwój małej i średniej

przedsiębiorczości na rzecz funkcji

turystycznej

Działania na rzecz zwiększenia

atrakcyjności miasta

Rozwój zaplecza sportów zimo-

wych i letnich

Program popierania rozwoju

kultury w mieście.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii zrównoważonego rozwoju gminy

Szklarska Poręba.


Tabela 6

Miejsce turystyki w misji i celach w strategii rozwoju Świeradowa Zdroju

Misja Cele strategiczne Cele

operacyjne/szczegółowe

Uzdrowisko

Świeradów-Zdrój

– obszar

zrównoważonego

rozwoju

Euroregionu Nysa

o charakterze

turystycznym z dobrą

infrastrukturą

sprzyjającą

rozwojowi małej

i średniej

przedsiębiorczości.

Gmina przyjazna

mieszkańcom

i inwestorom,

z dobrą ofertą

turystyki pobytowej

i weekendowej,

skierowanej do

mieszkańców

aglomeracji, oparta

na turystyce,

zasobach wód

termalnych i pełnej

dostępności do

terenów rekreacyj-

nych miasta

i obszaru przygra-

nicznego. Bezpieczny

samorząd

zapewniający

komfort życia

i wypoczynku jej

mieszkańcom

Priorytet 1.

Podjąć działania w kierunku poprawy

infrastruktury drogowej na terenie gminy

Priorytet 2.

Podjąć działania w kierunku polepszenia

infrastruktury wodnokanalizacyjnej

Cele pierwszo- i drugorzędne:

Stworzyć warunki do wykorzystania

odnawialnych źródeł energii (P)

Podjąć działania w kierunku zmiany

układu komunikacyjnego w mieście (P)


budownictwa mieszkaniowego (P)

Podjąć działania w kierunku dalszego

rozwoju bazy turystycznej, sportowej

i rekreacyjnej w gminie (P)

Promować walory przyrodnicze

i uzdrowiskowe miasta (D)

Stworzyć warunki dla zachowania

obiektów dziedzictwa kulturowego (D)

Podjąć działania w kierunku zwiększania

aktywności gminy we współpracy

transgranicznej (D)


układu komunikacyjnego w mieście (D)

Podjąć działania w kierunku budowy i

modernizacji infrastruktury technicznej

sprzyjającej rozwojowi gospodarczemu

(D)

Podjąć działania w kierunku

minimalizacji bezrobocia i jego ujemnych

skutków (D)


walorów przyrodniczych

i środowiskowych

Podjąć działania w kierunku zwiększania

bezpieczeństwa publicznego na terenie

miasta

(z 42 celów przedstawiono

tylko te bezpośrednio

związane z turystyką)

Zagospodarowanie

dawnego Ogrodu

Piotrowskiego

Kino, muszla koncertowa

Budowa kolei gondolowej

lub linowej

Lokalny program

rewitalizacji

Rewitalizacja parków

Promocja obiektów jako

atrakcji turystycznych

Zwiększenie liczby imprez

kulturalnych opartych na

współpracy z gminami

transgranicznymi

Aktywna współpraca

gminy z biurami

turystycznymi w Czechach

i Niemczech

Tereny inwestycyjne

Czerniawa

Wyciągi narciarskie i inne

urządzenia dla sportów

zimowych

Zintegrowany system

szlaków turystycznych

P – cel pierwszorzędny, D – cel drugorzędny.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii zrównoważonego rozwoju miasta

Świeradowa-Zdroju.


Podsumowanie

Przeprowadzona analiza podstawowych dokumentów planistycznych Jele-

niej Góry, Karpacza, Szklarskiej Poręby i Świeradowa-Zdroju pozwala na

sformułowanie kilku uwag końcowych.

1. Choć w gospodarce badanych gmin dominująca jest funkcja turystyczna

(poza Jelenia Górą), nie mają one odrębnych strategii rozwoju turysty-

ki. Ta ostatnia zajmuje natomiast bardzo dużo miejsca w ogólnej strate-

gii rozwoju. Interdyscyplinarny charakter gospodarki turystycznej i jej

ścisłe powiązania z innymi sektorami gospodarki uzasadniają planowa-

nie rozwoju funkcji turystycznej w ramach strategii ogólnej. Praktyka

analizowanych jednostek samorządowych dowodzi, że brak odrębnej

strategii rozwoju turystyki nie oznacza automatycznie gorszej pozycji

danej gminy na rynku turystycznym.

2. Na kształt strategii badanych gmin mają duży wpływ podmioty (eks-

perci), które wspomagają władze gminne przy ich opracowaniu. Dwie

spośród analizowanych strategii rozwoju charakteryzują się wyraźnym

podobieństwem. Dotyczy to nie tylko strony edytorskiej, ale również

merytorycznej.

3. W przypadku większości analizowanych strategii rozwoju są one

pierwszymi tego typu opracowaniami w gminie, co może tłumaczyć

pewne niedoskonałości występujące w tych dokumentach. Strategie te

są na tyle ogólnie sformułowane (głównie w części planistycznej), że

zawarte w nich zapisy pasują właściwie do każdego obszaru. Warto za-

znaczyć, że określone podobieństwa w strategiach mogą być konse-

kwencją nie tylko naśladownictwa i opracowania dokumentów przez

tych samych ekspertów, ale również (a może nawet przede wszystkim)

występowania w gminach wspólnych problemów (np. zły system ko-

munikacji, braki w infrastrukturze technicznej, słaba promocja gmin

czy niska estetyka miejscowości).

4. Badania potwierdzają, że w gminach następuje proces porządkowania

systemu planowania, zwłaszcza w kierunku nadania większej spójności

formułowanym dokumentom. Pojawiają się nowe dokumenty, a wcze-

śniejsze podlegają adaptacji do zmieniających się warunków.

5. Na uwagę zasługuje, że wraz z rosnącą wiedzą i wyższymi umiejętno-

ściami pracowników samorządowych, coraz mniejszy wpływ na kształt


strategii mają eksperci, większy przedstawiciele jednostek samorządu,

przedsiębiorcy i mieszkańcy badanych gmin.

Mówiąc o roli dokumentów planistycznych w sterowaniu rozwojem tury-

styki w gminie, należy podkreślić, że rozwój turystyki na danym obszarze nie

zależy wyłącznie od tego, ile miejsca w dokumentach tych władze lokalne po-

święcają turystyce. Istotniejsze jest raczej konsekwentne dążenie do wyznaczo-

nych celów, elastyczne podejście do planowania, jego odpolitycznienie, uspo-

łecznienie i oparcie na partnerstwie samorządu, mieszkańców i przedsiębior-

ców.

THE ROLE OF PLANNING DOCUMENTS IN STEERING THE

DEVELOPMENT OF TOURISM IN TOURISM ORIENTED COMMUNES

Summary

The role of public authorities is to provide conditions facilitating socio-economic

development in local and regional dimension and later to steer such development. Plan-

ning tools have a particular role among local policy instruments aimed at socio-

economic development steering. The study presents a review of the available planning

documents in selected Lower Silesia communes, i.e. Jelenia Góra, Karpacz, Szklarska

Poręba and Świeradów Zdrój from the perspective of such documents role in stimulat-

ing tourism oriented functions development.




ANDRZEJ RAPACZ

KATARZYNA TRYBUŚ


PRZYSTOSOWANIE WYBRANYCH INSTYTUCJI KULTURY

WROCŁAWIA DO POTRZEB OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Z DYSFUNKCJĄ NARZĄDU RUCHU

Wprowadzenie

We współczesnym społeczeństwie osoby niepełnosprawne tworzą znaczą-

cą liczebnie grupę. Poświęca się im coraz więcej uwagi, ale pozostaje jeszcze

wiele do zrobienia, jeśli chodzi o ułatwienie im normalnego funkcjonowania.

Niepełnosprawni są takimi samymi członkami społeczności jak osoby w pełni

sprawne. Nie powinny być zatem w żaden sposób dyskryminowane. Każda

osoba pełnosprawna może nagle w wyniku choroby czy wypadku utracić

sprawność. Nie należy bać się udzielić pomocy osobie niepełnosprawnej, cho-

ciaż czasami wymaga to taktu i dyskrecji.

O samodzielności i jakości życia osób niepełnosprawnych z dysfunkcją na-

rządu ruchu decyduje wiele czynników. Chodzi m.in. o odpowiednie przysto-

sowanie obiektów użyteczności publicznej (administracji państwowej, wymiaru

sprawiedliwości, kultury, kultu religijnego, oświaty, nauki, służby zdrowia,

poczty, opieki społecznej), a także otoczenie przed budynkami (podjazdy, bra-

my, furtki). Nie sposób nie wspomnieć tutaj o roli społeczności osób, wśród

których osoba niepełnosprawna się znajduje.

Celem artykułu jest ocena przystosowania wybranych instytucji kultury do

potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu. Badaniem objęto

298 Andrzej Rapacz, Katarzyna Trybuś

kina, teatry oraz muzea działające na terenie Wrocławia. Podstawą tej oceny są

wyniki badań ankietowych, w których uczestniczyli pracownicy instytucji kul-

tury miast Wrocławia.

1. Pojęcie i rodzaje niepełnosprawności

Niepełnosprawność jest pojęciem wielowymiarowym dotyczącym różnych

sfer życia. Z niepełnosprawnością człowiek może się urodzić lub nabyć ją

w wyniku choroby lub wypadku1. Niezależnie od wieku i przyczyny niepełno-

sprawności jest ona niewątpliwie związana z całkowitą reorganizacją życia.

Osoba niepełnosprawna musi nauczyć się żyć na nowo. Musi polubić swoją

niepełnosprawność, a przynajmniej ją zaakceptować.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepełnosprawny to oso-

ba o naruszonej sprawności funkcjonalnej lub aktywności życiowej w stopniu

utrudniającym pełnienie przez nią właściwych ról społecznych2. W Polsce defi-

nicja niepełnosprawności pojawiła się w Karcie Praw Osób Niepełnospraw-

nych. Za osoby niepełnosprawne uznaje się jednostki, których sprawność fi-

zyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub

uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych

zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi3.

W 2002 roku Polskę zamieszkiwało 5456,7 tys. osób niepełnosprawnych.

W województwie dolnośląskim liczba osób niepełnosprawnych wynosiła 435,8

tys., natomiast w powiecie wrocławskim 85 942 osoby. Wśród niepełnospraw-

nych najliczniejszą grupę stanowiły osoby posiadające orzeczenie o lekkim

stopniu niepełnosprawności (28,8% populacji ogółem). Ponad 26,5% zbiorowo-

ści stanowiły osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Stosunkowo

mało liczebną grupą są osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności, które

nie są zdolne do podjęcia zatrudnienia, wymagają stałej lub długotrwałej opie-

1 K. Trybuś, Adapting Hotels in Wrocław to the Needs of the People with a Dysfunction of

Mobility, w: Tourism Role in the Regional Economy Social, Health – Related Economic and

Spatial Conditions of Disabled People’s Tourism Development, University of Business, Wrocław 2011, s. 464.

2 J. Grabowski, M. Milewska, A. Stasiak, Vademecum organizatora turystyki niepełno-

sprawnych, WSTH Łódź, Łódź 2007, s. 33.

3 www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/997.

Przystosowanie wybranych instytucji kultury Wrocławia do potrzeb osób… 299

ki4. Dane te potwierdzają, że zbiorowość osób niepełnosprawnych jest znaczą-

ca, a to oznacza konieczność nowego spojrzenia na niepełnosprawność nie tylko

w wymiarze prawnym, lecz także społecznym.

Osoby niepełnosprawne z dysfunkcją narządu ruchu stanowią najliczniej-

szą grupę wśród wszystkich niepełnosprawnych. Jest to udział rzędu 70% całej

populacji tych ostatnich. Są to osoby o ograniczonej sprawności kończyn dol-

nych, górnych, kręgosłupa wskutek zmian chorobowych lub uszkodzenia cen-

tralnego układu nerwowego bądź zmiany w zakresie układu kostnego, mięśnio-

wego lub obwodowego5. Osoby te poruszają się na wózkach inwalidzkich,

używają lasek, kul łokciowych, balkoników lub trójnogów. Wśród osób niepeł-

nosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu, użytkownicy wózków inwalidzkich

są grupą najbardziej narażoną na skutki braku odpowiedniego dostosowania

różnego rodzaju obiektów. Możliwość bezproblemowego poruszania się osoby

niepełnosprawnej ruchowo ma zasadnicze znaczenie dla ich samodzielności

i niezależności.

2. Istota i zadania instytucji kultury

Instytucją kultury jest podmiot z osobowością prawną, powołany w celu

prowadzenia działalności kulturalnej. W Polsce instytucja kultury nabywa oso-

bowość prawną w momencie wpisu do rejestru instytucji kultury. Do tego typu

instytucji zalicza się przede wszystkim: filharmonie i orkiestry, opery i operetki,

teatry, muzea, galerie, kina, ośrodki, centra i domy kultury, biblioteki, instytucje

ochrony i dokumentacji zabytków6.

Do najważniejszych zadań instytucji kultury należą: edukacja kulturalna

i wychowanie przez sztukę, gromadzenie, dokumentowanie, tworzenie i ochro-

na dóbr kultury, rozbudzanie i zaspokajanie potrzeb oraz zainteresowań kultu-

ralnych, organizowanie koncertów, spektakli wystaw dzieł sztuki, spotkań lite-

rackich, spotkań ze znanymi lub niezwykle interesującymi ludźmi, aktorami,

naukowcami, tworzenie warunków do rozwoju amatorskiego ruchu artystycz-

4 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań Powszechny Spis Rolny 2002 r., Urząd

Statystyczny we Wrocławiu , Wrocław 2004, s. 12.

5 J. Grabowski, M. Milewska, A. Stasiak, Vademecum organizatora turystyki…, s. 71–72.

6 Ł. Wróblewski, Strategie marketingowe w instytucjach kultury, PWE, Warszawa 2012,

s. 26.


nego, a także kształtowanie zainteresowania wiedzą i sztuką. Do zadań instytu-

cji kultury należy także prowadzenie zespołów i ognisk artystycznych oraz

prowadzenie działalności promocyjnej kultury.

3. Przystosowanie instytucji kultury Wrocławia do potrzeb osób

niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu w świetle wyników

badań

Wrocław jako stolica Dolnego Śląska może pochwalić się licznymi prężnie

działającymi instytucjami kultury. Najwięcej obiektów znajduje się w centrum

miasta lub w jego pobliżu. Atrakcyjny repertuar kin i teatrów przyciąga ogrom-

ną liczbę widzów, a ciekawe ekspozycje muzealne – żądnych wiedzy gości.

Badanie dotyczące przystosowania instytucji kultury Wrocławia do po-

trzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu przeprowadzone

zostało na podstawie specjalnie do tego celu przygotowanego kwestionariusza

ankietowego. Pytania w nim zawarte były podstawą wywiadów z pracownikami

instytucji kultury.

Muzeum jako ważna jednostka kultury powinna być dostępna także dla

osób niepełnosprawnych. Jej zadaniem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr

naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym

i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbio-

rów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury oraz

umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów7. W tabeli 1 przed-

stawiono informacje o przystosowaniu muzeów Wrocławia do potrzeb osób

niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu.

7 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (DzU z 1997, nr 5, poz. 24 z póź. zm.).


Tabela 1

Przystosowanie muzeów Wrocławia do potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcją

narządu ruchu

Wyszczególnienie Par-

king

Pod-

jazd

Drzwi

wejś-

ciowe

odpo-

wiedniej

szero-

kości

Toaleta

dla osób

niepełnospr

awnych

Porusza-

nie się

po

obiekcie

bez

żadnych

przesz-

kód

Winda

1 2 3 4 5 6 7

Muzeum Narodowe – + + + + +

Muzeum Narodowe oddział

Muzeum Sztuki Książki + + + + + +

Muzeum Narodowe oddział

Muzeum Etnograficzne – + + + + +

Panorama Racławicka + + + + +

Winda

nie jest

potrzeb

na

Muzeum Miejskie oddział

Muzeum Historyczne – + + + + +


Muzeum Militariów –

Wejście/

wjazd na

wózku

bez

przeszkód

– – + –


Muzeum Archeologiczne + + + + + +


Muzeum Sztuki

Mieszczańskiej

– – + + + +


Muzeum Sztuki

Medalierskiej

– + + + + +


Muzeum Sztuki

Cmentarnej

– Mogą wystąpić problemy z poruszaniem się na wózku po

terenie muzeum


1 2 3 4 5 6 7

Muzeum Archidiecezjalne – – – – – –

Muzeum Poczty i

Telekomunikacji – – – – – –

Muzeum Architektury –

Wejście/

wjazd na

wózku

bez

przeszkód

+ – + –

Muzeum Architektury

oddział Archiwum

budowlane

+

Wejście/

wjazd na

wózku

bez

przeszkód

+ – + +

Muzeum Sztuki

Współczesnej – + + + + +

(+) występuje w obiekcie; (–) brak w obiekcie.

Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego

wśród pracowników muzeów Wrocławia.

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1 zaledwie 27% badanych muze-

ów ma własny oznakowany parking dla osób niepełnosprawnych. Przy wielu

obiektach (m.in. Muzeum Narodowym czy Muzeum Miejskim) znajdują się

parkingi miejskie. Podjazd dla osób niepełnosprawnych, który jest bardzo waż-

nym elementem, pozwalającym osobie poruszającej się na wózku pokonać róż-

nice wysokości, ma 73% muzeów. Do wielu z nich można wejść lub wjechać na

wózku inwalidzkim także bez żadnych przeszkód, np. schodów. Odpowiedniej

szerokości drzwi wejściowe umożliwiające bezproblemowy wjazd na wózku

osobie niepełnosprawnej ma 73% wszystkich badanych muzeów. Winda dla

osób niepełnosprawnych, niezbędna w pokonywaniu poziomów, znajduje się na

wyposażeniu ponad połowy badanych obiektów, natomiast toaleta ze specjal-

nymi uchwytami, w której wszystkie elementy wyposażenia są na odpowiedniej

wysokości i łatwo dostępne, znajduje się w 60% muzeów. W zdecydowanej

większości muzeów poruszanie się po obiekcie (salach wystawowych) –

zwłaszcza na wózku inwalidzkim – nie stanowi większego problemu dla osób

niepełnosprawnych z dysfunkcją narządów ruchu.


Rys. 1. Podjazd dla osób niepełnosprawnych przed Muzeum Miejskim oraz Muzeum

Narodowym we Wrocławiu


Drugą grupą analizowanych obiektów kultury były kina, których we Wro-

cławiu jest siedem. W większości są to duże kina sieciowe, z kilkoma salami

i oferujące seanse kilka lub nawet kilkanaście razy dziennie. Zdecydowanie

wyparły one mniejsze, bardziej kameralne kina, których przed laty było więcej

(m.in. Kino Lwów, Kino Warszawa, Kino ABC Dworcowe, Kino Polonia czy

Pajacyk).


Tabela 2

Przystosowanie kin Wrocławia do potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcją narzą-

du ruchu

Wyszczególnienie Parking Podjazd

Drzwi

wejściowe

odpowiedniej

szerokości

Toaleta Win

da

Poruszanie

się po

obiekcie

bez

żadnych

przeszkód

Dodatkowe

udogodnienia

Cinema City

(Korona) +

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+ + + +

Specjalne miej-

sca dla niepełno-

sprawnych

w salach

kinowych

Kino Helios +

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+ + + +

Specjalne miej-

sca dla niepełno-

sprawnych

w salach

kinowych

Kino Helios

(Magnolia Park) +

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+ + + +

Specjalne miej-

sca dla niepełno-

sprawnych

w salach

kinowych

Dolnośląskie

Centrum Filmowe –

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+

+ na

każdym

piętrze

+ +

Specjalne miej-

sca dla niepełno-

sprawnych

w salach

kinowych

Kino 5D Extreme

( Magnolia Park) +

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+ + + + –

Multikino (Pasaż

Grunwaldzki) +

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+ + + +

Specjalne miej-

sca dla niepełno-

sprawnych

w salach

kinowych

Multikino

(Arkady) +

Wejście/

wjazd na

wózku bez

przeszkód

+ + + +

Specjalne miej-

sca dla niepełno-

sprawnych

w salach

kinowych

(+) występuje w obiekcie; (–) brak w obiekcie.


wśród pracowników kin Wrocławia.


Prawie wszystkie kina we Wrocławiu zlokalizowane są w dużych gale-

riach handlowych, takich jak: Centrum Handlowe Korona, Arkady Wrocław-

skie, Pasaż Grunwaldzki, Centrum Handlowe Magnolia Park. Niedaleko od

Dworca Głównego PKP znajduje się Dolnośląskie Centrum Filmowe, a przy

jednej z najważniejszych ulic Wrocławia – blisko centrum – zlokalizowane jest

kino Helios.

Zdecydowana większość badanych kin znajduje się w dużych galeriach

handlowych. Są to obiekty nowe, dobrze przystosowane do potrzeb osób nie-

pełnosprawnych; 87% z nich ma oznakowany parking dla osób niepełnospraw-

nych (koperta). Dojazd do kina z parkingu nie stanowi problemu. Do wszyst-

kich wrocławskich kin można wejść lub wjechać na wózku bez żadnych prze-

szkód, jakimi są na przykład schody. Wszystkie obiekty mają szerokie drzwi

wejściowe, niewymagające użycia siły przy otwieraniu, oraz przystosowaną do

potrzeb osób niepełnosprawnych toaletę.

Dolnośląskie Centrum Filmowe może pochwalić się dostosowanymi toale-

tami na każdym piętrze. Jest to ważne i brane pod uwagę podczas wyboru przez

osobę niepełnosprawną odpowiedniego obiektu. We wszystkich badanych ki-

nach znajduje się winda dla osób niepełnosprawnych, a poruszanie się po tych

obiektach nie sprawia większego problemu.

Do instytucji kultury zaliczamy także teatry, których głównym zadaniem

jest przygotowanie i wystawianie sztuk, prowadzenie zawodowego zespołu

teatralnego oraz prowadzenie działalności edukacyjnej. We Wrocławiu oprócz

dużych, markowych i cieszących się wielką popularnością teatrów, działa wiele

mniejszych, bardziej kameralnych, co nie oznacza, że mniej znanych. Spora jest

także liczba tzw. teatrów impresaryjnych.


Tabela 3

Przystosowanie teatrów Wrocławia do potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcją

narządu ruchu

Wyszczególnienie Parking Podjazd

Drzwi

wejściowe

odpowiedniej

szerokości

Winda Toaleta dla osób

niepełnosprawnych

Filharmonia –

Wejście/ wjazd

na wózku bez

przeszkód

+ – +

Opera Wrocławska + + + + +

Teatr Zielona

Latarnia – – – – –

Teatr Komedia – + + + +

Teatr Lalek – + + + +

Teatr Muzyczny

Capitol

Mała scena

– – – – –

Teatr Polski Scena

Kameralna – + + niepotrzebna +

Teatr Polski scena

na Świebodzkim – + + niepotrzebna +

Teatr Polski scena

im

Grzegorzewskiego

– + + + +

Wrocławski Teatr

Współczesny –

Wejście/wjazd

na wózku bez

przeszkód

+ + +

Teatr Arka – – – niepotrzebna –

Teatr Fraut Objazdowy nie ma własnej sceny

Teatr Na Bruku Teatr nie ma własnej sceny

Wrocławski Teatr

Pantomimy Teatr nie ma własnej sceny

Teatr Korba Teatr nie ma własnej sceny

Teatr Tańca Arka Teatr nie ma własnej sceny

Teatr Piosenki Teatr impresaryjny

Teatr Formy Teatr impresaryjny

(+) występuje w obiekcie; (–) brak w obiekcie


wśród pracowników teatrów Wrocławia.


Badaniem objęto 17 teatrów, ale szczegółowej ocenie poddano tylko 11

obiektów. Kryterium wyboru był fakt posiadania przez konkretny teatr własnej

sceny. Z informacji zaprezentowanych w tabeli 3 wynika, że zaledwie 9% te-

atrów objętych badaniem ma własny parking, na terenie którego znajdują się

oznakowane miejsca parkingowe dla osób niepełnosprawnych. Zdecydowana

większość tego rodzaju obiektów nie ma tego udogodnienia. Do 55% teatrów

wejście lub wjazd na wózku ułatwia podjazd, a do 18% można wejść lub wje-

chać na wózku bez żadnych przeszkód. Odpowiedniej szerokości drzwi wej-

ściowe znajdują się w większości, bo aż w 73% badanych teatrów. Zdecydowa-

na większość badanych obiektów – 73% ma toaletę dobrze przystosowaną dla

osób niepełnosprawnych ze specjalnymi uchwytami i obniżonymi elementami

wyposażenia. Toaleta przyjazna osobie niepełnosprawnej to także jej odpo-

wiednia wielkość, pozwalająca na korzystanie osobie poruszającej się na wóz-

ku. Dostosowana winda znajduje się w 45% teatrów, natomiast w co czwartym

teatrze jest ona niepotrzebna, gdyż scena znajduje się na parterze.

Rys. 2. Toaleta dla osób niepełnosprawnych. Teatr Lalek we Wrocławiu



Rys. 3. Podjazd dla osób niepełnosprawnych. Teatr Lalek we Wrocławiu


Teatr Lalek jest jednym z tych teatrów, które mają w wyposażeniu elemen-

ty ułatwiające pobyt osobie niepełnosprawnej. Na jego terenie działa również

restauracja Teatralna, która dzięki specjalnemu podnośnikowi dostępna jest dla

osób poruszających się na wózku inwalidzkim.

Rys. 4. Podnośnik przy restauracji Teatralnej w Teatrze Lalek we Wrocławiu



Podsumowanie

Osoby niepełnosprawne ruchowo przywiązują dużą wagę do możliwości

bezpiecznego i łatwego poruszania się po obiekcie, a także poza nim. Tak samo

jak osoby sprawne, chcą być bardziej niezależne. Niestety, wiele elementów

wyposażenia różnych obiektów publicznych nie pozwala takiej osobie czuć się

swobodnie. Trzeba pamiętać, że nie mają one znaczenia dla osób w pełni

sprawnych, ale dla osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim brak takich

ułatwień (urządzeń) może stać się przeszkodą nie do pokonania. Dostosowując

teatry, kina, muzea, galerie do potrzeb osób niepełnosprawnych, zyskuje się

wdzięczność i zadowolenie określonej grupy osób, które dzięki temu nie czują

się dyskryminowane. Wiele instytucji kultury nie możne niestety przystosować

się do oczekiwań tych osób, gdyż znajdują się one w starych kamienicach. Poza

wyposażeniem obiektów kultury w niezbędne urządzenia bardzo ważna jest

także świadomość osób pracujących w tych instytucjach oraz chęć niesienia

pomocy osobie niepełnosprawnej.

Wyniki badań wskazują, że większość instytucji kultury Wrocławia nie

jest w pełni przystosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcją

narządu ruchu. Prawie każdy badany obiekt ma jakiś element, niebędący

wprawdzie barierą dla osoby pełnosprawnej, a dużym utrudnieniem dla osób

poruszających się na wózku. Nie ulega wątpliwości, że przeszkodą w usuwaniu

tych utrudnień są względy finansowe. Przystosowanie obiektów kultury do po-

trzeb osób niepełnosprawnych jest dość kosztowne. W wielu przypadkach jest

to po prostu niemożliwe, gdyż znajdują się one w starych, zabytkowych kamie-

nicach. Nie zwalnia to jednak właścicieli tych obiektów od podejmowania dzia-

łań (w tym inwestycyjnych) pozwalających na eliminowanie barier ograniczają-

cych ich wykorzystanie przez osoby niepełnosprawne, które należy traktować

jako pełnoprawnych członków społeczeństwa.


THE ADJUSTMENT OF SELECTED CULTURAL INSTITUTIONS IN

WROCŁAW TO THE NEEDS OF THE DISABLED WITH REDUCED

MOBILITY

Summary

Many factors decide about independence and life quality of the disabled with re-

duced mobility. It mainly refers to the due adjustment of public facilities to the needs of

such individuals. Among public facilities an important place is occupied by cultural

institutions (e.g. museums, cinemas, theatres). The objective of the hereby article is to

evaluate the adjust-ment of selected cultural institutions functioning in Wrocław to the

needs of the disabled with reduced mobility.




IRENA SZEWCZYK

PAULINA GAJEWSKA

Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

BADANIE ATRAKCYJNOŚCI DESTYNACJI Z WYKORZYSTANIEM

ANALIZY SWOT

Wprowadzenie

Turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin

gospodarki w wielu krajach. Stanowi istotny czynnik rozwoju gospodarczego

miejscowości i regionów. Jej duże znaczenie wynika między innymi z faktu, że

oprócz jednostek sfery gospodarki turystycznej aktywizuje wielu innych gałęzi

gospodarki. Podstawą dóbr decydujących o rozwoju turystyki są walory przy-

rodnicze i kulturowe. One są magnesami, które przyciągają turystów. Stanowią

o znaczeniu atrakcji i w efekcie, po odpowiednim opracowaniu i udostępnieniu,

o atrakcyjności turystycznej określonego miejsca. Stąd też – ze względu na

swoje położenie – Żywiec jest miastem o bogatych walorach turystycznych,

chętnie odwiedzanym przez rzesze turystów. Ciekawym wydaje się zatem prze-

prowadzenie analizy SWOT w celu określenia mocnych i słabych stron branży

turystycznej w Żywcu.

1. Charakterystyka miasta Żywiec

Żywiec nazywany jest stolicą Beskidów. Jest ważnym ośrodkiem rekre-

acyjno-turystycznym, a także centrum jednego z najpiękniejszych i najciekaw-

312 Irena Szewczyk, Paulina Gajewska

szych pod względem etnograficznym regionów w Polsce – Żywiecczyzny. To

miasto o ponad siedemsetletniej historii, jedno z najczęściej odwiedzanych

w tym regionie, o niepowtarzalnej przyrodzie, krajobrazach, historii, zamiesz-

kiwane przez ludzi kultywujących tradycję1.

Miasto położone jest w centrum Kotliny Żywieckiej, zajmującej po-

wierzchnię ponad 100 km2

i otoczonej malowniczymi pasmami Beskidów. Leży

u zbiegu górskich rzek Soły i Koszarawy, u podnóża góry Grojec, nad malow-

niczym Jeziorem Żywieckim. Od zachodu rozciąga się pasmo Beskidu Śląskie-

go, od północy jej granicę wyznacza Beskid Mały, od wschodu – Pasmo Jało-

wieckie, a od południa najwyższe szczyty Beskidu Żywieckiego: Babia Góra

(1725 m n.p.m.), Pilsko (1557 m n.p.m.), Lipowska (1324 m n.p.m.), Rycerzo-

wa (1226 m n.p.m.) i Wielka Racza (1236 m n.p.m.)2.

Uroda Beskidów od dawna przyciąga w te strony turystów i wczasowi-

czów. Atrakcją jest odmienny od reszty kraju klimat i piękno górskiej przyrody,

jak również urozmaicone możliwości aktywnego wypoczynku. Znajduje się tu

znakomita baza noclegowa dla miłośników gór, otaczających Kotlinę Żywiecką

ze wszystkich stron. Trudno byłoby w Polsce znaleźć bardziej urokliwie poło-

żone miasto niż Żywiec. Nad miastem góruje samotny szczyt Grojec, na którym

odkryto prehistoryczne grodzisko, które świadczy o osadnictwie istniejącym tu

na długo przed nastaniem naszej ery3.

2. Czynniki determinujące rozwój usług turystycznych w mieście Żywiec

Miasto słynie z bardzo atrakcyjnego położenia na terenie Żywieckiego

Parku Krajobrazowego, ale przede wszystkim ze znakomitego piwa. Tradycje

jego warzenia sięgają tutaj czasów średniowiecznych, kiedy w kotlinie upra-

wiano dużo chmielu i jęczmienia. Oprócz piwa wytwarzano tutaj, w masarni

Wrężlewiczów, smaczne wędliny na stół cesarski w Wiedniu.

1 J. Homa, M. Hujdus, Żywiecczyzna zaprasza, „Super-Nowa” 2008, nr 9 (21), s. 15–19.

2 Zapraszamy do Żywca. Przewodnik po żywieckim szlaku atrakcji turystycznych,

www.zywiec.pl/statyczne/turystyka/www/index.html, 21.03.2010.

3 Plan miasta Żywiec. Turystyczny przewodnik po zabytkach, Agencja Reklamowa – Wy-

dawnictwo KNOP, Żywiec 2009.

Badanie atrakcyjności destynacji z wykorzystaniem analizy SWOT 313

Miasto Żywiec szczyci się mieszczańskimi tradycjami. W zbiorach muze-

alnych można obejrzeć dokumenty miejskich przywilejów, pieczęci i inne pa-

miątki po prężnie działających cechach rzemieślniczych, a także piękne, bogato

zdobione stroje żywieckich mieszczan. Żywiecczyzna to region niezwykły.

Można się tu zapoznać z bogatą kulturą materialną i duchową górali Beskidu

Żywieckiego. Żywiec słynie z kultywowania form tradycji ludowej, podtrzy-

mywanej przez grupy śpiewacze, kapele ludowe oraz młodzież tańczącą i śpie-

wającą w zespołach folklorystycznych. Wciąż żywy folklor górali beskidzkich

fascynuje ciekawą obrzędowością, barwnością oraz rękodziełem artystycznym.

Twórcy ludowi rzeźbią, malują na szkle, wyrabiają regionalne zabawki i in-

strumenty muzyczne, haftują, wykonują bibułkowe kwiaty, zajmują się plastyką

obrzędową.

Żywiec to nie tylko centrum turystyki beskidzkiej. Przez miasto przebiega-

ją międzynarodowe szlaki komunikacyjne prowadzące z Czech na Słowację

i dalej na południe Europy. Tędy przebiegają najkrótsze połączenia krajowe

z centrum kraju do Bratysławy i Wiednia. Z Żywca wiedzie także szlak do gra-

nicznych przejść drogowych w Korbielowie i Zwardoniu4.

W Żywcu i okolicy istnieje także dobrze rozbudowana baza gastronomicz-

na i noclegowa wraz z zapleczem turystyczno-rekreacyjnym zarówno dla miło-

śników wędrówek górskimi szlakami, jak i dla osób pragnących zetknąć się

z tradycją i kulturą regionu. Każdy turysta znajdzie tu coś dla siebie, zarówno

wczasowicze, jak i zwolennicy czynnego wypoczynku, narciarze, żeglarze,

wodniacy, wędkarze, a także miłośnicy zabytków.

3. Punktowa analiza SWOT dla miasta Żywiec

Według Grażyny Gierszewskiej i Marii Romanowskiej analiza SWOT jest

algorytmem procesu analizy strategicznej, propozycją systematycznej i wszech-

stronnej oceny zewnętrznych i wewnętrznych czynników określających kondy-

cję bieżącą i potencjał rozwojowy organizacji5. Nazwa techniki pochodzi od

pierwszych liter angielskich słów (tab. 1).

4 Zapraszamy do Żywca…

5 G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna…, s. 235.


Tabela 1

Pochodzenie analizy SWOT

Źródło: opracowanie własne na podstawie: G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza

strategiczna przedsiębiorstwa, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2007.

Analiza SWOT polega na ewaluacji stron mocnych i słabych, którymi

obecnie cechuje się miasto, z przyszłymi możliwymi szansami i zagrożeniami,

relacji „od wewnątrz do zewnątrz”. Technika ta ocenia zarówno wewnętrzne,

jak i zewnętrzne czynniki, mogące mieć wpływ na powodzenie planu strate-

gicznego. Stanowi ona użyteczną pomoc prowadzącą do dokonania analizy

zasobów i otoczenia gminy oraz określenia priorytetów rozwoju.

Celem przeprowadzenia analizy SWOT jest określenie zasadniczych czyn-

ników warunkujących rozwój miasta i możliwych kierunków jego dalszego

przekształcania oraz określenie typu dążenia strategicznego dla miasta Żywiec,

a także określenie związku miasta z otoczeniem. Strategia powinna dążyć do

takiego sformułowania wizji, misji i celów, aby możliwie najlepiej spożytkować

mocne strony miasta, minimalizować jego słabości, wykorzystać nadarzające

się szanse oraz uniknąć potencjalnych zagrożeń.

W celu uzyskania jasnej analizy traktuje się atuty i słabe strony jako czyn-

niki wewnętrzne z punktu widzenia społeczności lokalnej, na które ma ona bez-

pośredni wpływ, a okazje i zagrożenia jako czynniki zewnętrzne, znajdujące się

w bliższym i dalszym otoczeniu gminy.

Proces obejmuje następujące etapy:

– tabelaryczne zestawienie mocnych i słabych stron oraz szans i zagro-

żeń, dokonanie ich oceny według przyjętej skali 1–5 punktów (propo-

nowana skala to: 1 pkt – ocena bardzo zła; 2 pkt – ocena zła; 3 pkt –

ocena przeciętna; 4 pkt– ocena dobra; 5 pkt – ocena bardzo dobra), su-

marycznie zestawienie atutów (ΣS) i słabości (ΣW) oraz wykazanie

stanu przewagi lub równowagi,

S Strengths Mocne strony ZASOBY MIASTA

W Weaknesses Słabe strony ZASOBY MIASTA

O Opportunities Szanse OTOCZENIE MIASTA

T Threats Zagrożenia OTOCZENIE MIASTA


zestawienie czynników, dla których uzyskana w zestawieniu zbiorczym

suma jest największa, wskazuje, którą z czterech strategii powinno

przyjąć miasto Żywiec.

Możliwe układy wskazują na6:

strategię SO (agresywna, maxi-maxi) – dotyczy sytuacji, w której

przeważają mocne strony i szanse – jej celem jest wykorzystanie szans

występujących w otoczeniu przy pomocy wcześniej zidentyfikowanych

atutów; jest to strategia rozwoju, inwestowania i poprawy pozycji kon-

kurencyjnej,

strategię WO (konkurencyjna, mini-maxi) – jest przewagą słabych stron

nad mocnymi, lecz sprzyja jej układ warunków zewnętrznych, polega

na pokonywaniu słabości turystyki poprzez wykorzystanie szans, jakie

stwarza otoczenie,

strategię ST (konserwatywna, maxi-mini) – w tym przypadku występu-

je wykorzystanie atutów obszaru celem uniknięcia lub zredukowania

zagrożeń,

strategię WT (defensywna, mini-mini) – ma na celu ograniczenie we-

wnętrznych słabości oraz unikanie zagrożeń ze strony otoczenia; miasto

jest pozbawione szans rozwojowych, a otoczenie i potencjał przedsię-

biorstwa są niesprzyjające.

Wyniki rangowania przedstawiono przez zestawienie słabych i mocnych

stron oraz szans i zagrożeń w tabelach 2 i 37.

6 Ibidem, s. 240–241.

7 Punktowa analiza SWOT była częścią obszerniejszych badań przeprowadzonych w ra-

mach pracy dyplomowej magisterskiej Anety Midor: Analiza i ocena jakości usług turystycznych

świadczonych na terenie miasta Żywiec (lipiec 2010 r.) w Katedrze Zarządzania Akademii Tech-

niczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej. Praca pisana było pod kierunkiem naukowym dr inż. Pauliny Gajewskiej.


Tabela 2

Punktowa analiza SWOT dla miasta Żywiec

MOCNE STRONY SŁABE STRONY

WE

WN

ĘT

RZ

NE

ZA

SO

BY

MIA

ST

A

Doskonała lokalizacja – obszar przyciągający cennymi walorami natury: bliskość Jeziora

Żywieckiego, gór Beskidów, rzek, parków, lasów – 5 pkt

Różnorodne możliwości aktywnego

wypoczynku na świeżym powietrzu, np. jazda konna, sporty rowerowe, wędrówka górska,

sporty wodne – 4 pkt

Całoroczna baza noclegowo-gastr.– 4 pkt Znany i cieszący się dobrą opinią Browar

Żywiecki i Muzeum Browaru – 5 pkt

Atrakcje turystyczne o wysokiej jakości, np. rynek z ratuszem, Nowy Zamek, czyli pałac

Habsburgów, park Zamkowy wraz z domkiem

chińskim – 4 pkt Duża aktywność dorosłych i młodzieży

w uprawianiu sportu – 1 pkt

Dobrze rozwinięta baza gastronomiczna, np.

oferta Karczmy Żywieckiej – 4 pkt

Współpraca stowarzyszeń kulturotwórczych

z organizacjami turystycznymi – 3 pkt Niski stopień urbanizacji i uprzemysłowienia

(brak uciążliwego przemysłu) – 2 pkt

Duży potencjał do rozwoju turystyki aktywnej, szczególnie wodnej, przyrodniczej,

ekoturystyki – 3 pkt

Możliwości pozyskania zróżnicowanych produktów turystycznych; oferta turystyczna

miasta dotyczy np. turystyki pobytowej, poz-

nawczej, weekendowej, narciarskiej – 3 pkt Wysoka unikatowość produktów miasta.

Produkty oferowane przez miasto są

niepowtarzalne, niecodzienne, jednostkowe w turystyce, np. znakomite piwo Żywiec,

kiełbasa żywiecka, maślane rogaliki,

żywieckie pierniki, świece woskowe, w związku z czym uczestnicy konkurują ze

sobą innowacyjnością – 5 pkt

Duży potencjał do rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej – 2 pkt

Mocne powiązania ze sferą nauki; miasto

współpracuje z uczelnią wyższą, która kształci specjalistów z turystyki – 4 pkt

Relatywnie niskie ceny usług gastrono-

micznych i usług towarzyszących – 4 pkt

Duża liczba imprez promocyjnych,

turystycznych budujących markę regionu jako

obszaru recepcji turystycznej, np. Tydzień Kultury Beskidzkiej, Browar Rock Festiwal,

Dni Żywca – 5 pkt

Brak zintegrowanego, kompleksowego systemu informacji turystycznej w mieście – 3 pkt

Znikoma wiedza odwiedzających

o lokalizacji atrakcji turystycznych – 3 pkt

Problemy związane z czystością miasta; brak dbałości

o środowisko ze strony mieszkańców i turystów

(śmieci) – 2 pkt Problemy związane z niedostateczną infrastrukturą

turystyczną, często wymagającą modernizacji (np.

zaniedbany Dworzec Główny) – 4 pkt Zaniedbanie i zdewastowanie wielu cennych

i istotnych historycznie oraz turystycznie elementów

kultury materialnej i niematerialnej – 3 pkt Problemy związane z dostępnością komunikacyjną

Żywca, np. nieliczne połączenia PKS z innymi

miejscowościami – 5 pkt Brak odpowiednio oznakowanych szlaków

turystycznych i zabytków kultury – 2 pkt

Szlaki nie mają indywidualnych przewodników – 1 pkt

Brak bazy odpowiedniej do organizacji konferencji

i szkoleń – 2 pkt Małe zagęszczenie przedsiębiorstw branży

turystycznej w mieście – 2 pkt

Władze i mieszkańcy wykazują niezrozumienie specyfiki regionu oraz brak wewnętrznego prześwia-

dczenia o konieczności troski o jego rozwój – 2 pkt

Niewystarczająco rozwinięta baza noclegowa – 3 pkt Brak dużej hali sportowej, koncertowej – 2 pkt

Miejski portal, który słabo promuje turystkę – 3 pkt

Ograniczona skłonność do współpracy pracowników

branży turystycznej z mieszkańcami Żywca czy

władzami miasta – 2 pkt

Wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej w branży turystycznej – 3 pkt

Brak elementarnych badań rynku turystycznego

miasta, co przekłada się na niewiedzę o nim – 2 pkt Brak segmentacji rynku i profilu oferty

ukierunkowanej na określonego odbiorcę – 2 pkt

Relatywnie wysokie ceny usług noclegowych i transportowych – 4 pkt

Brak oferty dla turysty zagranicznego – 1 pkt

Niewystarczający marketing turystyczny – 2 pkt Niski standard funkcjonującej informacji turystycznej

– lokalizacja w urzędach, informatorzy realizują

często wiele innych zadań, punkty informacji turystycznej nie są dobrze oznakowane – 1 pkt

Słabe wykorzystanie Internetu do promocji

i informacji o regionie – 2 pkt

CZYNNIKI POZYTYWNE SUMA – 58 pkt CZYNNIKI NEGATYWNE SUMA – 56 pkt



Tabela 3

Punktowa analiza SWOT dla miasta Żywiec

SZANSE ZAGROŻENIA

ZE

WN

ĘT

RZ

NE

Z

AS

OB

Y M

IAS

TA

Rozpoznawalna na zewnątrz marka „Żywiec” – 5 pkt

Stworzenie lokalnej marki „Beskidzki produkt na

5”; lokalną markę uzyskują już pierwsze

produkty turystyczne regionu – 5 pkt

Pozyskanie środków finansowych z UE na rozwój turystyki w Żywcu; w ramach

dofinansowania ZPORR oraz programu rozwoju

i promocji produktów turystycznych i kulturalnych Beskidzkiej 5 – 4 pkt

Oddanie do użytku drogi ekspresowej łączącej

przejście graniczne w Zwardoniu z Żywcem – 4 pkt;

rosnące zainteresowanie aktywnym wypo-

czynkiem i wyjazdami na krótki urlop – 3 pkt Ciągle rosnące znaczenie agroturystyki – 2 pkt

Wspieranie przedsiębiorczości przez władze

publiczne – 2 pkt Stymulowanie miasta przez różnorodne projekty

zewnętrzne, np. „Dajmy czadu. Żywiec bez

czadu”; wpływ środków ze strony UE może zaktywizować działalność przedsiębiorczą

w regionie – 4 pkt

Wzrost popytu na różne rodzaje turystyki krajowej – 3 pkt

Przewidywany rozwój krajowego produktu

turystycznego; uaktywnienie turystyki weekendowej, co odpowiada miastu – 3 pkt

Otwarcie granic i tworzenie europejskiego rynku

pracy umożliwia udostępnienie polskiego rynku

turystycznego m.in. dla zagranicznych kadr –

3 pkt

Zwiększenie zainteresowania pracą w turystyce; coraz więcej uczelni wyższych oferuje

kształcenie w kierunkach turystycznych,

spotykając się z dużym zainteresowaniem ze strony młodzieży – 3 pkt

Wzrasta skala zużycia produktów luksusowych,

zmienia się model konsumpcji turystycznej i wykorzystanie czasu wolnego w kierunku

turystyki aktywnej, krótkookresowej,

weekendowej, czemu dobrze odpowiada oferta turystyczna Żywca – 4 pkt

Zwiększająca się szybkość rozpowszechniania się

informacji drogą elektroniczną i skrócony czas przepływu informacji – 3 pkt

Sprawny przepływ informacji pomiędzy

instytucjami zajmującymi się turystyką w regionie – 3 pkt

Niski stopień pokrycia relacjami interpersonalnymi regionu turystycznego w poszczególnych gminach

powiatu żywieckiego – 5 pkt

Mała liczba podmiotów typu „gwiazda regionu” –

innowacyjnych, wysokozyskowych firm gotowych

do prezentowania sukcesów; w regionie jest mało podmiotów, które odnoszą sukcesy rynkowe i byłyby

gotowe do zaprezentowania swojej działalności, aby

tworzyć pozytywny wizerunek regionu – 4 pkt Niedostateczne nakłady finansowe – ograniczanie

inwestycji – 3 pkt

Brak odgórnych inicjatyw stymulujących region do rozwoju – 2 pkt

Brak jednolitego wizerunku miasta – 2 pkt

Konkurencja ze strony innych regionów Polski – 3 pkt.

Niewielka podaż na rynku pracy w powiecie

żywieckim w zawodach związanych z turystyką – 4 pkt

Działające portale internetowe mają charakter

wyłącznie promocyjny, nie zapewniają przepływu informacji między podróżnymi – 3 pkt

Wysokie podatki pobierane od przedsiębiorców mogą

osłabiać inicjatywy biznesowe, szczególnie na poziomie mikro – 3 pkt

Utrzymuje się trend przewagi wyjazdów

zagranicznych nad krajowymi – 3 pkt Zubożenie społeczeństwa; część społeczeństwa, która

potencjalnie mogłaby stanowić duży segment

klientów, nie dysponuje wystarczającymi środkami

finansowymi, które można przeznaczyć na turystykę

– 2 pkt

Duża konkurencyjność ofert zagranicznych – 3 pkt Brak wiedzy o historii regionu wśród turystów

krajowych – 1 pkt

Wejście w granice administracyjne regionu o słabym powiązaniu ze stolicą regionu – 2 pkt

Bliskość większych aglomeracji, np. aglomeracji

Śląska – 2 pkt Dewastacja środowiska naturalnego – 1 pkt

Bierność społeczności wiejskiej, liczne inicjatywy

lokalne, istnieje świadomość potrzeby wspólnego działania – 2 pkt

Szlaki turystyczne nie są powiązane w sieć, nie łączą

się również ze szlakami o zasięgu regionalnym, krajowym, międzynarodowym – 3 pkt

Brak zintegrowanego programu promocji regionu.

Środki na promocję regionu są rozpraszane – 2 pkt

CZYNNIKI POZYTYWNE SUMA – 51 pkt CZYNNIKI NEGATYWNE SUMA – 50 pkt



W tabeli 4 zaprezentowano wycenę punktową słabych i mocnych stron,

szans i zagrożeń.

Tabela 4

Wyniki analizy SWOT

Wyniki analizy SWOT jako podstawa do wyboru strategii dalszego rozwoju

∑S = 58 (suma silnych stron) ∑W = 56 (suma słabych stron)

∑O = 51 (suma szans) ∑T = 50 (suma zagrożeń)


4. Określenie strategii dla miasta Żywiec

Sumy zbiorcze uzyskane po przeprowadzeniu analizy SWOT wskazują, że

przy ustalonej konfiguracji czynników wewnętrznych i zewnętrznych oraz usta-

lonych wagach najbardziej pożądaną opcją działania dla miasta Żywiec w ob-

szarze turystyki jest strategia agresywna, oparta na silnych stronach oraz szan-

sach. Polega ona na wykorzystywaniu szans płynących z otoczenia przy pomo-

cy swoich silnych stron.

Strategia odpowiada wizerunkowi silnej ekspansji i zdywersyfikowanego

rozwoju. Wymagane jest aktywne działanie podmiotów branży turystycznej

przez wykorzystanie własnych zasobów i oferty otoczenia. Wpływ otoczenia

wydaje się mieć większą siłę oddziaływania, oznacza to, że Żywiec, bazując

wyłącznie na własnych siłach, może mieć większe trudności w rozwoju.

Tworzenie wspólnego produktu turystycznego będzie swoistym maxi pa-

kietem, a uzyskiwane z niego przychody będą wyższe od przychodów możli-

wych do uzyskiwania ze sprzedaży każdego produktu turystycznego oddzielnie.

Wynika to z tego, że pakiet produktów ma dla klienta większą wartość ze

względu na komplementarność produktów w pakiecie, dostosowanych do kon-

kretnych potrzeb. Wydaje się, że dywersyfikacja zalecana dla przedsiębiorstw

turystycznych Żywca powinna opierać się na biznesach pokrewnych, tzn., że

najwyżej 70% przychodów powinno pochodzić z pojedynczego biznesu, a po-

zostałe będą z nim silnie związane. Aby taka strategia udała się przedsiębior-

com, konieczne są niskie koszty jej wprowadzenia i zdolności organizacyjne


niezbędne do jej implementowania. Dobrze jeśli dodatkowo występuje rzadkość

jej stosowania przez konkurentów.

Rozważać można również strategię konkurencyjną, opartą na słabych stro-

nach oraz szansach, gdyż różnica pomiędzy sumą silnych oraz słabych stron jest

niewielka. Potencjał potrzebny do uzyskania przewagi konkurencyjnej można

osiągnąć przez przeniesienie z jednego biznesu do drugiego: umiejętności, do-

świadczeń, sposobu świadczenia usług oraz możliwości wykorzystania marki

w nowym biznesie, a także przez tworzenie własnych atutów i kompetencji,

niższe koszty, wykorzystanie dotychczasowego doświadczenia.

Sugeruje się także aktywizację słabszych konkurentów i koncentrowanie

zasobów na konkurencyjnych produktach. Chodzi w niej przede wszystkim

o wzmocnienie szans miasta Żywiec jego siłami i wzmacnianie tych sił przez

oddziaływanie szans otoczenia.

Podsumowanie

Organizatorzy turystyki zabiegają o jak największą frekwencję, starając się

zwiększyć swój udział w portfelu wydatków przeciętnego turysty odwiedzają-

cego Żywiec. Miasto nie narzeka na brak odwiedzających, niestety, ekonomicz-

ny efekt turystyki jest co najmniej niezadowalający. Zdecydowano się zatem

przeprowadzić analizę SWOT dla branży turystycznej miasta Żywiec, na pod-

stawie ustalonej metodyki. Punktowa analiza SWOT oparta jest na wyselekcjo-

nowanych zapisach analiz SWOT w obszarze turystyki. Następnie wybrane

czynniki zostały poddane analizie punktowej. Analizę SWOT przeprowadza się

w celu określenia czynników determinujących rozwój miasta i w celu wskaza-

nia strategii, która pomoże jak najefektywniej spożytkować mocne strony mia-

sta, zminimalizować jego słabości, uniknąć zagrożeń i wykorzystać szanse.

Warto podkreślić, że poznawanie Żywca należy zorganizować w taki spo-

sób, aby pokazać całe bogactwo i potencjał tego miasta.


ATTRACTIVENESS STUDY OF THE CITY USING THE SWOT METHODS

Summary

The method of SWOT analysis is to take the information from an environmental

analysis and separate it into internal (strengths and weaknesses) and external issues

(opportunities and threats). SWOT is a basic model that assesses what a city can and

cannot do as well as its potential opportunities and threats. SWOT is a strategic plan-

ning method which determines what may assist the city in accomplishing its objectives,

and what obstacles must be overcome or minimized to achieve desired results.

Translated by Paulina Gajewska

EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 4 (20)

Documents

Transcript of EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 4 (20)