liryka

rodzaje wiersza

œrodki stylistyczne

epika

narrator i narracja

œwiat przedstawiony

dramat

akcja w dramacie

teatr i dramat grecki

teksty publicystyczne

fakty i opinie

teatr

film

radio i telewizja

s³owniki

encyklopedie

komunikat jêzykowy

styl i stylizacje

aluzja literacka

znaczenie dos³owne

znaczenie przenoœne

groteska

perswazja

nastrój w utworze

cytat i parafraza

prawda historycznai fikcja literacka

wartoœci w utworze

motywy literackie

obraz poetyckii obrazowanie

mowa zale¿nai niezale¿na

gatunkipublicystyczne

dzie³a sztukiplastycznej

Jak to zrozumiec?

Iwona i Lech Cieœlakowie

Egzamin gimnazjalny

Jak to zrozumieæ?

Poradnik dla ka¿dego ucznia

Autorzy:

Iwona Cieœlak, absolwentka Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczycielka jêzyka polskiego

w Zespole Szkó³ nr 7 w Toruniu; autorka Nowego szkolnego s³ownika ortograficznego. Jest egzaminatorem

w czêœci humanistycznej egzaminu gimnazjalnego.

Lech Cieœlak, absolwent Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczyciel jêzyka polskiego i sztu-

ki w Gimnazjum w Cierpicach k. Torunia.

Autorzy wspólnie wydali równie¿: Egzamin gimnazjalny. Jak to napisaæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia,

Sprawdzian szóstoklasisty. Jak to napisaæ?, Egzamin gimnazjalny. Jak to odczytaæ? Lektury obowi¹zkowe

w gimnazjum.

Redaktor wydania:

Zdzis³aw G³owacki

Korekta:

Zdzis³aw G³owacki, autorzy

Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, ³amanie i przygotowanie do druku:

Robert Ciechanowski, RC PRO rcpro@rc-pro.eu

Projekt ok³adki:

Miros³aw G³odkowski, Zdzis³aw G³owacki

Poradnik Jak to zrozumieæ? to opracowanie, które ma pomóc uczniom gimnazjum w opanowaniu wiadomo-

œci i umiejêtnoœci, jakie zawarte s¹ w standardach wymagañ egzaminacyjnych z zakresu przedmiotów huma-

nistycznych. Ksi¹¿ka ta u³atwi zdobycie niezbêdnej wiedzy o wszystkich najwa¿niejszych rodzajach tek-

stów kultury oraz pomo¿e w nabyciu umiejêtnoœci ich odczytywania i rozumienia. Poradnik Jak to

zrozumieæ? mo¿e byæ uzupe³niaj¹cym podrêcznikiem dla gimnazjalistów, jak te¿ pomocnym Ÿród³em wie-

dzy dla uczniów klas pierwszych szkó³ œrednich przy powtarzaniu materia³u. Wreszcie mo¿e byæ cenn¹ po-

moc¹ w pracy nauczyciela polonisty i ucznia przygotowuj¹cego siê do udzia³u w wojewódzkich i ogólnopol-

skich konkursach polonistycznych.

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Tutor”

Wydanie II. Toruñ 2009 r.

Oficyna Wydawnicza „Tutor”

87-100 Toruñ, ul. Warszawska 14/2, tel./fax (0-56) 65-999-55

Wysy³kowa Ksiêgarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl

Druk i oprawa: Toruñskie Zak³ady Graficzne „Zapolex” Sp. z o.o.

Wstêp 7

Czêœæ 1.Teksty kultury

Teksty literackie 10

Liryka 10

Liryka bezpoœrednia 10

Liryka poœrednia 10

Liryka zwrotu do adresata 11

Podzia³ liryki ze wzglêdu na temat 12

Charakterystyczne cechy budowy wiersza 13Rymy 13

Rodzaje wiersza 14

Œrodki stylistyczne 16Œrodki fonetyczne 16Œrodki s³owotwórcze 17Œrodki sk³adniowe 18Œrodki s³ownikowe 20

Gatunki liryki 25

Pytania i æwiczenia 26

Epika 29

Narrator 29

Narracja 30

Fabu³a 31Elementy fabu³y 31Typy fabu³y ze wzglêdu na liczbê i rodzaj zawartych w niej w¹tków 32

Œwiat przedstawiony 32

Wypowiedzi postaci 33Mowa niezale¿na 33Mowa zale¿na 34Mowa pozornie zale¿na 34

Odmiany epiki 34

Gatunki epiki 35

Gatunki mieszane (z pogranicza epiki, liryki i dramatu) 37

Pytania i æwiczenia 37

Dramat 38

Akcja w dramacie 38Budowa akcji dramatu tradycyjnego 38Zewnêtrzny podzia³ akcji w dramacie 39

Bohaterowie dramatu 39

Spis treœci

Podzia³ tekstu dramatu 39

Teatr i dramat grecki 40

Klasyczne gatunki dramatyczne 40Tragedia 41Komedia 42

Teatr el¿bietañski — dramaty Szekspira 43

Dramat romantyczny 43

Dramat w³aœciwy 44

Pytania i æwiczenia 45

Teksty publicystyczne 47

Fakty i opinie w tekstach publicystycznych 47

Gatunki publicystyczne 48

Reporta¿ 48

Felieton 50

Notatka prasowa 51

Recenzja 52

Artyku³ informacyjny 53

Teksty naukowe i popularnonaukowe 54

Pytania i æwiczenia 55

Teatr i film 56

Teatr 56

Najwa¿niejsze typy teatru 56

Film 57

Zanim powstanie film... 57

Pytania i æwiczenia 59

Radio i telewizja 59

Radio 59

Telewizja 60

Pytania i æwiczenia 60

Dzie³a sztuki jako teksty kultury 61

Budowa dzie³a sztuki plastycznej 61

Forma artystyczna 61Kompozycja 61Barwa 62Faktura 63

Treœæ dzie³a sztuki 64

Dziedziny sztuk plastycznych 64

Rysunek 64

Malarstwo 65

Grafika 65

RzeŸba 66

Architektura 66

Sztuka u¿ytkowa — rzemios³o artystyczne 67

Pytania i æwiczenia 67

S³owniki i encyklopedie 70

Rodzaje s³owników 71

S³ownik jêzyka polskiego 71

S³ownik ortograficzny 71

S³ownik wyrazów bliskoznacznych 71

S³ownik frazeologiczny 72

S³ownik poprawnej polszczyzny 72

S³ownik wyrazów obcych 72

S³ownik etymologiczny 72

Encyklopedia 73

Inne s³owniki 73

S³ownik interpunkcyjny 73

S³ownik skrótów i skrótowców 73

S³ownik symboli 73

Pytania i æwiczenia 74

Inne teksty kultury 75

Wykresy 75

Mapy 76

Tabele 76

Pytania i æwiczenia 77

Czêœæ 2.Odbiór tekstów kultury

Komunikat jêzykowy 80

Funkcje tekstów 80

Pytania i æwiczenia 82

Interpretacja tekstu 83

Pytania i æwiczenia 84

Styl i stylizacje 85

Styl 85

Styl urzêdowy 85

Styl potoczny 86

Styl artystyczny 86

Styl retoryczny 88

Styl naukowy 88

Styl publicystyczno-dziennikarski 88

Stylizacja 89

Archaizacja 89

Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) 90

Stylizacja œrodowiskowa 91

Stylizacja biblijna 91

Parodia 92

Pytania i æwiczenia 93

Aluzja literacka 95

Pytania i æwiczenia 95

Znaczenie dos³owne i znaczenie przenoœne 96

Znaczenie przenoœne w utworach poetyckich 96

Pytania i æwiczenia 97

Znaczenie alegoryczne na przyk³adzie Biblii 99

Pytania i æwiczenia 100

Znaczenie symboliczne na przyk³adzie Ma³ego Ksiêcia 101

Pytania i æwiczenia 102

Groteska 103

Pytania i æwiczenia 105

Perswazja 107

Teksty reklamowe 107

Teksty propagandowe 108

Pytania i æwiczenia 110

Obraz poetycki i obrazowanie 111

Obraz dynamiczny 111

Obraz statyczny 112

Obraz plastyczny (barwny) 112

Pytania i æwiczenia 114

Nastrój w utworze poetyckim 116

Pytania i æwiczenia 117

Cytat i parafraza 119

Pytania i æwiczenia 120

Prawda historyczna i fikcja literacka 122

Pytania i æwiczenia 124

Wartoœci zawarte w utworze 125

Pytania i æwiczenia 127

Motywy 129

Pytania i æwiczenia 129

Bibliografia 131

Skorowidz 132

Wstêp

Poradnik gimnazjalisty Jak to zrozumieæ? jest swego rodzaju kontynuacj¹ poprzed-

niego opracowania zatytu³owanego Jak to napisaæ? Równie¿ w tym przypadku g³ów-

nym celem by³o przygotowanie takiego poradnika, który pomóg³by uczniom gimna-

zjum w opanowaniu wiadomoœci i umiejêtnoœci, jakie zawarte s¹ w standardach

wymagañ egzaminacyjnych z zakresu przedmiotów humanistycznych. Przypomnij-

my, ¿e standardy te obejmuj¹ kompetencje ucznia w dwóch zasadniczych obszarach:

1. Czytanie i odbiór tekstów kultury

2. Tworzenie w³asnego tekstu

Proponowane poni¿ej opracowanie dotyczy pierwszego obszaru, w zakresie które-

go przede wszystkim „Uczeñ: czyta teksty kultury (...) na poziomie dos³ownym, prze-

noœnym i symbolicznym; interpretuje teksty kultury, uwzglêdniaj¹c intencje nadawcy;

odró¿nia fakty od opinii, prawdê historyczn¹ od fikcji, dostrzega perswazjê, manipu-

lacjê, wartoœciowanie; wyszukuje informacje zawarte w ró¿nych tekstach kultury

(...); dostrzega w odczytywanych tekstach œrodki wyrazu i okreœla ich funkcje (...); do-

strzega i analizuje konteksty niezbêdne dla interpretacji tekstów kultury (...), dostrze-

ga wartoœci wpisane w teksty kultury”.

W tym miejscu nale¿y wyjaœniæ, jak nale¿y rozumieæ tak czêsto powtarzaj¹ce siê w

standardach pojêcie tekstów kultury. Otó¿ tekstami kultury s¹ zarówno wszystkie tek-

sty literackie (mieszcz¹ce siê w obrêbie trzech rodzajów literackich), a wiêc teksty o

charakterze artystycznym, jak te¿ inne teksty pisane, np. teksty publicystyczne, popu-

larnonaukowe, Ÿród³a historyczne, instrukcje, s³owniki, encyklopedie itp. Pojêcie tek-

stów kultury obejmuje swym zakresem równie¿ formy bêd¹ce wytworami myœli

i uczuæ cz³owieka lub efektami jego dzia³añ praktycznych. Dlatego te¿ do tekstów

kultury nale¿¹ dzie³a sztuki (malarstwo, grafika, rzeŸba, architektura, fotografia —

zwykle dostêpne w postaci reprodukcji), wytwory sztuki u¿ytkowej (np. meble, stro-

je), przekazy radiowe, telewizyjne, filmy, widowiska teatralne, a tak¿e inne przekazy

informacji, jak np. mapy, wykresy, tabele, schematy.

Tak szeroko rozumiane teksty kultury uczeñ gimnazjum powinien odczytywaæ i do-

konywaæ na nich czynnoœci przewidzianych w standardach wymagañ.

Poradnik Jak to zrozumieæ? u³atwi gimnazjaliœcie zdobycie niezbêdnej wiedzy

o wszystkich najwa¿niejszych rodzajach tekstów kultury oraz pomo¿e w nabyciu

umiejêtnoœci ich odczytywania i rozumienia. St¹d ksi¹¿ka sk³ada siê z dwóch czêœci:

1. Teksty kultury — zawieraj¹cej najwa¿niejsze informacje o wszystkich rodza-

jach tekstów kultury, ich klasyfikacji, budowie, cechach charakterystycznych;

2. Odbiór tekstów kultury — zawieraj¹cej informacje o zjawiskach zwi¹za-

nych z odczytywaniem i interpretowaniem tekstów kultury, np. o znaczeniu

przenoœnym, symbolicznym, stylizacji, perswazji, kontekœcie dzie³a i wpisa-

nych w nie wartoœciach.

W obydwu czêœciach poradnika zamieszczono wiele przyk³adów dzie³ literackich

obrazuj¹cych rodzaj omawianego przekazu lub zjawiska teoretycznoliterackiego. Po-

nadto uczeñ korzystaj¹cy z poradnika mo¿e sprawdziæ swoj¹ wiedzê, dziêki znaj-

duj¹cym siê pod rozdzia³ami zestawom pytañ i æwiczeñ. Bardzo wygodne dla u¿yt-

kownika jest równie¿ umieszczenie na marginesie najwa¿niejszych pojêæ

omawianych na danej stronie oraz skorowidz terminów na koñcu ksi¹¿ki.

Na koniec warto podkreœliæ, ¿e poradnik Jak to zrozumieæ? adresowany jest do

uczniów na ró¿nych poziomach edukacyjnych. Mo¿e byæ on uzupe³niaj¹cym podrêcz-

nikiem dla gimnazjalistów, jak te¿ pomocnym Ÿród³em wiedzy dla uczniów klas

pierwszych szkó³ œrednich przy powtarzaniu materia³u. Wreszcie mo¿e byæ cenn¹ po-

moc¹ w pracy nauczyciela polonisty.

Mamy nadziejê, ¿e poradnik Jak to zrozumieæ? spe³ni oczekiwania wszystkich, któ-

rzy bêd¹ z ró¿nych powodów zajmowaæ siê tekstami kultury — pomo¿e w ich odczy-

tywaniu i zrozumieniu.

Z ¿yczeniami wielu sukcesów

autorzy

8 Jak to zrozumieæ?

Czêœæ 1.Teksty kultury

Teksty literackie

Twórczoœæ literack¹ dzieli siê zwykle na trzy rodzaje literackie: lirykê, epikê i dramat.

O zakwalifikowaniu danego utworu do jednego z rodzajów decyduj¹ trzy czynniki:

a) postawa podmiotu literackiego wobec œwiata przedstawionego,

b) sposób ukszta³towania wypowiedzi,

c) budowa œwiata przedstawionego (kompozycja).

Liryka

Najwa¿niejszym wyró¿nikiem liryki jest obecnoœæ osoby mówi¹cej — podmiotu

lirycznego. Poznajemy prze¿ycia, odczucia, myœli, wra¿enia i przekonania podmiotu

lirycznego, co wyra¿a siê równie¿ w organizacji jêzyka wypowiedzi. Dziêki zastoso-

wanym œrodkom poetyckim wiersz mo¿e przekazaæ wiele treœci, oddzia³uje na wy-

obraŸniê czytelnika, wprawia go w zadumê, zastanawia. Podmiotowi lirycznemu pod-

porz¹dkowany jest ca³y œwiat przedstawiony.

Ze wzglêdu na sposób wyeksponowania podmiotu lirycznego mo¿na wyró¿niæ: li-

rykê bezpoœredni¹, lirykê poœredni¹ i lirykê zwrotu do adresata.

Liryka bezpoœrednia

Osoba mówi¹ca ujawnia siê w pierwszej osobie („ja”). Przedstawia swoje prze¿y-

cia, myœli, stan ducha. Wówczas wypowiedŸ podmiotu lirycznego staje siê wyzna-

niem.

Jak dobrze Mogê zbieraæ

jagody w lesie

myœla³em

nie ma lasu i jagód. [...]

Jak dobrze Jestem z tob¹

tak mi serce bije

myœla³em cz³owiek

nie ma serca.

(Tadeusz Ró¿ewicz, Jak dobrze)

Dla liryki bezpoœredniej charakterystyczne s¹ czasowniki u¿yte w 1. osobie —

w tekœcie zaznaczone zosta³y t³ustym drukiem.

Liryka poœrednia

Osoba mówi¹ca nie ujawnia siê wprost, lecz ukrywa siê za opisem, sytuacj¹, dialo-

giem. Nie prezentuje wiêc swoich stanów uczuciowych w formie wyznania, ale po-

œrednio.

liryka

podmiot liryczny

liryka

bezpoœrednia

liryka poœrednia

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...]

Jêk szklany... p³acz szklany... a szyby w mgle mokn¹

I œwiat³a szarego blask s¹czy siê senny...

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...

(Leopold Staff, Deszcz jesienny)

W powy¿szym fragmencie podmiot liryczny nie ujawnia siê bezpoœrednio, lecz swo-

je myœli i stan ducha (smutek, melancholiê) wyra¿a za poœrednictwem opisu deszczu.

Zdarza siê, ¿e podmiot opowiada o pewnym wydarzeniu. Wówczas wiersz ma for-

mê ma³ej scenki, w której wystêpuj¹ elementy fabu³y. Na plan pierwszy wysuwa siê

œwiat przedstawiony, a podmiot liryczny pozwala wypowiadaæ siê bohaterom. Sytu-

acja liryczna nale¿y do œwiata przedstawionego i nie odnosi siê do podmiotu liryczne-

go. Jednak poprzez zaprezentowan¹ sytuacjê podmiot liryczny wyra¿a swój stosunek

do tematu, problematyki, tradycji, jêzyka itp.

Idzie Kasia borem lasem, koszyk jagód niesie,

A¿ ci jej rusa³ka zast¹pi³a w lesie.

„Odpowiedz, dziewczyno, na te trzy pytania,

Bo ciê za³askocz¹ moje ³askotania:

Co kwitnie bez kwiatu? bez powodu bie¿y?

Co œniegiem bieluchnym w skwarnym lecie œnie¿y?”

Rozœmieje siê dziewczê i na to odpowie:

„Woda bez powodu bie¿y po d¹browie,

A paproæ bez kwiatu zakwita po lesie,

A œnieg letni — piana, któr¹ woda niesie”.

(Teofil Lenartowicz, Rusa³ka)

Liryka zwrotu do adresata

Cech¹ charakterystyczn¹ tej odmiany liryki jest bezpoœrednie zwrócenie siê pod-

miotu lirycznego do adresata („ty” lirycznego). Adresatem mo¿e byæ osoba lub grupa

osób, zjawisko, pojêcie. Wiersz mo¿e mieæ wówczas charakter wezwania lub apelu.

Szukajcie prawdy jasnego p³omienia!

Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg...

Za ka¿dym krokiem w tajniki stworzenia

Coraz siê dusza ludzka rozprzestrzenia,

I wiêkszym staje siê Bóg!

[...]

Ka¿da epoka ma swe w³asne cele

I zapomina o wczorajszych snach...

Nieœcie wiêc wiedzy pochodniê na czele

I nowy udzia³ bierzcie w wieków dziele,

Przysz³oœci podnoœcie gmach!

[...]

(Adam Asnyk, Do m³odych)

Dla liryki zwrotu do adresata charakterystyczne s¹ czasowniki u¿yte w trybie roz-

kazuj¹cym — w tekœcie zaznaczone t³ustym drukiem.

Teksty literackie 11

liryka zwrotu do

adresata

Podzia³ liryki ze wzglêdu na temat

Lirykê mo¿na równie¿ klasyfikowaæ ze wzglêdu na podejmowany temat. Wyró¿-

niæ mo¿na nastêpuj¹ce odmiany: lirykê mi³osn¹, lirykê refleksyjno-filozoficzn¹, liry-

kê religijn¹ i lirykê patriotyczn¹.

Liryka mi³osna — koncentruje siê na wyra¿aniu uczuæ mi³osnych, doznañ ero-

tycznych.

w twoich doskona³ych palcach

jestem tylko dr¿eniem

œpiewem liœci

pod dotykiem twoich ciep³ych ust

zapach dra¿ni — mówi: istniejesz

zapach dra¿ni — roztr¹ca noc

w twoich doskona³ych palcach

jestem œwiat³em [...]

(Halina Poœwiatowska, wiersz z tomu Hymn ba³wochwalczy)

Liryka refleksyjno-filozoficzna — wyra¿a pogl¹dy na temat istoty ¿ycia, cz³owie-

ka, œwiata, wartoœci.

kamyk jest stworzeniem

doskona³ym

równy samemu sobie

pilnuj¹cy swych granic

wype³niony dok³adnie

kamiennym sensem

o zapachu który niczego nie przypomina

niczego nie p³oszy nie budzi po¿¹dania [...]

(Zbigniew Herbert, Kamyk)

W pierwszej zwrotce wiersza podejmowane s¹ rozwa¿ania o doskona³oœci kamie-

nia, natomiast w kolejnych wystêpuj¹ argumenty potwierdzaj¹ce postawion¹ tezê.

Liryka religijna — dotyczy prze¿yæ religijnych, stosunku cz³owieka do Boga.

Mo¿e mieæ charakter pochwalny, dziêkczynny lub b³agalny.

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?

Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?

Koœció³ Ciê nie ogarnie, wszêdy pe³no Ciebie,

I w otch³aniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...]

(Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie)

Powy¿szy wiersz jest dziêkczynn¹ modlitw¹ skierowan¹ do Boga.

Liryka patriotyczna — podejmuje aktualne problemy ¿ycia spo³ecznego i narodo-

wego. Czêsto pe³ni funkcjê agitacyjn¹ — jej celem jest bezpoœrednie oddzia³anie

na czytelnika. Liryka patriotyczna mo¿e mieæ równie¿ charakter refleksyjny. Wów-

czas przedstawiane prze¿ycia dotycz¹ np. mi³oœci do ojczyzny, smutku po utracie

niepodleg³oœci itp.

12 Jak to zrozumieæ?

– mi³osna

– refleksyjno-filozo-

ficzna

– religijna

– patriotyczna

liryka