2020

Edycja prac licencjackich

SKRYPT DLA STUDENTÓW WYDZIAŁU ADMINISTRACJI I NAUK SPOŁECZNYCH POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ

PAWEŁ JARNICKI

Nie wszystkie prawa zastrzeżone: tekst niniejszego skryptu jest dostępny na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL) Uznanie

autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją – pod warunkiem

zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania Autora jako właściciela praw do tekstu. Treść licencji jest dostępna na stronie:

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/

Wydanie I z 30.03.2020 r.

Pisanie pracy dyplomowej trzeba zacząć od tytułu, wstępu i spisu treści –

a więc właśnie od tego, co każdy autor robi na końcu.

Umberto Eco

1

Spis treści Wstęp

Ogólne informacje o pracy dyplomowej i procesie dyplomowania

Formalne etapy procesu dyplomowania

Wybór promotora

Seminarium dyplomowe

Zgłoszenie tytułu pracy w dziekanacie

Kontrola antyplagiatowa

Złożenie pracy dyplomowej w dziekanacie i wprowadzenie do systemu APD

Egzamin dyplomowy

Praca dyplomowa jako projekt – jakie są etapy realizacji?

Kluczowe dokumenty dla procesu dyplomowania

Co to jest praca dyplomowa licencjacka?

Czy praca dyplomowa to praca naukowa?

Praca dyplomowa jako element etapu kształcenia

Stopnie, tytuły, stanowiska

Kto pracuje nad pracą dyplomową i jaka jest rola kierującego pracą?

Kto decyduje o temacie pracy i jaki powinien być tytuł?

Jakie są typy i cele prac dyplomowych?

Prace historyczne, teoretyczne i empiryczne

Prace przeglądowe i monograficzne

Cele prac dyplomowych

Po co się pisze pracę dyplomową?

Praca dyplomowa powinna być przede wszystkim samodzielna

Jak oceniane są prace dyplomowe?

Wymogi, które powinna spełniać praca dyplomowa i reguły, którymi powinien kierować się piszący

pracę

Wymogi edytorskie prac dyplomowych na PW

Układ pracy dyplomowej na PW - pkt 3. ZR/57

Zasady redagowania prac dyplomowych na PW – pkt. 4 ZR/57

Pozostałe wymogi redakcyjne nieokreślone w ZR/57

Podstawowe zasady korespondencji elektronicznej

2

Wskazówki ogólne

Czynności przygotowawcze pisania pracy dyplomowej i praca zaliczeniowa przedmiotu seminarium

dyplomowe na 4 semestrze studiów pierwszego stopnia

Charakterystyka budowy pracy dyplomowej i jej poszczególnych części

Zasada trójdzielności wypowiedzi

Elementy pracy dyplomowej a elementy pracy zaliczeniowej przedmiotu seminarium dyplomowe

na 4 semestrze studiów I stopnia

Jak szukać informacji i zbierać materiały

Najważniejsze sposoby zawężania wyników wyszukiwania w Internecie

Najważniejsze polskie katalogi biblioteczne

Jak gromadzić materiały?

Jak cytować i podawać informacje o źródle

Czym różni się przywołanie od cytatu?

Co ujmujemy w cudzysłów i do czego on służy?

W jakim zakresie można ingerować w cytaty?

Co to jest przypis i co się w nim znajduje?

Przypis do książki

Przypis do zbioru pod redakcją

Przypis do artykułu w zbiorze pod redakcją

Przypis do artykułu w czasopiśmie

Przypis do artykułu w dzienniku

Przypis do źródła w Internecie

Przypis do aktu prawnego

Co to jest system antyplagiatowy i jak on działa

Co to jest plagiat?

Co to jest i jak działa system antyplagiatowy?

Procedura antyplagiatowa na WAiNS

Jak wysyłać pracę do sprawdzenia w JSA

Jakie są najczęstsze przyczyny prośby ASA o dokonanie poprawek?

Jak poprawiać pracę?

Jak działa system antyplagiatowy – przykłady

Najważniejsze narzędzia ułatwiające pisanie pracy

Najważniejsze skróty klawiaturowe ogólne i w przeglądarkach

Edytor tekstów i najważniejsze skróty klawiaturowe

Co to są menadżery bibliografii

3

Co to są programy OCR

Zakończenie

Załącznik 1. Przykładowa praca zaliczeniowa

4

Wstęp

Na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych Politechniki Warszawskiej (dalej w skrócie WAiNS)

zdecydowano, by wszyscy studenci czwartego semestru studiów pierwszego stopnia, którzy

rozpoczynają pisanie pracy dyplomowej licencjackiej, brali przez pół semestru (w wymiarze 15 godzin)

udział w seminarium dyplomowym prowadzonym przez jedną osobę, która jest jednocześnie

wydziałowym administratorem systemu antyplagiatowego.

Celem poznawczym tych zajęć jest zdobycie podstawowej wiedzy na temat tego, jak przebiega

proces dyplomowania, czym jest praca licencjacka i jak zabrać się za jej pisanie. Zajęcia te mają jednak

też cel motywacyjny – by na czwartym semestrze studiów pierwszego stopnia uzyskać zaliczenie

przedmiotu o nazwie seminarium dyplomowe, student musi – we współpracy z kierującym pracą! –

zakończyć etap przygotowawczy pisania pracy, czyli mieć określony roboczy tytuł pracy i gotowe

roboczy plan pracy, roboczy wstęp i wstępną literaturę, które zostały zaakceptowane przez kierującego

pracą.

Studentów zachęcam do zapoznania się z zawartością tego skryptu w miarę możliwości przed

zajęciami, ułatwi to zrozumienie omawianych podczas zajęć zagadnień.

5

Ogólne informacje o pracy dyplomowej i procesie dyplomowania

Formalne etapy procesu dyplomowania

W pierwszym rozdziale omówimy formalne etapy procesu dyplomowania.

Wybór promotora

Przygoda o nazwie praca dyplomowa licencjacka na WAiNS zaczyna się pod koniec trzeciego

semestru studiów pierwszego stopnia, kiedy to studenci wybierają kierującego pracą, czyli tzw.

„promotora”. Ściśle rzecz biorąc, o promotorze mówimy dopiero na poziomie rozprawy doktorskiej,

ale w dalszej części tego skryptu używam zwyczajowego wyrażenia „promotor” na określenie

„kierującego pracą”, należy jedynie pamiętać, że we wszelkiego rodzaju regulacjach obowiązuje ta

druga forma.

Czy raz wybranego promotora nie można zmienić? Na późniejszym etapie zmiana promotora jest

możliwa, wymaga to jednak dopełnienia szeregu formalności, zajmuje czas i opóźnia rozpoczęcie

właściwej pracy, co oczywiście utrudnia uporanie się ze wszystkim w wymaganych terminach. Dobrze

więc zainteresować się wyborem promotora wcześniej, jeszcze podczas trzeciego semestru dowiedzieć

się, który pracownik, czym się zajmuje, odwiedzić potencjalnego promotora na konsultacjach,

porozmawiać o tym, o czym by się chciało pisać, podczas krótkiej rozmowy sprawdzić, jakie są szanse,

że będziemy się z nim dobrze rozumieć itd.

Seminarium dyplomowe

Wraz z czwartym semestrem studiów pierwszego stopnia rozpoczynają się obowiązkowe zajęcia

o nazwie seminarium dyplomowe. Połowę tego semestru zajęcia prowadzi dr Paweł Jarnicki, co nie

znaczy, że przez pozostałą połowę student nie robi nic (odnośnie zasad oceny vide regulamin

przedmiotu dostępny na wizytówce prowadzącego na stronie internetowej WAiNS). Studenci

zobowiązani są współpracować z promotorami przez cały czwarty semestr podczas konsultacji i/lub

drogą elektroniczną. Celem pracy w tym semestrze jest zakończenie etapu przygotowań do pracy

właściwej – wybór tematu, przygotowanie roboczego planu pracy, roboczego wstępu i wstępnej

literatury. W kolejnych semestrach – piątym i szóstym – przedmiot seminarium dyplomowe prowadzą

już bezpośrednio promotorzy.

Zgłoszenie tytułu pracy w dziekanacie

Pod koniec piątego semestru studiów pierwszego stopnia studenci zgłaszają w dziekanacie tytuły

swoich prac. Do tego momentu można bez problemu – za porozumieniem z promotorem – zmieniać

tytuł, a nawet temat pracy. Od zgłoszenia tytułu w dziekanacie zmiana tytułu (choćby jednego mało

znaczącego słowa) jest możliwa, wymaga jednak zgody Zespołu ds. zatwierdzania tematów prac

dyplomowych, co oczywiście zajmuje czas (nie tylko studenta).

Kontrola antyplagiatowa

Kiedy student skończy pisać pracę, a promotor ją zaakceptuje i uzna za skończoną, praca

dyplomowa musi przejść kontrolę antyplagiatową. Rozsądnie jest zaplanować na nią 14 dni. Jeśli

w pracy wykryte zostaną błędy cytowania, trzeba będzie spotkać się z promotorem, omówić wskazane

błędy, poprawić je i ponownie przesłać pracę do kontroli. Zgodnie z wydziałowymi regulacjami każdej

6

pracy przysługują 3 sprawdzenia przez administratora Jednolitego Systemu Antyplagiatowego na

WAiNS. Aby możliwe było czwarte i kolejne sprawdzenie, zgodę musi wyrazić Dziekan WAiNS.

Złożenie pracy dyplomowej w dziekanacie i wprowadzenie do systemu APD

Kiedy wydziałowy administrator systemu antyplagiatowego zaakceptuje pracę (tzn. stwierdzi, że nie

zawiera ona błędów cytowania), promotor na stronie tytułowej pracy oficjalnie i ostatecznie akceptuje

pracę. Należy zrobić skan tej strony, następnie można wysłać pracę do systemu APD (Archiwum Prac

Dyplomowych) i złożyć ją w dziekanacie w formie elektronicznej na płycie CD.

Złożenie pracy w dziekanacie musi mieć miejsce przynajmniej 14 dni przed dniem, w którym będzie

się odbywał egzamin dyplomowy.

Ponieważ każda praca dyplomowa jest recenzowana, należy jeszcze dostarczyć recenzentowi pracę

w formie, jakiej sobie życzy – wydruku lub w wersji elektronicznej.

Uwaga: Wszystkie wersje składanej pracy (papierowa dla promotora i komisji egzaminacyjnej,

elektroniczna na CD składana do dziekanatu oraz elektroniczna wysyłana do systemu APD) muszą być

identyczne!

Egzamin dyplomowy

Ostatnim etapem procesu dyplomowania jest egzamin dyplomowy, potocznie zwany „obroną

pracy”. Ściśle rzecz biorąc, o obronie mówimy dopiero na etapie rozprawy doktorskiej, wcześniej zdaje

się egzaminy dyplomowe, które od obron różnią się tym, że o ile na obronie doktorant pytany jest tylko

o zagadnienia związane z bronioną rozprawą, o tyle zarówno na egzaminie dyplomowym licencjackim,

jak i magisterskim, dyplomant może być pytany z zakresu całej wiedzy, którą nabył w trakcie studiów

– na egzaminie musi paść przynajmniej jedno pytanie, które nie dotyczy bezpośrednio pracy

dyplomowej.

Większość egzaminów dyplomowych odbywa się w pierwszej połowie lipca, prace składane są więc

do połowy czerwca, a jeśli dodamy do tego 14 dni na kontrolę antyplagiatową, wyjdzie, że ten, kto nie

chce stresować się, że nie zdąży z wszystkim w terminie, powinien tak zaplanować swoją pracę, żeby

pracę mieć w napisaną na początku czerwca. Wtedy wakacje są wakacjami.

Komu nie uda się ukończyć pracy w pierwszym terminie, ma szansę zrobić to w drugiej, jesiennej

turze, gdyż właściwy termin złożenia pracy w dziekanacie dla studiów pierwszego stopnia upływa na

trzy tygodnie przed rozpoczęciem semestru, czyli 7 września. Jeśli komuś powinie się noga i nie zdąży

i w tym terminie, może (jeśli spełni jednak pewne warunki) złożyć wniosek o przesunięcie terminu

złożenia pracy dyplomowej o 3 miesiące, czyli ostateczny termin złożenia pracy licencjackiej

w dziekanacie upływa 7 grudnia.

Praca dyplomowa jako projekt – jakie są etapy realizacji?

Każdy pracuje inaczej, ale warto spojrzeć na pisanie pracy jako na realizację prostego projektu

i zaplanować jego realizację w czasie.

Zacząć trzeba od czynności przygotowawczych, czyli wyboru tematu, stworzenia planu pracy

(bardzo roboczego spisu treści), prezentacji założeń i spisu wstępnej literatury. Jak powinny wyglądać

te wszystkie elementy, omawiać będziemy dalej.

Po czynnościach przygotowawczych jest czas pracy właściwej – zbiera się, selekcjonuje i porządkuje

materiały niezbędne do napisania pracy, robi się własne notatki itd. Kiedy większość materiałów jest

już zebrana, można zabrać się za redakcję poszczególnych rozdziałów i zakończenia. Najczęściej

promotorzy proszą o przynoszenie kolejnych rozdziałów, gdy się skończy je pisać. Ten etap będzie się

7

więc zwykle dzielił na tyle podetapów, ile praca będzie liczyła rozdziałów. Każdorazowo po sprawdzeniu

danego rozdziału przez promotora, jest czas na naniesienie poprawek i uwzględnienie jego sugestii.

Kiedy tekst pracy jest skończony, całość pracy należy jeszcze raz przeczytać w celu zrobienia korekty

tekstu – poprawienia wszelkich błędów językowych, uzupełnienia brakujących informacji, poprawienia

formatu przypisów itd.

Na samym końcu dodaje się wstęp i streszczenie i praca może iść do kontroli antyplagiatowej, po

której w razie potrzeby jest jeszcze raz poprawiana.

Przy planowaniu realizacji tego prostego projektu w czasie trzeba wziąć pod uwagę, że kolejne

efekty pracy (rozdziały) będzie sprawdzał promotor, następnie trzeba będzie nanosić poprawki;

odpowiedni margines czasowy (sugerowane są dwa tygodnie) należy też zarezerwować dla kontroli

antyplagiatowej. Trzeba też wziąć pod uwagę to, że czynności przygotowawcze i kolejne rozdziały są

zwykle „kamieniami milowymi”, tzn. etapami, bez realizacji których zwykle nie można przejść do

realizacji kolejnych. Przykładowy harmonogram prac dyplomanta, który chciałby przystąpić do

egzaminu dyplomowego w lipcu (a więc na realizację projektu ma 17 miesięcy), przy założeniu, że

pracuje również w wakacje, a praca składała będzie się z trzech rozdziałów, wyglądałby następująco:

Rysunek 1. Przykładowy harmonogram prac dyplomanta

Kluczowe dokumenty dla procesu dyplomowania

Najważniejszym dokumentem, który określa to, jak praca powinna wyglądać jest Zarządzenie

Rektora nr 57/2016 z dnia 15/12/2016 zmieniające zarządzenie nr 43/2016 Rektora Politechniki

Warszawskiej w sprawie ujednolicenia wymogów edytorskich prac dyplomowych (dalej ZR/57).

Zarządzenie to dotyczy wszystkich prac dyplomowych pisanych na całej Politechnice Warszawskiej

i jego najważniejsze elementy zostaną omówione w niniejszym skrypcie.

Dokumentem, który określa szczegółowo zasady dyplomowania na WAiNS jest Uchwała Nr

113/2019 Rady Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Politechniki Warszawskiej z dnia 16

kwietnia 2019 roku w sprawie zasad dyplomowania (dalej RW/113). Jej najważniejsze zasady zostaną

omówione w niniejszym skrypcie.

Wszystkie pozostałe aktualne dokumenty dotyczące procesu dyplomowania znajdują się na stronie

internetowej WAiNS pod adresem www.ans.pw.edu.pl w zakładce Studenci/Proces dyplomowania –

8

po prawej stronie otwiera się menu, w którym trzeba otworzyć Akty prawne związane

z dyplomowaniem.

Co to jest praca dyplomowa licencjacka?

Zgodnie z RW/113: „Praca dyplomowa licencjacka powinna stanowić samodzielne rozwiązanie

przez studenta problemu o charakterze praktycznym lub teoretycznym lub jego samodzielne ujęcie

i analizę oraz wykazywać jego wiedzę w zakresie danego kierunku kształcenia. Student powinien

wykazać się umiejętnością wykorzystania zdobytych w czasie studiów wiadomości do rozwiązania

zadania, posługując się znanymi sobie zasobami wiedzy i metodami. W pracy powinny być

przedstawione konkretne założenia pracy, rozwiązanie problemu, wyniki analizy”.

Chcąc doprecyzować ten zapis, dodałbym, że jest to praca pisemna (rozprawa) sporządzona

w edytorze tekstów według zasad pisarstwa naukowego, licząca w przypadku licencjatu zwykle od 30

do 60 stron, w której student omawia zagadnienie wiążące się z kierunkiem kończonych studiów.

Czy praca dyplomowa to praca naukowa?

Praca dyplomowa licencjacka i magisterska nie są pracami naukowymi. Muszą natomiast spełniać

standardy pisarstwa naukowego, przybierać quasi-naukową formę (logiczna budowa, struktura tekstu,

stosowanie naukowych metod, odpowiednie cytowanie i wskazywanie źródeł). W pełni naukowy

charakter muszą mieć dopiero rozprawy doktorskie. W największym więc skrócie prace dyplomowe są

w formie podobne do naukowych, różnią się natomiast tym, że nie muszą być odkrywcze.

Praca naukowa musi być nowatorska, musi wnosić nową wiedzę, posuwać daną dyscyplinę nauki

o krok naprzód – teoretycznie kolejni autorzy piszący o danym zagadnieniu nie powinni móc jej

zignorować, powinni być zmuszeni odnieść się do niej (choćby negatywnie).

Praca dyplomowa licencjacka może natomiast być kompilacyjna – składać się z omówień ustaleń

innych badaczy i nie wnosić nic szczególnie nowego, musi jednak cechować się samodzielnością

sformułowania i rozwiązania problemu, samodzielnością doboru materiałów i samodzielnością

sformułowania wniosków.

Można więc cytować, nawet bardzo obficie (choć nie powinno się przekraczać zwyczajowej granicy

50% objętości pracy), ale trzeba to robić zgodnie z naukowymi standardami i mieć własny pomysł na

to, jak tych cytatów użyć – samodzielnie sformułować problem badawczy i ten problem rozwiązać.

Praca dyplomowa jako element etapu kształcenia

Praca dyplomowa licencjacka jest warunkiem koniecznym uzyskania tytułu zawodowego licencjata,

bez jej napisania nie zostanie się bowiem dopuszczonym do egzaminu dyplomowego. Można ukończyć

studia i nie napisać pracy dyplomowej (a więc nie przystąpić do egzaminu dyplomowego), nie ma się

wtedy jednak formalnie wyższego wykształcenia, nie jest się licencjatem bądź magistrem. W języku

polskim oba te wyrazy odnoszą się bowiem i do tytułu, i do osoby. Kto zda więc egzamin dyplomowy

licencjacki, staje się licencjatem.

Stopnie, tytuły, stanowiska

Ważne, a często niedostrzegane, jest rozróżnienie między tytułem a stopniem – kto mówi np., że

ma „stopień magistra” lub „tytuł doktora”, wyraża się nieprecyzyjnie. W Polsce w naukach

humanistycznych i społecznych rozróżnia się tytuły zawodowe (licencjat, magister), stopnie naukowe

(doktor, doktor habilitowany) i tytuł naukowy (profesor zwany zwyczajnym, belwederskim bądź

tytularnym).

9

Stopnie i tytuły należy znów odróżnić od stanowisk, które obejmują uczeni. Stanowiska dzielą się na

dydaktyczne, badawczo-dydaktyczne i naukowe. Najczęstsze stanowiska dydaktyczne to wykładowca i

starszy wykładowca, badawczo-dydaktyczne zaś to asystent, adiunkt, profesor uczelni (zwany

dotychczas nadzwyczajnym, a czasem żartobliwie „podwórkowym”) i profesor.

Można więc mieć habilitację i być profesorem uczelni albo adiunktem, ale też np. starszym

wykładowcą, jedno bowiem oznacza stopień naukowy, drugie stanowisko (etat) na konkretnej uczelni.

Kto więc zostaje magistrem czy profesorem (zwyczajnym) jest nim niezależnie od miejsca pracy, kto

zaś zostaje profesorem uczelni, przestaje nim być w chwili wygaśnięcia umowy o pracę.

Kto pracuje nad pracą dyplomową i jaka jest rola kierującego pracą?

Pracę dyplomową licencjacką pisze student pod opieką promotora. Obowiązkiem promotora jest

pomoc merytoryczna przy pisaniu pracy, jak też stacjonarne prowadzenie przedmiotu seminarium

dyplomowe na piątym i szóstym semestrze studiów pierwszego stopnia. Do promotora można

przychodzić oczywiście na konsultacje, a także konsultować się z nim drogą elektroniczną. Oczywiście

trzeba zachować rozsądek, nie można ani „budzić się” przed końcem semestru, ani pomocy

„nadużywać” - w przypadku pracy licencjackiej wymiar tej pomocy określony jest na 10 godzin

dydaktycznych.

Promotor pomaga w ustaleniu tematu i ostatecznego tytułu (musi on być zgodny z kierunkiem

studiów), doradza w wyborze literatury i tworzeniu planu pracy, sprawdza to, co student napisał

sugeruje poprawki, tłumaczy, które źródła informacji są wiarygodne, a które nie.

Pamiętać jednak należy, że to student pisze pracę i to on powinien zwracać się do promotora

o pomoc. Rozsądnie jest współpracować systematycznie przez cały semestr, gdyż pod koniec semestru

wszyscy zwracają się do promotorów o pomoc i trudniej jest ją szybko uzyskać.

Kiedy praca jest napisana, promotor musi ją zaakceptować i przesłać do administratora systemu

antyplagiatowego. Jeśli ten stwierdzi w pracy istnienie błędów formalnych, promotor dopilnowuje, czy

student naniósł odpowiednie poprawki i ponownie wysyła pracę do administratora systemu

antyplagiatowego. Po akceptacji pracy (ściśle rzecz biorąc, raportu z badania antyplagiatowego do

pracy) przez tegoż, student może wysłać pracę do APD, który to system ponownie wysyła pracę do

Jednolitego Systemu Antyplagiatowego (dalej JSA). Promotor musi zaakceptować raport JSA

wygenerowany przez system APD.

Ostatnim obowiązkiem promotora jest udział w egzaminie dyplomowym swojego dyplomanta.

Kto decyduje o temacie pracy i jaki powinien być tytuł?

Rozróżnić trzeba najpierw problematykę czy też dziedzinę od tematu i tytułu pracy. Pojęcia te różnią

się szerokością zakresu – problematyka jest najszersza i najbardziej ogólna. To jaką problematyką

chcemy się zająć, powinno mieć wpływ na nasz wybór promotora. Tematyka jest już węższa, ale jeszcze

wciąż ogólna, można np. napisać pracę na temat dostępu do informacji publicznej, ale praca na ten

temat może iść w różnych kierunkach – temat pracy więc zawężamy, formułując tytuł.

RW/113 mówi, że „przy ustalaniu tematyki pracy powinny być brane pod uwagę zainteresowania

naukowe i zawodowe studenta, a w szczególności doświadczenia zawodowe zdobyte w ramach

praktyki studenckiej lub pracy zawodowej”, student ma więc prawo wybrać ogólny kierunek, który

następnie we współpracy z promotorem jest dookreślany.

Ostatecznie sformułowany tytuł powinien być wąski – precyzyjnie określać zawartość pracy – tak,

by ktoś, kto przeczyta tylko tytuł, wiedział, czego może się spodziewać w środku. Tytuł „Dostęp do

informacji publicznej” będzie więc tytułem zbyt ogólnym. Należałoby go znaczeniowo zawęzić. Tak

10

sformułowanego tematu nie sposób bowiem wyczerpać – można o nim napisać 30 tomów i wciąż mieć

coś więcej do powiedzenia. Przy zbyt szeroko sformułowanym tytule łatwiej o zarzut, że czegoś się nie

powiedziało, że coś umknęło. Jeśli tytuł pracy jest zbyt ogólny, a chcemy się zamknąć w standardowych

30-60 stronach maszynopisu, praca prawie na pewno będzie narażona na zarzut powierzchowności.

Będzie po prostu dla promotora i recenzenta nudna i irytująca.

Pamiętać należy, że promotor i recenzent też są ludźmi i chętniej pochylą się nad pracą, z której się

czegoś będą mogli dowiedzieć. Dlatego tak ważne jest, by dobrze dobrać temat pracy. Jeśli temat

będzie interesował studenta, będzie się mu łatwiej pracowało, będzie miał większą motywację do

pisania; jeśli zaś praca będzie interesująca dla promotora, na pewno lepiej się będzie studentowi z nim

współpracowało. Jeśli więc ktoś na przykład jest radnym jakiegoś osiedla i wie, jak wygląda kwestia

dostępu do informacji publicznej w tej konkretnej radzie – bo był np. świadkiem jakiegoś

interesującego sporu – może na podstawie tych swoich bezpośrednich doświadczeń/obserwacji

napisać pracę, z której promotor dowie się czegoś nowego.

Należy pamiętać, że tytuł jest „twarzą” pracy, decyduje o pierwszym wrażeniu. Jeśli recenzentowi

tytuł wyda się nudny – kolejna nudna praca o decyzji o warunkach zabudowy! – będzie na pewno

trudniej o dobrą ocenę. Jeśli natomiast z tytułu już będzie wynikało, że zwykłe zagadnienia

administracyjne – które recenzent przecież dobrze zna – zostaną omówione na ciekawym przypadku,

to lepsze będzie jego pierwsze wrażenie, łatwiej będzie o lepszą ocenę.

Dobrze sformułowany tytuł jest też hasłem wokół którego koncentrują się dalsze prace. Nie

powinien być dłuższy niż 200 znaków. Taka ilość znaków jednak wystarczy, by sformułować tytuł, który

będzie wąski, konkretny i jednoznaczny i jasno będzie wskazywać, czego praca dotyczy. Jeśli uda się do

tego jeszcze tak go sformułować, by był intrygujący – będzie doskonale.

Choć to wydaje się oczywiste, trzeba podkreślić, że tytuł musi być zgodny z kierunkiem studiów

i zgodny z zawartością pracy – często w toku kolejnych lektur temat pracy nieco ewoluuje i odbiega od

tytułu roboczego, należy wtedy pamiętać o zmodyfikowaniu tytułu. Tytuł roboczy staje się tytułem

właściwym po akceptacji przez Zespół ds. zatwierdzania tematów prac dyplomowych przed ostatnim

semestrem studiów, do tego czasu może być zmieniany po konsultacji z promotorem. Dla zmiany tytułu

właściwego pracy, potrzeba już zgody wspomnianego Zespołu.

Jakie są typy i cele prac dyplomowych?

Poniżej wymienione typy i cele mogą się ze sobą łączyć i nie wyczerpują spektrum możliwości,

podane są, by początkujący student mógł uzyskać wstępną orientację, jak mogą wyglądać prace

dyplomowe.

Prace historyczne, teoretyczne i empiryczne

Prace dyplomowe mogą śledzić jakieś zjawisko i jego przemiany w czasie, są to wtedy prace

historyczne. Mogą one mieć charakter opisu (np. jak kształtował się dostęp do informacji publicznej

w czasie w Polsce) bądź mieć charakter porównawczy (jak kształtował się dostęp do informacji

publicznej w czasie w Polsce i w jakimś innym kraju).

Prace dyplomowe mogą zajmować się roztrząsaniem jakiegoś zagadnienia teoretycznego, są to

wtedy prace teoretyczne. To jednak typ najmniej odpowiedni dla pracy licencjackiej, bo wymagający

największego oczytania, samodzielności i dojrzałości myślowej. Można jednak spróbować napisać

pracę quasi-teoretyczną, omówić jakąś koncepcję lub teorię, porównać jakieś koncepcje bądź sposoby

rozwiązywania tego samego problemu przez dwie „szkoły” itd.

11

Jeśli samemu zbiera się jakieś nowe dane, np. robi ankietę i na tej podstawie pisze pracę, praca ma

– przynajmniej częściowo – charakter empiryczny. Na poziomie pracy licencjackiej jej empiryczność

rozumie się w ten sposób, że pisząc pracę, korzystamy nie tyle z wykresów i tabel opracowanych przez

np. Główny Urząd Statystyczny, ile tworzymy własne na podstawie samodzielnie zebranych informacji

– najczęściej za pomocą jakiegoś rodzaju ankiet.

Prace przeglądowe i monograficzne

Prace dyplomowe mogą być pracami przeglądowymi - ogólnymi i wszechstronnymi opracowaniami

na jakiś temat. Takie opracowania jednak wymagają dużo miejsca, nierzadko całych tomów, ciężko jest

je zamknąć na standardowych 30-60 stronach maszynopisu. Nie jest to więc najlepszy typ dla

licencjatu.

Przeciwieństwem prac przeglądowych są prace monograficzne, które skupiają się na jednym,

wąskim zagadnieniu. Zasadniczo im węższy temat, tym łatwiej napisać wszystko, co się powinno

napisać.

Cele prac dyplomowych

Od typu pracy należy odróżnić jej cel.

Praca dyplomowa może mieć cel opisowy – co jest najprostszym rozwiązaniem w przypadku pracy

dyplomowej licencjackiej – odpowiada wtedy na pytanie, jakie coś jest lub było, jak działa itd.

Można też postawić sobie cel wyjaśniający – taka praca może np. wyjaśniać dlaczego jakieś

obserwowalne zjawisko wystąpiło, dlaczego ma takie a nie inne właściwości itd. Taki cel wymaga już

większej samodzielności.

Innym, ciekawym rozwiązaniem jest cel pragmatyczny – taka praca opisuje np. jakiś aspekt działania

jakiejś instytucji, zauważa problemy i proponuje sposoby ich rozwiązania, czyli dąży do sformułowania

rekomendacji.

Najbardziej ryzykowny cel to cel prognostyczny/przewidujący – w takiej pracy staramy się

przewidzieć pewne zjawiska w przyszłości. Z przewidywaniem w naukach społecznych trzeba uważać,

niemniej na zasadzie analogii można pewne ostrożne przypuszczenia formułować (np. obserwujemy

programy prorodzinne w kilku krajach i na zasadzie analogii wysuwamy przypuszczenia odnośnie tego,

jak zadziałają one w innym kraju).

Po co się pisze pracę dyplomową?

Żeby uzyskać wyższe wykształcenie, trzeba zdać egzamin dyplomowy. Żeby móc przystąpić do

egzaminu dyplomowego, trzeba m.in. napisać pracę dyplomową. Taki jest cel formalny pisania pracy –

zdobycie tzw. „papierka”. Nie jest dobrze jednak, jeśli student ogranicza się do tego celu.

Pomysł, żeby przed ukończeniem studiów studenci byli zobowiązani napisać pracę dyplomową,

bierze się stąd, że, pisząc pracę, muszą oni wykazać się wiedzą i umiejętnościami nabytymi podczas

studiów. Pisanie pracy ma więc przede wszystkim cel dydaktyczny – chodzi o utrwalenie wiedzy

i umiejętność jej zastosowania, ale i o nabycie umiejętności, które przydadzą się w przyszłości.

Pisząc pracę dyplomową, student ma szansę na zgłębienie jakiegoś zagadnienia, na stanie się

specjalistą w jakiejś wąskiej „działce”; być może jest to nawet ostatnia bądź (w przypadku licencjatu)

przedostatnia szansa, by zająć się wybranym przez siebie zagadnieniem – przed rozpoczęciem

intensywnego życia zawodowego i rodzinnego.

Aby napisać pracę dyplomową, trzeba nauczyć się wyszukiwać informacje, gromadzić je

i porządkować zebrane materiały, czyli korzystać z zasobów wiedzy. Trzeba nauczyć się precyzyjnie

12

formułować myśli, formułować problem (badawczy), dokumentować swoje wywody (przypisy,

załączniki, bibliografia), wyćwiczyć swoje zdolności interpretacyjne i analityczne, wreszcie nauczyć się

komunikować w precyzyjny i zrozumiały sposób. Trzeba też oczywiście opanować pewną metodykę

pracy, nauczyć się łączyć swoje przemyślenia w pewną całość (dokonywać syntezy) i tworzyć logiczny

układ większej całości treściowej. Przy tym wszystkim poznaje się też od strony praktycznej standardy

pisarstwa naukowego i podstawy edycji tekstu. Ćwiczy się pamięć i samodzielność myślenia.

Praca dyplomowa powinna być przede wszystkim samodzielna

Pracę dyplomową trzeba napisać w pełni samodzielnie. Właśnie dlatego, że jest to szansa na

nabycie wspomnianych wcześniej umiejętności i pogłębienie swej wiedzy. Studenci są oczywiście

narażeni na pokusę kupienia pracy lub popełnienia plagiatu. I kupowanie, i plagiatowanie są jednak nie

tylko naganne moralnie (tzn. zagrożone konsekwencjami społecznymi – pogardą innych), ale i karalne

– w lżejszym wymiarze grozi relegowanie z uczelni, w cięższym wyrok za popełnienie przestępstwa.

Jeśli ktoś zaś chce pełnić w przyszłości funkcje publiczne, niesamodzielność w napisaniu pracy będzie

dla niego nie tylko obciążeniem moralnym, ale i ryzykiem, że sprawa wyjdzie kiedyś na jaw. Jeśli ktoś

myśli, że plagiat jest wykrywalny, a kupienie pracy nie, to się myli, osoby które sprzedają prace

dyplomowe, sprzedają czasem tę samą pracę kilku osobom.

Jak oceniane są prace dyplomowe?

Skończona praca najpierw podlega kontroli antyplagiatowej, następnie trafia do recenzenta i przed

komisję egzaminacyjną. Jest oceniana pod względem rzeczowym, metodologicznym, logicznym

i językowym (to, czego się student nauczył na lekcjach języka polskiego w szkole średniej wciąż

obowiązuje). RW/113 określa to dokładnie tymi słowami: „Na ocenę pracy dyplomowej mają wpływ:

zgodność treści z tematem pracy i zakresem realizacji, redakcja pracy (poprawność języka, układ pracy,

strona redakcyjna), dobór literatury przedmiotu, sposób jej wykorzystania i poprawność odwołań,

wykorzystanie nowych narzędzi, samodzielność w realizacji pracy, stopień trudności zrealizowanego

tematu pracy, terminowość jej wykonania oraz ocena przestrzegania praw autorskich i pokrewnych

itp.”

13

Wymogi, które powinna spełniać praca dyplomowa i reguły, którymi powinien

kierować się piszący pracę

Wymogi, które powinna spełniać praca, można podzielić na formalne i zwyczajowe. Te pierwsze

spełnić trzeba, drugie wypada. Większość wymogów formalnych dotyczących zasad edycji tekstu pracy

dyplomowej została określona w ZR/57.

Wymogi edytorskie prac dyplomowych na PW

ZR/57 składa się z 4 punktów. W pierwszym punkcie określa bardzo dokładnie wygląd okładki.

Odbiera się ją bezpłatnie w dziekanacie (dla poszczególnych wydziałów zarezerwowane są różne

kolory). W drugim punkcie określony jest dokładnie wygląd strony tytułowej. Można ją pobrać ze

strony internetowej WAiNS (w zakładce „Wnioski i formularze”).

Stronę tytułową należy wstawić do pliku z pracą dyplomową (nie należy jej wstawiać jako obraz!).

Najprostszym rozwiązaniem jest otworzenie pliku z pracą dyplomową i pliku ze stroną tytułową –

w tym ostatnim zaznaczenie wszystkiego (Ctrl+A), skopiowanie (Ctrl+C), przejście do okna z pracą

dyplomową i wstawienie do pliku z pracą zawartości schowka (Ctrl+V) zachowując formatowanie

źródłowe. Drugim, może nawet prostszym, rozwiązaniem jest pisanie od początku w pliku ze stroną

tytułową – wklejamy wtedy nie stronę tytułową do skończonej pracy, ale doklejamy kolejne części do

strony tytułowej.

Na stronie tytułowej nie wolno zmieniać nic poza tym, co zostało ujęte w nawiasy klamrowe {} –

nawiasy oczywiście należy usunąć wstawiając w to miejsce odpowiednie dane. Nie wolno np. usuwać

tekstu „numer albumu” wstawiając w to miejsce samego numeru, bo to nie człowiek (student) ma

numer, ale jego album. Nie wolno usuwać grafiki z napisem „Praca dyplomowa licencjacka”, gdyż jest

on zapisany specyficzną czcionką (która jest płatna) i taki wzór obowiązuje na całej Politechnice

Warszawskiej. Jedyne, co można usunąć, to informacje o konsultacjach, jeśli takich nie było. Nie należy

w tym miejscu powtarzać nazwiska promotora, jeśli nie konsultowało się pracy z innym uczonym.

14

Rysunek 2. Co można, a czego nie można zmieniać na stronie tytułowej pracy dyplomowej? W nawiasy

klamrowe należy wpisać odpowiednie dane, a same nawiasy usunąć, pozostałe elementy powinny pozostać niezmienione

Trzeci punkt ZR/57 określa układ pracy, czwarty zaś zasady redagowania prac dyplomowych.

Układ pracy dyplomowej na PW - pkt 3. ZR/57

Pkt 3 ZR/57 stanowi schemat, w który trzeba wpisać swoją pracę:

1. Strona tytułowa

2. Streszczenie pracy – jeżeli praca jest napisana po polsku, streszczenia w języku polskim

i angielskim (objętość 1 strona, odstęp pojedynczy, czcionka 12),

3. Oświadczenie o autorstwie pracy podpisane przez studenta

4. Opcjonalnie oświadczenie o udzieleniu licencji

5. Spis treści

15

6. Kolejne rozdziały pracy (w tym wstęp i zakończenie)

7. Bibliografia

8. Wykaz symboli i skrótów

9. Spis rysunków

10. Spis tabel, spis wykresów, spis zdjęć

11. Spis załączników

12. Załączniki/aneks

Zasady redagowania prac dyplomowych na PW – pkt. 4 ZR/57

Celem ZR/57 jest standaryzacja wyglądu prac dyplomowych pisanych na Politechnice Warszawskiej.

O ile pierwsze 3 punkty ZR/57 określają warunki, które praca musi spełnić koniecznie, o tyle w punkcie

4 panuje pewna dowolność, kolejne elementy są określane jako: wymagane, zalecane, do wyboru.

Jako wymagane w ZR/57 przedstawione są:

1. Druk dwustronny na papierze w formacie A4.

2. Numeracja stron: umieszczona u dołu po zewnętrznej stronie.

3. Ograniczenie ilości poziomów części pracy do trzech.

Ad. 1. Jeden egzemplarz pracy trafia do biblioteki, dlatego żeby zajmował mniej miejsca, wymaga

się druku dwustronnego.

Ad. 2. Aby wstawić numery stron po zewnętrznej stronie trzeba nauczyć się w edytorze tekstów

wstawiać numery stron inaczej na stronach parzystych i nieparzystych, czego studenci uczą się na

zajęciach.

Ad. 3. Ograniczenie ilości poziomów poszczególnych części pracy do trzech oznacza, że praca składa

się z rozdziałów, podrozdziałów i paragrafów i nie wolno tworzyć czwartego, niższego poziomu.

Uwaga dodatkowa – nie należy wydzielać części niższego rzędu, jeśli w części wyższego rzędu

miałaby się znaleźć jeden element niższego rzędu. Przykładowo – nie powinno się tworzyć paragrafu

„Polityka senioralna”, jeśli w ramach podrozdziału „Typy polityk społecznych” nie znajdzie się

przynajmniej jeszcze jedna polityka inna niż senioralna. Tak samo nie należy tworzyć podrozdziału

„Typy polityk społecznych”, jeśli nie zamierzamy w ramach rozdziału „Polityka społeczna współcześnie”

mówić o czymś jeszcze poza typami polityk społecznych:

Tabela 1. Praca dyplomowa może mieć trzy poziomy: rozdział, podrozdział, paragraf 1. Polityka społeczna współcześnie

1.1. Typy polityk społecznych

1.1.1. Polityka senioralna

Jeśli w ramach części trzeciego poziomu (paragrafu) potrzebujemy oddzielić fragment tekstu od

poprzedniego, możemy zastosować światło (jeden pusty wers).

Jako zalecane w ZR/57 przedstawione są:

1. Marginesy – wewnętrzny 3 cm, zewnętrzny 2 cm, górny i dolny 2,5 cm.

2. Czcionka – bezszeryfowa, rozmiar 11. (W przypadku prac zawierających dużą liczbę

wzorów matematycznych i obliczeń dopuszcza się zastosowanie czcionek

szeryfowych).

16

3. Interlinia – 1,15.

4. Bibliografia w układzie alfabetycznym wg nazwisk autorów.

5. Podpisy elementów nietekstowych (rysunków, tabel, wykresów) wyrównane do lewej,

pisane czcionką o kroju bezszeryfowym w rozmiarze 9 i umieszczane odpowiednio:

a. Tytuł tabeli – nad tabelą.

b. Podpis rysunku – pod rysunkiem.

c. Źródło rysunku i tabeli – pod rysunkiem/tabelą.

6. Rozdziały pierwszego poziomu – od nowej strony.

7. Krój pisma tytułów głównych rozdziałów pogrubiony bezszeryfowy o rozmiarze:

a. tytuł pierwszego poziomu (rozdziału) – 14,

b. tytuł drugiego poziomu (podrozdział) – 13,

c. tytuł trzeciego poziomu (paragraf) – 12.

8. Punktory – tylko kropka lub myślnik.

9. Numeracja ciągła przypisów dolnych (w całej pracy), czcionka bezszeryfowa (jak

w tekście) o rozmiarze 9 przy pojedynczej interlinii.

Ad. 1. Praca dyplomowa po wydruku będzie musiała zostać zszyta/sklejona, a ponieważ żadna

zszyta/klejona książka nie otwiera się w zakresie 180 stopni, wewnętrzny margines jest zawsze szerszy,

aby się ją wygodnie czytało. Ażeby uzyskać zalecany wymiar niesymetrycznych marginesów, trzeba

w edytorze tekstów użyć funkcji marginesy lustrzane.

Ad. 2. Przede wszystkim należy zrozumieć, na czym polega różnica między czcionkami szeryfowymi

i bezszeryfowymi. Wyraz „szeryf” (jest to spolszczenie angielskiego serif) oznacza najogólniej różnego

rodzaju zdobienia na końcach liter.

Tabela 2. Czym różnią się czcionki szeryfowe od bezszeryfowych? Litery czcionek szeryfowych kończą się zdobieniami

Przykładowy tekst zapisany różnymi czcionkami

Czcionki

bezszeryfowe

Czcionka bezszeryfowa (np. Calibri, którą napisana jest ta praca) takich ozdobników nie zawiera.

Litera A nie ma „stóp”.

Druga popularna czcionka bezszeryfowa to Arial (którą zapisane jest to zdanie).

Czcionki

szeryfowe

Natomiast ten akapit napisany jest najpopularniejszą czcionką szeryfową – Times New Roman –

kiedy się przyjrzeć, zauważymy, że litery kończą się zdobieniami. Litera A np. stoi na „stopach”.

Drugą popularną szeryfową czcionką, którą podpowiada nam używany na wydziale edytor

tekstów, jest Georgia – zapisane nią jest to zdanie.

Kiedy patrzymy na zawartość powyższej tabeli, od razu rzuca się w oczy, że czcionki te „się gryzą” –

dlatego niedopuszczalne jest stosowanie w jednej pracy czcionek szeryfowych i bezszeryfowych. ZR/57

zaleca stosowanie czcionek bezszeryfowych i takie powinny być i tekst, i nagłówki, i przypisy,

i zawartość tabel i wszystkie inne elementy zawierające tekst (najlepiej stosować jedną czcionkę do

wszystkich poziomów). Jeśli z jakichś przyczyn zdecydujemy się na czcionkę szeryfową, obowiązuje taka

sama konsekwencja – wtedy wszystko powinno być zapisane czcionką szeryfową.

ZR/57 zaleca, żeby rozmiar czcionki tekstu głównego (czyli większość tekstu pracy) wynosił 11. Jeśli

z ważnych przyczyn (np. słabego wzroku) chcemy użyć większej czcionki, możemy użyć 12 (ale raczej

nie większej); należy wtedy jednak pamiętać, że odpowiednio o jeden punkt należy powiększyć rozmiar

czcionki nagłówków i rozmiar czcionki w przypisach i tabelach.

17

Ad. 3. Interlinia to odległość pomiędzy poszczególnymi wierszami tekstu. W czasach, kiedy korektę

tekstów robiło się wprowadzając na maszynopis odręczne notatki, obowiązywała interlinia podwójna

(żeby zmieściły się znaki korektorskie i ewentualne uwagi), obecnie zaleca się, aby wiersze tekstu

głównego pracy oddzielone były interlinią 1,15. W tabelach i przypisach natomiast wiersze powinna

rozdzielać interlinia pojedyncza (1).

Ad. 4. Każda praca dyplomowa powinna zawierać wykaz cytowanej i przywoływanej (i tylko takiej)

literatury. (Zakłada się też, że jeśli tekst student zamieścił w bibliografii, oznacza to, że ten tekst

przeczytał). Bibliografia nie może być nieuporządkowana – ZR/57 zaleca, aby nadrzędnym porządkiem

był porządek alfabetyczny według nazwisk autorów. Jeśli natomiast w pracy cytujemy kilka prac tego

samego autora – w jakiej kolejności należy je ułożyć? Najczęściej, choć nie precyzuje tego ZR/57,

drugim kryterium jest czas publikacji. O tym, jak powinien wyglądać prawidłowy zapis bibliograficzny

będziemy mówić dalej.

Ad. 5. W wielu pracach oprócz tekstu znajdują się jeszcze inne elementy nietekstowe – rysunki,

wykresy i tabele. Aby tego rodzaju obiekty ładnie wyglądały i były czytelne, dobrze jest przestrzegać

pewnych zasad. Opis tabeli wraz z numerem należy umieścić nad tabelą – tabela zawiera bowiem coś,

czego zrozumienie uwarunkowane jest tym, czy wiemy, co znajduje się w tabeli – taki układ jest po

prostu bardziej intuicyjny.

Tabela 3. Przykładowa tabela Przykładowy nagłówek

Dane A 2 4

Dane B 4 5

Dane C x 9

Źródło: Autor X, Tytuł Y, Miasto Z, 2020.

Nagłówek tabeli wyróżniamy wytłuszczeniem i wyśrodkowujemy – to pozwala czytelnikowi szybko

zorientować się, co znajduje się w poszczególnych kolumnach. W lewej kolumnie określona jest

zawartość poszczególnych wierszy – zwykle jest to krótki tekst. Tekst w tabeli zawsze należy wyrównać

do lewej. Kolumny w tabeli są wąskie, więc wyjustowanie tekstu (czyli wyrównanie do lewej i prawej)

spowodowałoby powstanie nieproporcjonalnie dużych odstępów pomiędzy wyrazami, a to

wyglądałoby bardzo źle. Dane w kolumnach natomiast, zwłaszcza jeśli są to cyfry, wyśrodkowujemy –

czyni to tabelę bardziej czytelną.

Jeśli nie my jesteśmy autorami tabeli, należy pod nią wskazać jej źródło.

Rozmiar czcionki w tabeli powinien być o dwa punkty mniejszy od rozmiaru czcionki tekstu

głównego – jeśli tekst główny jest pisany 11, tekst tabeli powinien być rozmiaru 9.

Interlinia tekstu w tabeli powinna być pojedyncza.

Uwaga: Jeśli to tylko możliwe, tabela powinna znaleźć się w całości na jednej stronie (być może

trzeba będzie zostawić więcej światła na końcu poprzedniej strony); jeśli natomiast tabela jest tak duża,

że nie mieści się na całej stronie A4, należy na następnej stronie powtórzyć nagłówkowy wiersz, by

czytelnik nie musiał przewracać stron i zastanawiać się, jakie dane znajdują się w której kolumnie.

Jeśli zaś idzie o rysunki i wykresy, podpisujemy je pod spodem, a pod podpisem wskazujemy źródło.

Dobrze jest precyzyjnie opisywać obiekty graficzne. Współczesne czasopisma naukowe ukazują się

w znacznej mierze wersji cyfrowej i osoby niewidome mogą czytać te artykuły za pomocą

18

odpowiednich programów, ilustracji jednak nie mogą zobaczyć, dlatego niektóre redakcje wymagają,

by opis wykresów i rysunków był tak dokładny, żeby była go w stanie zrozumieć osoba niewidoma.

Choć praca dyplomowa nie musi spełniać aż takich wymagań, jak publikacja w prestiżowym

międzynarodowym wydawnictwie, to opisując graficzne elementy, dobrze jest sobie wyobrazić, że

opowiedzieć o tym obrazku chemy komuś, kto go nie widzi.

Tytuły tabel i podpisy pod rysunkami i wykresami należy wstawiać za pomocą funkcji wstaw podpis

– umożliwa to później automatyczne wygenerowanie spisu tych obiektów (ćwiczymy to na zajęciach).

Ad. 6. Rozdziały pierwszego poziomu należy rozpoczynać od nowej strony, podrozdziały i paragrafy

powinny stanowić kontynuację tekstu. Aby po zakończonym tekście rozdziału głównego reszta strotny

pozostała pusta, nie należy wciskać kilka/kilkanaście razy Enter, ale użyć w edytorze tekstu funkcję

wstaw podział strony. Jeśli wstawimy kilka Enterów, żeby kursor przeskoczył nam na następną stronę,

a potem okaże się, że trzeba gdzieść wcześniej dopisać jeden akapit, te dodatkowe Entery nie znikną i

początek nowego rozdziału przesunie się w dół o ilość wersów, które dodaliśmy gdzieś wcześniej.

Rysunek 3. Jeśli nie użyjemy funkcji wstawiania podziału strony, w efekcie tytuł kolejnego rozdziału może

przesunąć nam się – jak na rysunku – na środek strony

Ad. 7. Wszystkie tutuły (rozdziałów, podrozdziałów i paragrafów) powinny być odróżnione od tekstu

głównego pogrubieniem czcionki. Tytuły najniższego, trzeciego poziomu powinny być o jeden punkt

większe od tekstu głównego pracy, tytuły drugiego poziomu o dwa punkty większe, tytuły pierwszego

poziomu o trzy punkty większe od tekstu głównego, czyli jeśli tekst główny piszemy 11, tytuł paragrafu

12, tytuł podrozdziału 13, a tytuł rozdziału 14. Jeśli tekst główny z jakichś ważnych przyczyn piszemy

12, należy odpowiednio powiększyć rozmiar czcionki tytułów (i zawartości przypisów i tabel).

Ad. 8. W zastrzeżeniu, że do wypunktowania należy używać tylko kropki lub myślnika chodzi o to,

żeby nie używać innych znaków umożliwianych przez współczesne edytory tekstu (trójkąty, kółka,

19

strzałki, ptaszki itd.). Można oczywiście oprócz tego stosować wyliczenia numeryczne lub literowe,

chodzi o ograniczenie rozmaitości punktorów.

Ad. 9. ZR/57 zaleca, by stosować numerację ciągłą przypisów dolnych w całej pracy. Inną

możliwością jest rozpoczynanie numeracji w każdym rozdziale od nowa, jest to jednak rozwiązanie

lepsze dla książki, w której publikuje się osobne artykuły różnych autorów. W pracy dyplomowej lepiej

stosować numerację ciągłą – taką też stosuje domyślnie używany na wydziale edytor tekstów.

Rozmiar czcionki przypisów powinien być – tak samo jak w przypadku zawartości tabel – o dwa

punkty mniejszy od tekstu głównego, interlinia w przypisach powinna być pojedyncza.

Jako do wyboru w ZR/57 przedstawione są:

1. Akapit w postaci:

a) wcięcia 0,5 cm lub

b) bez wcięcia z odstępem 4 przed akapitem.

2. Odwołania do źródeł:

a) styl numeracyjny wg normy PN lub

b) styl harwardzki.

3. Numeracja tabel i rysunków:

a) ciągła w całej pracy lub

b) kolejna w rozdziałach.

Ad. 1. Akapity możemy oddzielać na dwa sposoby. Pierwsza możliwość – za pomocą wcięcia, wtedy

pierwszy wiersz akapitu rozpoczyna się „wcięciem” (to rozwiązanie jest zastosowanie w tej pracy),

którego rozmiar ZR/57 określa na pół centymetra – w tym wypadku odstępny między wierszami nie

różnią się od odstępów między akapitami. Uwaga – nie należy robić wcięcia używają klawisza „Tab”,

należy odpowiednio zmodyfikować ustawienia akapitów w edytorze tekstów (używając modyfikacji

stylów).

Druga wskazywana przez ZR/57 możliwość to wydzielanie akapitów za pomocą zwiększonego

światła pomiędzy nimi – w tym wypadku nie ma wcięcia pierwszego wersu, a poszczególne akapity

oddzielone są odstępem większym niż interlinia między kolejnymi wierszami tekstu głównego – to

rozwiązanie nie polega jednak na wstawianiu pustego wiersza (Enter) między akapitami, ale również

na modyfikacji ustawień akapitów w edytorze tekstów (przy pomocy modyfikacji stylów).

Ad. 2. Jeśli chodzi o wskazania dotyczące odwołań do źródeł, ZR/57 jest nieprecyzyjne. PN oznacza

Polską Normę, która tak naprawdę określa jedynie zakres danych, ale nie formę przypisów, a coś

takiego jak jeden styl harwardzki nie istnieje. W rozróżnieniu tym – jak w całym ZR/57 – chodzi o formę,

o stronę estetyczną pracy, czyli możliwość zastosowania przypisów bibliograficznych dolnych, które są

w polskojęzycznej literaturze stosowane najczęściej lub możliwość zastosowania przypisów

bibliograficznych w tekście, które to rozwiązanie jest najczęściej stosowane w literaturze

angielskojęzycznej. Pierwsza możliwość polega na tym, że po cytacie w tekście pojawia się cyfra

w postaci indeksu górnego, na dole strony zaś wskazane jest źródło, z którego cytat ten został

zaczerpnięty. Druga możliwość polega na tym, że po cytacie w tekście pojawia się nawias, w którym

znajduje się nazwisko autora, najczęściej z rokiem wydania publikacji i numerem strony, szczegółowe

informacje o źródle natomiast znajdują się w załączonej na końcu bibliografii. Więcej o formie

przypisów będziemy mówić dalej.

20

Ad. 3. Jeśli chodzi o numerację tabel i rysunków najłatwiej jest zastosować numerację ciągłą w całej

pracy, dopuszczalne jest numerowanie ich w każdym rozdziale od nowa, ale w pracach dyplomowych

licencjackich obiektów tych nie ma zwykle aż tyle, by miało szczególne uzasadnienie rozpoczynanie tej

numeracji od nowa w każdym rozdziale – to raczej rozwiązanie lepsze – analogicznie do kwestii

przypisów – dla książek z odrębnymi tekstami odrębnych autorów.

Pozostałe wymogi redakcyjne nieokreślone w ZR/57

ZR/57 o wielu sprawach nie mówi, bo jego celem jest przede wszystkim ustandaryzowanie wyglądu

prac dyplomowych na całej Politechnice Warszawskiej. Istnieje jednak szereg wymogów, które praca

powinna spełniać albo ze względu na obyczaj, albo ze względu na zakładaną u studenta wiedzę, której

nabycie było warunkiem zdania matury.

Poprawna polszczyzna

Choć jest to oczywiste, dobrze przypomnieć, że w pracy dyplomowej należy używać poprawnej

polszczyzny, że zasady interpunkcji tu też obowiązują.

Mamy dziś łatwy dostęp do rozmaitych zasobów, wśród których, jeśli chodzi o poprawność

językową, wymienić trzeba przede wszystkim Słownik Języka Polskiego PWN, dostępny pod adresem

www.sjp.pwn.pl. Na stronie tej mamy jednak dostęp nie tylko do słownika, ale i do słownika

ortograficznego (w którym prócz pisowni możemy sprawdzić odmianę – czy mówi się np. „stylów” czy

„styli”?) i do poradni językowej, możemy więc szukać nie tylko znaczenia pojedynczych wyrazów, ale

w razie wątpliwości, jak np. odmienić jakieś nazwisko – zadać pytanie „odmiana nazwisk hiszpańskich”.

Za pośrednictwem www.sjp.pwn.pl mamy też dostęp do największego słownika języka polskiego,

który powstawał w latach sześćdziesiątych XX w. pod red. Witolda Doroszewskiego (Zob. Rysunek 4).

Warto często zaglądać do tego ostatniego i sprawdzać znaczenie nawet tych wyrazów, które wydają

się nam znajome, bo można się przy tej okazji przez przypadek wiele nauczyć, poznać inne odcienie

znaczeniowe lub znaczenia, które wychodzą lub wyszły już z użycia. Jest to też najlepszy sposób na

szukanie dobrych synonimów, bo w hasłach słownika Doroszewskiego prawie zawsze znajdą się

wszystkie synonimy danego wyrazu. Do tego starszego słownika mamy też bezpośredni dostęp pod

adresem www.doroszewski.pwn.pl, ale na pewno łatwiej będzie zapamiętać ten pierwszy adres.

Rysunek 4. Strona www.sjp.pwn.pl daje nam też dostęp do największego słownika języka polskiego, którego

zeskanowane hasła udostępniane są jako obrazy. Tu fragment hasła „twórczość”

21

Dbałość o wygląd pracy

Kiedy weźmiemy do ręki pierwszą lepszą książkę, zobaczymy, że drukowany w nich tekst jest

wyjustowany, a więc wyrównany do lewej i prawej krawędzi kolumny. Tekst główny pracy dobrze jest

wyjustować, bo to po prostu lepiej wygląda w druku, zwłaszcza jeśli kolumna jest tak szeroka, jak strona

A4.

Wszyscy pewnie pamiętają z lekcji języka polskiego zasadę, że nie stawia się na końcu wersu

pojedynczych liter – ta zasada obowiązuje i tu. Takie pojedyncze litery nazywa się „sierotkami”,

najczęściej usuwa się je przy końcowej korekcie pracy za pomocą tzw. twardej spacji

(Ctrl+Shift+spacja). Ten niewidzialny znak sprawia, że choć gołym okiem widzimy dwa wyrazy (np.

„w parku”), to edytor tekstów widzi je jako jeden wyraz – jeśli więc zajdzie potrzeba przeniesienia do

następnego wiersza, edytor przeniesie całość.

Trzeba zadbać o wygląd pracy, praca poza zawartością merytoryczną, powinna spełniać też pewne

wymogi estetyczne. Obowiązuje zasada: im mniej wyróżnień i „urozmaiceń”, tym czytelniejszy tekst.

Dlatego, jeśli chcemy wyróżnić jakiś fragment tekstu, stosujemy kursywę, czyli czcionkę pochyloną.

Pogrubienie jednak rezerwujemy już raczej tylko dla tytułów; podkreśleń zaś unikamy, bo podkreślenie

i pogrubienie fragmentu wewnątrz jakiegoś akapitu brzydko wygląda w druku.

Edytując pracę dyplomową używamy możliwości, które dają nam współczesne edytory tekstów

(ćwiczymy te umiejętności na zajęciach), tzn. przede wszystkim:

• używamy ustawień stylów (za ich pomocą ustawiamy przede wszystkim czcionkę, akapity

i interlinię oraz wyrównanie tekstu),

• używamy funkcji wstaw podział strony,

• spis treści generujemy automatycznie (konieczne jest używanie stylów),

• spisy tabel/wykresów/rysunków generujemy automatycznie (konieczne jest użycie stylów

i użycie funkcji wstaw podpis),

• automatycznie wstawiamy przypisy,

• automatycznie wstawiamy numery stron,

• wyliczenia i wypunktowania wstawiamy korzystając z odpowiednich funkcji,

• automatycznie sortujemy bibliografię załącznikową.

Częste błędy

Wśród najczęściej popełnianych błędów należy przede wszystkim wymienić stawianie kropki po

tytule pracy i po tytułach rozdziałów. To pierwsze jest szczególnie rażące, bo znajduje się na

„wizytówce” pracy, decydującej o pierwszym wrażeniu. Po tytułach nigdy nie stawiamy kropki! Jeśli

tytuł jest rozbudowany i składa się z dwu zdań – po pierwszym oczywiście należy postawić kropkę, ale

po drugim już nie.

Drugi częsty błąd wiąże się z nieznajomością zasady dotyczącej stawiania kropki po skrótach. Zasada

ta mówi, że jeśli ostatnia litera skracanego wyrazu i ostatnia litera skrótu są takie same, kropki się nie

stawia. Np. skrót od wyrazu „doktor” wygląda tak: „dr”, skrót o wyrazu „magister” zaś tak: „mgr”.

Należy jednak pamiętać, że wyrazy te się odmieniają, a więc w wyrazach „doktora” i „magistra”

ostatnia litera to litera „a”, dlatego po skrótach od tej formy tych wyrazów trzeba albo postawić

kropkę: „dr.”, „mgr.”, albo zastosować drugie możliwe rozwiązanie: „dra”, „mgra”. Należy więc

pamiętać, że są skróty, po których zawsze stawiamy kropkę (np. prof., hab.) i są skróty, po których

czasem stawia się kropkę, a czasem nie.

22

Trzeci częsty błąd to nieodróżnianie myślnika od dywizu. Dywiz jest krótki i nieotoczony spacjami:

„-”, myślnik natomiast jest dłuższy i otoczony spacjami „ – ”. Dywiz nazywa się inaczej łącznikiem i służy

do zapisu wyrażeń typu „esy-floresy”, „biało-czerwony” lub podwójnych nazwisk w rodzaju „Kowalska-

Nowak”. W używanym na wydziale edytorze tekstów wstawiany podczas pisania dywiz (przycisk na

prawo od klawisza „0” – zero) automatycznie przekształca się w myślnik, kiedy zapiszemy jakiś wyraz,

następnie postawimy po nim spację, wstawimy dywiz, po nim spację, następnie zapiszemy kolejny

wyraz i postawimy po nim spację (wyraz + spacja + dywiz + spacja + wyraz + spacja). Uwaga: automat

ten nie zadziała, jeśli wstawimy dwie spacje lub po którejś stronie dywizu nie wstawimy spacji.

Czwarty częsty błąd polega na niepoprawności lub niekonsekwencji w stosowaniu znaków

cudzysłowu. W języki polskim dopuszczalne znaki cudzysłowu wyglądają następująco: „cytat”, ‘cytat ’,

«cytat», »cytat«. Najczęściej stosowanym rozwiązaniem jest rozwiązanie pierwsze, czyli dolny

podwójny znak otwierający, górny podwójny znak zamykający. Czasem jednak trzeba ująć w cudzysłów

coś, co jest w cudzysłowie, w takim wypadku najlepiej połączyć rozwiązanie pierwsze z czwartym, jak

w tym przykładzie: „Beata Szydło była »lokomotywą« kampanii wyborczej Andrzeja Dudy”.

Problematyczność połączenia rozwiązania pierwszego z drugim ujawnia się, kiedy ostatni wyraz cytatu

w cytacie i ostatni wyraz cytatu są tym samym słowem, wtedy znaki dwu cudzysłowów (’”) zlewają się.

W stosowanym na wydziale edytorze tekstów automat poprawnie wstawia podwójny znak cudzysłowu

na dole lub na górze (jeśli językiem pracy jest ustawiony język polski) w zależności od tego, czy

stawiamy go bezpośrednio po spacji, czy bezpośrednio po jakimś widzialnym znaku. Jeśli np. ktoś

skopiuje cytat ze spacją na końcu, przeklei go i, nie usunąwszy tej spacji, wstawi zamykający cudzysłów,

automat wstawi cudzysłów dolny, czyli otwierający:

„skopiowany cytat ze spacją na końcu „ – taki zapis jest błędem;

„skopiowany cytat z usuniętą spacją na końcu” – taki zapis jest poprawny.

Wcale nierzadko się zdarza, że studenci „robią” cudzysłów, nie używając odpowiedniego przycisku

na klawiaturze, który znajduje się na lewo od klawisza Enter, ale używają dwu przecinków i dwu

apostrofów – jest to niedopuszczalny błąd, który wprawne oko kłuje z daleka, te znaki bowiem

naprawdę wyglądają inaczej: ,,’’ „”.

Piątym częstym błędem, który świadczy o niedbałości studenta jest stawianie spacji przed takimi

znakami interpunkcyjnym jak kropka, przecinek, średnik, pytajnik czy wykrzyknik. Wymienione znaki

są zawsze „przyklejone” do wyrazu, który je poprzedza.

Spójrzmy , jak wygląda to zdanie ! – ten zapis jest błędny.

Spójrzmy, jak wygląda to zdanie! – ten zapis jest poprawny.

Szóstym częstym błędem jest niedbałe wstawianie znaku przypisu. Współcześnie przyjęła się

konwencja, że przypis stawia się bezpośrednio po cytacie (a nie np. przed dwukropkiem, po którym

dopiero pojawi się cytat). Nie można jednak stawiać przypisu przed cudzysłowem zamykającym, a więc

wewnątrz „cudzego słowa”. W literaturze polskojęzycznej najczęściej najpierw stoi cudzysłów

zamykający, potem znak przypisu, a potem kropka lub inny znak interpunkcyjny („cytat”1.)

W literaturze angielskojęzycznej przypis najczęściej stopi po kropce (Sentence.1).

Podstawowe zasady korespondencji elektronicznej

Korespondencja e-mailowa między pracownikami naukowymi a studentami powinna odbywać się

wyłącznie za pośrednictwem służbowych adresów e-mail – każdy pracownik PW i każdy student PW

mają „politechniczne” konta i powinni ich używać. Dla spraw organizacyjnych i mniej ważnych

wskazana jest – jeśli nauczyciel oczywiście dopuszcza taką możliwość – komunikacja za pośrednictwem

służbowych komunikatorów.

23

Jeśli prowadzimy korespondencję mailową, powinniśmy pamiętać, że jest to kanał komunikacji

w formie zbliżony do listów, należy więc przestrzegać kilku zasad. Każdy wysyłany e-mail powinien mieć

krótki i rzeczowy temat. Nie wolno wysyłać e-maili bez tematu. Dobry temat ułatwia też odnalezienie

w razie potrzeby korespondencji w przyszłości.

Najczęstszym błędem, który pojawia się w korespondencji mailowej jest inicjujące „Witaj” (to tak

jakby zacząć e-mail po angielsku od Welcome). Jest to błąd, w polskiej tradycji witamy kogoś, gdy ktoś

przychodzi do nas (np. gospodarz wita przychodzących do jego domu gości). Jeśli zaczynamy e-mail od

„Witaj”, mówimy – „ja tu jestem gospodarzem, ja tu rządzę”, sugerujemy więc swoją wyższość nad

odbiorcą. Jeśli nie wiemy, jak zacząć, lepsze już jest zwykłe „Dzień dobry”. A jeśli adresat jest starszy

od nas lub ma wyższe od nas stanowisko, zdecydowanie lepiej napisać „Szanowna Pani

Profesor/Doktor”. Jeśli kogoś już trochę znamy i wiemy, że go to nie urazi, możemy zacząć: „Panie

Krzysztofie”. Jeśli tego samego dnia wymieniamy z kimś kolejne e-maile, możemy opuścić inicjujące

zwroty grzecznościowe w rodzaju „Szanowny Panie Profesorze”. Jeśli po inicjującym zwrocie

grzecznościowym postawimy przecinek, pamiętajmy, żeby pierwsze zdanie rozpoczynało się małą

literą.

Absolutnie nie można też kończyć elektronicznego listu pisząc „Pozdrawiam” do kogoś, z kim

jesteśmy „na Pan/Pani”, chyba, że znamy tę osobę już od dłuższego czasu i pomimo tego, że nie

przeszliśmy „na Ty”, w relacji pojawiła się już pewna swoboda. Bezpieczniej napisać „Z poważaniem”,

„Z wyrazami szacunku” itp.

Wszystkie zwroty wskazujące adresata (Pan, Pani, Ciebie, Tobie, Ksiądz, Pani Profesor, Pan Doktor

itd.) w korespondencji listowej rozpoczynamy wielką literą.

I pamiętajmy: poprawność językowa i estetyka świadczą o szacunku dla odbiorcy.

Wskazówki ogólne

Pisząc pracę, dobrze jest wziąć pod uwagę jeszcze kilka ogólnych wskazówek.

Dobrze postarać się dostosować temat pracy nie tylko do studiowanego kierunku, ale i swoich

zainteresowań, wszystkim się wtedy łatwiej pracuje – i studentowi, i promotorowi.

Przed sformułowaniem tematu dobrze jest się zastanowić nad dostępnością źródeł (np. źródła w

odległych bibliotekach/archiwach mogą być problemem) i ich przystępnością dla nas – jeśli np. nie

władamy językiem arabskim, nie możemy myśleć o pisaniu pracy, która wymaga czytania dokumentów

w tym języku. Temat pracy należy dostosować do własnych umiejętności i możliwości. Ponieważ

niektórzy studenci są bardzo ambitni, należy też zwrócić uwagę, żeby dopasować poziom trudności

pracy do poziomu studiów.

W piśmiennictwie naukowym, które prace dyplomowe naśladują, obowiązuje zasada, że pracuje się

na źródłach z pierwszej ręki. Jeśli z ważnych względów przytaczamy coś niebezpośrednio, ale

przepisujemy jakiś cytat z tekstu, w którym został on też zacytowany, powinniśmy najpierw zrobić

wszystko, żeby dotrzeć do pierwotnego źródła, a jeśli z ważnych powodów jest to niemożliwe,

powinniśmy w przypisie zaznaczyć, że cytujemy za kimś (Cyt. za:). Robimy tak, ponieważ czasem cytaty

mogły zostać gdzieś po drodze zniekształcone, a poza tym kiedy cytujemy jakąś książkę i dajemy do niej

przypis, wysyłamy sygnał: przeczytałem/-łam tę książkę. Nie wolno „ozdabiać” swej pracy cytatami

z książek, których się nie czytało!

Świetne myśli i pomysły warto zapisywać, często bowiem zdarza się tak, że pomysł, dopóki się go

nie zapisze, wydaje się świetny, a zapisany okazuje się banalny, wtórny lub niemożliwy do

zrealizowania.

24

Pamiętajmy, że oprócz promotora istnieją jeszcze inni ludzie, którym możemy robocze wersje naszej

pracy dawać do przeczytania. Praca dyplomowa licencjacka będzie zazwyczaj zrozumiała dla każdego

ogólnie wykształconego człowieka (jeśli używa się specjalistycznych pojęć, należy je zdefiniować),

również inni mogą nam udzielić cennych wskazówek, choć oczywiście te od promotora są

najważniejsze.

Należy pamiętać, że choć to student pisze i poprawia pracę i może nawet pod koniec piątego

semestru znacznie zmienić koncepcję pracy, to jednak wszystkie poważniejsze zmiany musi

konsultować z promotorem.

Dobrym nawykiem jest, zanim się zacznie pisać ciąg dalszy, przeczytać najpierw to, co się już

wcześniej napisało (przynajmniej kilka ostatnich stron), pozwala to po pierwsze uniknąć powtarzania

tego, co się już powiedziało, po drugie poprawić drobne błędy, po trzecie nabrać rozpędu przed

dalszym pisaniem.

Wiele prac licencjackich polega na analizie różnych tekstów, odróżnić należy więc przedmiot badań

od literatury przedmiotu. Przedmiot badań to te teksty, które są analizowane, literatura przedmiotu

zaś to inne teksty o tych tekstach, które są analizowane. Najlepiej wytłumaczyć to na przykładzie pism

jednego autora. Jeśli ktoś pisze np. o koncepcji państwa u Platona, pisma Platona są przedmiotem

badań, a pisma innych badaczy Plantowa to literatura przedmiotu (zwana też czasem literaturą

sekundarną).

Warto oglądać dużo książek, a czytać wybrane. Jeśli czytamy jeden artykuł w jakimś tomie,

w którym znajduje się kilkanaście innych tekstów, przejrzyjmy choć spis treści, możemy przez

przypadek trafić na coś ciekawego. Ten przypadkowy element jest niezwykle cenny, a dziś

niepielęgnowany zanika, ze względu na to, że zawsze staramy się dotrzeć do tej informacji, która nas

interesuje, a pozwalają nam na to dziś różne filtry w cyfrowych wyszukiwarkach (mamy możliwość

ściągnąć jeden artykuł z danego czasopisma, nie widząc w ogóle pozostałej zawartości). Jeśli więc

przeglądamy w bibliotece jakiś numer czasopisma, rzućmy okiem na inne artykuły, często już sama

wiedza, czym zajmują bądź zajmowali się inni uczeni, jest pouczająca.

Prócz tego – warto czytać abstrakty! Są krótkie, a można się z nich wiele dowiedzieć. Warto zdać

sobie sprawę z tego, jak dziś naukowcy czytają teksty naukowe. Publikuje się dziś tyle, że nikt nie jest

w stanie przeczytać wszystkiego. Kiedy chcemy napisać artykuł na temat X, musimy najpierw

sprawdzić, co inni już napisali na ten temat. Ten pierwszy „odsiew” robią dziś za nas wyszukiwarki

cyfrowe. Ale często okazuje się, że na temat X powstało już 500 artykułów. Lektura 500 tekstów

zajęłaby dużo czasu, a większość z nich okazałaby się dla nas nieprzydatna. Dlatego uczeni przeglądają

najpierw abstrakty, czyli streszczenia. Kiedy zaś abstrakt uznamy za interesujący – czytamy nie tyle

artykuł, ile jego wnioski lub zakończenie (we współczesnych czasopismach często jest to element

obowiązkowy w każdym artykule – wymagany przez redakcje). Dopiero kiedy wnioski są interesujące

(choć nie musimy się z nimi zgadzać), zaczynamy lekturę artykułu od początku. Warto więc czytać choć

same abstrakty i wnioski, dużo czasu to nie zajmuje, a wiele się można dowiedzieć.

Spośród wszystkich wskazówek najważniejsza jest jednak ta, by już na początkowym etapie pracy –

zbierając materiały – starannie dokumentować, skąd się co wzięło. Spora część „przygód” z systemem

antyplagiatowym wynika z braku dbałości. Student robi własne notatki, znajdzie coś w Internecie,

skopiuje i wklei, dalej robi własne notatki, a po miesiącu nie pamięta, które słowa są jego słowami,

a które cudzymi. Najlepiej więc od razu, kopiując jakiś tekst, ujmować go w cudzysłów i opatrywać

przypisem bibliograficznym. Takie cytaty opatrzone przypisem w bardzo łatwy sposób kopiują się

25

pomiędzy dokumentami tego samego edytora tekstów. Staranne zbieranie materiałów jest najlepszym

sposobem, by nie trzeba było powtarzać kontroli antyplagiatowej.

26

Czynności przygotowawcze pisania pracy dyplomowej i praca zaliczeniowa

przedmiotu seminarium dyplomowe na 4 semestrze studiów pierwszego

stopnia

Jak już zostało wspomniane, przedmiot seminarium dyplomowe na 4 semestrze studiów pierwszego

stopnia ma prócz celów poznawczych jeszcze cel motywacyjny – zakończenie tego, co nazywamy

czynnościami przygotowawczymi do pisania pracy dyplomowej, czyli:

1) sformułowanie roboczego tytułu pracy,

2) sformułowanie roboczego planu pracy,

3) przygotowanie prezentacji założeń pracy i

4) spisu wstępnej literatury.

Wszystkie te elementy stanowią pracę zaliczeniową i muszą zostać przygotowane we współpracy

z promotorem i przez niego zaakceptowane oraz przybrać postać jednego pliku w formacie docx oraz

spełniać wymagania określone w niniejszym skrypcie.

O tym, jakie cechy powinien mieć dobrze sformułowany tytuł, mówiliśmy już wcześniej (zob. Kto

decyduje o temacie pracy i jaki powinien być tytuł?). W pracy zaliczeniowej student powinien tytuł

roboczy wraz ze wszystkimi pozostałymi swoimi danymi umieścić (zgodnie z instrukcją opisaną w:

Wymogi edytorskie prac dyplomowych na PW) na stronie tytułowej pobranej ze strony internetowej

WAiNS. W tym samym pliku powinny znaleźć się elementy 2, 3 i 4.

Uwaga: po stronie tytułowej powinna znaleźć się jedna pusta strona, by druk właściwej części pracy

nie zaczął się na rewersie strony tytułowej. Numeracja stron powinna rozpocząć się od numeru 1 na 3

stronie dokumentu. Aby uzyskać taki efekt trzeba wykonać następujące czynności:

• (Aby widzieć, co się dzieje – włączyć widoczność znaków niewidzialnych – albo ¶

w Narzędziach głównych, albo Ctrl+*, czyli zwykle Ctrl+Shift+8).

• Na stronie tytułowej po roku wstawić podział strony (Wstawianie/Podział strony).

• Na drugiej stronie dokumentu wstawić podział sekcji (Układ/Znaki podziału/Następna

strona).

• Zjechać na dół trzeciej strony dokumentu i dwukrotnie kliknąć w stopkę strony.

• Powinniśmy się znaleźć w Projektowaniu, a kursor powinien być w stopce trzeciej strony

dokumentu, w którym podświetlona (włączona) jest funkcja Połącz z poprzednią – należy

w nią kliknąć, by ją wyłączyć (powinien zniknąć napis „Taki jak poprzednio” na górze stopki).

• Wstawić numer strony na dole strony po prawej stronie (pojawi się cyfra 3).

• Kliknąć ponownie w Numer strony i wybrać Formatuj numery stron i ustawić Numerowanie

stron/Rozpocznij od 1.

• Aby uzyskać lustrzane numery stron należy w Projektowanie/Opcje zaznaczyć Inne na

stronach parzystych i nieparzystych – spowoduje to, że taki format numeracji stron (dół

strony po prawej stronie) znajdzie się tylko na nieparzystych stronach tej sekcji dokumentu.

• Wstawianie numerów stron – tym razem na dole strony po lewej stronie – należy ponowić

w stopce czwartej strony. Uwaga, trzeba też ponowić wyłączenie funkcji Połącz

z poprzednią w stopce czwartej strony. Dalsze numery stron wstawią się automatycznie.

Końcową pracę zaliczeniową należy przygotować tak, by spełnić omówione wyżej zalecenia ZR/57

stosując odpowiednie funkcje edytora tekstu.

27

Należy ustawić marginesy lustrzane (wewnętrzny 3 cm, zewnętrzny 2 cm). Aby to zrobić należy –

będąc kursorem na 3 lub dalszej stronie dokumentu (chodzi o to, żeby nie zmieniły się marginesy

w pierwszej sekcji, czyli na stronie tytułowej) – wybrać Układ/Marginesy/Lustrzane, a następnie

Układ/Marginesy/Marginesy niestandardowe i ustawić wewnętrzny 3, zewnętrzny 2 cm, górny i dolny

2,5 cm. (W niniejszej pracy zastosowane są symetryczne marginesy, ponieważ jest to dokument

przeznaczony do użytku w postaci elektronicznego pliku PDF).

Plik zawierający wszystkie wymagane elementy (1-4) powinien być przygotowany z użyciem stylów.

Style należy tak zmodyfikować, żeby nagłówki (czyli tytuły rozdziałów, w edytorze tekstów zwykle styl

Nagłówek 1, Nagłówek 2, Nagłówek 3) były zapisane odpowiednio czcionką o rozmiarze 14, 13 i 12

bezszeryfową pogrubioną w kolorze czarnym. Styl tekstu głównego (zwykle Normalny) należy

zmodyfikować tak, by tekst był wyjustowany, czcionka o rozmiarze 11, interlinia 1,15, akapit za pomocą

wcięcia pierwszego wiersza – 0,5 cm.

Uwaga: aby zachować porządek w stylach, należy – zwłaszcza wklejając tekst z innego edytora

tekstu – wklejać go bez formatowania (funkcja Zachowaj tylko tekst).

Na 3 stronie dokumentu powinien znaleźć się spis treści (wygenerowany automatycznie:

Odwołania/Spis treści), po nim powinien się znaleźć podział strony, na 4 stronie dokumentu tytuł:

Prezentacja założeń pracy i pod nim tekst tej prezentacji. Po tekście Prezentacji… należy wstawić

podział strony, następnie tytuły kolejnych rozdziałów, a w każdym rozdziale po jeden akapit

przykładowego tekstu „Lorem ipsum dolor…” – wklejenie akapitu tekstu pozwoli zobaczyć, czy

ustawienie marginesów lustrzanych działa. Po tytułach głównych rozdziałów, oczywiście na nowej

stronie, powinien znaleźć się spis wstępnej literatury (proszę pamiętać o zapisaniu tytułu tego spisu

odpowiednim stylem, żeby spis ten został ujęty w automatycznym spisie treści).

Prawidłowo sporządzony dokument z pracą zaliczeniową powinien więc składać się z 8 stron,

z których dwie pierwsze są nienumerowane. (Zob. Załącznik 1. Przykładowa praca zaliczeniowa).

28

Charakterystyka budowy pracy dyplomowej i jej poszczególnych części

Każda praca dyplomowa musi zawierać wstęp i zakończenie/wnioski, między nimi rozdziały, na

końcu zaś bibliografię. Standardowa praca dyplomowa licencjacka składa się z trzech rozdziałów, wstęp

i wnioski zajmują zwykle po dwie, trzy strony, same rozdziały zaś od 30 do 60 stron. Bibliografia składa

się średnio z 20-30 pozycji. Są to jednak tylko liczby, które mają dać początkującym studentom

wyobrażenie o zakresie pracy. Jest możliwa praca dyplomowa krótsza, jeśli będzie wartościowa, można

też napisać pracę nieco dłuższą (ale trzeba pamiętać, że to nie praca magisterska ani doktorat),

bibliografia może liczyć mniej lub więcej pozycji, decyduje o tym promotor. W tym rozdziale

scharakteryzujemy sobie pokrótce poszczególne części pracy.

Jeśli chodzi o określanie objętości tekstu, warto zapoznać się ze znaczeniem pojęcia

„znormalizowanej strony maszynopisu” – liczy ona 1800 znaków ze spacjami. Należy jednak pamiętać,

że to pojęcie powstało wcześniej niż komputerowe edytory tekstu i za czasów kiedy korektę tekstów

pisanych na maszynie robiło się ręcznie. Jedna znormalizowana strona maszynopisu, żeby faktycznie

oznaczała jedną zapisaną stronę, musiałaby być zapisana czcionką 13 z podwójną interlinią. Kiedy taką

ilością znaków zapiszemy stronę, jak zaleca ZR/57 czcionką 11 z interlinią 1,15, okaże się że jedna

znormalizowana strona maszynopisu zmieści się na mniej więcej połowie standardowej strony pracy

dyplomowej.

Zasada trójdzielności wypowiedzi

Wszyscy pamiętają z lekcji języka polskiego zasadę trójdzielności wypowiedzi – wstęp, rozwinięcie,

zakończenie. Zasada ta dotyczy całej pracy dyplomowej, a warto ją też zastosować do poszczególnych

części, nawet do wstępu do pracy dyplomowej. Choć oczywiście zasadę tę do różnych części trzeba

będzie zastosować w różny sposób, a żeby móc zrobić to dobrze, trzeba przede wszystkim zrozumieć,

skąd zasada trójdzielności wypowiedzi się wzięła. Otóż każda wypowiedź czy to pisemna, czy ustna,

skierowana jest do jakiegoś odbiorcy (nawet jeśli jest on tylko odbiorcą wyobrażonym), najpierw trzeba

przyciągnąć uwagę, potem postarać się o wzajemne zrozumienie, dopiero potem możemy kogoś do

czegoś przekonywać.

1. Rolą pierwszej części wypowiedzi jest więc przyciągnięcie uwagi odbiorcy i zyskanie

jego przychylności – chodzi o to, żeby inni chcieli nas uważnie posłuchać.

2. W drugiej części wypowiedzi wypracowujemy wspólny grunt, precyzujemy znaczenie

słów, ustalamy niepowątpiewalne fakty – dbamy o to, żebyśmy się dobrze rozumieli.

3. W trzeciej części – w której dopiero realizujemy cel naszej wypowiedzi – dokonujemy

właściwej argumentacji, wyciągamy wnioski.

Dobrze jest pomyśleć o pracy dyplomowej jako o takim jednym dużym komunikacie.

Elementy pracy dyplomowej a elementy pracy zaliczeniowej przedmiotu seminarium

dyplomowe na 4 semestrze studiów I stopnia

Wstępy pisze się oczywiście (pełnymi zdaniami, częściowo w czasie przyszłym) na końcu, kiedy praca

jest już skończona. Niemniej, żeby się zabrać za pisanie pracy, jak wskazuje Umberto Eco w motcie do

tego skryptu, chcąc tę pracę napisać, trzeba zacząć od pisania wstępu, a właściwie jego roboczej

29

wersji1. W tym opracowaniu tę roboczą wersję wstępu dla uniknięcia nieporozumień nazywam

prezentacją założeń pracy.

W pracy zaliczeniowej przedmiotu seminarium dyplomowe prezentacja założeń powinna składać

się z trzech do pięciu akapitów o sumarycznej objętości od pół strony do jednej strony. Powinny się na

tej stronie znaleźć przynajmniej 4 przypisy – jeden do książki, drugi do artykułu w czasopiśmie, trzeci do

aktu prawnego, czwarty do źródła internetowego.

Pierwsza część powinna być rodzajem zagajenia – chcemy przyciągnąć uwagę czytelnika,

zainteresować go, można to zrobić rozmaicie, nawiązać do jakiegoś znaczącego lub medialnego

wydarzenia, wskazać na zdumiewające zbiegi okoliczności czy korelacje, przywołać jakiś frapujący cytat

itd. Jeśli tytuł pracy wymaga doprecyzowania, tu jest na to dobre miejsce. W największym uproszczeniu

– w pierwszej części trzeba czytelnika zainteresować i powiedzieć mu, o czym będzie praca,

zasygnalizować, dlaczego to zagadnienie jest tak ważne, że warto było na jego temat napisać pracę

dyplomową.

Druga część prezentacji założeń może się składać z jednego lub maksymalnie trzech akapitów. Tu

jest miejsce, żeby wskazać powody, dla których warto było się wybranym zagadnieniem zająć i omówić

to, w jaki sposób zagadnieniem będzie się praca zajmowała. W prezentacji założeń można więc wskazać

zarówno osobiste powody (np. kilkuletnie doświadczenie w jakimś urzędzie lub firmie, wieloletnia

pasja itd.), jak i naukowe powody zajęcia się tematem. Chcąc określić te drugie, dobrze najpierw

dokonać zwięzłego przeglądu dotychczasowych wyników badań (wspomnienie najważniejszej

literatury jest też sygnałem dla recenzenta, że autor pracy orientuje się w temacie), wskazać czyje

badania (w ramach jakiej szkoły itd.) będą w pracy kontynuowane i wskazać na lukę, którą praca

dyplomowa ma zamiar wypełnić. Pozwoli nam to sformułować problem badawczy, który na poziomie

pracy dyplomowej rozumiemy jako pytanie lub hipotezę. Odpowiedź na to pytanie bądź weryfikacja

tej hipotezy będzie tej luki uzupełnieniem. Problem badawczy w pracy zaliczeniowej powinien zostać

wyróżniony kursywą, by rzucał się w oczy. Można wspomnieć, co skłoniło autora do sformułowania

takiego problemu – mogła to być przykładowo ciekawość, wątpliwość lub jakaś obserwacja. W drugiej

części prezentacji założeń powinno się też określić cel pracy (zob. Cele prac dyplomowych), jak też

zakres pracy – jakich podmiotów będzie dotyczyła praca, jakich zagadnień będzie dotyczyła (czy będą

to np. tylko zagadnienia administracyjne, czy też socjologiczne itp.), do jakiego obszaru przestrzennego

bądź terytorialnego i czasowego się ogranicza. Jeśli stosujemy jakieś szczególne naukowe metody

i techniki, należy o tym wspomnieć również w drugiej części prezentacji założeń pracy dyplomowej.

W trzeciej części jest miejsce na omówienie struktury pracy. Tu, podając tytuły kolejnych

rozdziałów, zapowiadamy krótko, co będzie się w nich działo. Krótko – pokazujemy, że konstrukcja

pracy jest logiczna i przemyślana.

Roboczy plan pracy, jaki powinien się znaleźć w pracy zaliczeniowej rozumiemy jako automatycznie

wygenerowany w edytorze tekstów spis treści głównych rozdziałów – chodzi z jednej strony

o sprawdzenie umiejętności automatycznego tworzenia spisu treści, z drugiej zaś o ogólną orientację,

co będzie się działo w kolejnych głównych rozdziałach.

1 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową. Poradnik dla humanistów, tłum. Marek Kruszewski, Danuta

Kruszewska, Warszawa 2009.

30

Tytuł rozdziału nie może oczywiście brzmieć tak samo jak tytuł całej pracy, budowę pracy trzeba

porządnie przemyśleć. Tytuły kolejnych rozdziałów muszą się składać w całość, która będzie podpadała

pod tytuł i będzie wyczerpywała określony w nim temat.

Później – w czasie pisania pracy właściwej – należy pamiętać, że wszelkie ważne ustalenia, definicje

itp. należy podać na początku – w pierwszym rozdziale, by nie zacząć nagle w trzecim rozdziale

definiować pojęć używanych wcześniej w rozdziale pierwszym. Praca dyplomowa powinna stanowić

wywód, w którym kolejne elementy z siebie wynikają.

Dobrze, jeśli zasadę trójdzielności zastosujemy do każdego z rozdziałów i każdy z rozdziałów

rozpoczniemy wstępem i zakończymy wnioskami. Pamiętać też należy o harmonijnych proporcjach,

rozdziały nie muszą być idealnie równe, ale nie może być między nimi zbyt dużych dysproporcji.

W zakończeniu/wnioskach do całej pracy podsumowujemy przede wszystkim (czas przeszły!)

wnioski z poszczególnych rozdziałów, ale nie na zasadzie kopiuj-wklej. Końcowy element pracy

powinien korespondować ze swoim odpowiednikiem z początku – ze wstępem. Pisząc więc

zakończenie, trzeba mieć na widoku wstęp, odnieść się do postawionych celów i sformułowanego

problemu badawczego. Tu też jest miejsce na omówienie ewentualnych problemów, których nie udało

się przezwyciężyć. Nie należy przemilczać, że nie udało się pewnych spraw załatwić tak

satysfakcjonująco, jak chcieliśmy. Lepiej problemy opisać i wyciągnąć z nich wnioski – uczciwość

i rzetelność to w nauce jedne z ważniejszych wartości. W zakończeniu wreszcie jest miejsce na własną

ocenę omawianych zagadnień. Należy jednak pamiętać, że zakończenie to co innego niż streszczenie.

Żeby zrozumieć, czym streszczenie różni się od wstępu i zakończenia, wyobraźmy sobie, że jest to

tekst, który może obejść się bez pozostałych części pracy – że jest to tekst, który możemy z pracy wyjąć

i umieścić w komputerowym katalogu bibliotecznym. Streszczenie do pracy dyplomowej powinno być

więc napisane tak, żeby taki jego czytelnik, który natknął się na to streszczenie przez przypadek, mógł

zrozumieć, jakie cele postawił sobie autor pracy, jaki sformułował problem badawczy, jakich użył

metod i do jakich doszedł wniosków. Przez wzgląd na tę „autonomiczność” streszczenia pracy

dyplomowej, dobrze jest na jego początku powtórzyć tytuł pracy. Formalnie streszczenie nie powinno

przekraczać objętości jednej strony pisanej czcionką o rozmiarze 12. Do streszczenia zwykle załącza się

zestaw kilku „słów kluczowych” – dziś, jak już mówiliśmy, pierwszą selekcję tekstów do przeczytania

robią za nas automaty, słowa kluczowe są pierwszym sitem. Dobierając je, wyobraźmy sobie, jakie

słowa w wyszukiwarkę wpisywałby ktoś, kto powinien odnaleźć naszą pracę.

We wstępnej literaturze, która powinna się znaleźć w pracy zaliczeniowej przedmiotu seminarium

dyplomowe, powinno znajdować się 10 pozycji, w tym przynajmniej po jednej książce, artykule

z czasopisma, akcie prawnym i źródle internetowym (jeśli np. nie znajdujemy żadnego źródła

internetowego, należy dobrać jakieś inne rzeczywiste choć merytorycznie niepasujące – w wymogu

tym chodzi o sprawdzenie umiejętności tworzenia przypisu do takiego rodzaju źródła). Obowiązuje

układ alfabetyczny według nazwisk autorów, następnie chronologiczny. Nie jest najważniejsze, jaką

konwencję zapisu się wybierze, najważniejsza jest konsekwencja w jej stosowaniu. Jeśli więc

decydujemy się poszczególne elementy danego adresu bibliograficznego oddzielać przecinkami, trzeba

tak robić tak samo w całej pracy, taka sama konsekwencja obowiązuje, jeśli zdecydujemy się na kropki.

W docelowej bibliografii, jeśli promotor uzna to za stosowne, być może trzeba będzie oddzielić

literaturę przedmiotu od przedmiotu badań i podzielić bibliografię na dwie części. Obowiązuje zasada,

że w bibliografii powinny się znaleźć wszystkie te pozycje, które zostały faktycznie użyte przy pisaniu

31

pracy (nawet jeśli tylko się do jakiejś pozycji odwoływaliśmy, nie cytując jej, ale daliśmy odpowiedni

przypis). Nie należy natomiast umieszczać w bibliografii innych pozycji na dany temat, do których tylko

zaglądaliśmy, a na pewno nie wolno umieszczać tu pozycji, których nie czytaliśmy.

Bibliografię można robić „na piechotę”, można użyć menadżera bibliografii, o czym będzie dalej

w rozdziale Co to są menadżery bibliografii.

Podsumujmy zatem, jakie elementy powinna koniecznie zawierać praca dyplomowa przedmiotu

seminarium dyplomowe na 4 semestrze studiów I stopnia: strona tytułowa ze wszystkimi wymaganymi

danymi; roboczy plan pracy (spis głównych rozdziałów); prezentacja założeń z wyróżnionym kursywą

problemem badawczym; spis literatury wstępnej składający się z 10 pozycji. Elementy te powinny

spełniać wymagania wymienione w powyższych akapitach i powinny być sformatowane zgodnie z tym,

co opisane w niniejszym rozdziale.

32

Jak szukać informacji i zbierać materiały

W dzisiejszych czasach niesłychanie ważna jest umiejętność odsiania informacji wiarygodnych od

niewiarygodnych. Początkującemu studentowi dotrzeć do właściwych informacji i odsiać informacje

niewiarygodne powinien pomagać przede wszystkim promotor i zdrowy rozsądek. Najbardziej

wiarygodne są oczywiście publikacje naukowe i źródła państwowych instytucji (choć warto zachować

podejrzliwość i pozytywnie rozumiany sceptycyzm – wszystko warto sprawdzać na różne sposoby). Dla

studentów WAiNS istotnym źródłem informacji są więc wszelkie instytucje państwowe (Sejm, Senat,

NIK, PIP, CBA, ZUS, NBP, GUS itd.), ich strony internetowe, biblioteki i archiwa, jak też odpowiedzi na

zapytania o dostęp do informacji publicznej.

Najważniejsze sposoby zawężania wyników wyszukiwania w Internecie

Kiedy szukamy dziś informacji, zazwyczaj jednak zaczynamy od Internetu, który jest wielkim

udogodnieniem. Trzeba jednak wiedzieć, jak i gdzie szukać.

Wielu młodych ludzi, którzy nie mają kłopotów z obsługą komputera, a przede wszystkim

rozmaitych portali społecznościowych, nie wie, jaka jest różnica w wynikach, kiedy się w wyszukiwarkę

wpisze jakieś trzy wyrazy bez cudzysłowu, a kiedy się te same trzy wyrazy wpisze ujęte w cudzysłów.

Otóż w tym drugim przypadku wyszukiwarka wskaże nam tylko te strony internetowe, na których

wyrazy te pojawiają się w dokładnie takim brzmieniu i dokładnie takiej kolejności. Jeśli więc zapiszemy

wyraz z jakimś błędem literowym, wskaże nam tylko strony, na których pojawił się ten sam błąd

literowy.

Drugim ważnym sposobem zawężania wyników wyszukiwania jest wykluczanie jakiejś frazy

z wyników wyszukiwania – po wyszukiwanym słowie dodajemy poprzedzony przyklejonym doń

znakiem „-” wyraz, który nie powinien się pojawiać na stronach wskazanych w wynikach wyszukiwania.

Omówmy to na konkretnym przykładzie. Na Rysunku 5 znajduje się przykład „kłamstwa

magisterskiego” – wyrażenia ukutego przez jedną z gazet w tekstach opisujących wprowadzenie

wyborców w błąd przez jednego z polityków w czasie kampanii wyborczej w 1995 r. odnośnie jego

poziomu wykształcenia (twierdził, że jest magistrem, choć nie zdał egzaminu dyplomowego). Kiedy

więc wpiszemy w wyszukiwarkę te wyrazy bez cudzysłowu, już na trzecim miejscu widzimy strony

niezwiązane z tym tematem (lewy górny róg), kiedy zaś słowa te ujmiemy w cudzysłów, pojawią się

tylko strony, na których pojawia się „kłamstwo magisterskie” w dokładnie tym brzmieniu (prawy górny

róg). Należy jednak pamiętać, że zawężenie za pomocą cudzysłowu dotyczy dokładnego brzmienia

wyszukiwanej frazy, nie pokaże nam więc stron z tymi wyrazami odmienionymi, np. „kłamstwa

magisterskiego” (lewy dolny róg). Jeśli zaś chcemy sprawdzić, czy wyrażenie to przyjęło się

w jakimkolwiek stopniu w języku polskim i odnoszone było do kogokolwiek innego, możemy wykluczyć

z wyników wyszukiwania nazwisko tegoż polityka za pomocą znaku minus przyklejonego do tego

nazwiska po jego lewej stronie (dolny prawy róg) – tak zawężone wyszukiwanie daje tylko dwa

przypadkowe wyniki, wyrażenie to nie przyjęło się w języku polskim (prawdopodobnie przez swą

nietrafność, dlatego, że nawiązuje do „kłamstwa oświęcimskiego”, które polega na negowaniu czegoś,

co nastąpiło, a w „kłamstwie magisterskim” odwrotnie – twierdzi się, że nastąpiło coś, co nie nastąpiło).

33

Rysunek 5. Jak zawężać wyniki wyszukiwania? Przykład „kłamstwa magisterskiego”

Oprócz zwykłych wyszukiwarek, należy pamiętać o wyszukiwarce ściśle naukowej, jaką jest Google

Scholar (https://scholar.google.pl) – tu w wynikach powinny znajdować się tylko publikacje naukowe.

Współcześnie też wielu naukowców swoje teksty udostępnia na naukowych portalach

społecznościowych w rodzaju Academia https://www.academia.edu bądź ResearchGate

https://www.researchgate.net. Warto przeszukać je bezpośrednio – choć informacje o tekstach tu

zamieszczonych znajdują się w wynikach wyszukiwania zwykłych wyszukiwarek, często wyniki te nie

znajdują się na pierwszej stronie wyników wyszukiwania.

Najważniejsze polskie katalogi biblioteczne

Kolejnym istotnym narzędziem wyszukiwania są oczywiście katalogi biblioteczne. Nie należy jednak

ograniczać się do katalogu Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej!

Istnieją w Polsce przynajmniej 3 inne katalogi, do których powinniśmy zaglądać obowiązkowo:

1. NUKAT (http://katalog.nukat.edu.pl) jest katalogiem centralnym zbiorów polskich bibliotek

naukowych i akademickich.

2. KaRo (od „katalog rozproszony” – http://karo.umk.pl/Karo) należy traktować jako narzędzie

uzupełniające polski centralny katalog – daje nam dostęp do katalogów wielu mniejszych

bibliotek.

3. Katalog Biblioteki Narodowej (www.katalogi.bn.org.pl) – przede wszystkim dlatego, że

została do niego włączona bibliografia zawartości czasopism polskich.

34

Przy pomocy tych trzech wyszukiwarek jesteśmy w stanie przeszukać prawie wszystkie biblioteki

w Polsce (choć należy pamiętać, że nie wszystkie w pełni zdigitalizowały swoje katalogi, więc coś może

w nich być, choć nie ma tego w katalogach online – dotyczy to jednak zwykle druków starszych) i zajrzeć

do zawartości polskich czasopism – tylko ostatni katalog daje nam taką możliwość! Wszystkie te

wyszukiwarki dają oczywiście możliwość zawężania wyników poprzez włączanie różnych filtrów, które

działają tak samo, jak na różnych portalach aukcyjnych – tylko tu zawężamy wyniki np. do roku, języka

i rodzaju publikacji.

Jak gromadzić materiały?

Kiedyś napisanie pracy dyplomowej wiązało się ze zdecydowanie większym nakładem pracy

organizacyjnej i „logistycznej”. Trzeba było pojechać do biblioteki, czasem do odległej biblioteki, trzeba

było zrobić odręczne notatki w taki sposób, żeby nie trzeba było do tej biblioteki wracać. Zmuszało to

do zaplanowania pracy i uporządkowania. Robiono więc fiszki bibliograficzne i z notatkami, które

trzeba było jakoś uporządkować. Pracę zaś pisano na maszynie do pisania, co, żeby nie pisać jej kilka

razy, znów wymagało zaplanowania.

Dziś mamy dostęp do wielu materiałów bez wychodzenia z domu za pośrednictwem Internetu,

a jeśli już trzeba się wybrać do biblioteki, mamy możliwość zrobienia zdjęcia lub skserowania.

Komputer z edytorem tekstu umożliwia nam samodzielne przygotowanie pracy w standardzie

zbliżonym do profesjonalnego składu książek. Te wszystkie ułatwienia jednak nie wymuszają na nas

uporządkowania, a wręcz przeciwnie, sprzyjają nieuporządkowaniu. Warto więc w sposób świadomy

zaprowadzić pewną dyscyplinę swojej pracy.

Można porządkować zbierane materiały na różne sposoby. Na pewno warto listę lektur i pozycji do

znalezienia mieć ze sobą albo wydrukowaną, albo w postaci pliku w chmurze, który możemy edytować

z poziomu swojego smartfona. Można wtedy wykorzystać jakąś wolną chwilę na lekturę lub

przeszukanie bibliotecznych katalogów. Osobny folder na komputerze powinien być oczywistością.

Notatki z różnych lektur można porządkować albo w plikach przypisanych do danej lektury, albo w

plikach tematycznych lub przypisanych do kolejnych rozdziałów. Niewygodnym rozwiązaniem jest

wrzucanie wszystkich notatek i cytatów do jednego pliku, bo zdecydowanie łatwiej poruszać się

i kopiować pomiędzy kilkoma krótkimi plikami niż między 4 a 54 stroną długiego dokumentu. Na etapie

notatek, jak najbardziej wskazane jest stosowanie różnego rodzaju wyróżnień – pogrubień, podkreśleń,

podświetleń różnymi kolorami itd., ale warto zrobić sobie legendę, bo w razie miesięcznej przerwy

w pracy możemy zapomnieć, który kolor co oznaczał. Każdy musi znaleźć swój system, ale warto od

początku pomyśleć o jednym sposobie porządkowania materiałów. Przy przeszukiwaniu

poszczególnych plików warto pamiętać o możliwości zrobienia tego automatycznie (Ctrl+F).

Najważniejsza jest jednak staranność przy zbieraniu materiałów – trzeba koniecznie od samego

początku stawiać wyraźną granicę między słowem swoim a słowem cudzym – odróżniać swoje notatki

od cytatów, ujmując od razu wszystkie cytaty w cudzysłowy i opatrując je przypisem bibliograficznym

– wszystkie przypisy będą się później łatwo kopiowały pomiędzy różnymi plikami tego samego edytora

tekstu. O tym, jak powinny wyglądać takie przypisy, powiemy w następnym rozdziale.

35

Jak cytować i podawać informacje o źródle

Pisząc prace naukowe i dyplomowe zawsze opieramy się na osiągnięciach poprzedników, nie da się

napisać pracy naukowej czy dyplomowej bez choćby krytycznych odwołań. W swym poradniku, jak

napisać pracę dyplomową, Umberto Eco nawiązuje do słynnych słów Bernarda z Chartres („jesteśmy

jak karły, które wspinają się na ramiona gigantów, by widzieć więcej od nich i dalej sięgać wzrokiem”),

stwierdzając, że powinniśmy chociaż stawać na ramionach innych karłów – wtedy też widzimy dalej.

Można nawiązywać do kogoś wprost lub nie wprost, w pracach naukowych i dyplomowych

ograniczamy się raczej do nawiązań wprost. Mogą one przybrać postać przywołania bądź cytatu.

Czym różni się przywołanie od cytatu?

Cytat (inaczej przytoczenie) to umieszczenie we własnym tekście słów wypowiedzianych przez

kogoś innego – w dokładnie tym samym brzmieniu. Musi być ujęty w cudzysłów i opatrzony przypisem

bibliograficznym ze wskazaniem strony.

Przywołanie to odwołanie się bądź powołanie się na czyjeś badania/pisma, gdzie o cudzych

ustaleniach mówi się własnymi słowami. Musi być opatrzone przypisem bibliograficznym (z numerem

strony bądź bez).

Cytujemy jeśli tylko to jest możliwe zawsze z pierwszej ręki; jeśli sprawa jest wyjątkowa i cytujemy

z drugiej ręki, należy to koniecznie zaznaczyć. Cytatów nie można w najmniejszym stopniu przekręcać

(przypisujemy wtedy komuś słowa, których nie wypowiedział). Błędy cytowania są powodem odsyłania

pracy do poprawy po kontroli antyplagiatowej.

Co ujmujemy w cudzysłów i do czego on służy?

Zasadniczo w cudzysłów ujmujemy:

1. cytaty,

2. wyrażenia użyte w innym znaczeniu niż słownikowe (np. metaforyczne i ironiczne:

odpowiednio „lokomotywa” o człowieku, który prowadzi działania jakiegoś zespołu;

„błyskotliwy” o kimś, kto błyskotliwy nie jest) – tego typu wyrażenia jednak w pracach

naukowych i dyplomowych ograniczamy do koniecznego minimum,

3. tytuły czasopism (w najczęściej stosowanej w Polsce formie zapisu adresów

bibliograficznych).

W pracy dyplomowej najważniejsze jest ujmowanie w cudzysłowy cytatów – z dwu względów:

• Cudzysłów pozwala nam przytoczyć czyjeś słowa (w rozsądnym zakresie), nie naruszając

czyichś praw autorskich.

• Cudzysłów pokazuje granicę między tekstem autorskim studenta a tekstem cudzym.

Istnieje zwyczajowa granica – maksymalnie 50% objętości cytatów w pracy dyplomowej, powyżej

tej granicy samodzielność pracy może być kwestionowana. Dlatego w pracach dyplomowych granica

między tekstem autorskim a przytoczeniem powinna być wyraźnie wskazana – ujmować w cudzysłowy

należy więc też przytoczenia z aktów prawnych, orzeczeń i komentarzy! Wszystkie te przytoczenia

powinny też być opatrzone wskazaniem źródła. Należy tak robić, choć tekstów prawa nie chronią prawa

autorskie – jest to wymóg specyficzny dla prac dyplomowych. W cudzysłowy jednak nie ujmujemy

oczywiście tytułów aktów prawnych (chyba, że zdecydujemy się w pracy wszystkie tytuły ujmować

w cudzysłowy).

36

W jakim zakresie można ingerować w cytaty?

W cytaty czasem można ingerować, ale zawsze trzeba to robić tak, żeby nie zmienić ich znaczenia.

Cytat można albo skrócić, albo coś w nim pokreślić. Czasem cały cytat byłby bardzo długi, a większa

jego część jest dla naszego wywodu nieinteresująca, a wręcz może zaburzać jego tok – w takim

wypadku można usunąć pewne słowa z cytatu, ale zawsze trzeba zaznaczyć, że coś się usunęło za

pomocą znaku „[…]” (wielokropek jest jednym znakiem, a nie trzema kropkami – uzyskuje się go

następująco: Prawy Alt+.). Jeśli zaś chcemy coś pokreślić w jakimś cytacie, możemy to zrobić – najlepiej

pochylając czcionkę – ale znów musimy to precyzyjnie oznaczyć, jak w poniższym cytacie:

„Obecna zaraza zabija słabych, chorych i starców. […] Natura przypuściła atak nie tylko po prostu

na nasze poczucie bezpieczeństwa i zadomowienia w świecie, ale uderzyła w elementarne wartości, na

których próbujemy budować nasze społeczeństwa. […] Zaskoczeni tym atakiem, który (w naszym

mniemaniu) w dobie geometrycznego postępu nauki biologii nie miał się prawa zdarzyć, po krótkim

czasie zorientowaliśmy się, że my sami, jak i nasze humanitarne ideały, mają jednak jakiegoś obrońcę.

Okazało się nim państwo [podkr. – P.J.] – w chwili kryzysu jedyny strażnik ideałów i dostarczyciel

bezpieczeństwa […] gotowe […] bez walki nie oddać zarazie naszych słabych, chorych i starców”2.

Co to jest przypis i co się w nim znajduje?

Przypis to dodatkowa informacja konieczna dla spełnienia standardów pisarstwa naukowego,

umieszczona w większości poza tekstem głównym. Rozróżnia się przypisy właściwe i bibliograficzne.

Przypis właściwy zawiera zwykle jakieś uwagi, dygresje, wyjaśnienia lub inne spostrzeżenia autora,

które zaburzyłyby lekturę tekstu głównego, a które są z jakiegoś względu konieczne. Często wstawia

się go jako uzupełnienie już po napisaniu rozdziału/pracy.

Przypis bibliograficzny zawiera zaś informacje niezbędne do jednoznacznego zlokalizowania

cytowanego bądź przywoływanego źródła.

ZR/57 określając formę przypisów wskazuje na styl numeracyjny według normy PN lub styl

harwardzki. Ściśle rzecz biorąc Polska Norma (PN-ISO 690) określa nie formę, ale zakres danych, które

powinny znaleźć się w przypisie, są to: autor, tytuł pracy, tytuł monografii lub czasopisma (tu jeszcze

numer), rok wydania, numer ISBN/ISSN oraz liczbę/nr stron(y). W praktyce w polskiej literaturze nauk

humanistycznych i społecznych mało kto dodaje do adresów bibliograficznych numery ISBN/ISSN.

Ponieważ ZR/57 określa formę pracy i PN przeciwstawia tzw. styl harwardzki, wnoszę, że chodzi

o rozróżnienie między najczęściej stosowaną w Polsce formą przypisów bibliograficznych dolnych

a formatem przypisów bibliograficznych stosowanym w większości tekstów naukowych publikowanych

w języku angielskim.

Od tego, którą formę student wybierze, ważniejsze jest, by w przypisach bibliograficznych zawarł

wszystkie konieczne informacje i zapisywał je w sposób konsekwentny.

Aby zapamiętać, co powinno znaleźć się w przypisie, proponuję ogólny schemat: kto, co, gdzie

i kiedy. Musimy powiedzieć, kto jest autorem, czyli podać imię i nazwisko; musimy powiedzieć, co

napisał, czyli podać tytuł cytowanego/przywoływanego tekstu; musimy powiedzieć, gdzie to zostało

opublikowane, czyli podać miasto (można też zamiast miasta podawać nazwę wydawnictwa, choć nie

jest to najczęstsze w Polsce rozwiązanie) lub nazwę czasopisma; musimy powiedzieć w końcu, kiedy to

się stało, czyli podać datę publikacji. Przypadku cytatów z książek i czasopism należy jeszcze dodać

2 Jan Rokita, Europa stanu wyjątkowego, 25.03.2020, Teologia Polityczna [portal],

https://teologiapolityczna.pl/jan-rokita-europa-stanu-wyjatkowego-felieton-1, dostęp: 26.03.2020.

37

dokładną lokalizację, czyli numer strony. Jeśli tekst był tłumaczony, należy dodać informację o

tłumaczu.

Przykład przypisu bibliograficznego dolnego znajduje się w ostatnim akapicie poprzedniego

podrozdziału – po cytacie pojawia się cyfra w postaci indeksu górnego, która odsyła nas do przypisu

dolnego, w którym podane są informacje o źródle.

Przypisy w tzw. stylu harwardzkim pojawiają się bezpośrednio w tekście i przybierają postać

nazwiska, roku i, jeśli trzeba, numeru strony umieszczonych w nawiasie bezpośrednio po cytacie, do

powyższego cytatu taki przypis wyglądałby następująco: „nasze humanitarne ideały, mają jednak

jakiegoś obrońcę. Okazało się nim państwo” (Rokita 2020). Ten format przypisów wymaga jednak tzw.

bibliografii załącznikowej, czyli wykazu cytowanej literatury, na podstawie informacji w nawiasie

trudno byłoby bowiem dotrzeć do źródła tego cytatu. W pracy dyplomowej taki wykaz musi się jednak

znaleźć obowiązkowo, więc z powodzeniem można się na ten format przypisów zdecydować. Tzw. styl

harwardzki (istnieje tu bowiem bardzo dużo odmian) zdecydowanie łatwiej zautomatyzować za

pomocą użycia menadżera bibliografii.

Wielu promotorów jest przyzwyczajonych do klasycznych w Polsce przypisów dolnych, jeśli ktoś

zechce jednak poświęcić chwilę i nauczyć się obsługi menadżera bibliografii, polecam zastosowanie

tego drugiego rozwiązania, zwłaszcza osobom, które rozważają karierę akademicką w przyszłości. Jeśli

zdecydujemy się na to rozwiązanie, kilkoma kliknięciami wybieramy styl cytowania i automat pochyla

czcionkę, gdzie trzeba, wstawia przecinki/kropki i ujmuje w cudzysłowy, jak też generuje wykaz

literatury, nie musimy się więc w ogóle martwić o konsekwencję zapisu. Jeśli natomiast zdecydujemy

się sami wstawiać przypisy dolne, trzeba samemu pilnować tego, by tytuły czasopism np. znalazły się

w cudzysłowie, tytuły tekstów zapisane były kursywą, na końcu przypisu stały kropki itd.

Poniżej omówiona zostanie najczęściej stosowana w Polsce forma przypisów – podkreślmy raz

jeszcze – można to robić inaczej, ale trzeba być konsekwentnym.

Na początku uwaga: adres bibliograficzny wygląda inaczej w przypisie dolnym a inaczej w bibliografii

załącznikowej, dlatego dla każdego tytułu podane zostaną dwa zapisy. Podstawowa różnica polega na

tym, że w bibliografii załącznikowej jako pierwsze stoi nazwisko autora (co pozwala nam automatycznie

posortować taki spis według kolejności alfabetycznej), potem po przecinku imię i po kolejnym

przecinku rok publikacji (to pozwala automatycznie posortować teksty jednego autora według

kolejności chronologicznej). W przypisie dolnym natomiast nie ma potrzeby odwracania naturalnej dla

języka polskiego kolejności – najpierw imię, potem nazwisko – a zważywszy, że do pracy załączona jest

bibliografia, nie ma potrzeby zamieszczania całego imienia, w przypisie dolnym wystarczy inicjał (pełne

imię znajdzie się w bibliografii załącznikowej). Dla czytelności przykładowe adresy bibliograficzne

zostały wypunktowane.

Przypis do książki

W bibliografii załącznikowej:

• Foucault, Michel, 1993, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz

Komendant, Warszawa.

Na dole strony:

• M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Warszawa

1993.

38

Przypis do zbioru pod redakcją

W bibliografii załącznikowej:

• Chołuj, Bożena, Jan C. Joerden, 2013, Od faktu naukowego do produkcji wiedzy: Ludwik

Fleck i jego znaczenie dla nauki i praktyki badawczej, Warszawa.

Na dole strony:

• B. Chołuj, J. C. Joerden (red.), Od faktu naukowego do produkcji wiedzy: Ludwik Fleck i jego

znaczenie dla nauki i praktyki badawczej, Warszawa 2013.

Przypis do artykułu w zbiorze pod redakcją

W przypadku artykułów w tomach zbiorowych i czasopismach w bibliografii załącznikowej zwykle

podaje się zakres stron, na których się znajdują.

W bibliografii załącznikowej:

• Siewierski, Bogdan, 1993, Niektóre aspekty uprawomocnienia faktu naukowego. Próba

podejścia socjologicznego, [w:] Wojciech Świątkiewicz (red.), Społeczny świat i jego

legitymizacje, Katowice, s. 44-59.

Na dole strony:

• B. Siewierski, Niektóre aspekty uprawomocnienia faktu naukowego. Próba podejścia

socjologicznego, [w:] W. Świątkiewicz (red.), Społeczny świat i jego legitymizacje, Katowice

1993, s. 44-59.

Przypis do artykułu w czasopiśmie

W bibliografii załącznikowej:

• Sady, Wojciech, 2010, Kuhn kontra Fleck a Maxwellowska rewolucja w elektrodynamice,

„Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”, nr 2, s. 103-131.

Na dole strony:

• W. Sady, Kuhn kontra Fleck a Maxwellowska rewolucja w elektrodynamice, „Przegląd

Filozoficzny – Nowa Seria” 2010, nr 2, s. 103-131.

Przypis do artykułu w dzienniku

W bibliografii załącznikowej:

• Bielecki, Jędrzej, 2020, Epidemia spycha Zachód do defensywy, „Rzeczpospolita” z 26.03, s.

1.

Na dole strony:

• J. Bielecki, Epidemia spycha Zachód do defensywy, „Rzeczpospolita” z 26.03.2020, s. 1.

Przypis do źródła w Internecie

W tym wypadku trzeba podać w miarę możliwości: nazwę portalu i datę publikacji, link prowadzący

do źródła i datę dostępu, czyli dzienną datę, kiedy oglądaliśmy/czytaliśmy/ściągnęliśmy dane źródło.

W bibliografii załącznikowej:

39

• Rokita, Jan, 2020, Europa stanu wyjątkowego, Teologia Polityczna [portal] 25.03,

https://teologiapolityczna.pl/jan-rokita-europa-stanu-wyjatkowego-felieton-1, dostęp:

26.03.2020.

Na dole strony:

• J. Rokita, Europa stanu wyjątkowego, Teologia Polityczna [portal] 25.03.2020,

https://teologiapolityczna.pl/jan-rokita-europa-stanu-wyjatkowego-felieton-1, dostęp:

26.03.2020.

Przypis do aktu prawnego

Przypis do aktu prawnego powinien zawierać nazwę tego aktu z datą wydania oraz szczegółowe

informacje odnośnie miejsca publikacji. Jeśli jakiś akt prawny przywołuje się często, warto przy

pierwszym przywołaniu podać komplet danych i nadać mu jakiś skrót, w kolejnych miejscach

posługiwać się zaś już tylko tym skrótem. Ponieważ akty prawne nie mają autorów, zapis będzie

wyglądał tak samo w bibliografii załącznikowej i w przypisie dolnym, np.:

• Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym, Dz.U. 2009 nr 3 poz. 11 z późn. zm.

Przypisy bibliograficzne dolne powinny być możliwie krótkie, dlatego stosuje się tu różne skróty

i unika powtórzeń. Można wybrać skróty polskie lub łacińskie, ale nie powinno się ich mieszać.

Jeśli pełny adres bibliograficzny był już wskazywany w którymś z poprzednich przypisów używamy

skrótu „op. cit.” lub „dz. cyt.” („dzieło cytowane”), podając tylko nazwisko (lub jeśli przytaczamy więcej

niż jeden tekst tego autora, pierwszy wyraz tytułu). Np.:

J. Rokita, dz. cyt.

Jeśli chcemy wskazać na tego samego autora w tym samym bądź następnym przypisie, używamy

skrótu „idem” bądź „tenże” w przypadku mężczyzny, a „eadem” bądź „taże” w przypadku kobiety.

Jeśli następujący przypis odnosi się do tego samego źródła, co poprzedni, używamy skrótu „ibidem”

bądź „tamże”.

Przykładowe kolejne dwa przypisy dolne odnoszące się do jednej publikacji wyglądałyby więc

następująco:

1. B. Chołuj, Wprowadzenie, [w:] taże, J. C. Joerden (red.) Od faktu naukowego do produkcji

wiedzy: Ludwik Fleck i jego znaczenie dla nauki i praktyki badawczej, Warszawa 2013, s. 7.

2. Ibidem, s. 12.

Oprócz tego w przypisach trzeba czasem wspomnieć tłumacza (wtedy skracamy: „tłum.” lub

„przeł.”), odesłać do innego dokumentu („zob.” od „zobacz”), zachęcić do porównania z czymś („por.”

od „porównaj”).

Częstym błędem jest brak kropki na końcu przypisu – pamiętajmy, że obowiązują tu takie zasady jak

w zdaniu oznajmującym – rozpoczynamy wielką literą, kończymy kropką.

Wszelkie jednak skróty w przypisach sugeruję robić na końcu, gdy praca jest już gotowa, najlepiej

przy okazji końcowej korekty. Jeśli skrócimy bowiem zapis w jakimś przypisie, a potem przeniesiemy

fragment tekstu do wcześniejszego rozdziału, okaże się, że „ibidem” wylądowało przed przypisem, do

którego pierwotnie się odnosiło – w takim wypadku trudno nawet będzie ustalić do czego się to

„ibidem” odnosiło.

Jeśli ktoś chce wybrać inną konwencję lub dowiedzieć się więcej, może zapoznać się z instrukcjami,

które przygotowała Biblioteka Główna PW. Dostępne są one na stronach:

40

• http://www.bg.pw.edu.pl/index.php/przypisy-i-bibliografia,

• http://szkolenia3.bg.pw.edu.pl/pl/course/view.php?id=53.

Dla poprawnego sformatowania przypisów w większości przypadków wystarczy jednak

przeczytanie powyższego rozdziału ze zrozumieniem. Lepszym rozwiązaniem jest tylko użycie

menadżera bibliografii.

41

Co to jest system antyplagiatowy i jak on działa

Co to jest plagiat?

Plagiat nie jest pojęciem prawnym, jest to pojęcie potoczne, przez które rozumie się zwykle

naruszenie czyichś praw autorskich lub niesamodzielność wykonania. Z punktu widzenia prawa nie ma

szczególnego znaczenia, czy do naruszenia czyichś praw autorskich doszło w sposób zamierzony czy

wskutek zaniedbania, ostatnie nie stanowi okoliczności szczególnie łagodzącej – ludzie przytomni mogą

mieć niższe lub wyższe pobudki, ale nie kradną przez przypadek. Plagiat jest to bowiem, po ludzku

mówiąc, rodzaj kradzieży, tyle że kradnie się utrwalone w jakiś sposób wytwory – w przypadku prac

dyplomowych – intelektualne.

Rozróżnia się plagiat jawny i ukryty. Ten pierwszy polega na dosłownym skopiowaniu słowo w słowo

czyjegoś tekstu (lub jego znacznej części) i zaprezentowaniu tego tekstu jako własnego. Plagiat ukryty

polega na tym, że wykonuje się szereg czynności, które mają na celu ukrycie plagiatu – robi się kolaż z

kilku tekstów, dokonuje stylistycznych zmian, parafrazuje itp. Nie trzeba „ukraść” całego tekstu, by

móc być oskarżonym o plagiat, wystarczy fragment (tak jak kradzieżą jest kradzież miliona złotych

i kradzież puszki piwa).

W obecnej sytuacji prawnej za popełnienie plagiatu (naruszenie czyichś praw autorskich)

odpowiada autor pracy – dyplomant. Promotor nie ponosi za plagiat dyplomanta odpowiedzialności

prawnej. Niemniej jeśli zostanie stwierdzone, że kierujący pracą nie sprawował nad nią właściwego

nadzoru, będzie to miało negatywny wpływ na jego okresową ocenę. Nie można też zapominać

o odpowiedzialności środowiskowej. Przykład – praca magisterska napisana pod kierownictwem

świetnego naukowca z tytułem naukowym profesora okazuje się plagiatem, donoszą o tym media;

dyplomant ponosi odpowiedzialność prawną, kierujący pracą zaś znajduje się w bardzo

niekomfortowej sytuacji – według powszechnej opinii powinien wiedzieć więcej od swojego

dyplomanta – taka sytuacja jest więc dla niego, delikatnie mówiąc, wstydliwa. Na całej sprawie cierpi

też reputacja Wydziału.

Kto może stwierdzić plagiat? Stwierdzić plagiat (czy to naruszenie czyichś praw autorskich czy

niesamodzielność w pisaniu pracy) może wyłącznie specjalista w danej dziedzinie, czyli w pierwszym

rzędzie promotor, a w razie potrzeby niezależny specjalista/recenzent.

Co to jest i jak działa system antyplagiatowy?

Potrzeba systemu antyplagiatowego wynika z tego, że nikt nie jest dziś w stanie przeczytać

wszystkiego i tego, że kierujący pracą nie porównują z reguły pisanych u nich prac z innymi napisanymi

w Polsce pracami licencjackimi i magisterskimi. System antyplagiatowy chroni wszystkie trzy strony:

dyplomanta przed możliwymi konsekwencjami prawnymi (zapobiega skutecznemu popełnieniu

przestępstwa), promotora przed negatywną oceną okresową i wstydem środowiskowym, Wydział

przed utratą dobrego wizerunku.

Ochrona antyplagiatowa wynika z ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym

i nauce. Każda praca dyplomowa w Polsce sprawdzana jest przed egzaminem dyplomowym przy

pomocy Jednolitego Systemu Antyplagiatowego (dalej JSA).

Na WAiNS systemem antyplagiatowym sprawdzane są wszystkie prace dyplomowe, począwszy od

X 2015 r. – do czasu powstania JSA wydział korzystał z usług firmy plagiat.pl. Podane w dalszej części

42

przykłady pochodzą z plagiat.pl i JSA, pozwoli to bowiem lepiej zrozumieć, jak tego typu systemy

działają.

Zasada jest prosta – jest tekst pracy i bazy innych tekstów. System porównuje tekst pracy z tekstami

zgromadzonymi w różnych bazach i szuka podobieństw. Efektem jest raport z badania

antyplagiatowego, w którym system m.in. wskazuje fragmenty tekstu pracy podobne do innych

tekstów. Aktualnie system nie ignoruje poprawnie ujętych w cudzysłowy i opatrzonych przypisem

cytatów – je również zaznacza jako podobne do innych teksów, m.in. dlatego sam raport nie decyduje

o tym, czy praca jest w porządku. Decyduje analiza tego raportu dokonywana na WAiNS w pierwszym

rzędzie przez administratora systemu antyplagiatowego, następnie przez promotora.

Nie należy więc przywiązywać nadmiernej wagi do wskaźników procentowego rozmiaru

podobieństwa (dalej PRP), ponieważ może się zdarzyć, że praca o względnie wysokim PRP zawiera

sporo poprawnie oznaczonych cytatów – wtedy nie może budzić zastrzeżeń. Może się jednak zdarzyć,

że PRP będzie względnie niski, a zastrzeżenia poważne. PRP jest więc wskazówką dla analizującego

pracę.

Niewątpliwą zaletą nowego JSA jest to, że wśród baz porównawczych ma Ogólnopolskie

Repozytorium Pisemnych Prac Dyplomowych, do którego trafiają wszystkie obronione w Polsce prace.

Tym samym JSA zapobiega też częściowo procederowi sprzedawania prac, a na pewno sprzedawania

tej samej pracy kilku osobom. Nie powinno być już możliwe bronienie tej samej pracy na innej uczelni.

Przydatność systemu antyplagiatowego w znakomitej większości przypadków polega jednak nie na

wykrywaniu plagiatów, ale na znaczącym podnoszeniu jakość bronionych na Wydziale prac. Za

merytoryczną poprawność przypisów odpowiada kierujący pracą, wskazania systemu pomagają zaś

zminimalizować błędy techniczne w cytowaniu i wskazywaniu źródeł. Na WAiNS wykrycie na etapie

kontroli antyplagiatowej błędów cytowania jest przyczyną odesłania pracy do poprawy, dzięki ochronie

antyplagiatowej student uczy się więc staranności w wykorzystywaniu zapożyczeń, kierujący pracą

zyskuje wsparcie w poprawianiu jakości pracy.

Procedura antyplagiatowa na WAiNS

Praca może trafić do kontroli antyplagiatowej, kiedy została przez studenta i promotora uznana za

skończoną. Student wysyła promotorowi ostateczną wersję pracy. Promotor wysyła pracę do

administratora systemu antyplagiatowego (dalej ASA). ASA wprowadza pracę do JSA. JSA bada pracę i

generuje raport z badania antyplagiatowego. ASA analizuje raport i albo

1) nie zgłasza do raportu żadnych zastrzeżeń (wtedy praca może przejść do dalszych etapów

procesu dyplomowania), albo

2) zgłasza zastrzeżenia, o których pisze do promotora.

Ad. 1) W pierwszym przypadku student może wgrać pracę do Archiwum Prac Dyplomowych (dalej

APD). APD automatycznie ponownie wysyła pracę do JSA, który generuje ponownie raport z badania

antyplagiatowego. Promotor ma obowiązek ten raport przeanalizować i w razie braku zastrzeżeń

wydrukować go, zaakceptować pisemnie i przekazać studentowi, który dołącza go do dokumentacji

składanej przed wydaniem decyzji o dopuszczeniu do egzaminu dyplomowego

Ad. 2) W tym drugim przypadku promotor – jeśli oczywiście uznaje, że praca nadaje się do poprawy

– ma obowiązek poinstruować studenta, co i jak ten powinien poprawić, następnie zaś sprawdzić, czy

student dokonał odpowiednich poprawek i wysłać pracę do ASA do ponownej kontroli

antyplagiatowej. Z ASA koresponduje tylko promotor, ponieważ wtedy ASA nie ma wątpliwości, czy

43

promotor uznał pracę za skończoną/poprawioną. Każdej pracy przysługują trzy sprawdzenia, na każde

kolejne sprawdzenie musi wyrazić zgodę Dziekan WAiNS.

Uwaga – na jedno sprawdzenie systemem antyplagiatowym należy zaplanować minimum 48 godzin

– chodzi z jednej strony o możliwe opóźnienia w przesyłaniu maili (student-promotor-ASA-promotor-

student), z drugiej o to, że JSA potrzebuje czasem do 24 godzin na zbadanie pracy.

Jak wysyłać pracę do sprawdzenia w JSA

Pracę dyplomową do sprawdzenia w JSA należy wysłać w formacie edytora tekstu (.doc, .docx. .odt,

albo .rtf) do promotora, który przekaże pracę ASA. Aby ASA mógł wprowadzić pracę do JSA, musi mieć

komplet danych, które zawsze znajdują się na stronie tytułowej pracy (imię nazwisko dyplomanta,

numer albumu, imię i nazwisko promotora, tytuł pracy, charakter pracy), warto więc po prostu przysłać

pracę ze stroną tytułową. Jeśli ASA nie będzie np. wiedział, czy ma do czynienia z pracą licencjacką czy

magisterską, będzie musiał odesłać e-mail do promotora, a promotor do studenta itd.

Zarówno ASA, jak i promotorzy dostają dużo maili i właściwy tytuł ułatwia im szybkie odnalezienie

najpilniejszych maili, a później w razie potrzeby odnalezienie odpowiednich wiadomości w archiwum.

Bardzo wskazane jest więc odpowiednie zatytułowanie emaila z pracą wysyłaną do sprawdzenia

antyplagiatowego, emaila, którego promotor zwykle przekazuje do ASA. Proponuję następujący

schemat tytułu takiego emaila: „Imię i nazwisko [dyplomanta] – praca do sprawdzenia w JSA”.

Jakie są najczęstsze przyczyny prośby ASA o dokonanie poprawek?

Istnieją dwie najczęstsze przyczyny.

1) Treść aktów prawnych nie została ujęta w cudzysłów. Stanowisko Wydziału jest bowiem

takie, że powinna ona stać w cudzysłowie. Takie rozstrzygnięcie pozwala ustanowić

wyraźną granicę pomiędzy tekstem autorskim a zapożyczeniem.

2) W pracy znajduje się nieopatrzony przypisem i/lub cudzysłowem cytat ze źródła

internetowego. Studenci często, zbierając materiały do pracy, robią notatki i wklejają

znalezione w Internecie myśli do jednego pliku, potem w procesie powstawania pracy gubią

autorstwo danego fragmentu i przeklejają go do docelowej pracy.

Jak poprawiać pracę?

ASA nie wskazuje dokładnego sposobu nanoszenia poprawek – decyduje o tym dyplomant w

porozumieniu z promotorem. Jeśli student nie wie, jak poprawić pracę, powinien pytać o to promotora,

jest to bowiem obowiązek tego ostatniego, który nie tylko powinien podpowiedzieć, co i jak poprawić,

ale też sprawdzić, czy student to zrobił i czy zrobił to dobrze.

Jeśli ASA zgłosił zastrzeżenia do raportu z badania antyplagiatowego pracy, zaleca się

rozmowę/spotkanie dyplomanta z promotorem w celu wspólnego przeanalizowania tegoż raportu

i ustaleniu zakresu i sposobu naniesienia koniecznych poprawek.

44

Jak działa system antyplagiatowy – przykłady

Rysunek 6. Przykład plagiatu jawnego (słowo w słowo) wskazanego przez JSA

Rysunek 7. Zadziwiające podobieństwo spisów treści pracy dyplomowej i innej obronionej już pracy. Do pracy

zgłoszono poważne zastrzeżenia, pomimo iż współczynnik PRP wyniósł 0% – wskazania JSA

45

Rysunek 8. Praca o firmie XYZ okazuje się kopią pracy o innej rzeczywiście istniejącej firmie – wskazania JSA

Rysunek 9. Przykład kiedy z pozoru nieznaczące wskazanie systemu antyplagiatowego pozwala wykryć poważne

błędy. Por. z Rysunkiem 10. Przy okazji ciekawostka – przypis 74 to skopiowany z paska wyszukiwania w przeglądarce adres dostępu do pliku na komputerze – wskazania plagiat.pl

Rysunek 10. Tekst wskazywany jako podobny do tego z Rysunku 9 – wskazania plagiat.pl

46

Rysunek 11. Kiedy z pozoru nieznaczące podobieństwo prowadzi do wykrycia plagiatu niejawnego. Por. z

tekstem na Rysunku 12 – wskazania plagiat.pl

Rysunek 12. Tekst wskazywany jako podobny do pracy dyplomowej z Rysunku 11 – wskazania plagiat.pl

47

Rysunek 13. Kolejny przykład plagiatu niejawnego. Czytając uważnie, zauważyć można niezgrabności

stylistyczne, które powinny były zwrócić uwagę promotora. Por. z tekstem na Rysunku 14 – wskazania plagiat.pl

Rysunek 14. Tekst wskazywany jako podobny do pracy dyplomowej z Rysunku 13 – wskazania plagiat.pl

48

Najważniejsze narzędzia ułatwiające pisanie pracy

Ponieważ każda praca dyplomowa musi spełniać wymogi ZR/57, narzędziem niezbędnym do jej

napisania jest komputer z edytorem tekstu (edytor tekstu każdy student dostaje w ramach pakietu MS

Office 365).

Pomocny może też być smartfon, można na nim robić notatki, edytować niektóre dokumenty

„w chmurze”, wreszcie robić szybkie notatki za pomocą zdjęć – jeśli do tego dołożymy program OCR,

nie będziemy musieli przepisywać ręcznie dłuższych cytatów z tekstów, które nie są jeszcze

zdigitalizowane.

Bardzo pomocny jest też menadżer bibliografii, który – jeśli zdecydujemy się na „harwardzki” format

przypisów – wstawi nam je automatycznie i wygeneruje bibliografię załącznikową.

Najważniejsze skróty klawiaturowe ogólne i w przeglądarkach

Bardzo pomocne jest używanie skrótów klawiaturowych ogólnosystemowych lub działających

w wielu programach. Stosowanie skrótów klawiaturowych znacznie przyspiesza pracę na komputerze.

Polecam samodzielne „przećwiczenie” ich w wolnym czasie:

• Windows+E – otwiera folder „Mój komputer”.

• Windows+L – wylogowuje użytkownika.

• Alt+Tab – przenosi do ostatnio otwartego okna, można przytrzymać alt i wciskać

wielokrotnie Tab.

• Ctrl+S – zapisuje otwarty dokument na dysku.

• Ctrl+C – kopiuje zaznaczony plik do schowka.

• Ctrl+V – wkleja zawartość schowka.

• Ctrl+X – wycina zaznaczony tekst i kopiuje do schowka.

• Ctrl+F – otwiera możliwość wyszukiwania.

• Ctrl+Z – cofa ostatnie działanie.

• Ctrl+Y – ponawia ostatnie cofnięte działanie.

• Ctrl+W – zamyka program.

• Ctrl+A – zaznacza cały tekst.

Najważniejsze skróty klawiaturowe działające w większości przeglądarek internetowych:

• Ctrl+T – otwiera nową kartę.

• Ctrl+L – zaznacza tekst w pasku adresu strony.

• Ctrl+Tab i Ctrl+Shift+tab – przenosi do kolejnej/poprzedniej karty.

Edytor tekstów i najważniejsze skróty klawiaturowe

Najważniejsze skróty klawiaturowe w edytorze tekstów:

• Ctrl+B – pogrubia zaznaczony tekst.

• Ctrl+U – podkreśla zaznaczony tekst.

• Ctrl+I – pochyla zaznaczony tekst.

• Ctrl+E – wyśrodkowuje akapit.

• Ctrl+R – wyrównuje do prawej.

• Ctrl+L – wyrównuje do lewej.

• Ctrl+strzałki – przeskakiwanie kursorem o jeden wyraz lub jeden akapit.

49

• Shift+strzałki – zaznaczanie litery lub linijki tekstu.

• Ctrl+Shift+strzałki – zaznaczanie całych wyrazów lub całych akapitów tekstu.

• Ctrl+Shift+Spacja – znak twardej spacji.

• Shift+Enter – tzw. „miękki Enter”.

• Ctrl+Enter – wstawia podział strony.

Wszystkie inne umiejętności są omawiane i ćwiczone podczas zajęć. Najważniejsze to:

• Używanie stylów i modyfikowanie ich (zwłaszcza ustawienia czcionki i akapitu).

• Wstawianie podziału sekcji i strony.

• Włączanie i wyłączanie znaków niewidzialnych.

• Ustawianie marginesów lustrzanych.

• Wstawianie numerów stron innych na stronach parzystych i nieparzystych.

• Wstawianie przypisów dolnych.

• Stosowanie wyliczeń i punktorów.

• Automatyczne generowanie spisu treści.

• Podpisywanie tabel, rysunków i wykresów.

• Automatyczne generowanie spisu tabel, rysunków i wykresów.

• Stosowanie trybu recenzji w komunikacji z promotorem.

• Sortowanie (np. bibliografii według nazwisk autorów i roku publikacji).

Co to są menadżery bibliografii

Menadżery bibliografii (po angielsku reference menager) to programy, które współpracują

z edytorami tekstu i pozwalają na zautomatyzowanie procesu wstawiania przypisów i generowania

wykazu cytowanej literatury, jak też na szybką modyfikację stylu cytowania. Nie trzeba przepisywać

danych bibliograficznych, ale można je pobierać ze stron np. bibliotek w postaci małego pliku, który

otwieramy menadżerem i w ten sposób dodajemy do naszej bazy. Potem, pisząc pracę, wstawiamy

z tej bazy przypis, a edytor przepisuje wszystkie konieczne dane i dodaje pozycję do wykazu literatury.

Wśród najbardziej znanych znajdują się Zotero, Mendeley, EndNote, Citavi, Refworks, CiteULike,

JabRef, Papers. Niektóre z tych programów są płatne, niektóre są bezpłatne.

Polecam wirtualne szkolenie z obsługi darmowego Mendeley, które przygotowała Biblioteka

Główna PW: https://ekursy.okno.pw.edu.pl/course/view.php?id=142.

Co to są programy OCR

Skrót OCR pochodzi z angielskiego optical character recognition. Jest to ogólna nazwa programów,

które z obrazów odczytują znaki. Tego rodzaju oprogramowanie może przydać się nie tylko przy pisaniu

pracy dyplomowej, ale i w życiu codziennym.

Jeśli mamy taki program i umiemy go obsługiwać, nie musimy przepisywać ręcznie całej strony

jakiegoś tekstu, wystarczy, że zrobimy jej dobre zdjęcie, a komputer przepisze ją za nas.

Istnieje już wiele tego typu narzędzi, niektóre są płatne, niektóre bezpłatne. Przy wyborze trzeba

jeszcze koniecznie sprawdzić, jakie języki obsługuje, bo żeby programowi było łatwiej odróżnić np. „q”

od “ą” możemy mu podpowiedzieć, w jakim języku jest napisany ten tekst. Na Wikipedii znajduje się

tabela zestawiająca różne program tego typu z wyszczególnionymi różnymi możliwościami różnych

programów: https://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_optical_character_recognition_software.

50

Zakończenie

Mam nadzieję, że dzięki temu skryptowi studenci nie będą się musieli koncentrować na robieniu

notatek z zajęć seminarium dyplomowego, ale ułatwi on im zrozumienie tego, co mówi prowadzący.

Na czwartym semestrze studiów pierwszego stopnia dopiero zabierają się oni bowiem za pisanie pracy

dyplomowej, a na zajęciach omawiamy sprawy, które staną się w pełni zrozumiałe dopiero, gdy

faktycznie zacznie się robić coś związanego z pracą dyplomową. Na początku czwartego semestru część

zagadnień pozostaje więc dla niektórych studentów „abstrakcyjna”. Ponieważ skrypt ten zawiera

skrótowo omówione wszystkie najważniejsze zagadnienia, o których mówimy na zajęciach, każdy

student będzie mógł w każdej chwili wrócić do omówionych wcześniej zagadnień (np. sprawdzić, jak

powinny wyglądać przypis do artykułu w tomie pod redakcją).

Mam nadzieję, że publikacja tego skryptu pozwoli studentom napisać lepsze prace.

Mam też nadzieję, że skrypt ten pozwoli ustandaryzować wygląd prac bronionych na WAiNS

zgodnie z zaleceniami ZR/57.

Jeśli ktoś ze studentów bądź promotorów znalazł w tym skrypcie jakieś błędy lub ma sugestie, co

warto byłoby dodać, proszę o wiadomość na adres Pawel.Jarnicki@pw.edu.pl, pozwoli to ulepszyć

kolejne wydanie tego skryptu.

51

Załącznik 1. Przykładowa praca zaliczeniowa

Załącznik 1, czyli przykładowa praca zaliczeniowa, rozpoczyna się na następnej stronie i składa się z

8 stron, w tym sześciu numerowanych.

na kierunku Administracja

Praca o tym i o owym

Piotr Zmyślony Numer albumu 1000000

promotor

dr hab. Anna Promotor, prof. uczelni

Warszawa 2020

1

Spis treści Prezentacja założeń ..................................................................................................................................2

Rozdział 1. Tytuł A ....................................................................................................................................3

Rozdział 2. Tytuł B ....................................................................................................................................4

Rozdział 3. Tytuł C ....................................................................................................................................5

Spis wstępnej literatury ............................................................................................................................6

2

Prezentacja założeń

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque

sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam.

Quisque semper justo at risus. Donec venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus,

sed posuere libero dui id orci. Nam congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel

tempus metus leo non est. Etiam sit amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget

neque. Phasellus ornare, ante vitae consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis

pede metus eget nisi. Praesent sodales velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna

quam viverra nisi, in interdum massa nibh nec erat3.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque

sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam.

Quisque semper justo at risus. Donec venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus,

sed posuere libero dui id orci. Nam congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel

tempus metus leo non est. Etiam sit amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget

neque. Phasellus ornare, ante vitae consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis

pede metus eget nisi. Praesent sodales velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna

quam viverra nisi, in interdum massa nibh nec erat. Problem badawczy powinien przybrać postać

pytania lub hipotezy, znaleźć się w drugim akapicie prezentacji założeń pracy dyplomowej i być

wyróżniony pochyloną czcionkną, by sam rzucał się w oczy. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur

adipiscing elit4. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam

pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam. Quisque semper justo at risus5. Donec

venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus, sed posuere libero dui id orci. Nam

congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel tempus metus leo non est. Etiam sit

amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget neque. Phasellus ornare, ante vitae

consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis pede metus eget nisi. Praesent sodales

velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna quam viverra nisi, in interdum massa nibh

nec erat.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque

sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam.

Quisque semper justo at risus. Donec venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus,

sed posuere libero dui id orci6. Nam congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel

tempus metus leo non est. Etiam sit amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget

neque. Phasellus ornare, ante vitae consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis

pede metus eget nisi. Praesent sodales velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna

quam viverra nisi, in interdum massa nibh nec erat.

3 Przypis do aktu prawnego. 4 Przypis do książki. 5 Przypis do źródła internetowego. 6 Przypis do artykułu w czasopiśmie.

3

Rozdział 1. Tytuł A

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque

sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam.

Quisque semper justo at risus. Donec venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus,

sed posuere libero dui id orci. Nam congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel

tempus metus leo non est. Etiam sit amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget

neque. Phasellus ornare, ante vitae consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis

pede metus eget nisi. Praesent sodales velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna

quam viverra nisi, in interdum massa nibh nec erat.

4

Rozdział 2. Tytuł B

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque

sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam.

Quisque semper justo at risus. Donec venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus,

sed posuere libero dui id orci. Nam congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel

tempus metus leo non est. Etiam sit amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget

neque. Phasellus ornare, ante vitae consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis

pede metus eget nisi. Praesent sodales velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna

quam viverra nisi, in interdum massa nibh nec erat.

5

Rozdział 3. Tytuł C

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Proin nibh augue, suscipit a, scelerisque

sed, lacinia in, mi. Cras vel lorem. Etiam pellentesque aliquet tellus. Phasellus pharetra nulla ac diam.

Quisque semper justo at risus. Donec venenatis, turpis vel hendrerit interdum, dui ligula ultricies purus,

sed posuere libero dui id orci. Nam congue, pede vitae dapibus aliquet, elit magna vulputate arcu, vel

tempus metus leo non est. Etiam sit amet lectus quis est congue mollis. Phasellus congue lacus eget

neque. Phasellus ornare, ante vitae consectetuer consequat, purus sapien ultricies dolor, et mollis

pede metus eget nisi. Praesent sodales velit quis augue. Cras suscipit, urna at aliquam rhoncus, urna

quam viverra nisi, in interdum massa nibh nec erat.

6

Spis wstępnej literatury

1. Autor Z, Tytuł Y, Miasto A Rok 2020.

2. Autor Q, Tytuł R, „Czasopismo F” Rok 2020, nr 3. 3. … 4. … 5. … 6. … 7. … 8. … 9. … 10. … 11.