1/16

DWUDZIESTOLECIE MIDZYWOJENNE

Sytuacja polityczna i spoeczna (wiek wielkoci i upadku czowieka) a) I wojna wiatowa - kataklizm, ktry zmieni sposb mylenia o wiecie b) rewolucja padziernikowa i powstanie Zwizku Radzieckiego c) wzrost znaczenia Stanw Zjednoczonych d) odzyskanie niepodlegoci przez rne narody, m.in. Polsk e) rozprzestrzenianie si ideologii nacjonalizmu f) przeobraenia wiata pod wpywem odkry nauki i techniki

Fascynacja naukami psychologicznymi 1. behawioryzm

a) przedmiotem bada - ludzkie zachowanie b) we wszystkich czynnociach ludzkich behawioryci widzieli reakcje wyuczone.

Wycignli wic wniosek, e czowieka mona dowolnie ksztatowa c) behawioryzm w literaturze - przekonanie, e sztuka powinna ograniczy si do

opisu zewntrznych reakcji, bo tylko to stanowi prawd o czowieku 2. psychoanaliza (freudyzm)

a) ycie ludzkie jest tragiczne, poniewa zostao poddane presji dwch potnych me-chanizmw: natury (sfera popdw) i kultury (normy spoeczne)

b) psychika ludzka skada si z trzech warstw ego - warstwa powierzchniowa, kierowana myl i uzaleniona od

wiata zewntrznego id - utajona w psychice sfera popdw i poda

superego - wysublimowane wyobraenia, ktre zawdziczamy kulturze

Filozofia 1. egzystencjalizm (Heidegger, Sartre, Camus)

a) przekonanie, e czowiek pojawia si na wiecie bez adnego powodu, a jego ycie jest absurdem

b) istotnym atrybutem ludzkiego istnienia jest poczucie niepewnoci i kruchoci wa-snego losu

c) nie ma Boga, ycia po mierci, wiecznych wartoci d) czowiek, ktrego losu nic nie przesdza (ani Bg i wieczne wartoci, bo ich nie ma,

ani wiat, bo toczy si on wasnym torem, obojtny na dramaty jednostek) - jest wolny, skazany na wolno i bdzie tym, czym sam siebie uczyni

2. katastrofizm - koncepcja przewidujca rych zagad wiata

Cechy sztuki XX wieku a) uniwersalizm (sztuk s nie tylko dziaania artystyczne, wywodzce si z tradycji

grecko-rzymskiej, lecz take np. wytwory ludw prymitywnych, osb umysowo cho-rych, dzieci)

b) odrzucenie klasycznego ideau naladownictwa natury jako dyrektywy artystycznej c) zaskakiwanie i niepokojenie odbiorcy

d) poszukiwanie nowych form dla sztuki

2/16

Najwaniejsze terminy opisujce sztuk epoki nadrealizm (surrealizm) - kierunek w sztuce XX wieku, ktry za cel stawia sobie po-kazanie gbszych pokadw ludzkiej psychiki, siganie do podwiadomoci. Tworzy w dziele artystycznym rzeczywisto poza prawami logiki i norm estetycznych kubizm - kierunek w malarstwie XX wieku (kub - brya, szecian, kostka). Kubizm sprowadza naturalne ksztaty do form geometrycznych (Picasso: Panny awinioskie) abstrakcjonizm - sztuka nieprzedstawiajca. Oddziaywuje poprzez rodki formalne (gr linii, barw, paszczyzn) dadaizm - kierunek w poezji XX wieku. Celem dadaistw by bunt przeciwko wiatu i sztuce. Utwory komponowali z dobranych przypadkowo wyrazw lub sylab neoklasycyzm - tym terminem okrela si nawrt do klasycznych wartoci i nawizanie do tradycji antycznej

groteska - termin ten pojawi si we Woszech w XVI wieku dla okrelenia pewnego typu ornamentu o rodowodzie antycznym, w ktrym motywy ludzkie i zwierzce -czyy si z dekoracj rolinn (Naturalne caoci fizyczne ulegy dezintegracji, a nastpnie zostay poczone w oparciu o najzupeniej fantastyczne zasady). Obecnie termin groteska uywany w odniesieniu do rnych dziedzin sztuki, m.in. literatury

Cechy groteski

zespolenie elementw przeciwstawnych, ktrych wzajemny stosunek odczuwa si jako dysharmoni

obecno form zdeformowanych, karykaturalnych wiat przedstawiony nie poddaje si logicznej weryfikacji

LITERATURA POWSZECHNA

Nowe tendencje w prozie A.Hutnikiewicz: Powie wspczesna zatraca coraz czciej swoj dawn struktur i rodzajow klarowno, stajc si jednoczenie opowiadaniem, poematem, doku-mentem, wyznaniem, esejem, rozpraw filozoficzn

1. Nowe tematy

a) pacyfistyczne protesty przeciwko wojnie

Jarosaw Haszek: Przygody dobrego wojaka Szwejka Erich Maria Remarque: Na zachodzie bez zmian

b) wielki kryzys ekonomiczno-spoeczny, zapocztkowany krachem na giedzie nowo-jorskiej w 1928 roku

John Steinbeck: Grona gniewu c) obraz rewolucji radzieckiej i realizm socjalistyczny (w sztuce radzieckiej obowizuje

od 1934 roku)

Zasady konstrukcji utworw realizmu socjalistycznego cisy zwizek sztuki z rzeczywistoci, ale taki, by jej obraz by zgodny

z lini partii, ukazywa wiat z jej punktu widzenia, upowszechnia jej zao-enia

tematy preferowane to praca i tradycje rewolucyjne. Bohater jest zatem naj-

czciej czowiekiem pracy, budowniczym socjalizmu. Znamienne dla kreacji bohaterw jest operowanie czerni i biel

przesanie utworu winno by optymistyczne Za pierwsz powie realizmu socjalistycznego uwaa si napisan w 1906 roku

Matk Gorkiego

3/16

2. Nowe formy

a) powie-parabola Franz Kafka: Proces

b) powie skojarze (likwidacja fabuy. Luny cig skojarze. Przeskoki czasowe. Wydarzenia opi-sane tak, jak przywouje je wiadomo)

Marcel Proust: W poszukiwaniu straconego czasu c) powie strumienia wiadomoci (zapis procesu mylenia bohaterw)

James Joyce: Ulisses

Franz Kafka

Proces

1. Tre: Jzef K. zostaje oskarony. Informacj t przekazuj mu urzdnicy, nie powia-damiajc jednoczenie o powodach oskarenia. Jzef K. odbywa wdrwk przez rozmaite pomieszczenia, w ktrych mieszcz si sdowe sale. Przypomina ona senny koszmar. Bohater nigdy nie dowie si o przyczynach wszcztego po-stpowania sdowego, nie pozna adnych dowodw, nie bdzie mg si broni. Utwr koczy wykonanie na Jzefie K. wyroku mierci.

2. Problematyka utworu

czowiek wobec wadzy wyalienowanie czowieka w wiecie (brak wizi midzyludzkich, ycie jako koszmar,

skazanie na klsk) absurdalno wiata - labiryntu (nieprzyjaznego i niepoznawalnego)

3. Konstrukcja utworu

obraz wiata, skonstruowany w odniesieniu do realnie istniejcej rzeczywistoci, za spraw dokonywanych przez autora znieksztace i przerysowa oraz udzielanych skpych i niepenych informacji - nabiera cech groteskowych, przypomina senny koszmar

miejsce i czas akcji nie s okrelone narrator nie udziela wskazwek, nie komentuje zdarze bohater - kady (everyman)

Poezja 1. Imainizm

kierunek ten narodzi si w Anglii i Stanach Zjednoczonych odrzuci sztuk bazujc na wzruszeniu dominujc rol w strukturze wiersza nada metaforze poetyckiej z nurtem tym zwizany by m.in. Jesienin oddziaywanie imainizmu odnajdujemy w programach awangardy

2. Futuryzm

kierunek o orientacji antytradycjonalistycznej

projektodawca - woski pisarz Marinetti kult biologii i cywilizacji

prowokowanie - odrzucenie zasad ortografii i interpunkcji

poszukiwanie nowego jzyka sztuki (wiersze stylizowane na telegram, ogoszenie, re-klam, efektowne amanie tekstu)

3. Dadaizm

wiersz jako produkt absolutnej spontanicznoci. Odrzucenie wszelkiej intelektualnej kontroli nad powstajcym utworem

kojarzenie dowolnych wyrazw bez wzgldu na ich sens

4/16

Dramat Artaud Teatr i jego sobowtr (teatr ma wyzwala w widzu uczucia, rwnie ze. Formy dziaania na odbiorc - wibracja dwikw, gra barw, ruch, zdumiewajce przedmioty i maski)

LITERATURA POLSKA

PROZA

Bruno Schulz

Schulz pochodzi z drobnomieszczaskiej rodziny ydowskiej. Gdy si urodzi, jego oj-ciec mia 46 lat. Ojciec ciko chorowa - na grulic i raka

jego twrczo to proza eksperymentalna. Surrealizm. Elementy ekspresjonizmu elementy autobiograficzne w twrczoci caa jego twrczo to w gruncie rzeczy jedna ksika - bo wszdzie wystpuj ci sami

bohaterowie, te same miejsca, ta sama tematyka

w utworach Schulza nie jest wana fabua. Stanowi one jakby ucieczk w gb wasnej osobowoci

Sklepy cynamonowe opowiadanie umiejscowione w prowincjonalnym miasteczku

oprcz narratora wystpuje Ojciec, suca Adela, rzadko wspominana matka, rodzina, ssiedzi, znajomi (czsto kalecy, umysowo chorzy)

miasteczko to zbiorowisko ruder, pltanina uliczek, ale zawiera te swoje wspaniaoci - np. sklepy

Ojciec - Jakub - kupiec bawatny. Ciko chory narrator Jzek. Perspektywa jego przey rzeczywisto zdegradowana: poetyka snu, senna pynno sytuacji, przeobraanie si

miejsc i postaci. Wzgldno czasu. Rozluniony zwizek przyczynowy zdarze. Od-rzucenie zasady niesprzecznoci (nawet mier jest wzgldna)

Ulica Krokodyli jako przykad jednego z opowiada cyklu - ulica aferzystw. Opis budynkw, ludzi tam mieszkajcych. Prba naladowania wielkomiejskiego stylu ycia. Rne perspektywy czasowe - ulica pokazana oczami dziecka i dorosego, ktry ma za sob wiele yciowych dowiadcze

tytu cyklu. Sklepy cynamonowe s symbolem pragnie, marze

Witold Gombrowicz

Koncepcja twrczoci uycie biografii do twrczoci w sposb prowokacyjny (wszystkie utwory narracyjne

pisane w 1 osobie)

elementy groteski i absurdu

akcja utworw wta, trudna do zrekonstruowania problematyka filozoficzna wyraona nie wprost

5/16

Ferdydurke

Tre: Jzio rozmyla o swoim trzydziestoletnim, niezbyt udanym yciu, gdy pojawia si nauczyciel gimnazjalny Pimko i zaciga go powtrnie do szkoy upupiajc - czyli wpychajc w niedojrzao. Udziecinnianie okazuje si misj Pimki. W szkole te wanie cechy wydobywa z uczniw. Pimko np. podrzuca im karteczk, w ktrej okrela ich jako niewinnych. Tworz si dwa obozy - chopakw i chopit oraz odbywa si pojedynek na miny- szlachetne i paskudne - dwch przywdcw - Syfona i Mitusa.

Pokazana tu szkoa jest ostoj starowiecczyzny - tu profesor Bladaczka wykada: Dlaczego Sowacki wzbudza w nas mio i zachwyt? Dlatego, e wielkim poet by

profesor Pimko umieszcza Jzia na stancji u pokazowo nowoczesnej rodziny Modziakw. Mimo fascynacji ich siedemnastoletni crk doprowadza do ujaw-nienia prawdziwego oblicza rodziny. Doprowadza do zderzenia dwch konwencji - nowoczesnoci i starowieckoci (w imieniu Zuty wyznacza o tej samej porze - noc - randk i profesorowi Pimce i rwienikowi Zuty, Kopyrdzie, a take ciga rodzicw).

bohater ucieka. Z Mitusem, przywdc chopakw, wybiera si na wie. Trafiaj do kuzynw Jzia, ziemian. Tu rwnie toczy si walka midzy formami - bycia panem i chamem (za spraw Mitusa, ktry brata si z lokajem Walkiem)

bohater ucieka - znw daremnie - gdy trafia w ramiona Zosi i przeywa kon-wencj zakochania

Problematyka

Problem formy, stawania. Czowiek w ujciu Gombrowicza nie jest nigdy sob, gdy ulega spoecznym, obyczajowym i intelektualnym formom. Istnieje on poprzez rno-rodne relacje, konwenanse. Nigdy nie jest autentyczny.

Formy ycia spoecznego narzucone jednostce nazywa Gombrowicz gb (pupa to udzie-cinniajca odmiana gby)

problematyka dojrzaoci i niedojrzaoci konflikt, bunt jako najbardziej naturalny stan istnienia czowieka (Jzio, ktry burzy po-

rzdek, prowokuje konflikty) satyra na szko, pozornie nowoczesne mieszczastwo, zapatrzone w przeszo ziemia-

stwo:

- szkoa (lekcja polskiego, aciny) podawane uczniom treci s nieciekawe, nieprzydatne; uczniowie ucz si na pami, narzucane s im pogldy i oceny, lekcje s nudne i schematyczne

- postpowy dom panuje tu kult racjonalizmu i sportu, tradycja odrzucana jest jako niepotrzebny balast, przesadnie eksponuje si niech wobec zasad moralnych

- szlachecki dwr wiat konserwatywny, ziemiastwo przekonane jest o wasnej wartoci, gardzi sub, wypenia ycie konwencjonalnymi gestami

6/16

Stefan eromski

Przedwionie

Tre:

Gwnym bohaterem jest Cezary Baryka - mody czowiek pochodzcy z rodziny polskich emigrantw, urodzony i wychowany wrd Rosjan w Baku. Gdy ojciec Cezarego - Seweryn wyrusza na wojn, Cezary zostaje tylko z matk. Wybuch re-wolucji przyjmuje entuzjastycznie - jest bezkrytyczny, poddaje si nastrojowi pro-pagandy. mier matki, praca przy zakopywaniu trupw i wreszcie powrt ojca, ktry opowiada o rewolucyjnych porzdkach tj. sprzeniewierzeniu si idei demo-kracji - powoduj dojrzewanie Cezarego. Ojciec postanawia jecha z Cezarym do Polski. Jednak duga, pena udrki podr powoduje, e Seweryn umiera. Przed mierci opowiada synowi histori o szklanych domach (zgodnie z opowieci szklane domy buduje ich krewny o nazwisku Baryka. Estetyczne, higieniczne

i ciepe s przeznaczone dla robotniczych rodzin). Cezary przyjeda do Warszawy, zatrzymuje si u Szymona Gajowca (niegdy Gajowiec by zakochany w matce Cezarego). Podejmuje studia medyczne. Gdy wy-bucha wojna polsko-rosyjska 1920 roku, przystpuje do niej. Nastpnie na zapro-szenie przyjaciela z wojska - Hipolita Wielosawskiego - przyjeda do jego ro-dzinnego majtku - Nawoci. Staje si tu obiektem westchnie Wandy i Karoliny (uczucie Wandy przybiera dramatyczne formy i powoduje, e dziewczyna truje Karolin). Nawizuje te romans z Laur, ktra odchodzi od niego, gdy zostaje za-groone jej intratne maestwo. Po powrocie do Warszawy Cezary szuka dla siebie miejsca w spoeczestwie, poznaje programy polityczne Gajowca i Antoniego Lulka, jednak w kadym z nich dostrzega wady. Bierze udzia w zebraniu komuni-stw i demonstracji komunistycznej.

Geneza utworu

zaniepokojenie sytuacj polityczno-spoeczn odrodzonego pastwa (Przedwionie to powie zawiedzionych nadziei)

przemylenia eromskiego dotyczce rewolucji (autor pragnie Polski sprawiedliwej spoecznie, ale nie akceptuje metody prowadzcej do tego)

poszukiwanie drg naprawy sytuacji w Polsce Wyjanienie tytuu

zobaczysz, doczekamy si jeszcze wiosny - mwi Gajowiec. Wiosna to symbol roz-kwitajcej Polski. Jednak na razie trwa przedwionie - szara i smutna pora roku. Sytuacja Polski po odzyskaniu niepodlegoci jest wic - zdaniem eromskiego - niezwykle trudna. Ksztat niepodlegej ojczyzny budzi w nim niepokj

Obraz rewolucji w utworze jest drastyczny - suy ostrzeeniu przed rewolucj rewolucja niesie mier i cierpienie niewinnych osb, gd, brak jakiegokolwiek po-

rzdku moralnego (wyimaginowana rozmowa Cezarego z trupem piknej Ormianki) rewolucja sprzyja osobom nieuczciwym, karierowiczom, zodziejom rewolucja zdradzia wasne idee - przyniosa wietne kariery nowych panw Rosji,

lecz nic nie zmienia w yciu warstw najbiedniejszych (takie dowiadczenia dotyczce rewolucji ma ojciec Cezarego)

przyniosa anarchi i bezwad (podczas podry Cezarego z ojcem maszynista wyko-rzystuje podrnych dajc haraczu i szantaujc, e dalej nie pojedzie; ojcu nie wy-daj walizki z przechowalni, mimo e ma kwit)

7/16

Znaczenie mitu o szklanych domach historia o szklanych domach to tylko mit, ktry nie ma nic wsplnego z rzeczywisto-

ci. To symbol tsknot i nadziei Polakw, marze o piknej ojczynie histori t mona odczyta jako koncepcj naprawy sytuacji Polski poprzez rewolucj

techniczn. Autor nie traktuje jednak tej propozycji powanie (wkada j w usta cho-rego, umierajcego czowieka; pokazuje kontrast tych marze z polsk rzeczywistoci)

Obraz ziemiastwa polskiego (Nawo) ironiczne nawizanie do Soplicowa z Pana Tadeusza (podobny motyw powrotu pani-

cza, powitania, uczty)

Nawo to oaza spokoju, gdzie panuje marazm rytm ycia dyktowany jest porami posikw. Midzy posikami odbywaj si prze-

jadki, pikniki, spotkania, bale ziemiastwo tworzy hermetycznie zamknity wiat ludzi, ktrzy niczym poza najblisz

rzeczywistoci si nie interesuj. Wiod sielankowe ycie, o ktrym mwi si ironicz-nie kawucia, kouszki, mietaneczki

patriotyzm dla ziemiastwa to tylko walka z broni w rku, a nie praca dla kraju w czasach pokoju

ziemiastwo jest beztroskie, pewne siebie (mimo e jest ju po rewolucji rosyjskiej). Nie stara si uly doli chopw (naturalistyczne obrazy wsi Odolany i Chodek)

cechy pozytywne tej warstwy: uprzejmo, gocinno, yczliwo, szlachetno Cezary w poszukiwaniu idei

program Szymona Gajowca

powolne, stopniowe zmiany drog ewolucji duchowi przywdcy Gajowca to pozytywici reforma walutowa, uregulowanie spraw wojska, poprawa doli chopw przekonanie o opiece Boga nad Polsk Cezary w rozmowach z Gajowcem pokazuje naiwno tego programu (Gajowiec

wierzy, e wszyscy Polacy s gotowi powica si dla ojczyzny - np. waciciele majtkw dobrowolnie oddadz cz swej ziemi dla chopw). Podkrela te, e Polsce potrzeba dziaa szybkich i zdecydowanych

program Antoniego Lulka

program fanatycznego komunisty, dla ktrego nie istniej wartoci narodowe postulat rwnoci klas i stworzenia ponadnarodowego organizmu spoecznego

Cezary dostrzega dramatyczn sytuacj chopw i robotnikw, dlatego program komunistw jest mu bliski. Jednak ma wiadomo, e te warstwy nie unios ci-aru wadzy - bo s niewyksztacone i ciemne. Jednoczenie Baryka ceni bardzo wartoci narodowe

Sens sceny koczcej utwr (Cezary przystpuje do pochodu robotnikw - ale idzie na czele tumu oddzielnie, sam)

Rne moliwoci interpretacji jest to gest rozpaczy (takie manifestacje koczyy si zazwyczaj atakiem wojska na

demonstrujcych) Cezary nie akceptuje komunizmu w peni - ma wasny program.

8/16

Zofia Nakowska

Granica

Tre: Pochodzcy ze zdeklasowanego ziemiastwa Zenon Ziembiewicz ksztaci si i staje przedstawicielem modej inteligencji. Wyjeda na studia do Parya dziki wspar-ciu monego Czechliskiego, ktry w zamian da artykuw do finansowanego przeze pisma. Z zagranicy Zenon przysya teksty, ktre nie odzwierciedlaj jego przekona, lecz odpowiadaj ideom wyznawanym przez Czechliskiego. Po powrocie pracuje jako dziennikarz, przez cay czas pozostaje pod wpywem Czechliskiego. Robi karier i zostaje prezydentem miasta. Brak mu jednak odwagi na realizowanie wasnych projektw - jest cakowicie uzaleniony od innych. Zapomina o wyznawanych w modoci ideaach (decyzja strzelania do demonstrujcych robotnikw). Oeniony z Elbiet Bieck, jednoczenie romansuje z ubog Justyn Bogutwn (jej matka bya kuchark w majtku rodzicw Zenona), ktra zachodzi w ci, a nastpnie odrzucona dokonuje aktu zemsty - oblewa twarz Zenona kwasem solnym. Wybucha skandal, Zenon popenia samobjstwo.

Wyjanienie tytuu a) granice moralne

w naszym yciu istniej pewne, nieuchwytne granice moralne. Takie granice prze-kroczy Zenon

b) granice spoeczne (midzy biedot i reszt spoeczestwa) granic takich dwch wiatw jest podoga w kamienicy pani Kolichowskiej

(w suterenie mieszka bardzo uboga rodzina Gobskich) dla kucharki Bogutowej granic s drzwi, przy ktrych lokaj odbiera posiki metaforyczna scena z uwizanym psem podwrzowym i psem pokojowym - symbol

niemonoci przekroczenia barier spoecznych c) granica krzywdy i wytrzymaoci ludzkiej

Justyna wymierza swoist form sprawiedliwoci Zenonowi po przekroczeniu tej granicy robotnicy rozpoczynaj rewolucyjne wrzenie

d) granica ludzkiego poznania

istnieje wielka tajemnica wszechwiata, ktrej czowiek nie potrafi przekroczy (rozmowa Karola z ksidzem Czerlonem)

Nowatorstwo kompozycyjne utworu rozwizanie powieci na pocztku (autorce chodzio o to, by czytelnik nie skupia si na

akcji, ale zastanawia nad przyczynami zdarze) utwr jest powieci psychologiczn, gdy analizuje i wielostronnie interpretuje za-

chowania bohaterw. Stawia pytanie, czy jest si takim, jak myl ludzie, czy takim, jak mylimy o sobie my

Problematyka utworu problematyka spoeczna (rnice spoeczne jako smutne dziedzictwo przeszoci) postawy inteligencji (grupy, ktra powinna ksztatowa odrodzon Polsk, ale nie spe-

nia pokadanych w niej nadziei) problematyka psychologiczna (ksztatowanie si osobowoci, wpyw otoczenia na

czowieka. Przekonanie, e czowiek nie jest cigle taki sam, jego psychika zmienia si pod wpywem sytuacji. Problem niejednoznacznoci oceny ludzkich dziaa. Sdy in-nych a wasna o nas opinia)

problem staroci (Kolichowska)

9/16

Granica jako powie spoeczna arystokracja (Tczewscy)

grupa hermetyczna, wikszo czasu spdza za granic ziemiastwo (rodzice Zenona)

butni, pewni siebie, zdeklasowani

mieszczastwo (Zenon, Kolichowska) egoici, karierowicze, licz si dla nich tylko dobra materialne

biedota (Bogutowa i jej crka Justyna, Gobscy, dziaacze robotniczy) przeraajca bieda, gd, choroby. Rodzcy si bunt wobec tej sytuacji (manifesta-cja)

Granica jako powie polityczna utwr jest ciekawym studium robienia kariery Nakowska krytykuje rodowisko urzdnikw pastwowych, dla ktrych licz si tylko

kariery

Maria Dbrowska

Noce i dnie czterotomowa powie rozpoczynajca si w latach 80-tych XIX wieku, koczca si

wybuchem I wojny wiatowej gwni bohaterowie to Barbara Niechcicowa (z domu Ostrzeska) i Bogumi Niechcic.

Bogumi jako chopiec bra udzia w powstaniu styczniowym, potem emigrowa, po powrocie do Polski oeni si z Barbar i podj prac jako administrator cudzych ma-jtkw. Ich dzieci to: Piotru (umiera), Agnieszka, Emilka, Tomasz

historia rodziny Niechcicw dziad Bogumia Maciej - zamony ziemianin, ktry uczestniczy w yciu kultural-

nym, otacza si artystami i naukowcami. Prawdopodobnie bra udzia w powstaniu listopadowym. Jego majtek stopniowo topnieje

syn Macieja Micha - wraz z synem Bogumiem wzi udzia w powstaniu 1863 roku. Majtek skonfiskowano, a Michaa zesano na Syberi. Bogumiem opieko-wali si krewni, od ktrych uciek i rozpocz tuaczk po wiecie. Potem wrci do kraju, oeni si i podj prac jako zarzdca majtku

historia rodziny Ostrzeskich dziad Barbary Jan Chryzostom by hulak jego syn Adam przez stan finansw zosta zmuszony do ycia w miecie i pracy

jako urzdnik. Zgin przypadkowo zabity przez piorun. Jego ona ksztacia dzieci (Juliana, Daniela, Teres i Barbar)

Barbara wysza za m za Bogumia Niechcica Julian wyemigrowa do Rosji, zrobi majtek i zapomnia o kraju Daniel oeni si z Michasi, osiad w miecie i wszed w krg drobnomieszcza-

skiej inteligencji. Teresa wysza za m za Lucjana Kociea. Po mierci Teresy Lucjan powici si interesom

problem pracy

praca jako miernik wartoci czowieka Najbardziej ciepo autorka traktuje Bogumia, dla ktrego praca jest rdem rado-ci, sueniem Matce-Ziemi

praca jako szansa realizacji samego siebie, marze, pragnie, de Tak traktuje prac Bogumi. Pracuje on, poniewa kocha ziemi (inaczej ni Bar-bara, dla ktrej praca na roli to tylko rdo utrzymania)

10/16

historia maestwa Barbary i Bogumia zwizek nie wolny od nieporozumie i poczucia niespenienia, jednak trway

i lojalny

zwizek przeciwstawnych typw osobowoci. Barbara marzy o yciu romantycz-nym (wspomnienia niezrealizowane, romantycznej mioci; wysokie, niezaspoko-jone aspiracje i potrzeby duchowe; egzaltacja). Bogumi jest prostolinijnym i pra-wym czowiekiem, ktry niewiele od ycia wymaga, a szczcie daje mu moli-wo pracy

POEZJA

Dwie fazy w rozwoju poezji zwane dziesicioleciem jasnym i ciemnym dziesiciolecie jasne - entuzjazm zwizany z odzyskaniem niepodlegoci; poczucie, e

mona teraz przesta pisa o problemach narodowych; nowe zjawiska poetyckie Sonimski: Czarna wiosna - zrzucam z ramion paszcz Konrada

dziesiciolecie ciemne - trudna sytuacja kraju rodzi coraz wicej utworw o problematyce spoecznej i politycznej. Pojawiaj si rwnie wiersze, zwierajce katastroficzne wizje przyszoci

Leopold Staff

poeta adu i zgody z yciem nurt klasycyzujcy nie czy si z adn z wczesnych grup poetyckich w midzywojniu istnieje ju w wiadomoci spoecznej, gdy da si pozna w okresie

Modej Polski

Wysokie drzewa sytuacja liryczna: ciepy, letni dzie, zachd soca, monumentalne drzewa temat: relacje midzy czowiekiem a natur. Uchwycenie stanu wtapiania si w przyrod,

pozbywania wasnej cielesnoci, radoci z powodu uczestniczenia w wielkim misterium natury (ronie wyzwolona dusza)

postawa kontemplacji, poddawania si urokowi przyrody, biernego chonicia wrae sposb przedstawiania przyrody: malarsko spojrzenia (w nieruchomej wodzie odbijaj

si drzewa, przez co wydaj si ogromne), monumentalno ujcia (nawizania do archi-tektury - np. sklepienie konarw), metafory odwoujce si do kilku zmysw jednocze-nie (zapach wody zielony w cieniu, zoty w socu)

Ars poetica rozwaania o sztuce poetyckiej pisanie to wydobywanie echa z dna serca

postulat komunikatywnoci (aby bracie mnie zrozumia), szczeroci i prostoty

Bolesaw Lemian debiutowa w schykowej fazie Modej Polski nie nalea do adnej grupy poetyckiej niektrzy cz twrczo Lemiana z symbolizmem (z uwagi na wieloznaczne sow-

nictwo i sposb obrazowania), inni z parnasistami (posugiwa si bowiem kunsztownymi strofami). Z ekspresjonistami czy go skonno do hiperbolizacji, a czasem deformacji rzeczywistoci. Bliska jest rwnie Lemianowi romantyczna tradycja literacka (w jego poezji dominuje fantastyka, poeta czsto tworzy ballady tak znamienne dla poetyki ro-mantyzmu)

w wiecie poetyckim Lemiana, pozornie ponurym i wrogim czowiekowi, jest jednak miejsce dla bohaterstwa, wiernoci ideom, szczcia. Lemian czsto wprowadza do swoich wierszy ludzi kalekich, odepchnitych przez innych - ale wartociowych

11/16

jest twrc o niezwykle oryginalnej poetyce i filozofii. Poezja Lemiana - grawitujca midzy wiatem rzeczywistym a snem - jest jedn z najoryginalniejszych w poezji prb zmierzenia si z zagadk ycia

du rol odgrywa w wierszach Lemiana humor, ale jego tre jest bardzo zoona. Mieci si w nim zarwno tragiczna wizja wiata, jak i pochwaa istnienia. Jest to humor filozoficzny, odsaniajcy jednoczenie powag i grotesk ycia, zawierajcy take naj-gbsz solidarno z ludzkim cierpieniem i nie cofajcy si przed kompromitacj pew-nych mitw i wierze

W malinowym chruniaku erotyk

natura stanowi tu poetycki komentarz do sytuacji rozgrywajcej si midzy kobiet i mczyzn (przedstawione gorce poudnie, bezwietrzny dzie)

obraz natury - uwaga skupiona na szczegach (ogldanie chruniaka z bliska, od rodka), pokazanie fizycznej strony natury, ktra np. choruje (rdzawe guzy na socu wygrzewa li chory)

zwrcenie uwagi na sfer dotyku

Dusioek ballada (prostota ujcia, szczeglny, ludowy typ humoru, obecno wyrae gwaro-

wych)

naiwna opowie o chopie, ktry wierzy, e w czasie snu by nkany przez zmor przedstawiany tu czowiek stanowi czstk natury, nic w nim wielkiego. Lemian opi-

suje najprostsze czynnoci np. spanie Uwaga: zazwyczaj poezja pokazywaa czowieka jako istot zewntrznie pikn, elimino-

waa to, co w nim uomne. Lemian inaczej - nawizuje do tradycji ludowej litera-tury sowizdrzalskiej, ktra zwracaa uwag na pierwiastek materialno-cielesny. Dla poety natura, ycie manifestuj si w formach niepowtarzalnych, ktrym obce s kategorie harmonii, pikna, symetrii. To co z punktu widzenia rozumu jawi si jako nieforemne, pokraczne, uomne stanowi podstawow form ycia

Pan Byszczyski poemat

wiersz powicony naturze opis ogrodu, stworzonego w wyobrani pana Byszczyskiego obecno licznych neologizmw np. zielenieje na wymroczu

FUTURYCI wyrniki futuryzmu:

zdecydowane odcicie si od tradycji, odrzucenie dziedzictwa przeszoci poszukiwanie nowego jzyka sztuki (m.in. wiersze stylizowane na telegram, reklam,

rwnie - jak w przypadku wierszy Tytusa Czyewskiego - signicie do folkloru) nakaz oddania przez literatur zawrotnego tempa przemian wspczesnoci zerwanie z obowizujcymi normami interpunkcji i ortografii

projektodawca kierunku - pisarz woski Marinetti zasig czasowy kierunku: od 1907 do ok. 1923 roku dziaania futurystw to nie tylko pisanie, lecz take liczne, burzliwe wieczory poetyckie

12/16

Bruno Jasieski

But w butonierce motyw odrzucenia tradycji i przeszoci (bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff) oraz

marszu w przyszo elementy nowoczesnej cywilizacji (auto w biaych kbach benzyny) szokowanie odbiorcy (but w butonierce - buty bowiem nie s potrzebne komu, kto nie

zajmuje si caodziennymi spieszeniami, lecz porusza si po otchaniach czasu) obecno neologizmw, wyrae angielskich i francuskich

AWANGARDA KRAKOWSKA

skupiona wok czasopisma Zwrotnica koncepcj teoretyczn kierunku opracowa Tadeusz Peiper

a) apoteoza nowoczesnej cywilizacji (artyku: Miasto, masa, maszyna) b) antyromantyzm, antysentymentalizm

c) przekonanie, e tworzenie sztuki to praca (wiersz jest konstrukcj) d) wprowadzenie nowoczesnej metafory - sprzgajcej najodleglejsze pojcia (kon-

densacja znacze)

Julian Przybo wcieli zaoenia teoretyczne Peipera w sowo poetyckie, dajc wzr poezji zintelektu-

alizowanej, zdyscyplinowanej, ekonomicznej, odsubiektywizowanej

tworzy obrazy poetyckie oparte na nowoczesnej metaforze, ktra przeksztacaa rze-czywisto zewntrzn w rzeczywisto poetyck, cakowicie autonomiczn

jego sposb budowania metafor, rozlunienie struktury kompozycyjnej i preferowanie form porednich midzy liryk a zrytmizowan proz jest powielany do dnia dzisiej-szego

Z Tatr utwr powicony pamici taterniczki, ktra zgina na Zamarej Turni przedstawione nakadajce si na siebie przeycia taterniczki i podmiotu lirycznego nowoczesne metafory np. gromobicie ciszy (atmosfera grozy, za moment ta cisza zosta-

nie zakcona spadajcym ciaem) zerwanie z tradycyjn strof, brak regularnoci wersw elipsy (opuszczanie elementw wypowiedzi, ktrych naley domyli si z kontekstu) dynamizm i odwrcenie perspektywy - wiat pokazany oczami spadajcego czowieka

w oczach przewraca si obnaona ziemia do gry dnem krajobrazu

niebo strcajc w przepa antysentymentalizm - nie wywouje si tu wzruszenia w sposb tradycyjny

AWANGARDA WILESKA (II AWANGARDA) zwana inaczej grup agary (Cz.Miosz, A.Rymkiewicz) zerwaa ona z optymizmem cywilizacyjnym awangardy krakowskiej, rwnoczenie ko-

rzystajc z jej dowiadcze. Nawizywaa take do tradycji symbolizmu, ekspresjoni-zmu i surrealizmu. Przedstawiaa wizje kryzysu i zagady

Czesaw Miosz jego twrczo oscyluje midzy tsknot do Arkadii a poczuciem apokalipsy styl: wizyjno i klasycyzujca dyscyplina

Oboki oboki patrz na wiat za, pychy, podania, okruciestwa wiersz koczy si pragnieniem podmiotu lirycznego Niech zasn, niech litociwa

ogarnie mnie noc

13/16

AWANGARDA LUBELSKA

jej najwybitniejszym przedstawicielem jest Jzef Czechowicz

Jzef Czechowicz we wczesnych jego wierszach wida fascynacj cywilizacj, potem zwrci si ku kata-strofizmowi (motywy nocy, ciemnoci, krwi. Obrazy frontu, walk, byskawice, ognie, rozszalae konie. Klimat staego zagroenia)

Na wsi pozornie sielankowy utwr opisujcy pikno wsi (popoudnia grzej ytem, soce

dzwoni w rzek z rozbyskanych blach) pewien niepokj wprowadzony sowami czeg si ba nowoczesne metafory i elipsy

al wiersz katastroficzny

zapowied zagady, wojny

SKAMANDER

grupa poetw skupionych wok miesicznika Skamander, wydawanego w Warszawie (nazwa od rzeki opywajcej Troj, a opisanej w Iliadzie)

najwybitniejsi twrcy ugrupowania: Julian Tuwim, Jarosaw Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyski, Antoni Sonimski, Jan Lecho (wielka pitka)

bya to wsplnota literacko-towarzyska opierajca si na swobodnym wspistnieniu in-dywidualnoci twrczych

postulaty programowe:

absolutna wolno w doborze tematu i rodkw wyrazu deklarowanie zwizkw z teraniejszoci, kult codziennoci i konkretnoci pochwaa wszelkich przejaww ycia w jego biologicznej peni i bujnoci (akcenty

witalizmu i aktywizmu)

bya to poezja popularna, chtnie czytana (komunikatywna, w umiarkowany sposb no-watorska)

Julian Tuwim

Dwie fazy jego twrczoci w okresie XX-lecia midzywojennego a) okres modzieczy

akcenty buntu wobec poezji Modej Polski ywioowo, afirmacja ycia, kult powszednioci komunikatywny, prosty jzyk

b) okres dojrzay trudna sytuacja Polski znajduje oddwik w poezji. Postawa ideowa Tuwima rady-

kalizuje si (krytyka aparatu pastwowego. Krg tematyczny straszni mieszcza-nie). Take zainteresowania lingwistyczne, zabawa sowem (Ziele) oraz twr-czo dla dzieci

Do krytykw zachwyt yciem, witalizm (maj, wiosenna rado) elementy nowoczesnej cywilizacji (tramwaj)

lekcewaenie krytykw literackich A w maju Zwykem jedzi, szanowni panowie, Na przedniej platformie tramwaju

14/16

Pogrzeb prezydenta Narutowicza wiersz polityczny

nawizanie do wydarzenia zabicia prezydenta Narutowicza przez skrajn prawic oskarenie spoeczestwa o stworzenie atmosfery wrogoci wobec Narutowicza podkrelenie wielkoci prezydenta

Mieszkacy problem mieszczastwa. Ostrze satyry wymierzone w styl ycia, mentalno tej grupy

spoecznej opisany jeden dzie z ycia mieszczan, peen dziaa pozbawionych sensu (troch po-

chodz, troch posiedz) mieszczanie s bezmylni, nie potrafi wyda wasnej opinii, tylko powtarzaj przeko-

nania innych. Licz si dla nich jedynie wartoci materialne. Wiod ycie szare i beznadziejne

uycie wulgaryzmw dla wzbudzenia ekspresji (mordy, spodnie na tykach zacerowane) Sokrates taczcy

witalizm, rado z ycia w jego najbardziej zwyczajnych przejawach odrzucenie rozwaa filozoficznych o cnocie, prawdzie, piknie mowa potoczna, kolokwializmy

Chrystus miasta sytuacja liryczna: taniec na mocie noc przestpcw, ludzi odrzuconych przez

spoeczestwo sakralizacja przestrzeni przez wprowadzenie postaci Chrystusa

brutalizacja jzyka i wiata przedstawionego

Maria Pawlikowska- Jasnorzewska

zwizana z krgiem Skamandra; tak jak skamandryci wprowadzaa do wierszy realia i atmosfer codziennoci

poetka mioci, ktra przedstawiaa j w sposb naturalny i bezporedni tematy wierszy to najczciej mio, szczcie, tsknota, cierpienie, staro, mier gatunek najbardziej dla niej charakterystyczny to miniatura zakoczona niespodziewan

puent (tom Pocaunki) Najpikniejsza zwrotka

nawizanie do sonetu Mickiewicza Cisza morska (zacytowana pierwsza zwrotka, motywy pamitek, polipa, hydry)

uwaga skupiona na motywie narzeczonej

dynamizacja obrazu, niepokj, silne emocje temat to rozczarowanie, niespenione marzenia, cierpienie opuszczonej narzeczonej refleksja o kruchoci i ulotnoci szczcia

Wadysaw Broniewski nie by zwizany z adnym ugrupowaniem poetyckim w szczeglny sposb czy tradycj narodow z duchem ideologii marksistowskiej tworzy bezporedni, mocn, emocjonaln liryk bdc dziedzictwem romantyzmu

i Modej Polski jego zdaniem poeta ma do spenienia wielkie zadanie, a poezja winna ksztatowa spo-

eczn wyobrani nie skania si do adnej z nowych poetyk epoki. Dba o precyzj wypowiedzenia. Me-

tafora, porwnanie, kontrast to rodki, ktrymi posugiwa si najczciej. Wprowadza take do poezji prozaizmy

15/16

w jego wierszach bardzo czsto bunt, ostre sowa towarzysz fragmentom, ktre s naj-czystsz liryk wrae, impresj (dwoisto formalna poezji Broniewskiego)

Poezja Wiersz programowy

zestawia si tu dwa rodzaje poezji a) w pierwszym, bardzo lirycznym fragmencie mwi si o tradycyjnie rozumianej po-

etycznoci. Obecne rekwizyty znamienne dla poezji wzrusze - biaa noc, jamin. Stwierdza si jednak, e tak pojmowana tradycja to za mao. Odzwierciedlanie na-strojw i wzrusze nie wystarczy, poezja winna ksztatowa ducha narodowego

b) poezja nazwana sztandarem, pochodni, walk z wami. Broniewski stawia przed ni nastpujce zadania:

ma by spoecznym czynem twrcy winna przyczynia si do postpu ma by przepojona zapaem, wiar, mioci musi by komunikatywna musi mwi prawd i buntowa si wobec zej rzeczywistoci

Zagbie Dbrowskie tematyka polityczna i spoeczna (noc godu, kryzysu, faszyzmu) podstaw wypowiedzi jest kontrast (dwa zagbia - godu i cikiej pracy oraz krocio-

wych zyskw) porwnanie twrcy do robotnika. Stworzenie dwch nakadajcych si obrazw: wydo-

bywania wgla i dobywanie sowa zakoczenie: tak jak lont rozsadza zoa wgla, tak sowo ma wysadza nagromadzony gniew, rodzc bunt

Konstanty Ildefons Gaczyski poczy w swej poezji liryzm z szyderstwem, grotesk, kpin pisa jzykiem prostym a zarazem niezwykle melodyjnym wykracza poza tradycyjne gatunki literackie pisa o codziennoci, lecz do swej wizji rzeczywistoci wprowadza motywy bajkowe,

senne

jego utwory podszyte s ciemn, tragiczn wrcz nut wprowadza do swych wierszy wiat kultury plebejskiej. Umia oywi elementy szarej

codziennoci, wydoby liryzm ze zjawisk powszednich w jego wierszach bardzo czsto powtarzaj si pewne motywy - s one bardzo proste

(serce, anio, noc, gwiazda, szarlatan, madonna, wiatr), ale poprzez kontekst oscyluj rnymi znaczeniami

Gaczyski nieraz w tym samym wierszu miesza kalosz i serce, dowcip i wzruszenie, grotesk i liryzm (Jan Boski, historyk i krytyk literacki)

Kryzys w brany szarlatanw cz pierwsza utworu - ekspozycja: zachodzi soce, pustoszeje targ cz druga - monolog szarlatana (jest on biednym, chorym czowiekiem, nikt nie

chce kupowa jego towarw m.in. cudownych maci) cz trzecia - zakoczenie - w tonacji powanej

Wic ty Najjaniejsza Panno dopom szarlatanom by nie pomarzli zim jak wrble

Zima z wypisw szkolnych drwina z rzeczywistoci midzywojennej, zaatakowany system propagandy, owiaty groteskowa hiperbolizacja

16/16

Stanisaw Ignacy Witkiewicz (Witkacy) teatr groteski

katastrofizm

Filozofia spoeczna Witkacego dostrzega w wiecie sprzeczno midzy jednostk i zbiorowoci, co prowadzi do

zaniku indywidualizmu

stwierdzi, e w czasach mu wspczesnych prawdziwej indywidualnoci ju nie ma, a wraz z ni gwatownie gin wszelkie tradycje, wartoci

Filozofia kultury, estetyka Witkacego

sztuka winna by zwolniona od wszelkich sub spoecznych, jest sama sobie celem, nie podlega zwykym zasadom prawdopodobiestwa

w obcowaniu ze sztuk nie jest wane, co zostao przedstawione, ale jak to uczy-niono

teatr jest sztuk zoon z wielu elementw - sw, aktorw, przestrzeni scenicznej, muzyki. W spektaklu wszystko to musi si czy, by stworzy wraenie jednoci = pikna formalnego = czystej formy

Szewcy

Tre: Robert Scurvy i dziarscy chopcy (faszyci) organizuj zamach stanu. Zamykaj szewcw w wizieniu (kar jest bezczynno)

szewcy obalaj mury wizienia szewcy u steru rzdw - naladuj dawn szlacht i arystokracj, nadaj sobie ty-

tuy. Gosz frazesy nadejcie Hiperrobociarza i prawdziwej wadzy

wizja spoeczestwa schyzoidzi - ci, ktrzy chc dozna uczu metafizycznych. Podejmuj rozpaczliw,

cho daremn pogo za momentami szczcia. Ale nie potrafi ju uwierzy ani w mio, ani w religi (ksina Irina). Kryzys kultury

pyknicy - akceptuj ycie, potrafi si przystosowa, podaj dbr materialnych (Gnbon Puczymorda)

wizja rewolucji

dzieje trzech rewolucji

faszystowskiej

ludowo-komunistycznej - nowa wadza staje si podobna do dawnych arystokra-tw

odbierajcej ludziom wszelk indywidualno - ci, ktrzy przeprowadzili rewolu-cj, nie bd z niej korzysta. Nastpuje cakowita mechanizacja spoeczestwa (hiperrobotnik)