Spjrzmy na dzisiejsz map wschodniej czci europejskiego kontynentu, w istocie do podobn jak w czasach ZSRR: wianuszek maych pastewek przyczepionych do bezkresnych przestrzeni eurazjatyckiego supermocarstwa wrd nich i Polska. Nie zawsze tak byo. Rosja przez dugie wieki zbieraa si w sobie bytujc na marginesie Europy i na marginesie historii nim zatrzsa wiatem. Moskwa bardzo pno staa si orodkiem scalajcym rozproszone ziemie ruskie w jeden silny organizm pastwowy; o wiele janiejszym blaskiem pony przez dugie wieki wiata Kijowa, Nowogrodu, Pskowa czy Tweru. Pierwsz potg na tych ziemiach bya Ru Kijowska protoplasta dzisiejszej Ukrainy uformowana w silne pastwo pogaskie ju w IX wieku, nie bez udziau wdrujcych przez Europ ku bogatemu Bizancjum upieskich druyn normandzkich wojownikw. Z takich wanie wdrownych wodzw skandynawskich, majcych pod swymi rozkazami druyn zawodowych rabusiw, wywodzi si panujca w Kijowie, a potem w Moskwie, dynastia Rurykowiczw. Przyjcie w 988 roku chrzecijastwa z Bizancjum przez Wodzimierza Rurykowicza, zwanego potem Wielkim, byo podobnie jak w Polsce decyzj polityczn, pastwotwrcz. Zarwno wadca Gniezna, jak i wadca Kijowa, w przyjciu nowej wiary i obaleniu posgw pradawnych bstw miejscowych widzieli sposb na umocnienie pastwa i swojej w nim pozycji, w religii, susznie przeczuwajc ideologi scalajc skupione pod swym berem plemiona, w organizacji kocielnej drugie obok siy zbrojnej rami utrzymujce w ryzach wieo zjednoczone ziemie krlestwa. Ale na tym zapewne koczyy si podobiestwa. Mieszko, miertelnie zagroony przez potniejsze od Polski Niemcy, musia prowadzi z nimi subteln gr polityczn, unikajc zarwno kapitulacji, jak i frontalnego starcia. Co innego Ru Kijowska, nigdy niezagroona bezporednio przez potg Konstantynopola nie interesujcego si tak odlegymi ziemiami; w Kijowie mona byo bezpiecznie oddawa si rojeniom o nieprzeliczonych skarbach Cesarstwa Wschodniego, od czasu do czasu w dalekich wyprawach upic jego przygraniczne prowincje. Bizancjum imponowao nie tylko bogactwem i potg, ale oferowao wadcy jeszcze korzystniejszy dla i jego osobistej pozycji ni w zachodnim chrzecijastwie system sprawowania rzdw, w ktrym cesarz, stojc na czele wspaniaego i obrosego ceremoniaem dworu, by nie tylko panem wszystkich poddanych, ale take przywdc religijnym. Kiedy we wczesnoredniowiecznym feudalizmie zachodnim rosa niezaleno Kocioa, formoway si zalki praw ludzkich i sfery wolnoci wasala wobec pana, Bizancjum zasklepiao si w ceremonialnej, fasadowej biurokracji dworskiej, czerpicej sw si z personalnej jednoci wadcy i namiestnika Boego na ziemi. Trudno powiedzie, czy taka wanie wizja pastwa, religii i monarchy szczeglnie odpowiadaa wojowniczym Rurykowiczom, utrzymujcym w ryzach rozlege wadztwo si po czci skandynawskich, po czci ju ruskich druyn? Czy te zadecydowao olnienie fasad bizantyjskiej wspaniaoci i ceremoniau? Do, e tak si stao, a konsekwencje sigaj dni dzisiejszych... Oczywicie Polska i Ru Kijowska ze zmiennym szczciem prowadziy ze sob wojny, nie inaczej ni wszystkie pastwa wczesnego wiata, wystarczy wspomnie walki o tzw. grody czerwieskie w okolicach dzisiejszego Przemyla albo nawet zdobycie Kijowa przez Bolesawa Chrobrego w 1018 roku, cho sawne wyszczerbienie krlewskiego miecza na kijowskiej Zotej Bramie dofantazjowaa ju zapewne wyobrania pniejszego kronikarza. Oba pastwa byy czoowymi potgami tej czci Europy, ale nie istniaa pomidzy nimi ani szczeglna wrogo, ani tego typu sprzeczno interesw, ktra skaniaaby do zniszczenia lub podboju ssiada. Podobnie te jak Polska, popada Ru w XII wieku w okres rozbicia dzielnicowego, kiedy odrodkowe ambicje pomniejszych ksit okazay si wiksze od siy centralnej wadzy. I tak samo jak w Polsce na okres w przypad miadcy pastwo po pastwie najazd imperium mongolskiego; uderzenie na Ru byo nie tylko wczeniejsze, lecz i jego impet sroszy, dlatego nie starczyo si na powstrzymanie prcej ku zachodowi naway, ktra utkna i zawrcia dopiero po starciu z Polsk i Wgrami. W 1223 roku rozgromienie rycerstwa ruskiego

sprzymierzonego z Poowcami nad rzek Kak otwiera drog Tatarom. W 1240 roku pada Kijw, a po nim ksistwa pooone dalej na pnoc. Azja wkracza na Ru i od czasu przyjtego z Bizancjum chrztu jest to kolejny sup milowy na drodze prowadzcej ku pniejszemu imperium sovieticum. Zniszczona zostaa nieodwoalnie nie tylko potga i pozycja Rusi Kijowskiej, z racji pooenia bardziej zorientowanej ku Zachodowi. Cios, cho jeszcze nie cakiem miertelny, zadano take innej, na pewno bardziej obiecujcej propozycji ustrojowej i pastwotwrczej, jak byo ksistwo a faktycznie republika Nowogrodu. To najstarsze, oprcz Kijowa, miasto ruskie, pooone na skrzyowaniu ruchliwych szlakw handlowych i z tej racji bardzo zamone, rzdzone byo rwnie przez odam dynastii Rurykowiczw. Ksi by tu jednak kim w rodzaju prezydenta i jednoczenie dowdcy wojskowego, uzalenionego w swych decyzjach od uchwa zebrania przedstawicieli ludowych zwanych posadnikami". Ekspansja nowogrodzkich kupcw i pionierw sigaa a na Syberi, lecz bya to ekspansja pokojowa, handlowa, w odrnieniu od pniejszego podboju ociennych ziem przez Moskw prowadzcego zawsze do narzucenia poddastwa pokonanym ludom. Czy ustrojowy eksperyment Nowogrodu mg wskaza drog wczesnej Rusi? Czy mia szans przetrwania? Zapewne nie, bo zbyt wyprzedza sw demokratyczn istot stan wiadomoci wczesnego wiata, tak jak wyprzedzay go inne Rzeczypospolite od polskiej szlacheckiej a po Republik Weneck. Zwaszcza w wiecie ksztatowanym z jednej strony przez fasadow pomp bizantyjskiego obrzdu, a z drugiej przez krwawy despotyzm tatarskich najedcw panujcych nad ca pobit Rusi. Zbyt okrutny by to wiat. W tym wiecie jedynym panem ycia i mierci na rozlegych obszarach dzisiejszej Rosji europejskiej by chan Zotej Ordy, rezydujcy w Saraju nad Wog. Tolerowa on wadz wybranych przez siebie, lojalnych ksit pod warunkiem ich niewolniczej ulegoci i opacania haraczu. Nieposusznych mordowa bez litoci. Tolerowa te Cerkiew, ktra odpacaa mu lojalnoci wedle bizantyjskich wzorw personalnej unii pastwa z Kocioem. Ksit skca midzy sob, nieraz wspierajc swymi wojskami upiecze wyprawy jednych przeciwko drugim, podsycajc wanie rodzinne, trzymajc swych wasali w niepewnoci i strachu. Kiedy chan przybywa do Moskwy, ksi wita go pieszo na granicy miasta, a podajc puchar swemu konnemu panu, zlizywa spadajce na kosk grzyw krople. Trudno, by tak traktowany wadca inaczej traktowa poddanych. Wrd tych okrutnych walk wewntrznych pomidzy uzalenionymi od chana ksitami walk, do ktrych wci to mieszaa si rosnca w si Litwa, to Tatarzy, to ktokolwiek z ssiadw krzepnie nowy, silniejszy od innych orodek wadzy Moskwa. W 1380 roku ksi Dymitr, zwany pniej Doskim, na Kulikowych Polach rozbija wojska chana Mamaja, ktremu w ostatniej chwili odmwi pomocy znajdujcy si w pobliu wadca Litwy Jagieo pniejszy krl Polski i pogromca Zakonu Krzyackiego. Odwraca si karta historii: Tatarzy sabn, rozpoczyna si proces powolnego scalania ziem ruskich, tym razem pod wadz moskiewskiego ksicia. Inne orodki trac na znaczeniu Kijw podbija Litwa, oszczdzony przez Tatarw republikaski Nowogrd pada w latach 1471-1478 pod ciosami silniejszej i bardziej sprawnej moskiewskiej despocji. Bardzo rnio si zarwno od Rzeczypospolitej, jak i od wczesnego Zachodu, to rosnce w si pastwo, ktrego cesarzem (carem) obwoa si w 1547 roku ksi moskiewski Iwan IV, znany w historii pod mianem Iwana Gronego. Nigdy nie uksztatowaa si tu silna warstwa wolnych chopw, niezaleno szlachty zostaa podcita przez okrutn rozpraw Iwana

Gronego z bojarami, ich miejsce zaja warstwa ludzi suebnych, dworian", cile uzalenionych od panujcego wadcy. Miasta handlowe i stan mieszczaski prosperoway do najazdu tatarskiego, potem grody stay si bardziej orodkami wojskowo-administracyjnymi ni handlowo-rzemielniczymi, przez co trudno byo zarwno o pd do bogacenia si, jak i o pierwociny kapitalizmu. Wzorzec nowogrodzki ostatecznie zosta zniszczony przez krwaw ani sprawion temu miastu przez oprycznin po powstaniu w 1570 roku. Pastwo byo wycznie wasnoci panujcego, ktrego zreszt przodkowie jeszcze niedawno byli tylko namiestnikami tatarskimi zbierajcymi podatki i w imieniu najedcy uciskajcymi poddanych. Koci by czci monarszej administracji, bo panujcy czy w jednym rku wadz wieck i religijn. Do XVIII wieku nieznane byo w Rosji pojcie pastwa jako instytucji odrbnej od wasnoci cara, tym samym nieznane byy pojcia suby publicznej czy dobra wsplnego, dlatego urzdnicy suyli personalnie monarsze, realizujc jego osobisty interes bd mwic inaczej jego osobiste, prawem nieograniczone, zachcianki. Prawo bowiem w europejskim rozumieniu nie mogo si uformowa w warunkach braku jakichkolwiek niezalenych od monarchy si i instytucji wystpujcych o ograniczenie jego naturalnej skonnoci do samowoli. Nie odrniano wic tu prawa od biecych zarzdze wadz (zreszt kodeks cywilny nigdy tu nie zaistnia), a same pojcia niezawisego sdu czy praw czowieka byy niezrozumiaymi abstrakcjami z innej planety. Nie istniao rozrnienie pomidzy skarbem pastwowym a monarszym, rwnie sdownictwo a do 1864 roku stanowio cz carskiej administracji. Kiedy na Zachodzie chopi stopniowo zyskiwali wolno, w Rosji coraz gbiej popadali w poddastwo paszczyniane. Rozwina si natomiast w takim pastwie wyjtkowo bujnie tajna policja i donosicielstwo. Pierwowzorem porewolucyjnej czerezwyczajki, ktra potem przerodzia si we wszechmocne instytucje GPU, NKWD i KGB, bya wanie oprycznina Iwana Gronego grupa bezwzgldnie oddanych mu funkcjonariuszy (a moe raczej rzezimieszkw), powoana do rozprawy ze wszystkim, co nieposuszne lub inaczej ni wadca mylce. Z jej niezawodn pomoc wyeliminowa Iwan zarwno niewygodnych bojarw, jak i krytykujcych jego okruciestwo dostojnikw Cerkwi oraz czonkw wasnej rodziny: wszystko, co zagraao jego absolutnej wadzy w pastwie i w duszach poddanych. Donosicielstwu sprzyja cay system administracyjny. W okresie carskim za przestpstwo podlegajce surowej karze uwaano zaniechanie denuncjacji nawet czonka wasnej rodziny, gdyby w gr wchodzi zamiar naruszenia interesw pastwa. Wyznaczanie podatkw nie indywidualnie, lecz na ca gmin sprzyjao wzajemnemu szpiegowaniu si, pilnowaniu, by nikt nie uciek, nie wymiga si od haraczu, bo inni musieliby zapaci jego cz. W sposb niebyway rozkwita tu pastwowa cenzura druku i wypowiedzi, poczona z szykanowaniem nieprawomylnych. Tak wanie wygldao w praktyce a jeli zadziwio czym wiat, to przede wszystkim niepohamowan srogoci realizacji i cakowitym uzalenieniem poddanych od wadcy ziszczenie idei Trzeciego Rzymu, tym razem (po waciwym Rzymie i Bizancjum) sowiaskiego, o ktrym pisa do Wasyla III, ojca Iwana Gronego, mnich Filoteusz: Ty car jedyny dla wszystkich chrzecijan pod tym niebem. [...] Pamitaj i suchaj, monarcho prawosawny. Dwa Rzymy upady, trzeci Moskwa stoi, czwartego nie bdzie. Mesjaska idea miaa jeszcze wielokrotnie oywa zarwno w prawosawiu, jak i w wielkorosyjskim nacjonalizmie, a skonna do sentymentalnych uniesie, a nawet wielkich powice, dusza Rosjanina okazaa si yzn gleb dla marzenia o wszechwiatowym posannictwie nawet za cen mki i krwi; nie inaczej zreszt stao si pniej z rewolucyjnym mesjanizmem rzekomo wyzwolonego" proletariatu. Nawet dzi ma ten wielki i straszny sen rosyjski swych natchnionych apostow, choby w osobie wielkiego pisarza, do ostatnich lat emigranta, [1>Aleksandra Soenicyna ich aroganckich poczyna na Kremlu,walczy przeciw ZSRRsocjalista Jzef Pisudskimetody reedukacji przestpcw oraz kontrrewolucjonistw10 wrzeniadogorywaoIwanem Sierowem