dr Patrycja Pałka (UJ)

Odmiana nazwisk w języku polskim

Zakres tematyczny wystąpienia:

Norma fleksyjna

� odmiana imion typu: Bruno� odmiana nazwisk żeńskich w liczbie

pojedynczej i mnogiej� odmiana nazwisk męskich w liczbie

pojedynczej i mnogiej� problemy współczesnych Polaków z

odmianą nazwisk, czyli: czy Picasso się w ogóle odmienia?

NORMA JĘZYKOWA

norma wzorcowa norma użytkowa

�ževo ǯževo (NIE! ǯevo)

mełłam mieliłamwołu woła

język urzędników

• Nazwy osobowe: nazwiska, imiona, pseudonimy i przezwiska w języku polskim z reguły sięODMIENIAJĄ.

• Tradycyjny szyk to: imię + nazwisko.

• Szyk odwrotny może być stosowany tylko w różnego typu wykazach czy spisach alfabetycznych.

• Jeśli przedstawiamy się lub podpisujemy np. Pałka Patrycja, to taki szyk jest traktowany jako błędny oraz oznaka braku wykształcenia i obycia towarzyskiego.

Błędy w odmianie nazwisk dotyczą:

� błędnej końcówki przy odmianie nazwy osobowej, np. Rozmawiam z *Kołodkiem (zamiast: Kołodką)

� braku odmiany takich nazw osobowych, które zgodnie z systemem językowym sąodmieniane, np. Idę z *Linde (zamiast: Lindem), państwo *Nowak (zamiast: Nowakowie)

Imiona Apollo, Bruno, Iwo, Hugo odmieniają się z dodatkowym elementem tematycznym -on –:

M. Apollo Bruno Hugo IwoDB Apollona Brunona Hugona IwonaC. Apollonowi Brunonowi Hugonowi IwonowiN. Apollonem Brunonem Hugonem IwonemMs. Apollonie Brunonie Hugonie Iwonie

UWAGA!Odmiana z pomięciem tego elementu, np. *Bruna, *Huga, a także pozostawienie tych imion w postaci nieodmienionej (np. *szkoła imienia Hugo Kołłątaja) jest NIEPOPRAWNE.

Nazwa własna: 1) Apollo 'imię boga’ ma odmianę: Apollina/Apolla2) Apollo ‘nazwa statku kosmicznego’ ma odmianę: Apolla

Nazwiska kobiet. Typ 1: nazwiska nieodmienne

Większość nazwisk kobiecych tożsamych brzmieniowo z nazwiskami męskimi pozostaje nieodmienna. Dotyczy to zarówno nazwisk polskich, jak i obcych zakończonych na:

� spółgłoskę, np. Seymour, Marszałek, � samogłoskę -i, np. Negri, Saloni, � samogłoskę -y, np. Bovary, Kennedy, � samogłoskę -o, np. Garbo, Dejneko;� samogłoskę -e, np. Reszke, Moltke.

Nazwiska kobiet. Typ 2: odmienne jak Pałka, Skarżanka

� Nazwiska kobiet zakończone na -a (w tym nazwiska odojcowskie na -ówna, -anka oraz odmężowskie na -ina/-yna), np. Puzynina, Bercowa, Marszałówna, Kanianka mająodmianę rzeczownikową analogiczną do odmiany żeńskichrzeczowników pospolitych zakończonych na -a (np. wdowa).

M. Pałka MniszkównaD. Pałki Mniszkówny C/Ms. Pałce MniszkównieB. Pałkę MniszkównęN. Pałką Mniszkówną

Nazwiska kobiet. Typ 3: odmienne jak Lesińska, Dymna, Kęderowa

� Nazwiska kobiet zakończone są na samogłoskę –a: nazwiska z przyrostkami -ska, -cka, -dzka, -na oraz -owa, np. Rembelska, Chojnacka, Sieradzka, Dymna, Mazurowa, zarówno w lp, jak i lm odmieniają się według modelu przymiotnikowego (np. ładna, niska),

M. Dymna KęderowaD. Dymnej KęderowejC/Ms. Dymnej KęderowejB. Dymną KęderowąN. Dymną Kęderową

Nazwiska kobiet dwuczłonowe

� Poszczególne człony odmieniają się według zasad odmiany nazwisk jednoczłonowych, np.:

M. Jankowska-Cieślak Zalewska-KolendaD. Jankowskiej-Cieślak Zalewskiej-KolendyC./Ms. Jankowskiej-Cieślak Zalewskiej-KolendzieB. Jankowską-Cieślak Zalewską-KolendęN. Jankowską-Cieślak Zalewską-KolendąMs. Jankowskiej-Cieślak Zalewskiej-Kolendzie

� Jeśli oba człony są nieodmienne, np. Erwina Ryś-Ferens, należy poprzedzić je odmienionym imieniem lub słowem sygnalizującym żeńskość, np. wyrazem pani (Sukcesy artystyczne pani Nowak-Fredro).

Nazwiska męskie. Typ 1: nieodmienne

� Nazwiska zakończone dźwiękiem, którego w polszczyźnie nie ma, np. podobnym do -ła: Dubois[wym. Dibła], Maurois [wym. Morła], Benoit [wym.Benła], Lacroix [wym. Lakrła]; Bécu [wym. Beki]; -e – Richelieu [wym.Riszelie];

� Nazwiska zakończone dźwiękiem spotykanym wprawdzie w języku polskim, ale tylko na początku i w środku wyrazu, np. -u: Papandreu, Nehru[wym. Neru], Decroux [wym. Dekru], Rembreanu [wym. Rembrjanu], Giraudoux [wym. Żirodu], Antonescu [wym. Antonesku];

� Nazwiska zakończone na akcentowane -o, np. Boileau [wym. Bualo], Rousseau [wym. Ruso], Watteau [wym. Wato], Vigo [wym. Wigo], Clemenceau [wym. Klemãso], Cocteau [wym. Kokto], Hugo [wym. Igo a. Ügo].

Takie nazwiska pozostają NIEODMIENNE. Ze względów stylistycznych lepiej jest używać ich łącznie z odmienionym imieniem, tytułem lub innym określeniem.

Tendencję do nieodmieniania przejawiajązwłaszcza następujące typy nazwisk:

� zakończone na samogłoskę -e, np. Eliade, Moltke, Rabelais [wym.Rable], Montesquieu [wym. Monteskje];

� zakończone na samogłoskę -i, np. Medici [wym. Mediczi], Pavarotti, Mackenzie [wym. Makenz-i], Pahlawi, Carracci [wym. Karraczczi], Dali;

� zakończone na samogłoskę -o, np. Dejneko, Pronaszko, Sidło, Ariosto, Caravaggio [wym. Karawa-dżio];

� zakończone na niewymawianą spółgłoskę w nazwiskach francuskich akcentowanych na ostatnią sylabę, np. Bécaud [wym. Beko], Boulez[wym. Bule], Monet [wym. Mone], Foucault [wym. Fuko], Rimbaud[wym. Rembo a. Rębo], Gauguin [wym. Gogę], Gabin [wym. Gabę].

Zwyczaj ten można tolerować. Konieczne jest jednak zastrzeżenie, że nieodmienność nazwiska wymaga używania wraz z nim odmienionego imienia, tytułu lub innego określenia.

Nazwiska męskie: Typ 2: Nazwiska zakończone na spółgłoskę (w wymowie)

Odmieniane są jak rzeczowniki męskoosobowe: dziadunio, piekarz, rolnik i student

� PODTYP 2a: DZIADUNIO – nazwiska zakończone na spółgłoskęmiękką: -ś, -ć, -ź, dź, -ń oraz -l, -j, np. polskie: Świrgoń, Orłoś, Bugaj, Piechal, Kuć; obce: Montaigne [wym. Mąteń a. Monteń], Nagy [wym.Nodź], Bárány [wym. Barań], Andrić, Beneěić[wym. Beneszić], Hemingway [wym. Hemiŋgłej, rzad. Hemingłej], Little [wym. Litl]

DB. Orłosia Montaigne’a Hemingwaya dziaduniaC. Orłosiowi Montaigne’owi Hemingwayowi dziaduniowiN. Orłosiem Montaigne’em Hemingwayem dziaduniemMs. Orłosiu Montaigne’u Hemingwayu dziaduniu

Nazwiska męskie: Typ 2: Nazwiska zakończone na spółgłoskę (w wymowie)

� PODTYP 2b: PIEKARZ – nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę -c, -cz, -dż, -sz, -ż (także zapisywane jako rz), np. polskie: Przybysz, Mazowiec, Bohomolec, Drawicz, Magdziarz, obce: Toeplitz [wym. Teplic], Delaroche [wym. Delarosz], Leibniz [wym. Lajbnic]

DB. Staszica Leibniza piekarzaC. Staszicowi Leibnizowi piekarzowiN. Staszicem Leibnizem piekarzemMs. Staszicu Leibnizu piekarzu

Nazwiska męskie: Typ 2: Nazwiska zakończone na spółgłoskę (w wymowie)

� PODTYP 2c: ROLNIK – nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę -k, -g, -ch (zapisywane jako litera h lub dwuznak ch), np. polskie: Stańczyk, Syryjczyk, Pieróg, Pach, Bodych, Pawlak, Szczepanik, Walczak, Ostroróg, obce: Spock [wym.Spok], Signac [wym. S-iniak], Remarque [wym. Remark], Lebesgue [wym. Lebek], Locke [wym. Lok], van Gogh

DB. Syryjczyka Remarque’a rolnikaC. Syryjczykowi Remarque’owi rolnikowiN. Syryjczykiem Remarkiem rolnikiemMs. Syryjczyku Remarque’u rolniku

Nazwiska męskie: Typ 2: Nazwiska zakończone na spółgłoskę (w wymowie)

� PODTYP 2d: STUDENT - nazwiska zakończone na spółgłoskę twardą (b, p, d, t, w, f, m, n, r, s, z, ł), np. polskie: Kot, Szczygieł, Kamas, Kabat, obce: Kaiser [wym.Kajzer], Denikin, Jespersen, Kryłow, Racine [wym. Ras-in], Lafayette [wym. Lafajet], Laplace [wym. Laplas], Voltaire[wym. Wolter], Oniegin, Barysznikow

DB. Kota Racine’a Kryłowa studentaC. Kotowi Racine’owi Kryłowowi studentowiN. Kotem Racine’em Kryłowem studentemMs. Kocie Racinie Kryłowie studencie

Odmiana nazwisk typu: Kozioł, Dąb, Kocioł

Nazwiska polskie zakończone na -ąb, -eł, -oł, np. Kocioł, Kozieł, Jarząb, mogą odmieniać się w dwojaki sposób:

� bez wymian głoskowych właściwych analogicznym rzeczownikom pospolitym: Kocioł – D. Kocioła, Kozieł – D. Kozieła,

� z zachowaniem wymian: Kocioł – D. Kotła, Kozieł – D. Kozła

UWAGA!W nazwiskach jednosylabowych dopuszczalny jest tylko pierwszy z podanych wyżej modeli odmiany, np. Dąb – D. Dąba (nie: *Dęba, nie: *Dębu).

Nazwiska męskie: Typ 3: Nazwiska zakończone na -a

Odmieniane są jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego: szyja, tarcza, matka i bona

� PODTYP 3a: SZYJA - nazwiska zakończone na -a po spółgłosce miękkiej: ś, ź, ć, dź, ń i po głoskach -j lub -l, np. polskie: Cieśla, Okrzeja, Kania, Kasia, Kardela, Zieja, obce: Goya [wym. Goja], Borgia [wym.Bordżja], Campanella [wym. Kampanella], Coppola [wym. Kopola], Zola,

D/C/Ms. Goi Zoli Kani niani szyiB. Goyę Zolę Kanię nianię szyjęN. Goyą Zolą Kanią nianią szyją

Nazwiska męskie: Typ 3: Nazwiska zakończone na -a

� PODTYP 3b: TARCZA - nazwiska męskie zakończone na samogłoskę -a poprzedzoną spółgłoską: c, cz, dz, dż, sz, ż (także zapisywane jako rz), np. Bończa, Dymsza, Rajca

D/C/Ms. Bończy Dymszy Rajcy tarczy

B. Bończę Dymszę Rajcę tarczę

N. Bończą Dymszą Rajcą tarczą

Nazwiska męskie: Typ 3: Nazwiska zakończone na -a

� PODTYP 3c: MATKA - nazwiska męskie zakończone na samogłoskę -apoprzedzone spółgłoską -k, -g, -ch (zapisaną jako litera h lub dwuznak ch), np. Religa, Szajnocha, Loska, Pociecha

D. Religi Szajnochy matkiCMs. Relidze Szajnosze matceB. Religę Szajnochę matkęN. Religą Szajnochą matką

Nazwiska męskie: Typ 3: Nazwiska zakończone na -a

� PODTYP 3d: BONA - nazwiska męskie zakończone na samogłoskę -a poprzedzoną spółgłoską twardą: b, p, d, t, w, f, z, s, r, ł, m, n, np. polskie: Gembara, Wojtyła, Zawada, Kuźma, Pawlina, obce: Gambetta, Neruda, Barbarossa, Waza, O’Hara

D. Gambetty Nerudy bonyCMs. Gambetcie Nerudzie bonieB. Gambettę Nerudę bonęN. Gambettą Nerudą boną

Nazwiska męskie: Typ 4: Nazwiska zakończone na –o jak Cyzio

� PODTYP 4a: CYZIO JAK DZIADUNIO - nazwiska zakończone na -o, poprzedzone jedną z głosek: ź, ć, ś, dź, ń, j, l, np. polskie: Puzio, Cyzio, obce: Pirandello [wym. Pirandello], Uccello [wym. Uczello], Boccaccio [wym. Bokaczjo], Badoglio [wym. Badoljo], d’Annunzio[wym. Danuncjo].

DB. KuciaC. KuciowiN. KuciemMs. Kuciu

Nazwiska męskie: Typ 4: Nazwiska zakończone na –o jak Canaletto

� PODTYP 4b: CANALETTO JAK STUDENT - nazwiska niesłowiańskie zakończone na samogłoskę -o poprzedzonąspółgłoską twardą (b, p, d, t, w, f, m, n, r, s, z, ł), np. Canaletto, Tasso, Valentino, Belmondo.

DB. CanalettaC. CanalettowiN. Canalettem

Ms. Canaletcie

Nazwiska męskie: Typ 4: Nazwiska zakończone na –o jak Żwirko

� PODTYP 4c: ŻWIRKO JAK MATKA - nazwiska męskie zakończone na -o, poprzedzone spółgłoską -k, -g, -ch(zapisaną jako litera h lub dwuznak ch), np. Chodźko, Szewczenko, Ortego, Żwirko

D. ŻwirkiC/Ms. ŻwirceB. ŻwirkęN. Żwirką

Nazwiska męskie: Typ 4: Nazwiska zakończone na –o jak Lato

� PODTYP 4d: LATO JAK BONA - nazwiska słowiańskie zakończone na -o poprzedzone spółgłoskątwardą (b, p, d, t, w, f, z, s, r, ł), np. Sidło, Lato, Kopyto, Różyłło,

D. Laty KopytyCMs. Lacie KopycieB. Latę KopytęN. Latą Kopytą

Nazwiska męskie: Typ 5: Nazwiska zakończone na –i jak Janowski, Verdi

� PODTYP 5a: VERDI JAK TANI -nazwiska męskie zakończone na głoskę -i, np. polskie: Jankowski, Bielicki, obce: Brodski, Komenský [wym.Komenski], Radetzky [wym. Radecki], Andreotti, Vivaldi, Verdi, Zanussi, Torricelli [wym. Toriczelli], Brunelleschi [wym. Bruneleski], Bacciarelli [wym.Bacziarelli], Rossini [wym. Ros-ini], uzyskują podczas odmiany końcówki fleksyjne analogiczne do przymiotników rodzaju męskiego o temacie fleksyjnym zakończonym na spółgłoskę miękką (np. tani).

DB. Verdiego TorricellegoC. Verdiemu TorricellemuNMs. Verdim Torricellim

UWAGA!Dali: Salvador (a. Salwador) Dali, Salvadora Dalego (a. Salvadora Dali), o Salvadorze Dalim (a. o Salvadorze Dali)

Nazwiska męskie: Typ 5: Nazwiska zakończone na –e jak Mikke

� PODTYP 5b: MIKKE JAK TRUDNE - nazwiska męskie zakończone na samogłoskę -e, w piśmie oddawaną przez różne litery lub ich połączenia (e, ée, eu, ais), np. Dante, Reszke, Wende, Rilke, Littré [Litre], Mallarmé[Malarme], Montesquieu [Monteskie], Rabelais [Rable], Resnais [Rene] są odmieniane jak przymiotniki w rodzaju nijakim (np. trudne). Różnica dotyczy narzędnika i miejscownika: w tych przypadkach nazwiska mająkońcówkę fleksyjną -em (nie jak przymiotniki -ym).

DB. Dantego Montesquieugo [wym. Mąteskiego]C. Dantemu Montesquieumu [wym. Mąteskiemu]NMs. Dantem Montesquieuem [wym. Mąteskiem]

UWAGA!Rabelais’go, Rabelais’mu, Rabelais’mKorwin-Mikkego

Nazwiska męskie: Typ 5: Nazwiska zakończone na –y jak Borkowy

� PODTYP 5a: BORKOWY JAK TRUDNY - nazwiska męskie zakończone na samogłoskę -y, np. polskie: Borowy, Żelazny, Konieczny, obce: Walezy, Batory, Budionny, Salisbury [wym. Solzbery], Scudéry [wym.Skuderi], Medveczky [wym. Miedwiecki], uzyskują podczas odmiany końcówki fleksyjne analogiczne do przymiotników rodzaju męskiego o temacie fleksyjnym zakończonym na spółgłoskę twardą (np. trudny).

DB. Batorego Żelaznego Salisbury’ego trudnegoC. Batoremu Żelaznemu Salisbury’emu trudnemuN/Ms. Batorym Żelaznym Salisburym trudnym

Odmiana nazwisk męskich w liczbie mnogiej

Nazwiska odmieniane według modelu rzeczownikowego

Odmianę rzeczownikową mają wszystkie nazwiska zakończone w M. lp na spółgłoskę lub na samogłoskę -a, -e, -o, np. polskie: Stępień, Pociecha, Linde, Ziobro, obce: Montgolfier[wym. Mągolfje], Romanow, Brandstaetter [wym. Brantszteter], Lumière [wym. Limier].Uzyskują one w M.lm końcówkę -owie i odmieniają się analogicznie do rzeczownika psycholog w lm (psychologowie).M. Pociechowie LindowieDB. Pociechów LindówC. Pociechom LindomN. Pociechami LindamiMs. Pociechach Lindach

Współcześnie coraz powszechniejszy jest zwyczaj pozostawiania w liczbie mnogiej obcych nazwisk opisywanego typu bez odmiany.

� POPRAWNE: bracia Lumière (obok bracia Lumière’owie). � Bez rzeczownika bracia obowiązuje tylko postać mianownika z końcówką fleksyjną -owie.� Możliwość nieodmieniania tego typu nazwisk nie dotyczy nazwisk polskich. � NIEPOPRAWNE:*bracia Nowak, *Piotr i Paweł Strzelczyk, *państwo Bralczyk (popr. Bracia

Nowakowie, Piotr i Paweł Strzelczykowie, państwo Bralczykowie

Odmiana nazwisk męskich w liczbie mnogiej

Nazwiska odmieniane według modelu przymiotnikowego

Nazwiska odmieniające się w liczbie mnogiej według wzoru przymiotnikowego tworzą 3 grupy:

� Nazwiska męskie zakończone w M. lp na -i po przyrostkach -sk-, -ck-, -dzk-, np. Ciechowski, Sawicki, Zawadzki, w M.lm uzyskują odpowiednio końcówki -scy, -ccy, -dzcy: Ciechowscy, Sawiccy, Zawadzcy.

� Nazwiska męskie zakończone w M.lp na -i bez poprzedzającego przyrostka, np. Conti, Pini, Boni, mają w M.lm końcówkę rzeczownikową -owie, jednak w przypadkach zależnych uzyskują końcówki typowe dla deklinacji przymiotnikowej.M. Contiowie BoniowieDB. Contich (nie: *Contiów) BonichC. Contim BonimN. Contimi BonimiMs. Contich Bonich

� Nazwiska męskie zakończone w M.lp na -y, mające postać przymiotników, np. Lepszy, Mały, Małolepszy, Żelazny oraz zakończone na -owy, np. Słodowy, Sadowy, w M.lm przybierają końcówkę przymiotnikową: Lepsi, Mali, Żelaźni, Małolepsi, Słodowi, Sadowi.

� Nazwiska na -y różne od przymiotników, mają w M.lm końcówkę rzeczownikową -owie, np. Gajcy – M. lm Gajcowie, D. Gajcych; Batory – M.lm Batorowie, D. Batorych; Polony – M. lm Polonowie, D. Polonych.

W wystąpieniu wykorzystano materiały z następujących

źródeł:

� Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2002,

� Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce, red. K. Mosiołek-Kłosińska, Warszawa 2004,

� opracowania własne.