Dorobek antycznego Rzymu- architektura

Zuzanna Buzała

Aleksandra Wegner

Spis treściI Architektura- wiadomości wstępneII Porządki architektoniczne1. Porządek dorycki2. Porządek joński3. Porządek koryncki4. Porządek toskański5. Porządek kompozytowy6. Porządek spiętrzonyIII Forum RomanumIV AmfiteatrV KoloseumVI Panteon – wzorem architektonicznymVII AkweduktyVIII TermyIX Łuki triumfalne

Architektura- wiadomości wstępne

Na Półwysep Apeniński w VII i VI w. p.n.e. zaczęła przenikać kultura hellenistyczna. Sprzyjały temu kontakty handlowe między Rzymem a koloniami greckimi. Etruskowie mieli bardzo duży wpływ na architekturę i sztukę rzymską. Mimo wpływów greckich sztuka etruska zachowała oryginalny charakter. Kultura ta ukształtowała również prawodawstwo, religię, obrządki i instytucje państwowe. Pierwsze rzymskie budowle powstawały za panowania etruskich królów. Wtedy to Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę i poznali sklepienia oraz konstrukcje łukowe. Wynalezienie cementu, opanowanie umiejętności wypalania cegły znacznie ułatwiło Rzymianom budowę budynków. W II w. p.n.e. miasta i ulice przecinały się pod kątem prostym, ulice były brukowane. Domy wzorowane były na budowlach greckich, posiadały kanalizacje. W miastach budowano także wille, kamienice czynszowe mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, mieszkania na wyższych kondygnacjach. Z tego okresu zachowały się urządzenia kanalizacyjne, akwedukty, drogi, mosty, kuria, bazylika, termy, cyrki.W okresie republiki w sztuce rzymskiej dominowała kultura helleńska. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami i wieżami, rozbudowywano akwedukty i system kanalizacyjny. Budowano duże, bogate pałace. Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł. Budynki powszechnego użytku też przybierały monumentalne rozmiary. Powstawały łuki triumfalne.

Porządki architektoniczne

1. Porządek doryckiJest to jeden z najbardziej znanych, a zarazem najstarszy z porządków architektonicznych czasów starożytnych , wywodzi się prawdopodobnie z budownictwa drewnianegoCharakteryzuje się „ciężkimi” proporcjami , surowością oraz monumentalną prostotą i logiką ; Kolumna (trzon wraz z  głowicą) wsparta była bezpośrednio (bez bazy) na stylobacie. Trzon, zwężający się ku górze, posiadał w połowie lub 2/3 wybrzuszenie oraz był pokryty równoległymi żłobkami (kanelurami)- miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn.. Głowica przybierała kształt poduszki, w górnej części posiadała kwadratową płytę (abacus). Na kolumnach spoczywało belkowanie (architraw i fryz składający się z  tryglifów i  metop). Kapitel był ubogo ozdobiony.Porządkiem doryckim rządziła tak zwana zasada tryfligu ( tryglig – prostokątna płyta), której musieli przestrzegać ówcześni budowniczowie : musiał on znajdować się nad każdą kolumną i nad każdym osiowym rozstawie kolumn w kolumnadzie ; na krawędziach fryzu należało umieścić dwa stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, a trzecim wymogiem było umieszczenie każdego tryfligu nad środkiem kolumnyRozmiary poszczególnych elementów w styku doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 14 modułów wysokości, kapitel i tryglif - 1 moduł, a metopa - 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. W oparciu o tą wielkość, znając ilość kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.

Kolumna dorycka z belkowaniema. abakus (inaczej plintus)b. echinusc. trzon z kaneluramid. anulie. scamillusf. architraw (epistyl)g. metopah. tryglifi. geison (gzyms wieńczący)

2. Porządek jońskiJoński porządek architektoniczny charakteryzujący się przede wszystkim:-         lekkością , smukłością , -         bogatymi zdobieniami, -         baza oparta na plincie ; trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim-         kolumny mają profilowaną bazę ; głowica z klimationem i wolutami (slimacznicami)Głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych krawędziach, często dość bogato zdobionyFryz zdobiony był reliefem z scenami mitologicznymi, historycznymiPowyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często niższy niż w porządku doryckim, ale o bardziej skomplikowanej formie. Górną jego część stanowiła listwa zdobiona kimationem, antemionem lub plecionką, zakończona na ogół ząbkowaniem. Podobnie jak w stylu doryckim świątynie były kryte dwupasmowym dachem zwieńczonym tympanonem, z gzymsem ozdobionym akroterionami. Wzdłuż dachu biegła rynna (sima) zakończona rzygaczami w postaci lwich pysków. Styl ten cieszył się ogromną popularnością od IV w.p.n.e. ; jego rozwinięciem był porządek koryncki

3. Porządek korynckiRozwijał się on jako odmiana porządku jońskiego na przełomie V i IV w.p.n.e.Cechy charakterystyczne dla tego porządku architektonicznego :-         smuklejsze proporcje i bardziej ozdobna głowica niż w porządku jońskim-         głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl koryncki, ma kształt koszyka (kalatosu) uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz, powyżej liści znajdują się cztery pojedyncze woluty podtrzymujące abakus. Pomiędzy tymi wolutami znajdują się jeszcze cztery pary mniejszych wolut z pomiędzy których wyprowadzona jest palmeta lub inny motyw roślinny-         belkowanie podobne jak w stylu jońskim, czyli złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się zdobiony fryz ciągły. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często podparty wspornikami, jest to dodatkowy element w porównaniu porządku korynckiego z porządkiem jońskimWedług legendy przytoczonej przez Witruwiusza kapitel koryncki został wynaleziony przez architekta Kallimacha, gdy zauważył on że kosz ofiarny ustawiony na grobie młodej dziewczyny porósł akanetmW roku 86 p.n.e. cesarz rzymski Sulla wziął kilka głowic z świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach i umieścił je w na Kapitolu. Od tego czasu porządek koryncki stał się charakterystyczny dla starożytnego Rzymu i stosowany powszechnie zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich.

4. Porządek toskańskiJest to jeden z klasycznych porządków architektonicznych w architekturze. Wykształcił się na terenie Italii z porządku doryckiegoCharakterystyczne cechy dla tego stylu : -         kolumny miały gładkie trzony (w porządku doryckim pokryte były żłobieniami)-         pod kolumnami wprowadzono bazy (w porządku doryckim kolumny stały bezpośrednio na stylobacie).Budowle wzniesione w tym stylu sprawiały wrażenie bardziej przysadzistych niż budowle greckie.Budowle wzniesione w stylu toskańskim sprawiały wrażenie bardziej przysadzistych niż budowle greckie. Wynikało to przede wszystkim z jakości (cech wytrzymałościowych) dostępnych materiałów. Budowle (przede wszystkim świątynie) wznoszone były na planie prostokąta, na podwyższeniu, na które prowadziły schody usytuowane przy krótszym boku. Budynek był otoczony kolumnadą z trzech stron. Dach dwuspadowy z okapem tworzył portyk z trzech stron budynku. Kolumny zakończone były głowicami złożonymi z echinusa i abakusa.

5. Porządek kompozytowyJest to porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzym. Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go : - ustawienie kolumny na piedestale ; ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu.

Całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego.

6. Porządek spiętrzony

Czyli spiętrzenie porządków architektonicznych , wprowadzenie ich w jednym obiekcie , na kilku kondygnacjach , porządków reprezentujących kolejno : porządek dorycki , joński i koryncki.

Przykładem takiego spiętrzenia jest Koloseum ; jest to spiętrzenie na sposób rzymski.

III Forum Romanum

 Łac. Rynek rzymski, inna nazwa to Forum Magnum Plac w starożytnym Rzymie znajdujący się na skrzyżowaniu się arterii , u stóp Kapitolu i PalatynuCentrum polityczne i towarzyskie Rzymu okresu republiki , odpowiednik greckiej agoryPrawdopodobnie pierwotnie ( w VII w.p.n.e.) na tym terenie znajdowała się osada składająca się z domów na palach. Po wybudowaniu kanału odwadniającego Cloaca Maxima , osuszeniu terenu oraz utwardzeniu powierzchni, obszar ten stał się miejscem zgromadzeń obywateliBudowę tego forum zainicjował Tarkwiniusz Pyszny ; przy powstałym w VI w.p.n.e. placu wzniesiono : Kurię , mównicę (Rostra) , świątynię Westy wraaz z domem westalek , świątynię Saturna , siedzibę najwyzszego kapłana – budynek Regii i archiwum (Tabularium) , w ten sposób na rynku znajdowały się trzy najważniejsze instytucje życia religijnego, administracyjnego oraz sadownictwa. Oprócz nich znajdowały się tam hale targowe, łuki triumfalnei liczne swiatynie.Badania archeologiczne tego terenu wykazały jednak , iż do trzeciej ćwierci VIII w.p.n.e. na Forum Romanum znajdowało się zwykłe bagno zasilane potokiem płynącym wzdłuż późniejszej Via Sacra( stanowiło ono naturalną granicę pomiędzy znajdującymi się na wzgórzach osadami). Bagno osuszono , a powierzchnię utwardzono w latach dwudziestych VIII w. p.n.e., nigdy natomiast nie było tam domów na palach. W okresie cesarstwa Forum Romanum zostało rozbudowane i wzbogacone o świątynie Boskiego Juliusza, Wenus, Wespazjana, Antonina i Faustyny oraz łuk triumfalny cesarza Augusta.Najbliżej Forum Romanum usytuowano Forum Cezara . Oprócz niego powstały fora cesarskie : Forum Trajana , Forum Augusta , Forum Wespazjana , Forum Nerwy oraz Forum Boarium ( Rynek Bydlęcy), Forum Holitorium ( Rynek Warzywny) oraz Forum Piscatorium ( Rynek Rybny). Inicjatorem tej rozbudowy był Juliusz Cezar.Kompleks był centrum życia obywatelskiego i ekonomicznego szczególnie w okresie republikańskim. 

IV Amfiteatr

arena o kształcie elipsy lub koła, otoczona wznoszącymi się schodkowo ławkami dla widzówjego zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec, na którym urządzano igrzyska gladiatorówwokół areny wysypanej piaskiem ustawiano ławy dla widzówpóźniej całość otoczono muremostatecznie amfiteatr stał się wielkim kompleksem rozrywkowym z widownią mieszczącą dziesiątki tysięcy widzów, z wieloma pomieszczeniami pomocniczymi i wieloma udogodnieniamijednym z najlepszych przykładów amfiteatru rzymskiego jest ColosseumZbudowano setki amfiteatrów w Imperium Rzymskim. Mniejsza liczba amfiteatrów w Cesarstwie Bizantyjskim jest efektem niechęci tamtejszych mieszkańców do walk gladiatorów

V Koloseum

Amfiteatr Flawiuszów w RzymieWybudowany przez cesarzy z dynastii FlawiuszówOgromna budowla (dł. osi 188 i 156 m, obwód 524 m, wys. 48,5 m), z pojemną widownią (około 50 tysięcy miejsc) z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem podziemnych korytarzyPrzy budowie zastosowano spiętrzenie porządków (porządku toskańskiego, jońskiego i korynckiego)Wybudowano cztery kondygnacje jako układ pomieszczeń wydzielonych między filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi- umieszczono tam natryski, szatnie, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, bufety i korytarzeWokół areny wzniesione było podiumDo Koloseum prowadziło 80 ponumerowanych wejść, jednakże do naszych czasów zachowały się oznaczenia wejść od XXIII do LIV, które umożliwiały szybkie wejście lub opuszczenie widowni. Widownię, w deszczowe lub słoneczne dni, można było okryć specjalną osłonąOdbywały się tu między innymi walki gladiatorów i widowiska przedstawiające bitwę morską, wystawiane w specjalnie tworzonych basenach oraz polowania na dzikie zwierzęta. Mordowano tu także pierwszych chrześcijan. W dobie średniowiecza rzymianie systematycznie pozyskiwali z Koloseum materiał budowlany, z którego wznosili nowe obiekty.Nazwa Koloseum została nadana we wczesnym średniowieczu od znajdującego się niedaleko posągu (kolosa) Nerona przedstawionego jako Heliosa

VI Panteon – wzorem architektonicznym

Okrągła świątynia na Polu Marsowym, wzniesiona przez Hadriana w 125r. poświęcona wszystkim bogomBudynek o średnicy i wysokości równej 43,3 mPrzed portykiem znajduje się 16 kolumn w porządku korynckimPod tympanonem znajduje się inskrypcja: .MAGRIPPA.L.F.COS.TERTIUM.FECIT (tłumaczymy: Wzniesiony przez Marka Agryppę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci); wysokość wejścia wraz z tympanonem wynosi 25mKopuła świątyni wykonana jest z betonu z oculusem (średnica 9m)Wenątrz Panteonu znjadują się liczne rzeźby z brązuKasetony ozdabiają podniebienie kopuły, a na ścianach znajdują się niszeUszkodzony podczas najazdu barbarzyńców na Rzym w V wieku609rok- cesarz Bizancjum Fokas podarował Panteon papieżowi Bonifacemu IV, który przekształcił go w kościół chrześcijański pod wezwaniem Santa Maria ad Martyres663r.- zastąpienie złotych płytek dachu brązowymi (na polecenie cesarza Konstansa II)XIV- Panteon pełnił funkcję fortecyZostał odnowiony w okresie renesansu- pracami kierował Rafael Santi, którego zwłoki spoczywają w Panteonie. Dwaj włoscy królowie: Wiktor Emanuel II i Hubert I zostali tu pochowani.

VII Akwedukty

Łac. aquaeductus, od aqua - woda, ductus – prowadzenieByły to kanały wodociągowe , rurociągi podziemne lub nadziemne , które mogły być umieszczone na arkadach przeprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu, prowadzące wodę z odległych źródeł(zazwyczaj górskich z uwagi na czystość i niską temperaturę wody) do miast. Przewodzono ją rurami lub kanałami otwartymi , w których woda płynęła pod działaniem siły ciążeniaAż do czasów nowożytnych wodociągi miejskie zasilane były niemal wyłącznie przez akwedukty lokalne , nie przekraczające na ogół kilkuset metrów długościAkwedukty stosowano już w II tysiącleciu p.n.e.- istniały one np. w Knossos (Kreta, ok. 2000 p.n.e.), w Gezer (Palestyna, około 1900 p.n.e.), w Mykenach (Grecja, około 1200 rok p.n.e.). Większość tych akweduktów prowadzono pod ziemią, tunelami aby - nie zauważone przez nieprzyjaciela - zapewniały twierdzom zaopatrzenie w wodę podczas oblężeńW państwie rzymskim nastąpił prawdziwy rozkwit akweduktówPierwszy akwedukt rzymski zbudował w 312 roku p.n.e. Appius Klaudiusz, a w I wieku n.e. Rzym zaopatrywany był w wodę przez akwedukty o łącznej długości ok. 420 km (z tego niecałe 50 km na arkadach). Arkady, często wielokondygnacyjne stosowano tylko tam, gdzie to było konieczne (z uwagi na ich pracochłonność i wielkie zużycie materiałów budowlanych) przy pokonywaniu rzek i dolin. Pozwalało to zachować stały spadek akweduktu oraz uniknąć wysokiego ciśnienia wody, co było ważne z uwagi na niewielką wytrzymałość używanych wówczas powszechnych rur ceramicznych i ołowianych.Często potocznie mówiąc o akweduktach niesłusznie się ma na myśli wyłącznie ich odcinki na arkadach, w istocie stanowiące zaledwie ok. 10% ich całkowitej długościW okresie imperium, Rzymianie zbudowali na całym jego terenie wiele akweduktów. Do dziś zachowały się ślady ok. 200 akweduktów rzymskich. Niektóre z nich są nadal używane lub były używane do niedawnaPo upadku imperium rzymskiego barbarzyńcy zburzyli część akweduktów, a inne uległy zniszczeniu na skutek braku konserwacji. Nadal budowali akwedukty Bizantyjczycy, a następnie ArabowieW niektórych miejscach, zwłaszcza w rejonach górskich, nadal jednak stosuje się akwedukty, m.in. do nawadniania pól.

* Akwedukt Pont-du-Gard Jest to zachowany w dolinie rzeki Gargon odcinek zbudowanego przez Rzymian akweduktu prowadzącego wodę ze źródeł w Uzès do NîmesAkwedukt został po wschodniej stronie Masywu Centralnego. Budowla o łącznej długości około 50,0 km i całkowitym spadku 17,0 m składała się z szeregu tuneli i mostów wzniesionych z bloków kamiennych bez użycia zaprawy. Akwedukt został zbudowany w latach 26 p.n.e. - 16 p.n.e. na polecenie Agrypy (na moście zachowała się inskrypcja z 19 p.n.e. poświęcona Agrypie). Odcinek zwany Pont du Gard to trzypiętrowa arkada o wysokości 49,0 m i 27,0 m szerokości. Poszczególne arkady zbudowano z różnej ilości łuków:-         6 w dolnej kondygnacji-         11 w środkowej-         35 w najwyższejDolna część pełniła rolę mostu przebiegającego nad rzeką Gargon. Na górnej umieszczono kanał prowadzący wodę. Całkowita długość zachowanego odcinka akweduktu wynosi ok. 270,0 m. Spadek, typowy dla rzymskich konstrukcji, to 35 cm na 1,0 km. Akwedukt dostarczał wodę w ilości ok. 20 tysięcy m3 dziennie. Woda trafiała do zbiornika o średnicy 6,0 m, skąd rozprowadzana była do domów mieszkalnych, term i fontann.Począwszy od IV wieku akwedukt zaczęto zaniedbywać (2/3 prześwitu kanału wypełnił osad), w IX wieku przestał być drożny a okoliczna ludność zaczęła używać kamienie z akweduktu do innych celów. Mimo tego akwedukt w większości pozostał nienaruszony.

VIII Termy

kompleks łaźni ulokowanych na rozległym terenie, wśród zieleni, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinachwestybulu- przyjmował pieniądze przy wejściuw skład pomieszczeń wchodziły:-         szatnie (apodyterium)-         baseny z zimną wodą (frigidarium)-         baseny z gorącą wodą (calidarium)-         łaźnie: sucha (laconicum) lub parowa (sudationes)-         sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami-         sala do wypoczynku (tepidarium)poza tymi pomieszczeniami w skład łaźni wchodził: stadiony, boiska, sale gimnastyczne, biblioteki, pokoje muzyczne, salony gier, bufety, portykipokoje były bogato zdobione: ściany pokrywane były marmurem, malowidłami, a posadzki wykładane były mozaikamizaopatrywane były akweduktami w źródlaną wodęsala do wypoczynku i pokoje z basenami ogrzewane były gorącym powietrzem rozprowadzanym pod podłogą najsłynniejsze kompleksy term zbudowane były przez Tytusa, Dominicjana, Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna i budowane były w całym Imperium Rzymskim- nie tylko w samym mieście

IX Łuki triumfalne

Łac. Arcus triumphalis ; W architekturze łuk triumfalny to budowla w kształcie monumentalnej, wolnostojącej , bramy, która stawiana była w celu upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia , zazwyczaj zwycięstwa militarnegoPrzejście pod łukiem triumfalnym dowódcy lub dowódców, którzy odnieśli zwycięstwo było punktem kulminacyjnym pochodu triumfalnegoPierwsze łuki triumfalne powstały właśnie w starożytnym Rzymie (zwyczaj przejęto od Etrusków), później ten typ budowli został rozpowszechniony w innych krajach i epokach historycznychZwykle łuki triumfalne były budowane jako stałe konstrukcje i niektóre z nich przetrwały całe stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi dla uczczenia ważnego wydarzenia.Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym(arkada- szereg łuków opartych na słupach lub filarach ) jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary (podpory kolumny) zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łukNajstarsze (nie zachowane) budowle pochodziły z II w. p.n.e.Łuki triumfalne najszerzej upowszechniły się w czasach cesarstwa (ku czci zwycięskich cesarzy, ich dobrodziejstw, bóstw, wodzów). Najwięcej zbudowano ich w  Rzymie: łuk Tytusa (81 n.e.), Septymiusza Sewera (203), Konstantyna (312), oraz na obszarze Italii (Rimini, Aosta, Ankona, Benewent).Łuki triumfalne istnieją na innych ziemiach imperium (Galia - Orange, Saint-Rémy. Hiszpania - Alcántara. Grecja - Saloniki, Ateny. Afryka Północna - Timgad, Tébessa, Lambessis, Leptis Magna. Azja Mniejsza - Antalya).Łuk triumfalny wywarł znaczny wpływ na architekturę nowożytną, gdyż był motywem wielokrotnie naśladowanym przez budownictwo.

Bibliografia:- www.wikipedia.pl- encyklopediapwn.pl- www.wynalazki.mt.com.pl- podręcznik do klasy I liceum B. Burda, B. Halczak, R. Józefiak, M. Szymczak- encyklopedia multimediana PWN