dokładnie zapoznać się i postępować zgod

SPIS TREŚCII. Wstęp ............................................................................................3

II. Charakterystyka wierzb ..............................................................4

III. Agrotechnika i uprawa ................................................................61. Dobór gleb .........................................................................................................62. Zakładanie plantacji ...........................................................................................63. Odmiany ...........................................................................................................94. Nawożenie ........................................................................................................95. Technika i organizacja zbioru .............................................................................96. Plonowanie wierzby ........................................................................................ 10

IV. Regulacja zachwaszczenia ........................................................ 13 1. Specyfikaochronywierzbkrzewiastychprzedzachwaszczaniem ...................132. Najważniejszegatunkichwastów ..................................................................133. Metodyredukcjizachwaszczenia .................................................................. 15

V. Ograniczanie sprawców chorób ................................................ 191. ZnaczeniegospodarczechoróbwierzbwPolsce ............................................ 192. Cechydiagnostyczneirozwójnajważniejszychchorób

wierzbkrzewiastych ..................................................................................... 193. Możliwościintegrowanegoograniczaniasprawcówchorób ..........................23

VI. Ograniczanie strat powodowanych przez szkodniki .............. 271. Najgroźniejszeszkodnikiwierzbyuprawianejnaceleenergetyczne ............... 272. Możliwościintegrowanejochronywierzbprzedszkodnikami .......................32

VII. Integrowana ochrona wierzb przed zwierzyną łowną ...........351. Szkody powodowane przez zwierzynę łowną ...............................................352. Przeciwdziałanieszkodom ............................................................................35

VIII. Zachowanie bioróżnorodności entomofauny pożytecznej i owadów rzadkich oraz chronionych .................. 371. Ochrona entomofauny pożytecznej i pająków .............................................. 372. Ochronapszczółiinnychowadówzapylających ........................................... 413. Owady rzadkie i chronione ............................................................................ 41

IX. Literatura uzupełniająca ........................................................... 43

WSTĘP 3

I. WSTĘP

Z początkiem 2014 rokuwUnii Europejskiejwchodziwżycieobowiązekuprawyroślin,wtymwierzby,zgod-nie z zasadami integrowanej ochrony.Niniejsze opra-cowaniema służyćpomocą rolnikom i doradcomwewdrażaniu tych zasad produkcji wierzby, niezależnieod jej przeznaczenia.W integrowanej ochronie roślin,pierwszeństwomająmetodyniechemiczne(agrotech-niczne,mechaniczne,fizyczne,biologiczne,hodowlaneiinne),agdyokażąsięniewystarczające,wówczasbę-dziemożnazastosowaćmetodęchemiczną.Proceduraużyciapestycyduwymaga jednakspełnieniapewnychściśleokreślonychwarunkówtakich,jaknp.oparciede-

cyzji o przeprowadzeniu zabiegu o analizę ekonomiczną przewidywanej,potencjalnejstratyplonunapodstawieprawidłowej diagnostyki agrofaga i ocenyprogu jegoszkodliwości; fachowego przygotowania osoby wy-konującej zabieg chemiczny; urzędowego certyfikatusprawności technicznejopryskiwacza;bezwzględnegoprzestrzegania etykiety środka ochrony roślin, w tymokresukarencji.Wintegrowanejochronieroślinnieza-kładasięcałkowitejlikwidacjipopulacjiorganizmuszko-dliwego, lecz ograniczenie jego liczebności do takiejwielkości, aby nie powodowała strat gospodarczychiśrodowiskowych.

REALIZACjA InTEgROwAnEj OChROny wymAgA m. In.:

» umiejętnościrozpoznawaniagatunkówagro-fagóworazznajomościichbiologiiisposobuzachowaniasięwróżnychwarunkachpogo-dowych,

» znajomościjegowrogównaturalnychiantago-nistóworazichbiologii,

» wiedzy o wymaganiach i rozwoju chronionego gatunkuroślinyuprawnej,

» dostępudoinformacjioprognozowanychter-minachpojawuorganizmuszkodliwegoorazrzeczywistejocenyjegonasileniaidalszegorozwoju,

» znajomościprogówekonomicznejszkodliwościorganizmuszkodliwegoorazumiejętnościichwykorzystaniawwarunkachkonkretnejupra-wy,

» wiedzy o różnych metodach profilaktyki izwalczaniazumiejętnościąichintegracji,

» dostępudodanychglebowychimeteorologicz-nychmiejscauprawyorazocenyichwpływunarozwójpopulacjiorganizmuszkodliwego,

» zdolnościprzewidywaniapotencjalnychnie-korzystnychskutkówubocznychpodejmowa-nychzabiegówochronyroślindlaczłowiekaiśrodowiska.

InTEgROwAnA OChROnA ROŚLIn (ang. Integrated Pest management - IPm)

jest to sposób ochrony roślin uprawnych przed organizmami szkodliwymi (grzybami, bakteriami, wirusami i innymi czynnikami chorobotwórczymi; owadami;

roztoczami; nicieniami; chwastami lub zwierzętami kręgowymi), polegający na wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod profilaktyki i ochrony roślin,

w szczególności metod niechemicznych, w celu zminimalizowania potencjalnego zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz środowiska.

Celem Integrowanej Ochrony Roślin jest utrzymanie populacji agrofagów poniżej progów szkodliwości oraz zabezpieczenia efektu ekonomicznego produkcji.

VIII. Zachowanie bioróżnorodności entomofauny pożytecznej i owadów rzadkich oraz chronionych .................. 371. Ochrona entomofauny pożytecznej i pająków .............................................. 372. Ochronapszczółiinnychowadówzapylających ........................................... 413. Owady rzadkie i chronione ............................................................................ 41

IX. Literatura uzupełniająca ........................................................... 43

4 ChARAKTERySTyKA wIERZB

W przypadku wierzb definicja integrowanej ochro-ny roślinma szczególne znaczenie zewzględu nawieloletni iwielkoobszarowycharakter tejuprawy.Niniejsza publikacja opisuje szereg istotnych ele-mentów związanych z zakładaniem plantacji. Od-powiednie postępowanie na tym etapie ma dużywpływnaprodukcjębiomasywokresierozwojuro-

ślin i pozwalanaprzedłużeniemożliwości użytko-waniawierzb oraz na ograniczeniewystępowaniaagrofagów.Wmetodyce uwzględniono wszystkiemożliwościochronyplantacjiłączniezdanymieks-perymentalnymiimożliwościamisamoregulacjipo-pulacji szkodników oraz patogenów na właściwiezorganizowanej plantacji.

Przydatne adresy stron internetowych:

www.ior.poznan.pl – InstytutOchronyRoślin–PaństwowyInstytutBadawczywww.minrol.gov.pl – MinisterstwoRolnictwaiRozwojuWsiwww.piorin.gov.pl – PaństwowaInspekcjaOchronyRośliniNasiennictwa,

GłównyInspektoratwWarszawiewww.ihar.edu.pl – InstytutHodowliiAklimatyzacjiRoślin–PaństwowyInstytutBadawczy

www.ios.edu.pl – InstytutOchronyŚrodowiska–PaństwowyInstytutBadawczywww.coboru.pl – CentralnyOśrodekBadaniaOdmianRoślinUprawnychwSłupiWielkiej

www.pzh.gov.pl – NarodowyInstytutZdrowiaPublicznego–PaństwowyZakładHigienywww.etox.2p.pl – internetowyserwistoksykologiiklinicznej

II. ChARAKTERySTyKA wIERZB

Rodzinawierzbowatych(Salicaceae)obejmujenaca-łymświeciekilkasetgatunków.Wjejskładwschodządwa rodzajewierzba (Salix L.) i topola (Populus L.). Większość gatunków zasiedla tereny o klimacieumiarkowanymichłodnymEuropyiAzjiorazAme-ryki Północnej. Liczny gatunkowo i skomplikowany w klasyfi-kacji taksonomicznej rodzaj wierzba, obejmuje na świecie około 300–500 gatunków. w Polsce, według danych dendrologicznych, zidentyfiko-wano 25–40 gatunków wierzb, a łącznie z licz-nymi mieszańcami i podgatunkami – 84. Two-rzą one formy krzewiaste lub drzewiaste i występują niemal we wszystkich biotopach.Identyfikacja wierzb jest trudna ze względu na możliwość tworzenia mieszańców, często skła-dających się z 3–4 gatunków. Dlatego znane są przypadki klasyfikowania pojedynczego osob-nika jako odrębnego systematycznie. Wierzbyrosnąwformiezarównodrzewdorastają-cychdo25mwysokości,jakiwysokichorazniskich

krzewów, a nawetpłożących się po ziemi krzewi-nek.Pędymająróżnejbarwy–zielone,żółte,czer-wonedobrunatnych.Blaszkiliściowezazwyczajsąwąskie lancetowate, piłkowane, krótkoogonkowe,często srebrzystoowłosione zprzylistkami.Unie-którychgatunkówliściemogąbyćowalne,jajowa-te,eliptycznedookrągłych.Blaszkiliścioweczasamisąpozbawioneowłosieniaipergaminowe.Wierzbyto rośliny dwupienne, dlatego na jednych osobni-kach występują tylko żeńskie kwiaty, a na innychtylkomęskie.Kwiatyrozwijająsięwcześniewiosnąprzedrozwojemliści,auniektórychgatunkówrów-nocześniezliśćmi.Sąowadopylne.Owocetomałepękającetorebki,któredojrzewająwmaju–czerw-cu.Powstającenasionasąbardzodrobne,zpuchemlotnym, umożliwiającym przenoszenie przezwiatrnadużeodległości.wierzby to rośliny światłolubne i przeważnie szybko rosnące. większość z nich ma bardzo małe wymagania stanowiskowe. wierzby najle-piej czują się w miejscach uwilgoconych, tj. na te-

ChARAKTERySTyKA wIERZB 5

renach podmokłych, w pobliżu cieków wodnych. Stanowią jeden z najważniejszych składników lasów łęgowych porastających doliny rzeczne. najczęściej są to drzewa i krzewy polne rosnące nad rzekami oraz różnego rodzaju zbiornikami wodnymi (jeziorami, stawami), na nieużytkach itp. Istnieją także gatunki wierzb dobrze radzące sobie na glebach suchych, a nawet na piaskach i wydmach np. wierzba iwa. gatunek ten jest również powszechnie występującym w Polsce, typowo leśnym drzewem. wierzby w zależności od gatunku osiągają wiek 50–100 lat.Duża plastyczność ekologiczna daje możliwości wy-selekcjonowania wierzb nadających się do umocnie-niawydmnadmorskich,brzegówzbiornikówiciekówwodnych, rekultywacji gruntów zdewastowanychprzemysłemorazdziałalnościąkomunalną.Nasadzeniawierzbwzdłużdrógmogąsłużyćjakoekranyochron-neprzedemisjązanieczyszczeńihałasu,osłonyprze-ciwśniegowe oraz wiatrowe. Wierzby wykorzystujesięrównieżdotworzeniastrefbuforowychujęćwodyioczyszczalni ściekóworazwysypisk.Drewnowierzbjestniskiejjakości,majednakzastosowaniewprzemy-ślemeblarskimdowyrobupłytwiórowychorazpilśnio-wych,przeznaczanejestrównieżdoprodukcjipapieru,węgla drzewnego i alkoholu. Najbardziej znanym i ce-nionymwykorzystaniem giętkichwitekwierzbowychjestwikliniarstwo. Znanew całej Europie ośrodki wi-kliniarskie znajdują się w okolicach NowegoTomyślawWielkopolsceiRudnikanadSanem.W latach 70. i 80. XX wieku zwrócono uwagę na możliwośćwykorzystaniawierzbjakobiomasyprze-znaczonej do celów energetycznych, jako paliwostałe do bezpośredniego procesu spalania, paliwopłynne (biometanol) i paliwogazowe (gazdrzew-ny).WkrajachskandynawskichiwAngliiwyhodo-wano szereg odmianwierzb o szybkim przyrościebiomasy.Stanowiąonemieszańcewewnątrzgatun-kowe,głównieS. vimnialisL.,aletakżeinnychgatun-kówwierzb,jak:S. dasycladosWimmer,S. schwerinii E. Wolf, S. purpurea L. i innych,orazhybrydymię-dzygatunkowe. W Polsce uzyskano również wie-le odmian i klonówwierzb. Hodowcami ich są ta-

kie ośrodki, jak UniwersytetWarmińsko–MazurskiwOlsztynieihodowcyprywatni.wyselekcjonowane odmiany wierzb na cele energetyczne (wierzby krzewiaste – o różnym pochodzeniu gatunkowym) powinny charakte-ryzować się bardzo szybkim przyrostem bioma-sy (14 krotnie większym niż lasu), zwiększoną odpornością na szkodniki i choroby, zwiększo-ną mrozoodpornością oraz wysoką wartością energetyczną drewna. Plantacje wierzb powin-ny być użytkowane przez 10–25 lat.Wceluwykorzystaniabiomasyzpędówwierzbza-zwyczaj zebrany plon podlega odpowiedniemu przy-gotowaniu. Po wstępnym przesuszeniu wierzboweprętysąciętenazrębkiowielkościkilkucm.Wierz-bowabiomasaprzetwarzanajestrównieżnabrykie-tylubpellet.Zawartośćwodywtychproduktachjestobniżonadookoło10%.Produktytepowstająwwy-niku sprasowaniawwysokim ciśnieniu rozdrobnio-nejbiomasy.Uważasię,żemożnauzyskaćplonsu-chejbiomasyzjednegohektararocznienapoziomie10–22 ton.Wartośćenergetycznawierzbywahasięwgranicach6,2–19,6GJ/Mg,w zależności odwil-gotności.Wartośćopałowasuchejbiomasystanowiokoło0,7wartościopałowejwęglakamiennegow porównaniu z tradycyjnymi uprawami rolni-czymi wykorzystywanymi na cele energetyczne (tj. pszenica, kukurydza, burak cukrowy czy rze-pak) plantacje wierzb charakteryzują się: lep-szym bilansem energii i węgla, większą sekwe-stracją węgla w glebie, mniejszym wymywaniem azotu, lepszymi właściwościami fitoremediacyj-nymi, zbliżoną lub większą bioróżnorodnością roślin, bezkręgowców i ptaków. w przypadku nadmiernego udziału w strukturze zasiewów oraz niewłaściwego lokalizowania plantacji mogą mieć ujemny wpływ na bilans wodny gleb oraz warunki hydrologiczne w zlewniach, jak również wizualne walory krajobrazu.Abyzapewnićwłaściweprzyrodniczeiekonomicz-ne zalety uprawy wierzb na cele energetyczne na-leży uwzględnić zasady integrowanej produkcjiiochronyroślin.

6 AgROTEChnIKA I UPRAwA

III. AgROTEChnIKA I UPRAwAUżytkowanie plantacji wynosi do 15–20 lat, dlatego plonowanie jej zależy głównie od: ja-kości gleby, ilości dostępnej wody, częstotli-wości zbioru, doboru odmian, obsady roślin,

przebiegu pogody i nasilenia czynników ogra-niczających plonowanie (chwasty, choroby i szkodniki).

1. Dobór glebNajbardziej przydatne do uprawy wierzby są glebywilgotne, położone zwykle w obniżeniach tereno-wych,azaliczanedokompleksuzbożowo-pastewne-gomocnego–8(klasy–IIIb,IVaiIVborazV)orazzbożowo–pastewnegosłabego–9(klasy–IVbiV).Wierzbęmożna także uprawiać na glebachwytwo-rzonychzpiaskówzaliczanychdokompleksużytniegodobrego–5(klasy–IVblubV),jednakwodagrunto-wanatychglebachpowinnawystępowaćniegłębiejniż2,0m.Nasuchychglebach,wlatachzmałąilościąopadów, uzyskuje się niskie plony i uprawawierzbyjestnieopłacalna.Poduprawęwierzbymożnarównieżwykorzystaćterenyokresowopodmokłelubzalewo-we,atakżeglebyzdegradowaneizanieczyszczone.Mniej przydatne do uprawy wierzby są gleby or-ganiczne (torfowe i murszowo-torfowe), gdyżwtakichwarunkachnależysięliczyćzmożliwościąszybszego wypadania roślin i krótszym okresemużytkowaniaplantacjiorazztrudnościamizezbio-remitransportemzebranegoplonu.Przygotowanie pola. gleba pod plantację wierz-by energetycznej powinna być przygotowana podobnie, jak pod inne rośliny rolnicze. waż-ne jest staranne odchwaszczenie pola tak, aby ograniczyć konkurencję chwastów w pierw-

szym roku po posadzeniu wierzby. Przygotowa-niepolapodplantacjęzależyoddotychczasowegosposobujegoużytkowania:a)polaodłogowane,b)pola użytkowane, ale zaniedbane (zaperzoneiporośnięteinnymichwastamiwieloletnimi),

c) pole utrzymywane w dobrej kulturze.

Wceluoczyszczeniapólodłogowanych lubzanie-dbanychzchwastówwieloletnich(perz,ostrożeń,powój)należy,wokresieletnimlubpożniwnym,nazielone chwasty zastosować nieselektywne herbi-cydy (zawierające glifosat)w dawkach podanychna opakowaniu.Glebykwaśne(opHponiżej5,5)należykonieczniezwapnować.Na lżejszychglebach trzebazastoso-wać2–3t/ha,naciężkich3–5t/hanawozówwap-niowych w przeliczeniu na CaO. Po6–8tygodniachodzastosowaniaherbicydumoż-nawysiaćnawozywapniowe iwymieszać jezgle-bą. Przed zimąkonieczne jestwykonanie głębokiej(przynajmniejna30–35cm)orkiprzedzimowej.Naglebachzbytzwięzłychlubzwystępującąpodeszwąpłużną w celu poprawy stosunków wodno-po-wietrznych,powinnosięwykonaćgłęboszowanie.

2. Zakładanie plantacji Podstawową czynnością poprzedzającą założenieplantacjiwierzbyjestodpowiedniejejrozplanowa-niewterenie,szczególniepodkątemzmechanizo-waniapracpolowychizbioru.Powinnosięwydzie-lićdrogitechnologiczne,uwrociaorazprzydużychplantacjach ewentualne miejsca składowania ze-branejbiomasy.Przystępującdorozplanowaniana-

sadzeńwierzbynależypamiętać,żeobowiązkowejestzachowanieodstępów:•1,5modgranicysąsiedniejdziałki,naktórejzało-żonajesttakasamaplantacjalubjestużytkowa-najakogruntleśny,

•3 m od granicy działki użytkowanej w inny niż wymienionypowyżejsposób.

Zakładanieplantacjiwierzbyzapomocąspecjalistycznejsadzarki(fot.M.Matyka)

PlantacjawierzbyzałożonazżywokołówwsystemieEko-Salix(fot.M.Matyka)


Zakładając plantacje wierzby na polach zme-liorowanych należy brać pod uwagę ewentu-alność przerastania korzeni przez sączki dre-narskie. w konsekwencji blokuje to działanie całego systemu melioracyjnego i może prowa-dzić do zabagnienia sąsiednich pól.Wierzbękrzewiastąrozmnażasięwegetatywniezapomocązrzezów(sadzonek,sztobrów),tzn.frag-mentówpędu,którepoposadzeniudoglebyuko-rzeniająsięiwypuszczająnowepędy,tworzącrośli-ny.Długośćzrzezówpowinnawynosić0,20–0,25m,

aichśrednica8–12mm.Sadzeniezrzezównajczę-ściej przeprowadza się wczesną wiosną. Zrzezymożnasadzićrównieżjesienią,termintenjestuza-leżniony od lokalnych warunków pogodowych i or-ganizacyjnych.Sadzeniezrzezówwykonujesięprzyużyciu sadzarek mechanicznych 2–4-rzędowychlub namniejszych plantacjach sadzi się je ręcznie.Na towarowych plantacjach zrzezy wierzby zaleca sięwysadzaćpasowowpodwójnychrzędach.Od-ległośćpomiędzyrzędamiwpasiewynosi0,75m,apomiędzypasami1,5m(rys.1).

Rys. 1. Sposóbrozmieszczeniasadzonekwierzby

Wrzędachzrzezywysadzasięnajczęściej co0,4–0,6m,dajetoobsadęokoło14,8–22,0tys.roślinnapowierzchni 1hektara.Przyjmujesię, takwPolsce,jak i krajach sąsiednich, że optymalne zagęszcze-nieroślinnaplantacjachprodukcyjnychzbieranychwcyklu3-letnimwynosiod10od20tys./ha.Wwa-runkach wyższej obsady roślin następuje większeich wypadanie, co pogarsza równomierność za-gęszczeniałanuiwkonsekwencjiprowadzidonasi-leniazachwaszczeniaorazspadkuplonu.W przypadku planowanego zbioru wierzby w cy-klucorocznym,któregoniezalecasiędlaplantacjikomercyjnych, można stosować rzędowe sadze-nie bez ścieżek przejazdowych i z rozstawą roślinwrzędzieokoło40cm.Wówczasobsadaroślinbę-dziewynosićokoło30tys./ha.

Istnieje również możliwość zakładania plantacjiwierzbywsystemieEko-Salixz tzw.„żywokołów”.Żywokoły, todwuletniepędywierzbyowysokościok. 2,0–2,5 m, które przy wykorzystaniu specjal-nego sprzętu sąwysadzanew darń na głębokość0,4–0,5m.Odległośćmiędzyrzędami,wzależnościodzastosowanychmaszynicykluzbioru,powinnawynosić 1,8–2,5m, aw rzędzie 0,5–1,2m.Obsa-daroślinnaplantacjiwynosi4–8tys./ha,natomiastzbiór dokonywany jest co 5–6 lat. Pielęgnacja ta-kiej plantacji ogranicza się do przykaszania trawyichwastówwmiędzyrzędziachwpierwszymrokupo jej założeniu.Wnastępnych latachwierzba jużskuteczniezagłuszachwasty.


3. Odmiany (klony)

Plantacjewierzbynależyzakładaćzmateriałuroz-mnożeniowego pozyskiwanego z licencjonowa-nych plantacjimatecznych.Aktualnie dostępne sąodmianywierzbywyhodowaneprzezUniwersytetWarmińsko–MazurskiwOlsztynie(np.Start,Sprint,Turbo,Tur)orazodmianyhodowliszwedzkiejiduń-skiej (np.Torhild, Sven,Olof,Gudrun,Tordis, IngerTora,Gigantea).Dotychczasbrak jestpełniejszych

informacji odnośnie wymagań siedliskowych po-szczególnych odmian, w związku z tym nawięk-szych plantacjachwskazane jestwysadzanie kilkuodmian.Zdoświadczeńprzeprowadzonychwpół-nocnejIrlandiiwynika,żeplonyztakichplantacjisąznaczniewyższe,wporównaniudoplantacjiobsa-dzonej jedną odmianą.

4. nawożenie Przed założeniem plantacji wskazane jest wy-konanie chemicznych analiz gleby, aby ustalić potrzeby wapnowania i określić dawki nawo-zów fosforowych i potasowych. Pierwszy rok wegetacji w uprawie wierzby jest traktowany jako faza wstępna. Pozakończeniu tegookresu,odkońca listopadadopołowymarca,pędywierz-by powinny być przycięte na wysokości 8–10 cmnadpowierzchniągruntu, co stymuluje rozwój sil-nych i licznych pędów na karpie w drugim roku wegetacji. W roku założenia plantacji plony bioma-sywierzbysąznikome,wzwiązkuztympotrzebynawozowe są również małe. Przed wysadzeniemzrzezównależy zastosować dawkę startową azo-tu w ilości około 20–30 kg N/ha. Dawki fosforui potasu powinnywynosić odpowiednio 10–30 kgP2O5i20–50kgK2O/ha,wzależnościodzasobno-ścigleby.Oddrugiegorokuplantacjęprowadzisięnajczęściej w 3-letnim cyklu produkcyjnym (zbiór

co3lata)inawożeniestosujesiępokolejnychzbio-rach.Zalecanedawkinawozów,stosowanerazna3lata(rotację),wynoszą:90–120kgN,30–60kgP2O5 i80–120kgK2O.WyższedawkiP iK stosujesięnaglebachubogichwteskładniki.Wbadaniachszczegółowychwykazano,żezplonem10t/hasu-chejmasydrewnawierzbykrzewiastejwywozi sięzpola:60kgN,8kgP2O5i43kgK2O. Potrzeby na-wozowewierzbysąjednakwiększe,gdyżsporeilo-ści składników nawozowych akumulują liście, jed-nakskładnikitepowracajądoglebypoopadnięciuliści ipoichmineralizacjisąwykorzystywaneprzezroślinywnastępnychlatach.Donawożeniaplantacjiwierzbywykorzystaćmoż-narównieżosadyściekowe,osadpofermentacyjnyzbiogazowni,popiółdrzewny,coznacznieobniżakoszty produkcji i ułatwia zagospodarowanie tychsurowcówodpadowych.

5. Technika i organizacja zbioruZbiórroślinwierzbywcelupozyskaniabiomasypro-wadzi siępozakończeniuwegetacji,gdyzpędówopadną liście.W warunkach klimatycznych Polskizbiórmożnarozpocząćpo15listopadaiprowadzićdo15marca,czylidomomenturozpoczęciaprzezroślinywegetacji.Należy jednakpamiętać,żeprzyniekorzystnymprzebiegupogody(zbytdużapokry-waśnieżna,niezamarzniętagleba)okrestenmoże

być znacznie krótszy.Wynika to głównie z brakumożliwościwjazduciężkichmaszynnapole.Zbiórwierzbymożnaprzeprowadzićstosującróżnetechniki imaszyny. Uzasadnienie ekonomicznemajedynie zbiór w pełni zmechanizowany, natomiastwykonywany ręcznie jest nieefektywny. Ostatecz-nie sposóbzbioruuzależniony jestod jegoczęsto-tliwości,dostępnościmaszynorazodprzeznaczenia


drewna. Bardzo ważną czynnością decydującąodalszejżywotnościplantacjijestprawidłoweodcię-ciepędówodkarpy.Pędypowinnybyćścinanegład-ko,nawysokości5–10cmnadpowierzchniągleby.Biomasawierzbymożebyćzbierana jednofazowowpostaci zrębków lubdwufazowowpostaci ca-łychpędów,którewdalszejkolejnościsąwywożonez pola i zrębkowane. Jednoetapowyzbiórwierzbymożebyćprowadzo-nyprzyużyciuzmodyfikowanychsieczkarńdozbio-rutrzcinycukrowejlubkukurydzy.Maszynytepod-czas jednegoprzejazdu ścinająpędy i rozdrabniająjenazrębki,którenastępnietransportowanesąnamiejsce składowania za pomocą przyczep objęto-ściowych.Wadązbioru jednoetapowegosąbardzowysokiekosztyzakupumaszynorazproblemyzwią-zanezeskładowaniemzebranychwilgotnychzręb-ków,którewpryzmachulegajązagrzaniu i rozkła-dowi,anawetsamozapłonowi.Dodatkowokosztytransportubiomasysąwysokie,zuwaginadużąwil-gotność(około50%)orazmałągęstośćusypową.Zbiór dwufazowy obejmuje dwa niezależne etapy,wktórychwykorzystujesięróżnemaszyny.Wpierw-szej kolejności rośliny są ścinane iw różnej formie(bele,wiązki)wywożonezpola.Następniepoczę-ściowymprzeschnięciusązrębkowane idostarcza-ne odbiorcy. Umożliwia to bardziej systematycznądostawębiomasyomniejszejwilgotności,którajest

bardziejprzydatnadowykorzystaniawenergetyce.W przypadku systemu Eko-Salix, gdzie rośliny sązbieraneco5–6lat,aichśrednicaprzekracza10cmdozbiorunależywykorzystywaćmaszynystosowa-newleśnictwie.Podczaszbioruwierzbynależypamiętać,żestoso-wanieciężkichmaszynorazdużamasazbieranegoplonu stwarzają niebezpieczeństwo zagęszczeniagleby, które może pogarszać jej właściwości po-wietrzno-wodne i ograniczać wzrost roślin w na-stępnych latach. Dodatkowo zbiór w takich wa-runkach może powodować silne uszkodzenie lubnawetcałkowitezniszczeniecałychkarpwierzby,cododatkowo prowadzi do przerzedzenia łanu. Nale-żytemuprzeciwdziałaćstosującgąsienicoweukła-dy jezdne,oponyniskociśnieniowe lubpodwójne/potrójneosiewukładachjezdnych.Wilgotnośćdrewnawierzbyzbieranejwrotacji3–4letniej wynosi około 46–50% i zwiększa się wrazzeskracaniemcykluzbiorudookoło55%wrota-cjicorocznej.Zrębkiwilgotnemogąbyćdostarcza-ne bezpośrednio do odbiorcy i wykorzystywanejakopaliwo.Natomiastskładowaniezrębkówświe-żozebranychowysokiejwilgotnościwymagaod-powiedniegopostępowania. Jeżelizrębkimająbyćskładowane przez dłuższy czas powinny byćma-gazynowanepodwiatąnajlepiej zzastosowaniemwymuszonegoobiegupowietrzawewnątrzpryzmy.

6. Plonowanie wierzby Plon wierzby zbieranej w cyklach jednorocznych,niezależnie od odmiany i warunków glebowych,średniozaosiemlatwyniósł14,4t/hasuchejmasy(tab.1).Plonysuchejmasywierzbywlatachwahałysięniezależnieodjakościgleby,odokoło11t/hawla-tachoniedoborzeopadów(2006i2007)do19t/haw2011r.odużejilościikorzystnymrozkładzieopa-dów.W tych doświadczeniach bardzo duże plonywierzbynaglebielekkiejsąspowodowanekorzyst-nymjejuwilgotnieniem,będącymnastępstwemza-leganiawodygruntowejnagłębokości220–250cm.Równieżkorzystnewarunkiwilgotnościowewystę-

powałynaciężkiejczarnejziemi,zuwaginadużąjejpojemnośćwodnąipołożeniewobniżeniutereno-wym. Gorszewarunki wilgotnościowe dlawierzbystwarzałaglebaśrednia,oskładziegranulometrycz-nympiaskugliniastegoprzechodzącegowglinęlek-kąigłębokimpoziomiezaleganiawódgruntowych,stądmniejszeplonywierzby.Stwierdzono bardzo dużywpływ jakości gleby naplonowanie wierzby zbieranej corocznie. Na madzie średniej jej plonwynosił 13,8 t/ha, zaś namadzielekkiejtylko5,4t/ha suchejmasy.

Towarowaplantacjawierzbykrzewiastej(fot.M.Matyka)

Zbiórdwuetapowywierzbyzapomocąprasyścinająco-zwijającejBIOBALERWB-55(fot.M.Matyka)


Tabela. 1. Plont/hasuchejmasywierzby(średnioz9odmian)zbieranejcorocznie(badaniaIUNG–PIB)

glebaRok

Średnio2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Ciężka czarna ziemia 12,8 11,1 12,7 15,5 16,5 15,9 22,2 15,2

Średnia 10,8 11,5 12,4 11,9 15,5 13,9 14,5 12,9

Lekka 10,1 11,9 12,3 18,3 17,0 14,6 20,3 14,2

Średnio 11,2 11,5 12,5 15,2 16,3 14,8 19,0 14,4

Zbierając wierzbę w cyklu 3-letnim uzyskuje sięo 20–50%większe plony biomasyw przeliczeniunarok,wporównaniudosumyplonówztrzechko-lejnych zbiorów corocznych. Plon wierzby zbieranej wcyku3-letnimwyniósł 71 naglebie ciężkiej oraz78 t (s.m.)/hanaglebie lekkiej i był odpowiednioo23io28ts.m./hawiększyodsumyplonówz3corocznychzbiorówztychsamychlat.Dodatkowodrewnozezbioruwcyklu3letnimjestlepszejjakości,gdyżniższajestjegowilgotnośćorazkorzystniejszyskładchemicznyzuwaginamniejszyudziałkory,wporównaniudozbiorówcorocznych.W przypadku wierzby zbieranej corocznie roślinywiosną rozpoczynają proces regeneracji karp oraztworzenia pędów. W konsekwencji powierzchniaasymilacyjna liści jest mała, co ogranicza tempoakumulacji biomasy. Przy wydłużeniu cyklu zbio-rudo3 latwdrugim i trzecim rokuwegetacji, jużod wczesnej wiosny rośliny dysponują dużą po-wierzchniąasymilacyjną imogąefektywniewyko-rzystywać sprzyjające warunki, czyli zapasy wody

zimowejwglebieorazintensywnepromieniowaniesłonecznedoakumulacjibiomasy.Ze względu na wyższe koszty prowadzenia dzia-łalności i niższe plony, produkcja biomasywierzbyzbieranej corocznie cechuje się również znaczniemniejszą efektywnością ekonomiczną i energe-tyczną w porównaniu do wierzby zbieranej w cyklu 3-letnim.Prezentowanewynikipochodzązdoświadczeńpo-lowych, które charakteryzują się: wysoką staran-nością i terminowością wykonywania zabiegówagrotechnicznych, optymalną obsadą roślin, ma-łymi stratami podczas zbioru, itp. Stąd też moż-naprzyjąć,żeplonynaplantacjachprodukcyjnychbędąniższeookoło20–30%.Przyczynąuzyskiwa-nianiskichplonówmożebyć:nieodpowiednidobórstanowiska, złe jego przygotowanie, stosowanieprzypadkowegomateriału rozmnożeniowego,nie-prawidłowatechnikasadzenia,niepoprawnaagro-technika.

13 REgULACjA ZAChwASZCZEnIA

VI. REgULACjA ZAChwASZCZEnIA

1. Specyfika ochrony wierzby energetycznej przed zachwaszczeniem

Młode pędy wierzby uprawianej na cele energe-tyczne są szczególnie narażone na zachwaszcze-niewystępującewokresieod3do6 tygodniapoposadzeniu,kiedychwastymogącałkowiciezaha-mowaćwzrostmłodychpędów.Wzwiązkuz tymregulacja zachwaszczenia na nowo zakładanychplantacjach jest jednym z najważniejszych zabie-gów agrotechnicznych prowadzonych w uprawie

tej rośliny. Chwasty konkurują z roślinami upraw-nymioskładnikipokarmowe,wodę iświatło.O ilekonkurencja o składniki pokarmowe i wodę wy-stępujewprzypadku ichniedoboru,torywalizacjaoświatłowłaniewystępujezawsze.Wzwiązkuztązależnością,największezagrożeniedlawierzbysta-nowiąchwastywieloletnieorazjednoroczneszybkorosnąceisilniezaciemniająceroślinęuprawną.

2. najważniejsze gatunki chwastówWuprawachwierzby energetycznejmożewystę-powaćkilkadziesiątgatunkówchwastów.Ichobec-nośćzależyodczynnikówglebowo-klimatycznychorazsposobuużytkowaniasiedliska.Podczasprze-prowadzonych w Polsce badań nie stwierdzono

gatunków chwastów, które należy uznać za spe-cyficznedlauprawwierzbyenergetycznej.Wystę-powanie najczęściej spotykanych gatunków roślinsegetalnych i ruderalnych w uprawach wierzbyprzedstawionowtabeli2.

Tabela 2. Najważniejszegatunkichwastówjednoidwuliściennych

gatunek chwastu występowanie

Chwastnicajednostronna(Echinochloa crus-galli L.)

Zachwaszczaokoło50%póluprawnych.Jestroślinąciepłolubną,przystosowanądowzrostuirozwojuwwarunkachwilgotnych,rośniedobrzenawetnastanowiskachokresowozalewanychprzezwodę,preferujeglebyżyznegliniasteipiaszczysto–gliniastezasobnewazot.

Perzwłaściwy(Elymus repens L.)

Zachwaszczaponad70%póluprawnych.Szybkierozprzestrzenianiesięperzuorazintensywnośćpobieraniaskładnikówpokarmowychzglebystawiajątengatunekwśródnajgroźniejszychkonkurentówwierzby.

Ostrożeńpolny(Cirsium arvense L.)

Gatunekpospolity,rośnienawszystkichtypachglebouregulowanychstosunkachwodno-powietrznych,zasobnychwskładnikipokarmowe,tolerujesilnezasoleniegleby.

Nawłoć(Solidagosp.L.) Rośnienapolanach,brzegachlasów,łąkizarośli.

Trzcinnik (Calamagrostis sp.Adams)

WPolscewystępuje8gatunków.Rośniewmiejscachwilgotnych,napodmokłychłąkach,naglebachtorfowo-mineralnych.

Pokrzywa zwyczajna(Urtica dioica L.)

Chwastpospolity.Rośniewdolinachrzecznych,wlasachłęgowych,włęgachwierzbowychitopolowych,naglebachżyznychiwilgotnych.


gatunek chwastu występowanie

Bylicapospolita(Artemisia vulgaris L.)

Pospolitychwastruderalny,występującywsadach,ogrodach oraz w uprawach wieloletnich.

Powój polny(Convolvulus arvensis L.)

Rośniezarównonaglebachciężkichjakilżejszych,suchychiciepłych.Zachwaszczaroślinyjednoroczneiwieloletnie.Występujenaplantacjachkrzewówjagodowych,napastwiskachorazwmiejscachruderalnych.

Mniszeklekarski(Teraxacum officinale Weber)

Występujenaróżnychglebach,najczęściejżyznych,gliniastych.Rośniepospolicienałąkach,pastwiskachnieużytkach,sadachitrawnikach.Napolachuprawnychzachwaszczaroślinywieloletnie.

Fiołek polny (Viola arvensis Murray)

Chwastpospolity,rośnienawszystkichtypachgleb.Zachwaszcza41–80%pól.

Komosabiała(Chenopodium album L.)

Występujepowszechnienatereniecałegokraju,nawszystkichtypachglebzachwaszczając61–100%póluprawnych.

Rdestówkapowojowata(Fallopia convolvulus L.)

Pospolitychwastrosnącywuprawachrolniczych,występujetakżenaugorach,nieużytkachiśmietnikach.Rośnienaglebachlekkich,piaszczystychiśredniociężkich.

Rdestkolankowy(Polygonum lapatifolium L.)

Zachwaszczaroślinyrolnicze.Występujeponadtonaterenachnierolniczych:naglebachgliniastych,ciężkich,podmokłych.

Rdestplamisty(Polygonum persicaria L.)

Występujenaróżnychglebach,zarównociężkichgliniastychipiaszczystychoróżnymstopniuuwilgotnienia.

Rdestptasi(Polygonum aviculare L.)

Chwastpospolityrośnienaróżnychtypachgleb.Zachwaszczaroślinyuprawne,ogrody.Gatunekmożnaspotkaćnapodwórkach,przydrożachoraznaplacachmagazynowych.

Poziewnikszorstki(Galeopsis tetrahit L.)

Występujenaglebachgliniastych,piaszczystychajednocześniepróchnicznychowysokimpoziomiewódgruntowych.Zachwaszcza21–60%pól.

Szarłatszorstki (Amaranthus retroflexus L.)

Gatunekpospolity,rośnienaróżnychtypachgleb,zarównopiaszczystychjakipróchnicznych.

Tobołki polne (Thlaspi arvense L.) Występujenaglebachciężkichilekkichzasobnychwwapńipróchnicę.

Ponadto miejscowe znaczenie dla roślin wierzbymająnastępującegatunkichwastów:rumianpolny,

marunabezwonna,tasznikpospolity,żółtlicadrob-nokwiatowa,jasnotapurpurowa,makpolny.


3. metody redukcji zachwaszczenia

Działania profilaktyczne Wierzbawpierwszymrokupoposadzeniujestmałokonkurencyjnaw stosunku dowystępującego za-chwaszczeniaiwymagastarannegoprzygotowaniapolapoduprawę.Wpraktyceczęstozdarzasię,żerolnicy zakładają plantacje wierzby na polach nie-właściwieprzygotowanych.Istotną rolęwograniczaniuzachwaszczeniaodgry-wająmiędzyinnymiwszelkieczynnościzapobiegaw-czeograniczającerozprzestrzenianiesięchwastów.Wprzypadkuchwastówwieloletnichdotychczyn-nościnależyzaliczyć:•utrzymaniemaszyninarzędziwczystości,•niedopuszczenie do rozsiewania się chwastówzotoczeniadopóluprawnych,

•chemiczne zwalczanie chwastów wieloletnichw przedplonach wierzby energetycznej.

Do zwalczania chwastów wieloletnich najczęściejstosuje się herbicydy, które zawierają substancjęczynną – glifosat. Można stosować na gruntachornych w dwóch terminach – przed zbiorem ro-śliny uprawnej lub na ściernisko.

Zwalczanie perzu właściwego oraz innych chwastów przed zbiorem rośliny uprawnejOpryskiwanie herbicydami zawierającymi glifosatprzeprowadza się w dojrzałości woskowej ziarna,gdywilgotność ziarniakówwynosi 20–30%, czylina 10 do 14 dni przed zbiorem ziarna.

Zwalczanie perzu i innych chwastów na ścierniskuZabieg stosuje sięw dowolnym terminie po zbio-rze rośliny uprawnej, ale przed nadejściem jesien-nych przymrozków. Chemiczną walkę z perzem właściwym można przeprowadzić w dwóch wa-riantach–pierwszynaścierniskopozbiorzesłomy(bezwykonywaniauprawekpożniwnych),drugipopodorywce. W chwili wykonywania zabiegu perz właściwy powinien mieć wysokość od 10–15 cmiposiadaćwpełniwytworzone3–4liście.

W obydwu sposobach aplikacji glifosatu, chwastypowinnybyćzielone iznajdowaćsięwokresie in-tensywnegowzrostu.Zabiegimechanicznemożnarozpocząć,gdynaliściachperzupojawiąsiępierw-szeobjawyzamierania(żółknięcieiwiędnięcie).W wymienionym terminie do zwalczania perzu właściwego można zastosować także graminicy-dy. Jednak w porównaniu do zwalczania chwa-stuzapomocąherbicydówzawierającychglifosat,odchwaszczanie przeprowadza się po uprzednimpocięciurozłogówperzu.Terminstosowania i faza rozwojowachwastujestidentyczna,jakw przypad-kustosowaniaherbicydówzawierającychglifosat.

Zwalczanie perzu za pomocą uprawek mechanicznychW porównaniu do metody chemicznej mechanicz-nezwalczanieperzujestbardzoenergochłonne,ge-nerujewiększekosztyiwymagaznaczniedłuższegoczasu.Oczyszczeniepola zapomocąmetodyme-chanicznej można przeprowadzić w dwojaki spo-sób.Pierwszyprzezwykonaniegłębszejpodorywkido 12 cm ipozostawieniepolanakilkadniwceluprzeschnięcia rozłogów, a następnie wyciągnię-cierozłogówkultywatoremwyposażonymwzębysprężysteiściągnięcieichbronami.Drugisposóbtozmęczenielubuduszenierozłogówperzu.Zmęcze-nieperzuprzeprowadzasiępoprzezwykonywanieod 3 do 5 podorywek zapobiegających odbijaniu rozłogów. Zabieg ten jest stosowany głównie naglebach lekkich.Modyfikacją tej metody jest tzw.zaduszenieperzu,którepoleganaprzeprowadze-niu podorywki, a następnie po odrośnięciu rozło-gów zastosowaniu brony talerzowej. Kiedy poleznowu się zazieleni, stosuje się bronę talerzowądwukrotnie na krzyż. Po tak przeprowadzonych za-biegachchwastjestosłabionyinależywykonaćgłę-boką orkę na 30 cm. Na glebach ciężkich i głębokich rozłogiperzuniepowinnyjużodrosnąć.

Właściwiepielęgnowanaplantacjawierzby(fot.W.Miziniak)

Silniezachwaszczonaplantacjawierzby(fot.W.Miziniak)


Zaleca się zwalczanie chwastów jednorocznych przez:•staranny zbiór roślin przedplonowych (ograni-czeniewystępowaniachwastówfakultatywnych–samosiewów),

•niedopuszczeniedoprzenoszenia się chwastówzotoczenianapolauprawne,

•wykonanie głębokiej orki – wydobycie tzw. mar-twicy.

Zwalczanie chwastów na terenach nie użytkowanych rolniczo W roku poprzedzającym uprawę wierzby na tere-nachnieużytkowanychpowinnosięwykarczowaćkrzewy,usunąćkorzenieorazzwalczyćwystępują-ce chwasty wieloletnie. Chwasty wieloletnie nisz-czy się za pomocą herbicydów nieselektywnych,zawierającychsubstancjeczynną–glifosat.Zabiegchemiczny przeprowadza się w okresie wegetacjiroślin,przednadejściemprzymrozków,gdychwa-stysązielone iznajdująsięwokresie intensywne-

gowzrostu.Pobranaprzezliściesubstancjaczynnajestprzemieszczanadokorzeniiskuteczniezwalczawystępujące zachwaszczenie.Wszelkie uprawynapoluwykonuje sięwmomenciezasychaniachwa-stów. Po chemicznymzabieguglebęmożnapielę-gnowaćwczarnymugorze lubwysiaćroślinymo-tylkowe.

Znaczenie przedplonu Decydującą rolę w ograniczaniu zachwaszcze-nia odgrywa zastosowanie zmianowania roślinwprzedplonachwierzby.Przemiennauprawaroślino zróżnicowanych wymaganiach agrotechnicznych redukujekompensacjęniektórychgatunkówchwa-stówiograniczawystępowanieinnych.Wzwiązku

ztym,dobrymiprzedplonamidlauprawwierzbynagruntachuprawianychrolniczosą:okopowe(ziem-niak),motylkowe (łubin żółty, seradela, peluszka)i zboża (jęczmień, owies) czyli uprawy, które za-pewniająwysokipoziomzwalczaniachwastów.

Uprawa roślin o właściwościach allelopatycznych Wostatnichlatachzwróconouwagęnamożliwośćwykorzystania zjawiska allelopatii w ograniczaniuzachwaszczenia. Allelopatia to wzajemne oddzia-ływanie między roślinami oraz mikroorganizmamiglebowymi o charakterze biochemicznym, mody-fikującewzrost roślin.Przejawiasięgłównieujem-nym wpływem na procesy kiełkowania, wzrostuirozwojuinnychroślin.Uprawaroślinwformiemię-dzyplonów lub poplonów ścierniskowych wpływana redukcję występowania niektórych gatunkówchwastów.Wykorzystywane sąw tymcelu roślinypoplonowetakie,jak:żytoozime,rzodkiewoleista,gryka,gorczycabiała,faceliabłękitna.W związku z brakiem zarejestrowanych herbicy-

dówdo ochronywierzby,w ostatnich latach pro-wadzonesąbadaniamającenaceluwykorzystaniewspółrzędnej uprawy roślin posiadających właści-wościallelopatycznewograniczaniuzachwaszcze-nianowoposadzonychplantacjiwierzby(jęczmieńjary,owies,koniczyna, lucerna).Napodstawiewy-nikówbadańprowadzonychwIOR–PIBwwarian-tach,w którychwysiano koniczynębiałą i lucernęsiewną,uzyskanoznaczącąredukcjęzachwaszcze-niazarównopodwzględemilościowym,jakiświe-żej masy chwastów, która wyniosła odpowiedniodlakoniczynybiałej70%i64,9%orazdla lucernysiewnej62,6%i68,3%.


Zabiegi agrotechniczne Wintegrowanejochronieroślinwalkazchwastamipowinna odbywać się we wszystkich elementachzmianowania,nakażdymetapieuprawyroli(pod-orywka, orka zimowa, uprawa pola przed sadze-niemzrzezów).Wykonywanewsezoniewegetacyj-nymzabiegiagrotechnicznesąważnymelementemprzyczyniającym się do zmniejszenia liczby nasionwglebie,jednaktempotejredukcjijestuzależnioneodgatunkuchwastu.Wciągujednegorokuzabiegiagrotechnicznemogąobniżyćpopulacjęowsagłu-chegonapolunaweto80%.Systematyczniewy-konywaneuprawkiwokresiepożniwnymznacznieredukują potencjalne zachwaszczenie gleby (banknasionwglebie).Płytkapodorywkaiwykonywanie

bronowania po zbiorze przedplonu pobudzają na-sionachwastówdokiełkowania.Chwastydo fazy2–4 liściwłaściwychsąskutecznieniszczoneprzezbronowanie.W zaawansowanych fazach rozwo-jowych zaleca się stosowanie głębszych narzędzispulchniających. Zabiegi uprawoweprzeprowadzasiękilkakrotnie,zwiększającgłębokośćwykonywa-nychuprawek,umożliwiającw ten sposóbkiełko-wanie kolejnych partii nasion chwastów.Wykony-wanie wszelkich uprawek mechanicznych w tymokresie skutecznie zwalcza tzw. chwasty fakulta-tywne, pochodzące z nasion osypanych podczaszbioru roślinuprawnych iograniczazachwaszcze-nienowoposadzonychplantacjiwierzb.

Zwalczanie mechaniczne W integrowanej ochronie roślin istotne znaczeniew regulowaniu zachwaszczenia odgrywa mecha-niczne niszczenie chwastów w okresie wegetacjiwierzby.Metodata,zpowodubrakuopracowanegoprogramuzwalczaniachemicznegochwastów,sta-nowiobecniejedynenarzędziedowalkizchwastamiwokresiewegetacjiroślin.Odchwaszczaniemecha-nicznemożnawykonaćzapomocąpielnikalubgle-bogryzarkisekcyjnej.Wokresiewegetacji,wzależ-nościodzachwaszczenia,mechanicznezwalczaniechwastówprzeprowadzasięprzynajmniejdwukrot-nie. Zabiegi mechaniczne należy rozpocząć wcze-

śniezanimrozwiniesięsystemkorzeniowy.Tenspo-sóbodchwaszczaniastwarzanajlepszewarunkidowzrostuwierzbywpierwszymrokupoposadzeniu,a ponadto korzystniewpływa na plon i jakość su-rowca.Występującezachwaszczenienaplantacjachwierzby przyczynia się do spowolnienia wzrostuirozwojumłodychroślin,awskrajnychprzypadkachprowadzi do przerzedzenia plantacji. Chwasty sta-nowią problem w pierwszym roku uprawy, na-tomiast w kolejnych latach nie stwarzają więk-szego zagrożenia.

Chemiczne metody ochrony Dotychczas w Polsce nie opracowano progra-mu zwalczania chemicznego chwastów w upra-wie wierzby przeznaczonej na cele energetyczne. W związku z tym, wiele placówek naukowo-ba-dawczychprowadzidoświadczenia,którychcelemjest wykorzystanie herbicydów zarejestrowanychw innych uprawach rolniczych, do ochrony plan-tacjiwierzb. Jednaknielicznedoniesienia literatury

wskazują na zróżnicowaną tolerancję poszczegól-nychodmiannaherbicydywzależnościodsubstan-cji czynnej oraz terminu ich aplikacji. Obecnie trud-nojestopracowaćsystemchemicznegozwalczaniachwastówwuprawiewierzby,zarównopodwzglę-demodpowiedniegoterminustosowaniaprepara-tu, jak i uwzględniając zróżnicowaną wrażliwośćodmiannaposzczególnesubstancjeczynne.

19 OgRAnICZAnIE SPRAwCÓw ChORÓB

V. OgRAnICZAnIE SPRAwCÓw ChORÓB

1. Znaczenie gospodarcze chorób wierzb w Polsce

wierzby uprawiane w celu pozyskiwania bio-masy, podobnie jak inne rośliny, porażane są przez szereg grzybów patogenicznych, bakte-rii i wirusów. Obszary objęte uprawą tych ro-ślin w Polsce i w Europie nie osiągnęły jeszcze znaczących rozmiarów, jednak na plantacjach o większym areale coraz częściej sygnalizo-

wany jest wzrost porażenia przez patogeny. Odnotowuje się straty w plonie i jakości biomasyspowodowane przez negatywne oddziaływaniesprawców chorób. Część z patogenówwystępujeepidemicznie doprowadzając do zniszczenia plan-tacji,niektórepojawiająsięlokalnie,aichznaczenieniejestdokońcapoznane(tab.3).

występowanie chorób uzależnione jest od wielu czynników takich jak: przebieg pogody, rejon uprawy, faza rozwojowa, zastosowana ochrona w trakcie wegetacji (szczególnie

na młodych plantacjach) oraz jakość zrzezów użytych do nasadzeń. Średnie szkody spowodowane występowaniem chorób na plantacji wierzb krzewiastych szacuje się na około

15%, a przy epidemicznym wystąpieniu danego sprawcy choroby straty wynoszą 40–80%.

2. Cechy diagnostyczne i rozwój najważniejszych chorób wierzb krzewiastych

najgroźniejszą chorobą wierzb jest rdza.

Sprawcami jej są gatunki rodzaju Melampsora – najczęściejM. epitea Thüm. i M. caprearum Thüm. Gatunki rodzaju Melampsora są na ogół dwudo-mowe i pełnocyklowe, dlatego ich rozwój ich jestzbliżonydosprawcyrdzyźdźbłowej(Puccinia gra-minis Pers.).Wielkość porażenia plantacji jest bar-dzo zróżnicowana, zależnie od lokalizacjiw kraju,a nawet na poszczególnych plantacjach. Pierwszeobjawy na wierzbach krzewiastych pojawiają sięnagórnej stronie liściwpostaciżółtozielonych lubbrązowychplamek.Jednocześnienadolnejstroniepowstają żółtobrązowe lub pomarańczowe sku-pienia zawierające zarodniki grzyba. Po pojawieniu się pierwszych objawów rozwój choroby zazwy-czajnastępujegwałtownie,aporażoneliścieżółknąi opadają. Epidemiczne porażenie doprowadza do niemal całkowitej defoliacji pędów wierzby i ogra-niczaichprzyrostydo30cm.Zmiany chorobowe

w postaci skupień zarodników mogą pojawiać się również na pędach. w Polsce dotychczas nie zidentyfikowano tego typu objawów. w Anglii plantacje, na których rozwój choroby nastę-pował na pędach były najsilniej narażone na zniszczenie, a straty plonu szacowano na po-nad 40%. Kolejną fazę rozwojową sprawcy rdzy obserwujesięwewrześniu.Plamkina liściachciemnieją i sta-ją się brązowe. Jesienią powstają zarodniki, którezimująnaopadłychliściach.Żywicielempośrednimrdzyjestmodrzeweuropejski(Larix deciduaL.),naktórymgrzybtworzyzarodnikiwiosenne.Silne porażenie rdząosłabia rośliny, które stają sięszczególniewrażliwenaatakpatogenówpowodu-jącychzamieranie.Uważasięrównież,żeosłabioneroślinysąbardziejnarażonenawymarzanie.

Objawyrdzynaliściachwierzby,widocznepoma-rańczoweskupieniazarodników(fot.D.Remlein--Starosta)

Objawyantraknozynaliściachwierzby (fot.D.Remlein-Starosta)

Objawyplamistościliści(fot.D.Remlein-Starosta)Objawymączniakanaliściachwierzbywpostacibia-łegonalotugrzybniowego(fot.D.Remlein-Starosta)


Drugą chorobą istotnie ograniczającą plon biomasy jest zgorzel wierzby. Sprawcami jej są dwa patogeny należące do odrębnych grup systematycznych. Dlatego pisząc o tej chorobie

powinno wyróżniać się dwie jednostki chorobowe – parcha i antraknozę wierzby.

Sprawcą parcha wierzby jest grzyb Venturia sali-ciperda Nüesh.W latach 70. i 80. parch uważanybył za jednąznajgroźniejszychchoróbwierzbwi-kliniarskichwPolsce.Obecniezwracasięuwagęnatęchorobęjakopotencjalnegosprawcęznacznychstrat w uprawach wierzb krzewiastych. Rozwojo-wichorobysprzyjawilgotnawiosnailatoorazdużenawożenieazotem.Pierwszeobjawychorobypoja-wiająsięwiosnądopoczątkulipca.Największena-sileniechorobyodnotowujesięwkońcusierpniainapoczątkuwrześnia.Najpierw atakowane są górneliście,któregwałtownieczerniejąizwijająsię.Mar-twe, zasuszone liście długo pozostają na pędach.Chorobaprzenosisięnapędy,którezasychająstop-niowo od góry i zamierają. Nekrozy obejmują całe

pędy,którewyglądająjakspalone.Grzybzimujenaporażonych pędach. Morfologicznie objawy porażenia przez sprawcęantraknozywierzb (Colletotrichum gloeosporioide Penz.) są identyczne, jak parcha wierzby. Pierw-szezmianychorobowepojawiająsięzazwyczajnapoczątku lipca. Rozwojowi choroby sprzyja ciepłelato. Początkowo nekrotyczne plamywidoczne sąwzdłużgłównychnerwów liści i na szczytachbla-szek liściowych.Potempowstająpojedyncze czar-ne, zlewające się plamy. Liściewiędną i zasychają.Podobnie jak w przypadku parcha, martwe liściepozostająnapędach,dopieropóźniejopadają.Pa-togen przerasta do pędów, czego konsekwencjąjestichzamieranie.

na liściach wierzb krzewiastych co roku pojawiają się także zmiany chorobowe w postaci plamistości.

Najczęściejsprawcąplamistościliści,tzw.brązowejplamistości liści, jest grzyb Drepanopeziza spha-erioides (Pers.)Hohn.Początkoweobjawytociem-nobrązoweplamynagórnejstronieliści.Obejmująonestopniowodolnąstronęliści.Silniejszeporaże-niedoprowadzadoprzedwczesnegozamieraniali-ści.Objawypojawiająsięzazwyczajnastarszychli-ściachwdolnejczęściłodyg,którewzwartymłaniewierzbowymopadająnaskuteknaturalnychzmianfizjologicznych.Wsprzyjającychwarunkachplamypojawiająsięrównieżnapędachpowodującspęka-niakory.Wydajesię,żechorobataniemawiększe-gowpływunaprzyrostbiomasy.Kolejną plamistością liści jest czarna (smołowata)plamistośćliści,powodowanaprzezgrzybRhytisma salicinum (Pers.) Fr.Wiosną jej objawy są niemalidentyczne,jakbrązowejplamistości,dopierolatemnabrązowychnekrozachpojawiasięczasamiczar-

ny nalot. Podobnie, jak w przypadku poprzedniejchoroby,nieodnotowanosilniejszegoporażenia.Sprawcą drobnych, brązowych, nekrotycznychplam na liściach jest również gatunek Diplodinia microsperma (Johnston) Sutton. Oprócz wymie-nionychgrzybówsprawcamiplamistościnaliściachwierzb mogą być: Cytospora salicis (Corda) Ra-benh., Alternaria spp., Fusarium spp., Caldospo-rium spp.,Ascochytaspp.,Stemphyliumspp.Niezależnie od patogena wywołującego objawy w postaci plamistości średnia wielkość poraże-nia blaszek liściowych to ok. 6% ich powierzchni.Jednak lokalnie, powierzchnia liści objęta objawa-misięga30%.Wtakichprzypadkachobserwowa-nosilniejsządefoliacjępędów.Nieudałosięjednakokreślićwpływuporażenianawielkośćuzyskiwane-go plonu.


niektóre odmiany wierzb krzewiastych poraża grzyb wywołujący mączniaka prawdziwego wierzb (Uncinula adunca (walor. ex Fr.) Lév.).

Jest to rzadka choroba. Porażone liście pokrywająsiębiałymnalotemiopadają.Chorobętęopisywa-no jako duże zagrożenie dlawierzbwikliniarskich.

W przypadku wierzb uprawianych na cele energe-tycznechorobęodnotowywanojedynielokalnie.Jejznaczenieniejestznane.

Kolejną grupę patogenów stanowią grzyby atakujące pędy i karpy wierzb powodując ich zamieranie. wśród chorób doprowadzających do wspomnianych uszkodzeń można

wymienić zamieranie wsteczne, którego sprawcą jest Cryptodiaporthe salicella (Fr.) Petr. i zgorzel kory oraz zamieranie krzewów wikliny powodowane przez Valsa sordida Sacc.

Niezależnie od sprawcy objawy są podobne. Napędach pojawiają się żółte lub beżowe nekrozy,stopniowoobejmującecałyobwódpęduischodzą-ce do jegopodstawy.Nekrozy są częstowgłębio-ne.W środku plamy tkanka stopniowo ciemnieje,apodplamąprzybierapostaćwodnistąi jestczer-wonobrązowa.Porażeniusprzyjazłakondycjaroślin

wierzby spowodowana przesuszeniem lub uszko-dzeniamimrozowymialbomechanicznymi,wtymżerowaniem owadów. Przebieg choroby bywa bar-dzo gwałtowny i na plantacjach wierzb ozdobnych znane są przypadki zniszczenia roślin w bardzokrótkimczasie.

w Europie (holandia, Szwecja, Anglia) za jedną z istotniejszych chorób wierzb uważa się bakteriozę wierzb (water mark disease), której sprawcą

jest Brenneria salicis Day (syn. Erwinia salicis Day & Chester).

Pierwszymobjawemtejchorobynapędachwierzbjestwiędnięciegórnychliści.Liścienazainfekowanejroślinieprzybierajączerwonobrązowykoloripozo-stająnapędach.Charakterystyczneprzebarwienieliścipojawiasięzazwyczajwmaju.Porażonerośli-nywiędnąizamierają,adrewnowewnątrzpędówprzybieraprzezroczystąmiękkąformę.Sprawcaby-tujegłówniewnaczyniachksylemu,któryzczasemstajesięczerwonylubbrązowyiwyraźnieodcinasięodzdrowejtkanki.Przyjmujesię,żegłównymźró-

dłem zakażenia są zainfekowane zrzezy (sadzon-ki). Zrzezy często niewykazują objawów, dlategobardzoważnesąbadaniamateriałunasadzeniowe-gopodkątemwystępowaniabakterii.Niedokoń-capoznany jestmechanizm rozprzestrzeniania sięporażenia.Przypuszczalniebiorąwnimudziałowa-dyświerszczowate.Uważasię również, że infekcjisprzyjająuszkodzeniatkanek.Silneporażeniebak-terioząstwierdzono równieżnaplantacjachz licz-nymiuszkodzeniamipomrozowymi.


Tabela 3. ZnaczeniegospodarczenajważniejszychchoróbwierzbkrzewiastychwPolsce

Choroba Objawy na części rośliny

Znaczenie w Polsce

Rdzawierzby(Melampsoraspp.) liście +++

Zgorzelpędówwierzby–dwiejednostkichorobowe:

Parchwierzby(Venturia saliciperda) liście,pędy +++

Antraknozawierzby(Colletotrichum gloeasposrioides) liściepędy +++

Brązowaplamistośćliści(Drepanopeziza sphaerioides) liście,pędy +

Smołowata(czarna)plamistośćliści(Rhytisma salicinum) liście +

Zamieraniepędówwierzby:

Zamieraniewsteczne(Cryptodiaporthe salicella) pędy ++

Zgorzelkory,zamieraniekrzewówwikliny(Valsa sordida) pędy ++

Fusariumspp.,Phoma salicyna,Pestalozzia betulae pędy ++

Mączniakprawdziwy(Uncinula adunca) liście –

Bakteriozawierzby(Brenneria salicis) liście,pędy –

+++chorobabardzoważna,++chorobaważna,+chorobaoznaczeniulokalnym, – choroba nie ma znaczenia

3. możliwości integrowanego ograniczania sprawców chorób

Uprawa wierzb na cele energetyczne jest stosunkowo nowa i dlatego, jak dotąd, nie istniały programy ochrony. w integrowanej ochronie roślin uprawnych

zwraca się uwagę na pierwszeństwo wykorzystania wszystkich dostępnych metod niechemicznych, tj. agrotechnicznych i hodowlanych oraz biologicznych,

a w drugiej kolejności zabiegów chemicznych. Zgodnie z założeniami integrowanej produkcji środki chemiczne mogą być wykorzystywane wówczas, gdy pozostałe metody nie pozwalają na utrzymanie nasilenia chorób poniżej takiej ilości, która

ma uzasadnienie zarówno ekonomiczne, jakościowe, jak i ekologiczne.

W przypadku wieloletnich upraw wierzb krzewia-stych ze względów ekonomicznych i środowisko-wych, stosowanie chemicznej ochrony często jesttrudne technicznie do wykonania i nieekologiczne. Systemochronyroślinpowinienobejmowaćwszel-

kiedostępnemetodyzwalczania,ale jednocześniemieć na uwadze naturalne procesy samoregulacji,którezachodząwewnątrzłanuwierzby,jakiwspo-magaćteprocesy.


metody hodowlane i agrotechniczne Przystępującdozwalczania lubograniczaniagrzy-bówchorobotwórczychuwzględniasięwieleczyn-ników, które zapewnićmogąwysoką skutecznośćpodejmowanego zadania. Jednym z najważniej-szychjestdokładnepoznaniebiologiidanegopato-gena.Wprzypadkunajgroźniejszejchorobywierz-by uprawianej w celu pozyskiwania biomasy jakąjest rdza, istotną rolęodgrywaprzystosowanie sięsprawcy choroby do danego gospodarza. WielewierzbpochodzącychzAzji lubAmerykiPółnocnejjest odporna na porażenie przez europejskie rasyM. epitea.Wwynikuprachodowlanychuzyskanoszeregodmianwierzbodużejodpornościnardzę.Otrzymanorównieżodmiany,któresąsłabiejpora-żaneprzezinnepatogeny.Pracehodowlane,szcze-gólnie w przypadku patogenów bezwzględnych,to „ucieczka” przed przystosowywaniem się grzy-ba do nowego żywiciela. Grzyby mają bardzo dużą plastyczność genetyczną i w krótkim czasie wy-twarzająnowe rasy fizjologiczne.Wkrajach skan-dynawskich iwAngliiwiększość zuzyskanychwewczesnychlatach90.XXwiekuodmianbyławyso-ceodpornana rdze liściowe. Poniecałej dekadzie,odroku2000,odmianytesąinfekowaneprzezfor-męliściowąiłodygowąrdzy.Najlepszą strategiąochronyprzed rdzą jestdobórodmian,czygatunkówo zróżnicowanejodpornościna najgroźniejsze patogeny. Najważniejszą zaletąuprawywierzb krzewiastychw postacimieszanekróżnych odmian i gatunków,jestuzyskaniebioróż-norodności, która dzięki odrębności wprowadza-nychroślinpozwalanalepszewykorzystanieśrodo-wiska,bezzakłócaniajegorównowagibiologicznej.Zróżnicowanie w wymaganiach glebowych i klima-tycznychpowodujelepszewykorzystaniezasobówwody i substancjipokarmowych.Zwiększasięrów-

nież odporność genetyczna, ponieważ na każdejjednostcepowierzchnimieszanki,rosnąoboksiebieroślinyo różnymtypieodporności.Materiałzakaźnyrozwijającysięnaktórejkolwiekz wierzb w ograni-czonymstopniuporażapozostałeroślinymieszan-ki. W przypadkuwierzbkrzewiastychdobórodmianjestzdecydowaniełatwiejszyniżprzytworzeniunp.mieszanekzbóż.Roślinypowinnyprzedewszystkimcharakteryzowaćsię szybkimprzyrostembiomasy,jednocześnie dobrzewykorzystywać zasobywod-ne i pokarmowe.Musząbyć równieżodporne lubmniej podatne na porażenie przez patogeny. Naj-istotniejszymjednakwarunkiemjestzróżnicowaniegenetyczne.Abyuzyskaćefektdługotrwałejodpor-nościplantacjipolecasię,abymieszankiwierzbskła-dałysięz 5 do 6 odmian zróżnicowanych genetycz-nie. W przypadkuodmianzagranicznychwłaściwydobór mieszanki odmian jest znacznie ułatwiony,ponieważ producenci materiału nasadzeniowegoproponujągotowezestawy.Uwzględniająonepo-chodzenieposzczególnychodmianz różnych krzy-żówekwewnątrzlubmiędzygatunkowychtak,abyuzyskać jak najbardziej zróżnicowaną genetyczniepopulację wierzb na plantacji. Zagraniczne odmiany mają bardzo dobrze udokumentowane pochodze-nie i opis,w wynikujakichkrzyżowańzostałyuzy-skane. Problemem są odmiany uzyskiwane przezpolskich hodowców. Zazwyczaj nie jest jasne ichpochodzenie. Często nie jest wiadome, czy danaodmiana powstaław wyniku celowych zabiegów hodowlanych, czy jest klonem powstałym spon-tanicznie. Jednak w wielu przypadkach można prześledzićmechanizm uzyskania danej odmiany.W tabeliprzedstawionowykazodmianwpisanychdoKsięgiWyłącznegoPrawaHodowcy(COBORU) oraz dane dotyczące porażenia odmian wierzb przezsprawcęrdzy(tab.4).


Tabela 4. WykazodmianwierzbwpisanychdoKsięgiOchronyWyłącznegoPrawaHodowcyiichporażenieprzezgrzybypowodującerdzę(badaniawłasneIOR–PIBwewspółpracyzCOBORU)

Odmiana Prawo hodowcy Porażenie przez rdzę

AshtonParfitt KOUE brak danych

AshtonStott KOUE ++

Beagle KOUE ++

Bona(UWM199) KO brak danych

Discovery KOUE +

Dobkowska KO –

Doris KOUE ++

Gudrun KOUE +

Jorr KOUE +++

Karin KOUE +

Karolinka KO ++

Kerim(Ekokom-1) KO +++

Klara KOUE ++

Kortur(UWM144) KO +++

Linnéa KOUE brak danych

Lisa KOUE brak danych

Marcel KO ++

Monotur(UWM099) KO +++

Nora KOUE brak danych

Olof KOUE –

Oltur(UWM145) KO +++

Orm KOUE +++

Paulinka KO –

Quest KOUE brak danych

Rapp KOUE +++

Resolution KOUE +

Sprint(UWM063) KO +++

Start(UWM067) KO ++

Stina KOUE brak danych


Odmiana Prawo hodowcy Porażenie przez rdzę

Sven KOUE –

SW Inger KOUE ++

SW Sherwood KOUE +

Tora KOUE –

Tordis KOUE –

Torhild KOUE –

Tur(UWM196) KO +

Turbo(UWM146) KO ++

Ulv KOUE +

KO–odmianachronionakrajowymwyłącznymprawemhodowcy KOUE–odmianachronionawspólnotowymprawem(ochronaprawnanapoziomieunijnym) –brakporażenia,+słabe,++średnie,+++silneporażenie

Ochrona biologiczna Metody biologiczne wydają się mieć szczególnąprzyszłość w ochronie wierzby wiciowej. Znanyjest nadpasożyt rdzy – grzyb Sphaerellopsis filum (Biv.)B.Sutton,któryatakujesprawcęrdzywierzb.Wwarunkacheksperymentalnychnadpasożyt tenredukujewystępowanierdzyw98%.S. filum w na-turzewystępujenardzach,alemożnahodowaćgona sztucznych podłożach. To powoduje większeszansenawykorzystanietegogrzybawprzyszłościjako preparatu biologicznego. W badaniach nad ograniczaniem chorób wierzb krzewiastych zostały wykorzystane również innebiopreparaty. Stwierdzono ich pozytywny, stymu-lującywpływnawigor,zdrowotnośćiwzrostroślinna plantacji.

Ochrona chemiczna WPolscezarejestrowanodwapreparatyotymsa-mymskładziesubstancjidoochronywierzbkoszy-karskich przed rdzą. Nie ma zarejestrowanej od-powiedniej ilości i różnorodnościśrodkówochronyroślindoograniczaniachoróbwierzbkrzewiastychpozwalających na efektywne ograniczanie pora-

żenia. Badania nad ochroną chemiczną plantacjiwierzb uprawianych na cele energetyczne wykaza-łymożliwośćwykorzystaniazabiegówochronnychszczególniewprzypadkurdzyiantraknozy.Ze względów ekonomicznych i ekologicznych stwierdzono, że najkorzystniejsze jest wyko-nanie jednorazowego zabiegu ochronnego po pojawieniu się pierwszych objawów rdzy, co przypada zazwyczaj między połową czerwca a połową lipca. Zabieg ten ogranicza rozwój pato-genów nawet do 6 tygodni. Termin zabiegu zbiega sięzokresemintensywnegowzrostuwierzbiefek-tywnie wpływa na wzrost plonu biomasy. Biorąc pod uwagę możliwości techniczne wykonania zabiegu ochronnego, powinien być polecany w przypadku młodych jednorocznych planta-cji i w pierwszym roku rotacji po wykonaniu zbioru. Szczególne znaczenie może mieć dla nowych plantacji oraz roślin przeznaczonych na zrzezy. Opryskiplantacjiz2- lub3-letnimipę-damisątrudnedowykonaniaprzyużyciudostęp-nychopryskiwaczy.Zkoleiprzygotowanieplantacjizścieżkamiprzejazdowymiznacznieograniczapo-wierzchnię uprawy.

27 OgRAnICZAnIE STRAT POwODOwAnyCh PRZEZ SZKODnIKI

VI. OgRAnICZAnIE STRAT POwODOwAnyCh PRZEZ SZKODnIKI

1. najgroźniejsze szkodniki wierzby uprawianej na cele energetyczne

Uprawy wierzby stanowią bardzo dobre siedlisko bytowania wielu gatunków owadów.w Europie występuje ponad 200 gatunków agrofagów żerujących na wierzbach.

w Polsce liczba ta jest mniejsza i entomolodzy opisują ponad 100 gatunków pokarmowozwiązanych z krzewiastymi formami Salix spp. Szkodniki żerują na wszystkich częściach

roślin. Uszkodzeniu ulegają liście, pędy, a także karpy i korzenie. Straty w przyroście biomasy spowodowane masowym występowaniem szkodników na plantacji mogą wynosić do 30%.

mszyca wierzbowo-korowa (Tuberolachnus sa-lignus Gmell.) powoduje znaczne straty na wieluplantacjachwierzbywiciowej. Jest togatunekno-towany w Polsce od niedawna. Owady są więk-szeod znanychmszycwierzbowych. Ich ciałomawielkość4–6mm,jestpokrytepudremwoskowym.Owadyżerująnazdrewniałychpędachwierzb,po-cząwszyodszyjkikorzeniowejdowysokościok.1,5m.Łodygisąszczelnieoblepioneprzezmszyce.Zi-mująnapędach lubszyjcekorzeniowejwstadiumjaja. Po żerowaniumszycypędymająuszkodzonąiponacinanąkorę.Uszkodzoneroślinysąidealnymsiedliskiemdlagrzybówpatogenicznych.Intensyw-nieżerującemszycewydzielająrównieżspadź,któ-raprzywabia inneowady.Wykorzystujączranieniakorysamiceinnychszkodnikówskładająjaja,copo-wodujewtórnestraty.Uszkodzoneizainfekowanepędyniepowinnybyćwykorzystywanedoproduk-cji zrzezów.

mszyca wierzbowa pospolita (Aphis farinosa Gmell.) zasiedlawierzchołki pędóworazmłode li-ście. Owady wytwarzają kolonie złożone z osob-nikówbezskrzydłycho długości ciała 1,5–2,5mm.Samicesąciemnozielone,niekiedyczarne.Żerująceowady uszkadzają wierzchołki pędów, zniekształ-cają je iwysysająsoki.Wuszkodzonychmiejscachmogą powstawać przebarwienia i deformacje.Wpąkachliściowychzimująwstadiumjaja.

Pienik wierzbowy (Aphrophora salicina Goeze.) jest pluskwiakiem o długości ciała od 6–10 mm,oubarwieniu jasnobrunatnym,naprzednichskrzy-dłachmajaśniejszepoprzeczneprzepaski.Namło-dychpędachżerujądorosłeosobniki,które odkoń-ca czerwcado jesieni, nakłuwają rośliny iwysysająz nich soki.Wokół uszkodzonego miejsca pojawiasiępierścieniowatezgrubienie,któremożepowodo-wać łamliwośćpędów.Naniezdrewniałychpędachsamiceskładają jaja.Nagałązkachwierzb,odmajado lipca, larwyżerujągrupowowpienistejwydzie-linie, żywiąc się sokami roślin. Nakłucia kory przezlarwysągłębokieimogąpowodowaćmartwicęta-nekroślinnych.Pienikiwytwarzajątylkojednopoko-leniewciąguroku.OstatnioobserwowanywPolscewzrostnasileniawystępowaniaiszkodliwościpieni-kówspowodowanyjestwprowadzeniemmonokul-turwuprawieorazociepleniemsięklimatu.

Pienik olchowiec (Aphrophora alni Fall.),którego owadydorosłesąszarobrunatne,z szerokągłowąodługościciała9–11mm,napędachwierzbyżerująodczerwcado jesieniwysysającsok iuszkadzającłyko.Wokółuszkodzonychmiejscpowstająobrącz-kowate zgrubienia powodujące łamliwość pędów.Zimująjajawopadłychliściachi innychszczątkachroślinnych.Wylęgającesięwściółcelarwywysysająsokzszyjekkorzeniowych,produkującpienistąsub-stancjęwidocznątużnadpowierzchniąziemi.Żeru-jącuszkadzająpodstawępędu.Pienikiwytwarzajątylko jedno pokolenie w roku.

Koloniamszycwierzbowo-korowych(fot.K.Nijak) Masowyżerjątrewkipospolitej(fot.K.Nijak)

Zwinięte oprzędem liście przez larwę niekreślankiwierzbówki(fot.K.Nijak)

Galasy powstałe w wyniku żerowania larw prysz-czarkaliściowa(fot.K.Nijak)


Krytoryjek olchowiec (Cryptorhynchus lapathi L.) jestchrząszczemwielkości6–9mm,barwybrunat-nej lubczarnej.Końcepokryw jegoskrzydeł ibokisą brudnobiałe. W części odziomkowej młodychpędów samice składają jaja. Larwy po przezimo-waniuwewnątrzpędu,żerująwygryzającpłatowa-techodnikiwłyku,apodkoniecmajawgryzająsięwdrewno.Powoduje topowstawaniecharaktery-stycznych rakowatych zgrubień.Naprzełomie lip-ca isierpniapojawiająsięmłodechrząszcze.Owa-dydorosłeuszkadzająwierzchołkoweczęścipędówprowadząc żer uzupełniający. Nagryzienia powo-dują zamieranie wierzchołków i powstawanie takzwanejmiotlastości pędów.Dorosłe owady żerująnapędachroślinżywicielskichizimująwściółce.

Rynnica topolowa (Chysomela populi L.), rynni-ca wierzbowa (Chrysomela saliceti Suff.) należą do rodziny stonkowatych. Chrząszcze rynnicy topolo-wejmająwielkość8–11mm,ichciałojestmetalicz-niezielonkawe.Pokrywyskrzydełmająceglastoczer-

wone,ozdobioneczarnąplamkąnawierzchołkach.Rynnicawierzbowamadługość10–12mm.Ciałojestmetalicznie czarne lubczarnozielone,apokrywysączerwone.Dorosłechrząszczezimująnaplantacjachwopadłych liściach iściółce.Pojawiająsiępoprze-zimowaniu na przełomie kwietnia i maja.Wiosną,nadolnej stronie liści samica składadokilkuset jaj.Wlipcupojawiająsięmłodeosobniki,któreskładająjaja.Następnepokoleniepojawiasięwsierpniu.Naliściach różnych gatunków wierzb żerują zarównoosobnikidorosłe,jakilarwyrynnic.Larwypoczątko-wozeskrobująmiękiszzgórnejpowierzchniblasz-kiliściowej,apotemjąszkieletują.Osobnikidorosłeogryzają liście. Rynnicemogąwyrządzać poważneszkodynamłodychplantacjachwierzby,doprowa-dzającnierazdocałkowitegoichzniszczenia.

Naliściachżerujątakżeinnechrząszczetakiejakją-trewka pospolita (Phratora vulgatissima L.) i ją-trewka wiklinówka (Phratora vitellinae L.). Oba gatunkiczęstowystępująrazem.Jątrewkiuważane

Ogrodnicaniszczylistkażerującanaliściachwierzby(fot.K.Nijak)

Chrabąszczemajowe(fot.K.Nijak)


sązagłówneszkodnikiplantacjiwierzbwWielkiejBrytanii.WPolscenaniektórychplantacjachodno-towanomasowewystąpienie tychowadów. Są toniewielkie3–5mm,owalne,granatowechrząszcze.Owady dorosłe zimują w ściółce lub opadłych li-ściach.Wkwietniulubnapoczątkumajapojawiasiępierwszepokolenieszkodników izaczynażerowa-nienaliściach.Samiceskładająjajanaspodniejstro-nieliści,apodwóchtygodniachpojawiająsięlarwy.Żerująprzeztrzytygodnieszkieletującliścieiprze-poczwarzają sięwglebie.Wsprzyjającychwarun-kach pogodowych (susza i wysoka temperatura)możepojawiaćsiędotrzechpokoleńwciąguroku.Pędy,pąkiimłodeliściesąmiejscemżerowaniado-rosłych owadów. Duże nasilenie jątrewki w skraj-nychprzypadkachmożedoprowadzićdozasycha-niapędówiznacznegoobniżeniaplonubiomasy.

niekreślanka wierzbówka (Earias clorana L.). Owad dorosły jest niewielkim zielonym motylem.Szkodywuprawachpowodowanesąprzezgąsieni-ce.Wmajuiczerwcuoraznaprzełomielipcaisierp-niapojawiająsięowadydorosłe.Nastożkachwzro-stupędówsamiceskładają jaja,zktórychwylęgająsięzielonegąsienice,dorastającedo25mmdługości.Żerująpojedynczonaszczytachpędów,zawijającli-ściewierzchołkoweoprzędemwcharakterystycznykształtcygaraiwygryzają stożekwzrostu.Powodujetomiotlastośćpędów,tzn.pojawieniesiędużej ilo-ścibocznychodrostów.Jesieniąlarwyspadajązliściiprzepoczwarzająsięwkarpachorazściółce,gdziezimują.Niekreślankaposiadadwiegeneracjewciąguroku.Wynikiemżerowanianiekreślankijestmniejszyprzyrostpędównaweto30%wporównaniuznie-uszkodzonymi.Tak rozwidlone pędy niemogą zo-staćwykorzystanedoprodukcjizrzezów.

Przeziernik mróweczka (Synanthedon formica-eformisEsp.)jestmotylemorozpiętościskrzydełod21–23mm.Jegotułówiodwłoksągranatowoczar-ne,zczerwonympaskiemnagrzbiecie.Wylotmoty-linastępujęwciągucałegookresuwegetacyjnego.Wiosnąwzranieniachkorynapędach,samiceskła-

dająjaja.Powykluciusięgąsieniceżerująwmiejscuwylęgu.W jednorocznych odrostach, w drewnie,larwa drąży chodniki ku górze pędu, o okrągłymprzekroju i długości dochodzącej do 70 mm.W grubszych pędach gąsienica żeruje wyłączniewkorze,gdziezimuje.Przysilnymżerowaniuszkod-nikanastępujemniejszyprzyrostpędówiobniżasięplonbiomasynawetdo30%.Dodatkowoporażonepędyniemogąbyćwykorzystanejakozrzezy.

Pryszczarek wierzbowiak brzeżkowiak (Dasineura marginemtorquensBrem.) to należący do muchówek maleńkiowad,powodującydeformacjęliści.WSkan-dynawiizaliczanyjestdonajgroźniejszychszkodnikówwierzby.Larważerujepodwąskozagiętymdospoduizgrubiałymbrzegiemliścia.Na jednymliściunajczę-ściejwystępujekilkazgrubień(galasów),alezdarzająsię liście,w których całe brzegi są pokryte galasami.W jednym galasie żeruje tylko jedna larwa, a samegalasy przebarwiają się na czerwono-żółto. Silnieuszkodzoneliścieprzyjmująkolorwiśniowyiskręcająsię,anastępnieopadają.Dużenasileniewystępowa-nialarwtejmuchówkimożespowodowaćdefoliację.Nierzadkopryszczarekmożeopanowaćdużyobszarplantacjiistajesiępoważnymzagrożeniemuprawy.Bardzogroźnądlauprawwierzbybłonkówkąmożeokazać sięśluzownica lipowa (Caliroa annulipes Klg.).Nadolnejstronieliściżerująlarwyzeskrobu-jącskórkęimiękisz,szkieletującipozostawiającnie-naruszonągórnąpowierzchnięblaszki.Zwykle żerrozpoczynasięwgórnejczęścipędów ipostępujekuichpodstawie.Liściewierzbyuszkadzanesątak-żeprzezgąsieniceróżnychmotyli.Dużestratywuprawachwierzbymożespowodo-wać żerowanie owadów bytujących na karpachi korzeniach. Zgrzypik twardokrywka (Lamia te-xtor L.), jest chrząszczem kózkowatym, któregoosobniki dorosłe są czarne i dorastają do 20mmdługości.Owadydorosłepojawiająsięodmajadolipca,obgryzająmłodepędyi liście, lecz ichżerniemaznaczeniagospodarczego.Wiosnąsamicaskła-dajajawuszkodzeniachkorynapędachiwkarpachwierzb.Szczególnieszkodliwesąlarwy,któreżerują


w karpach i korzeniach wierzby wygryzając w nich płaskie chodniki. Larwy zimują wewnątrz karp,a rozwój owada trwa trzy lata.

Naplantacjachwierzbyspotykasiętakżeszkodni-kipolifagiczne.Bardzoczęstonawierzbachżerujeogrodnica niszczylistka(Phyllopertha horticola L.) oraz chrabąszcz majowy(Melolontha melolontha L.). Chrząszcze zjadają liście, pączki, kwiatostanyorazobgryzająmłodąkorę.Mogądoprowadzićdogołożerów, jeśli pojawią sięmasowo.W pierwszejpołowie maja i czerwcu pojawiają się owady do-rosłe.Samiceskładająjajadoglebynaplantacjach,naktórychżerują.Okresrozwojuchrząszczywyno-sicztery lata,wtymczasie larwyżerująnakorze-niach roślinwierzby.Wuprawachwieloletnich lar-wychrząszczamająznakomitewarunkidopełnego

rozwoju. Żer pędraków na korzeniach ma najczę-ściejcharaktergniazdowy,aimstarszypędraktymuszkodzeniapowodowaneprzezniegosąwiększe.Wmajuwylatujądorosłechrabąszczeawczerwcudorosłeosobnikiogrodnicy.

Do często spotykanych szkodników glebowychmożnazaliczyćdrutowce (larwychrząszczysprę-żykowatych), larwy opuchlaków, gąsienice rol-nic, larwy komarnic oraz turkucia podjadka. Najczęstszymi uszkodzeniami części podziemnychwierzbysą:podgryzaniekorzeniorazżerwewnętrz-ny(larwymuchówek,drutowców,drążąkorytarze,zanieczyszczając jeodchodami izgniłąmateriąor-ganiczną). Szkodniki te nie powodują w uprawach wierzbyszkódoznaczeniugospodarczym.

Tabela 5. ZnaczeniegospodarczenajważniejszychszkodnikówwierzbywPolsce

Szkodnikimiejsce żerowania Znaczenie

w Polsceowad dorosły larwaChrabąszczmajowy(Melolontha melolontha) liście,pąki korzenie +(+)

Drutowce(Elateridae) liście korzenie +

Jątrewkapospolita(Phratora vulgatissima) liście,pąki liście ++(+)

Jątrewkawiklinówka(Phratora vitellinae) liście,pąki liście ++(+)

Krytoryjekolchowiec(Cryptorhynchus lapathi) liście,pędy pędy +(+)

Lenie(Bibio) brakuszkodzeń korzenie +

Mszycawierzbowapospolita(Aphis farinosa) liście,pędy liście,pędy +

Mszycawierzbowo-korowa(Tuberolachnus salignus) pędy pędy +(+)

Niekreślankawierzbówka(Earias clorana) brakuszkodzeń liście.stożekwzrostupędów ++

Ogrodnicaniszczylistka(Phyllopertha horticola) liście korzenie ++

Pienikolchowiec(Aphrophora alni) pędy,liście pędy +

Pienikwierzbowy(Aphrophora salicina) pędy,liście gałązki +(+)

Pryszczarekwierzbowiakbrzeżkowiak(Dasyneura marginemtorquens) brakuszkodzeń liście ++(+)


Szkodnikimiejsce żerowania Znaczenie

w Polsceowad dorosły larwaPrzeziernik mróweczka (Synanthedon formicaeformis) brakuszkodzeń pędy ++

Rolnice(Agrotis spp.) brakuszkodzeń korzenie +

Rynnicatopolowa(Chrysomela populi) liście liście +

Rynnicawierzbowa(Chrysomela saliceti) liście liście +

Śluzownicalipowa(Caliroa annulipes) brakuszkodzeń liście +(+)

Turkućpodjadek(Gryllotalpa gryllotalpa) korzenie korzenie +

Zgrzypiktwardokrywka(Lamia textor) korzenie korzenie +(+)

+++szkodnikbardzoważny,++szkodnikważny,+szkodnikmniejważny()lokalnie

2. możliwości integrowanej ochrony wierzb przed szkodnikami

Opłacalność uprawy wierzby krzewiastej uzależniona jest od plonu, czyli od liczby pędów wyrastających z jednej karpy oraz od jakości wytworzonych odrostów. nasilenie

występowania każdego owada ulega wahaniom. jest ono wynikiem oddziaływania zewnętrznych czynników abiotycznych takich, jak klimat i warunki pogodowe działających

ze zmiennym natężeniem jak, również biotycznych czynników wewnątrzgatunkowych.

Zabiegi agrotechnicznePodstawowączynnością,którejwłaściwewykona-nie gwarantuje ograniczenie liczebności szkodni-ków jest przygotowanie gleby.Wykorzystanie od-powiedniego przedplonu i mechanicznej uprawy roli pozwala na zredukowanie populacji owadów żerujących w glebie. Rośliny okopowe nie powin-ny być uprawiane jako przedplon, ponieważ stanowią siedlisko dla żerujących pędraków i innych owadów odżywiających się korzeniami roślin.Polecasięwysiewaniezbóżlubroślinmotyl-kowych jako najlepszego przedplonu. Dodatkoworoślinybobowatewzbogacająglebęwazotipopra-wiająjejstrukturę,cokorzystniewpływanakondy-cjęroślinnastępczych.Głębokaorkasprzyjaznisz-czeniu skupisk larw lub pędraków. Rozwijające sięwgłębszychwarstwachglebyowadyzostająprze-mieszczone na jej powierzchnię, gdzie są bardziejnarażonenaprzesuszenieimogąstanowićpokarmdlaptakówissakówowadożernych.

metody biologiczne Plantacje wierzby są nagromadzeniem jednolitej,atrakcyjnejkarmy,coumożliwiawieluszkodnikommasowy rozród. Należy pamiętać, że wieloletnieplantacje wierzby stwarzają znakomite warunkido rozwoju entomofaunynie tylko szkodliwej, aletakże pożytecznej. w uprawach tych żyje wiele gatunków pasożytniczych i drapieżnych, które odgrywają poważną rolę w ograniczaniu liczby szkodników. wzrost liczebności organizmów pożytecznych powoduje samoistny spadek li-czebności owadów potencjalnie szkodliwych dla roślin. Znaczny udział gatunków drapieżnych i pasożytniczych w entomofaunie agrocenoz jestistotnym elementem naturalnego oporu środowi-skaprzedgradacjąszkodników.

metoda hodowlanaNa plantacjach wierzby uprawianej na cele energe-tyczne podstawowąmetodą ograniczeniawysoko-


ści strat powodowanych przez szkodniki powinnobyć naprzemienne sadzenie kilku różnych odmianwierzby.Polecasięwykorzystanieodmianmniejpo-datnych na fitofagi. Poleca się plantatorom wy-brać wierzby dobrze plonujące, a jednocześnie słabo lub średnio uszkadzane przez szkodniki. NiewszystkiegatunkiwierzbuprawianychwPolscesąjednakowoatrakcyjnepokarmowo,zewzględunaich zmiennośćw składzie biochemicznym.Wierzbyo podwyższonej zawartości glikozydów są chętniejwybierane jakoźródłopokarmuprzez larwy iowa-dydorosłechrząszczy.Niektóregatunkiszkodnikówprzywyborzeroślinyżywicielskiejkierująsięrównieżczynnikami fizycznymi takimi jak, np. gruba war-

stwa włosków na spodniej stronie liści utrudniają-ca żerowanie. Różnice w wielkości i twardości liścimogą równieżwpływaćnawybórokreślonychod-mian wierzby przez żerujące na nich owady. Dlatego wprocesiehodowlanympowinnybyćuwzględnianecechybiochemiczneimorfologicznewierzb.Hodow-cybardzorzadkoudostępniajątakiedaneplantato-rom,coznacznieutrudniapodjęciedecyzjiowłaści-wymskładzieodmianowymplantacji.Prezentowanewtabeli6.danesąpierwszymdoniesieniemnatematwielkościuszkodzeńpowodowanychprzezszkodnikiodmianwpisanychdodoboru.Mogąonestanowićwskazówkęprzyzakładaniuplantacji.

Tabela 6. Uszkodzeniaodmianwierzbprzezszkodniki(badaniaInstytutuOchronyRoślin–PIBwewspół-pracyzCOBORU)

Odmiana wielkość uszkodzeń

AshtonStott ++

Beagle +++

Discovery +

Dobkowska +

Doris –

Gudrun +

Jorr +

Karin ++

Karolinka –

Kerim(Ekokom-1) ++

Klara ++

Kortur(UWM144) ++

Marcel +++

Monotur(UWM099) +

Olof +++

Oltur(UWM145) +++

Odmiana wielkość uszkodzeń

Orm +

Paulinka –

Rapp +

Resolution +

Sprint(UWM063) –

Start(UWM067) ++

Sven +

SW Inger +

SW Sherwood +

Tora +

Tordis +

Torhild +

Tur(UWM196) +

Turbo(UWM146) ++

Ulv ++

–brakuszkodzeń,+słabeuszkodzenia,++średnieuszkodzenia,+++silneuszkodzenia


metody mechaniczneZewzględunabrakdostępnychchemicznychśrod-ków ochrony roślin poleca się wykorzystywanieróżnego rodzaju metod mechanicznych. Można stosowaćzaporytakie,jak:opaskilepowelubtabli-ce klejowe, pułapki feromonowe, przynęty świetl-ne. Opaski i tablice klejowe są rodzajem przynętbarwnych,gdziekolorspełniarolęwabiącąowady.Żółte tablice i opaski lepowe przywabiają główniemuchówki. Inną formąpułapeksąprzynętyzapa-chowe(feromonowe).Wtakichpułapkachwyko-rzystuje się syntetyczne związki odpowiadającezapachowi substancji hormonalnych samic, któreprzywabiają samce danego gatunku. Pułapki cha-rakteryzują się zróżnicowaną budową, jednak za-wszeposiadajądyspenserzferomonempłciowym.Dowyłapywaniamotylinocnychmożnastosowaćsamołówki świetlne. Rolę wabiącą w takich urzą-

dzeniachspełnialampajarzeniowa,zasilanazeźró-dła prądu zmiennego. Odławianie na światło niejestmetodąselektywną.Wszystkiepułapkipowin-nybyćregularnieopróżniane(najlepiejcodziennie),a odłowione owady niszczone. Skuteczność me-todpolegającychnawyłapywaniuszkodnikówjestznacznieograniczonaimożebyćuważanajedyniezametodęwspomagającąiwskaźnikową. Techno-logia uprawy wierzby na cele energetyczne zakłada rocznylubtrzyletnicyklprodukcji.Wokresiezimo-wymnastępujezbiórpędów.Sprzyjatoogranicze-niu występowania owadów.W ten sposób elimi-nowane są szkodniki zimującewpędach,drewnietakie,jakprzeziernikmróweczkaikrytoryjekolcho-wiec, lub na korze oraz pąkach liściowych, gdzieskładająjajatakieowady,jakmszycelubmuchówki.

metody chemiczne w Polsce nie ma obecnie zarejestrowanych in-sektycydów do ochrony wierzb.Mimoto Insty-tutOchrony Roślin – PIB uzyskał szeregwynikówdotyczących możliwości wykorzystania ochronychemicznej. Stwierdzono, że wykonanie jednegozabiegu nie jest efektywne. Powodem tego jestzróżnicowanie w biologii licznych grup owadów związanych pokarmowo z wierzbą. Niektóre ga-tunkimająpokilkapokoleńwsezoniewegetacyj-nym lub wieloletni cykl rozwojowy. Skutecznośćoddziaływaniananie substancji czynnych insekty-cydówjestczęstoograniczonadokrótkiegoczasu,wktórymwystępująformywrażliwe.Częśćgatun-

ków szkodliwych zmienia miejsce żerowania (np.przeziernikmróweczka),coograniczadostęppre-paratów. Dodatkowo wielopokoleniowość możepowodować konieczność wielokrotnego wykona-nia zabiegu. Dostępne środki techniczne unie-możliwiają właściwe wykonanie zabiegów na wieloletniej plantacji (wysokość i gęstość ro-ślin). Opryski można przeprowadzić tylko na odrostach jednorocznych, do osiągnięcia przez pędy wysokości ok. 1,5–2 m.Koniecznośćwyko-naniawielokrotnychzabiegówmożewpływaćnie-korzystnienaefektyekonomiczne.

35 InTEgROwAnA OChROnA wIERZB PRZED ZwIERZynĄ ŁOwnĄ

VII. InTEgROwAnA OChROnA wIERZB PRZED ZwIERZynĄ ŁOwnĄ

1. Szkody powodowane przez zwierzynę łowną Do ważnych agrofagów wierzby krzewiastej upra-wianejgłówniewceluuzyskiwaniaenergiizaliczasięniektóregatunkissakówłownychzrodzinyjeleniowa-tych.Sąto:jeleńszlachetny(Cervus elaphusL.),sarna(Capreolus capreolusL.),daniel(Dama dama L.) oraz łoś(Alces alcesL.)Wymienionegatunkisązwierzę-tamiwyłącznieroślinożernymi,choćmająróżnepre-ferencjepokarmowe,zarównojeślichodziogatunkizjadanych roślin, jak też ich ilość. Szkodyw planta-cjachwierzbypowodowaneprzezwymienionessakiłownemogąmiećmiejscewcałymokresiewegetacjiroślin, jednaknajniebezpieczniejsze sąwpierwszymrokupozałożeniuplantacji,ponieważmłode isłabojeszcze ukorzenione rośliny z silnymi uszkodzenia-mipędówmogąwskrajnychprzypadkachzamierać.Rośliny mniej uszkodzone i starsze (od drugiego roku wegetacji) najczęściej regenerują uszko-dzenia, jednak dają niższy plon o gorszej jakości. Szkody powodowane przez jeleniowate polegają naj-częściejnazgryzaniuwierzchołkowejczęścimłodychpędów, zdzieraniu kory (spałowanie) oraz łamaniupędów. Dodatkowo samce jeleniowatychw okresiewzrostuporożawycierającjeogrubszepędywierzby,atakżeznakującswojeterytoria,silniekalecząrośliny.Spośród wymienionych gatunków jeleniowatychw Polsce najgroźniejszym szkodnikiem młodychroślinnaświeżozałożonychplantacjachjestsarna,która preferuje pączki i młode niezdrewniałe pędy. Wysokośćzasięguzgryzaniaroślinprzeztengatu-nekwynosiokoło70–120cm.Jeleń,danieliłoś,le-piejniżsarna,trawiąelementyzdrewniałeorazkoręiuszkadzająroślinywierzbyrównieżwpóźniejszychlatachwegetacji,azasięguszkodzeńwynosiokoło

200cm.Poziomszkódiichwpływnaspadekplonuuzależnione są od wielu czynników biologicznychi środowiskowych. Główne znaczenie ma gęstośćistrukturapopulacjiwymienionychgatunkówzwie-rząt oraz ilość i dostępność preferowanego przezposzczególne gatunki pokarmu na terenie, gdzieuprawianajestwierzba.Dużeznaczeniemastruk-tura krajobrazu w pobliżu plantacji, występowa-nieobszarówleśnychiostojowych,sąsiedztwopóluprawnych,atakżeporaroku.Zbadańnaukowychnadprzyczynami inastępstwamiszkód łowieckichna plantacjach wierzby, prowadzonych w Polsce,głównie na Politechnice Koszalińskiej, wynika, żesarna i jeleń uszkadzają wszystkie uprawiane od-miany wierzby. Jednak wykazują w stosunku donichwyraźnepreferencjeżerowe,cozwiązanejestzeskłademchemicznymistrawnościąroślin.Wza-leżnościodbadanychodmianuszkodzeniawrejo-nie licznegowystępowaniasarny i jeleniadotyczy-ły w pierwszym roku od 64–100% roślin. Roczneprzyrosty uszkodzonych roślin w kolejnych latachsą mniejsze, mimo że zgryzane rośliny w wynikuprocesów regeneracyjnych wytwarzają większąilośćpędówniżroślinynieuszkodzone.Mniejszajestjednak ichdługość i grubość,przez co spada ilośći jakość plonu.W badaniach stwierdzono równieżkorelacjęmiędzywielkościąuszkodzeńagęstościąsadzenia roślin. Im większe jest zagęszczenie ro-ślin,tymmniejwystępujeszkód.Stwierdzonorów-nież,żeodmianyoszybkimwzrościelepiejtolerująuszkodzenia oraz, że wysokie nawożenie azotemwpierwszymrokuuprawyzwiększazagrożeniezestronyjeleniowatych.

2. Przeciwdziałanie szkodom

W ochronie małych plantacji wierzby przed zgryza-niemprzezjeleniowatezalecasięstosowanietech-nicznych środków ochrony takich, jak ogrodzeniaipastuchyelektryczne,którezapobiegająwchodze-niuzwierzątnauprawę.Jesieniąmożnateżzasto-

sowaćpreparatychemiczne–repelenty,opartenapiaskukwarcowymiżywicach,któreprzezdziałaniesmakowo-zapachowe zabezpieczają pędy przedzgryzaniemprzezokresokoło6miesięcy.

Uszkodzeniapowstałewwynikużerowaniasaren(fot.K.Nijak)

Uszkodzeniapowodowaneprzezzwierzynęłowną(fot.D.Remlein-Starosta)

37 ZAChOwAnIE BIORÓŻnORODnOŚCI EnTOmOFAUny…

VIII. ZAChOwAnIE BIORÓŻnORODnOŚCI EnTOmOFAUny POŻyTECZnEj I OwADÓw RZADKICh ORAZ ChROnIOnyCh

1. Ochrona entomofauny pożytecznej i pająków

Program integrowanej ochrony roślin zakładaochronę środowiska naturalnego oraz wykorzy-staniezachodzącychwnimnaturalnychprocesówsamoregulacji.Jegoważnympunktemjestochronabioróżnorodności owadów zapylających oraz na-turalnych wrogów owadów roślinożernych przezstwarzanieimodpowiednichwarunkówbytowania.wierzba uprawiana na cele energetyczne jako roślina wieloletnia, pozostaje na plantacjach przez 15–20 lat. Zbiór co 2–3 lata w okresie je-sienno-zimowym, niewielka ilość koniecznych zabiegów pielęgnacyjnych w trakcie sezonu wegetacyjnego, a także szybki przyrost du-żej ilości biomasy wierzby, przyczyniają się do stworzenia dogodnego środowiska dla wielu gatunków owadów i zwiększenia bioróżno-rodności danego ekosystemu. Dla owadów plantacja stanowi źródło pożywie-nia i schronienia. Wśród entomofauny zasiedla-jącej plantację występują zarówno gatunki szko-dliwe, jak i pożyteczne oraz obojętne dla uprawwierzby.Wśródgatunkówpożytecznychwyróżniasię owady zapylające (przede wszystkim należą-ce do nadrodziny pszczół) oraz naturalnychwro-gów owadów żerujących na roślinach uprawnych– drapieżniki, pasożyty oraz parazytoidy. Ponadtoplantacja wierzby jest doskonałym siedliskiem dlawielugatunkówowadówchronionych,wtymbie-gaczowatych i motyli. Obecność zarówno gatun-ków żerujących na wszystkich częściach wierzby,jak ipożytecznychorazobojętnych,przyczyniasiędo zwiększenia bioróżnorodności skomplikowane-go i rozwiniętego ekosystemu, jakiego powstaniusprzyjazałożenieplantacjiwieloletniej.W zaleceniach ochrony upraw wierzby energe-tycznej brakuje obecnie insektycydów. Zaniecha-nie zabiegów ograniczających rozwój owadów szkodliwychmoże istotnie wpływać na zwiększe-

nie liczebności entomofauny pożytecznej. Dodat-kowo,działaniamającenaceluzapewnienieodpo-wiednichwarunków rozwoju,m.in.pozostawianiemiedz i zadrzewień śródpolnych oraz stworzeniedogodnychwarunkówzimowania,sprzyjapowięk-szaniu się ich populacji. Owady drapieżne, pająkioraz pasożyty ograniczają populację szkodnikówi pozwalają zachować równowagęw środowisku.Plantacjewierzbysąchętniezasiedlaneprzezwie-le grup owadów. Stwierdzono, że wszystkie naj-ważniejsze szkodniki występujące na plantacjachwierzbkrzewiastychsąatakowaneprzezlicznega-tunki entomofauny pożytecznej i drapieżnej. Do ich wrogów naturalnych należą drapieżne pluskwiaki:tarczówkowate, w tym zbrojec nadmiel (Rhaco-gnathus punctatusL.)idziubałkowate,jakdziuba-łek gajowy (Anthocoris nemorum L.) żerujące na larwachijajachszkodnika.Tarczówkowate to stosunkowodużeowady (7–17mm),wwiększościobarwiezbliżonejdopodłoża.Dziubałkowatenatomiastsąmałe(3–5mm)ipła-skie,naogółczarno-białelubbrunatne.Pasożytamilarwsąmuchówkizrodzinyrączycowatych–Me-igenia mutabilis (Fall.). Dorosłe rączycowatemają1,2–1,5cmiprzypominająmuchędomową.Częstonatułowiuiodwłokumająpomarańczowelubczer-woneplamyalboprzepaski,natomiastlarwynazy-waneczerwiamisąbiałelubkremowe.Antagonistamidorosłychosobnikówsąrównieżpa-jąki. Mają wyjątkowo duże znaczenie w momencie nalotu szkodników, gdyż są wielożerne i zwalcza-ją tengatunekszkodnika,którywdanejchwili jestnajliczniejszywdanymśrodowisku.Ichwielożernośćmożna uznać jednak za wadę, ponieważ zabijająrównież organizmy pożyteczne. Do drapieżników gąsienic,wtymniekreślankiwierzbówki,należąplu-skwiaki.Sąoneichnaturalnymiwrogami.Pluskwia-ki te, zwane w języku angielskim big-eyed bugs

Owady drapieżne na plantacji wierzb mają duże znaczenie w utrzymaniu równowagi biologicznej (fot.K.Nijak)

Biedronkiograniczająwystępowaniemszyc (fot.K.Nijak)

Wierzbajestpierwszympożytkiemdlapszczół(fot.K.Nijak)


(„wielkookie pluskwy”) są małe, owalne i charak-teryzują się dużymi, szeroko rozstawionymi ocza-miorazzabarwieniemczarnym,szarymlubżółtymzczerwonymiplamami.Następstwemnalotumszycna plantację wierzby jest masowy pojaw biedro-nek,wśródktórychdrapieżnesązarównoosobnikidorosłe jak i larwy. Larwa biedronki podczas swo-jegorozwojuzjadaprzeciętnie600mszyc.Donaj-częściejwystępujących gatunków należą: biedron-ka siedmiokropka (Coccinella septempunctata L.),biedronka dwukropka (Adalia bipunctata L.) oraz wrzeciążka (Propylea quatuordecimpunctata L.). Liczebność mszyc jest również ograniczana przezlarwyzłotookowatych–wtymzłotookapospolite-go (Chrysopa carnea Steph.) oraz bzygowatych – wtymbzygaprążkowanego(Episyrphus balteatus De Geer). Złotook pospolity to jasnozielony owad

odługościokoło1cmirozpiętościmetaliczniezielon-kawychskrzydełdo3cm. Jajazłotookaumieszcza-ne są na charakterystycznych, 1-centymetrowychnitkachnapowierzchni liści,wzłożachodkilkudokilkunastujaj.Bzygowatetomuchówkiocharakte-rystycznymzabarwieniu–ciemnymtułowiu iczar-nymodwłokuzżółtymi,pomarańczowymilubbiały-mipasami. Pojedyncza larwa zjada od 200 do 1000 sztukmszycpodczasswojegocyklurozwojowego.Pasożytami ponad 40 gatunków mszyc są błon-kówki.Wielkość ichciała,zależnaodwielkościgo-spodarza, wynosi średnio 2 mm. Samice składająjajadownętrzaciałamszycy.Wciąguswojegoży-ciamogązłożyćdo300jaj.Najczęściejwystępują-ce rodziny owadów pożytecznych przedstawionow tabeli 7.

Gąsienicazawisakatopolowegonawierzbie,owadrzadkiichroniony(fot.K.Nijak)

Wierzbastanowicenneźródłopokarmudlatrzmieli(fot.K.Nijak)


Tabela 7. Częstotliwość występowania odławianej entomofauny pożytecznej w latach 2008–2010 naplantacjiwierzbyenergetycznej(źródłobadaniawłasne)

Entomofauna pożyteczna

Częstotliwość występowania

Biedronkowate +++

Błyskleniowate +++

Bogatkowate +

Bzygowate ++

Dziubałkowate +++

Koziółkowate +

Kusakowate P

Łowikowate ++

Morazakowate +

Mrówkowate +

Omomiłkowate +

Entomofauna pożyteczna

Częstotliwość występowania

Pająki +++

Pszczołowate P

Rączycowate P

Tarczówkowate P

Tasznikowate P

Wońkowate +

Zadrowate ++

Zajadkowate +

Zażartkowate ++

Złotookowate ++

+++masowe,++liczne,+sporadyczne,P–pojedyncze

w CELU OChROny I ZwIĘKSZEnIA LICZEBnOŚCI OwADÓw POŻyTECZnyCh I PAjĄKÓw nA PLAnTACjI nALEŻy:

» racjonalnie stosować chemiczne środ-ki ochrony roślin–zwalczaćzachwaszcze-niejedyniewpierwszymrokuponasadzeniuiwtedyjeślijesttokonieczne,

» dokładnie zapoznać się i postępować zgod-nie ze wskazaniami treści etykiety–instrukcji środków chemicznych,

» pozostawiać miedze, strefy buforowe i remi-zy śródpolne –dodatkowemiejscabytowaniai rozwoju entomofauny.


2. Ochrona pszczół i innych owadów zapylających

Wierzba jest rośliną kwitnącą wcześnie. Stanowipotencjalnepierwszeźródłopokarmudlaowadówzapylających. Jest to grupa owadówwymagającaszczególnejuwagi iochrony–wnaszejszerokościgeograficznej około 78%gatunków roślin,w tymistotnych gospodarczo roślin uprawnych (ponad200 gatunków), jest owadopylnych. Zapylenieprzez owady może znacząco podwyższyć jakośćplonu i wpłynąć na jego ilość lub być czynnikiemdecydującymojegohandlowości(jakwprzypadku

truskawekczymalin).Owadyzapylającesąniezwy-kle istotnym czynnikiemplonotwórczym.Najważ-niejszymgatunkiemwśródzapylaczy jestpszczołamiodna(Apis mellifera L.).Gatunekczęstospoty-kanynaplantacjachwierzby.Zarównożeńskie, jakimęskie egzemplarzewierzby sądobrymi roślina-mipożytkowymidlapszczół.Dostarczająowadomnektaru,aegzemplarzemęskierównieżpyłku,któryodznaczasiębardzowysokąwartościąodżywczą,cojestniezwyklecennedlatychowadówpozimie.

3. Owady rzadkie i chronione Naturalnylastonajbardziejzłożonyibogaty,aprzytymnajtrwalszyekosystem.Charakteryzujesiębo-gactwemgatunkówroślin i zwierzątpowiązanychskomplikowaną siatkąwzajemnych zależności. Naprzeciwnymbiegunieznajdujesięwiększośćagro-cenoz–sztucznychbiocenozuprawnych,oznacz-nie uproszczonym składzie gatunkowym i przezsłabemożliwościsamoregulacji,bardzopodatnychnaatakiszkodnikówipatogenów.Wieloletniaupra-wawierzbynaceleenergetyczne,będącaostojądlawielugatunkówzwierząt,wtymowadów,ssakówiptaków,zbogatąprzyziemnąflorąsegetalną,jestformą pośrednią pomiędzy tymi dwoma skrajno-ściami.Możnanazwać jąswegorodzaju rezerwu-aremprzyrodniczym– obiektem sprzyjającym za-chowaniu bogactwa gatunkowego całej okolicy. Dotyczy to również gatunków chronionych oraz rzadkich,którewewspółczesnymzubożonymśro-dowiskupotrzebująwsparciazestronyczłowieka.Plantacje wierzby, z powodu dobrej odporności,nawysoki poziomwódgruntowych, lokowane sączęsto w pobliżu zbiorników wodnych i na tere-nachodużejwilgotności.Mogąwięcbyćśrodowi-skiemżycia takichowadów, jakważki,w tymga-tunkichronione.Dogatunkówpojawiającychsięnaplantacjachzaliczyćmożna,np.zalotkęspłaszczoną(Leucorrhinia caudalis Charpentier) i żagnicę zielo-ną(Aeshna viridisEversmann).

Konieczność zabiegów zapobiegających wzrosto-wichwastówistniejetylkowpoczątkowejfazieza-kładaniaplantacji.Wkolejnych latachwzrost florysegetalnej stwarza dogodne warunki bytowaniadla drapieżnych owadównaziemnych,w tymna-leżących do rodziny biegaczowatych, z którychpięćgatunkówwpisanychjestdoCzerwonejKsięgiZwierzątZagrożonychiGinących,awszystkiewy-stępującewPolscegatunkiobjętesąścisłąochroną.Większość biegaczowatych to efektywne gatunkidrapieżnewobecwieluowadówszkodliwych,dla-tegoichobecnośćnaplantacjijestpożądana.Wieloletnia plantacja wierzby wzbogacona o florę segetalną,może również stanowić ostoję dlawie-lugatunkówchronionychirzadkichmotyli.Dorosłeosobnikimotylitoowadyzapylające,którewrazgą-sienicami,stanowiączęstoźródłopokarmudlalicz-nychgatunkówzwierząt,sąważnączęściąekosys-temu.Wśródosobnikówwystępującychnawierzbiespotkać można motyle dzienne, jak paź żeglarz(Iphiclides podaliriusL.)oraznocnejakzawisakto-polowiec(Laothoe populi L.).Wierzbajakoźródłopyłkuinektarujestrównieżschronieniem dla trzmieli, z których wszystkie, 29gatunkówwystępującychwPolsce,objętejestochroną gatunkową.Trzmiele sąwydajnymi za-pylaczamiwieluroślin,wtymtych,niezapylanychprzez pszczoły z powodu specyficznej budowy


kwiatów (np. lucerna, naparstnica) oraz długo-rurkowych,któreprzezpszczołysązapylanenie-

dostatecznie (ostróżka,bób, koniczyna czerwo-na,nasturcja)(tab.8).

Tabela 8. Chronioneirzadkospotykanegatunkiowadównaplantacjiwierzbyenergetycznej

Rząd gatunek

Błonkoskrzydłe(Hymenoptera)

trzmielgajowy(Bombus lucorum L.) trzmielłąkowy(Bombus pratorum L.)trzmielogrodowy(Bombus hortorum L.) trzmielróżnobarwny(Bombus soroeensis Fabr.)

Chrząszcze(Coleoptera)biegaczgajowy(Carabus nemoralis Muell.)biegaczgranulowany(Carabus granulatus L.)biegaczogrodowy(Carabus hortensis L.)

Motyle(Lepidoptera)

modraszekorion(Scolitantides orion Pall.)nastroszpółpawik(Smerinthus ocellatus L.)paźżeglarz(Iphiclides podalirius L.)rusałkażałobnik(Nymphalis antiopa L.)zawisaktopolowiec(Laothoe populi L.)zmrocznikpazik(Deilephila porcellus L.)

Ważki(Odonata)zalotkabiałoczelna(Leucorrhinia albifronsBurm.)zalotkaspłaszczona(Leucorrhinia caudalis Charpentier) żagnicazielona(Aeshna viridisEversmann)

43 LITERATURA UZUPEŁnIAjĄCA

IX. LITERATURA UZUPEŁnIAjĄCA

Aldrich R.J. 1997. Ekologia chwastów w roślinachuprawnych.TchNiE,Opole,461ss.

Błażej J. 2007. Nieinfekcyjne i infekcyjne czynniki chorobotwórcze krzaczastej formy wierzby(Salix viminalis L.) uprawianej na plantacjach towarowych w województwie podkarpac-kim. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 47(4):321–329.

Bobek B.and D.Merta. 1992. Effects of ecotonesontheweightofreddeerantlers insouthe-asternPoland.BisonetteJ.A.&P.R.Krausman(eds.)Intergatingpeopleandwildlifeforasu-stainable future. Proc. 1st Int. Wildlife Mana-ge.Congr.TheWidllifeSocietyBethesdaMD19–25.09.1993,p:648–650.

BogatkoW. 1990. Food preference of ornamen-talpoplars andwillowsofPhyllopertha hor-ticola (L.) andMelasoma virgintipunctatum (Scop.)(Coleoptera).Pol.PismoEntomol.60:205–210.

BremmenJ.,DeKamM.1970.Erwinia salicisasthecauseofdiebackofSalix alba in the Nether-landsanditsidentifywithPseudomonas sali-ciperda.NetherlandsJ.PlantPathol.76:249–252.

CederlundG.,LjungqvistH.,MarkgrenG.,StalfeltF.1980.FoodsofmooseandroedeeratGrimsöincentralSweden–resultofrumencontentanalysis.Swed. Wildl.Res. 11:167–247.

Ciszewska-MarciniakJ., JędryczkaM., JeżowskiS.,Przyborowski J.,WojciechowiczK.,ZenktelerE. 2010. Morphology of uredinia and uredin-iospores of the fungus Melampsora Larici-epitea Kleb. a damaging pathogen of com-monosier(Salix viminalisL.) inPoland.ActaAgrobotanica63(2):117–125.

CzerniakowskiZ.W.1998.Składgatunkowyryjkow-ców (Col., Curculionidae) występujących naplantacjach wikliny w południowo-wschod-niejPolsce.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin38(1):160–164.

DłużniewskaJ.2005.Porażenieprzezchorobygrzy-bowe pędów i liści wierzby energetycznej(Salix viminalis L.) na plantacjach produkcyj-nych. Prog. Plant Prot./Post.Ochr. Roślin 45:616–619.

DłużniewskaJ.2010.Występowaniechoróbpowo-dowanych przez grzyby na planatcjach pro-dukcyjnychwierzbyenergetycznej(Salixsp.).Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin, 50 (4):1785–1788.

Dłużniewska J. 2011.Występowanie chorób grzy-bowychnaliściachwierzbykrzewiastej(Salix sp.)wzależnościodwiekuroślin.J.Res.Appil.AgriculturalEngineering56(3):63–64.

DłużniewskaJ.,NadolnikM.2006.Chorobywierzbyenergetycznej.OchronaRoślin2:32–33.

Drożdż A., Osiecki A. 1973. Intake and digestibil-ityofnaturalfoodsbyroedeer.Actatheriol. 15:89–110.

DubasJ.W.2003.Roślinyenergetyczne.Wyd.ARLu-blin:56–78.

DuerI.1996.Zachwaszczenieisposobyjegoogra-niczania w rolnictwie integrowanym. IUNG. Puławy,111ss.

GębczyńskaZ.1980.Foodoftheroedeerandredin Białowieża Forest. Acta theriol. 25 (40):48–77.

GlaserT. 1982.Występowanie i zwalczanie parcha(Venturia saliciperdaNiesch.)nawiklinie(Sa-lix americana).Rocz.ARPoznań137:26–36.

GlaserT.,TatarynowiczB.1982.Przyczynyzamiera-nia krzewów wikliny i próby zwalczania cho-roby.Rocz.ARPoznań137:57–67.

GniazdowskaA.,OraczK., BogatekR. 2004.Alle-lopatia–noweinterpretacjeoddziaływańpo-między roślinami. Kosmos – ProblemyNaukBiologicznych53(2):207–217.

GrzybekA. 2010.Modelowanie energetycznewy-korzystaniabiomasyITP,Falenty–Warszawa,230ss.,ISBN978-83-62416-08-0

HofmannR.R.1989.Evolutionarystepsofecophysi-


ologicaladaptationanddiversificationofru-minants:acomparativeviewoftheirdigestivesystem.Oecologia78:443–457.

IlliusA.,W.GordonI.J.1987.Theallometryoffoodintake in grazing ruminants. J. Anim. E. 56:989–999.

KellyM.T.,Curry J.P. 1991.Thebiologyandpopula-tion density of the willow beetle (Phratora vulgatissima L.) on Salix viminalis in reclaimed cutawaypeat.J.Appl.Ent.111:44–56.

KendallD.A.,HunterT.,ArnoldG.H.,LiggittJ.,Mor-risT.,WiltshireC.W.1996.Suscepibilityofwil-lowclones(Salix spp.) toherbivorybyPhyl-lodecta vulgatissima (L.) and Galerucella lineola (Fab.) (Coleoptera, Chrysomelidae).Ann.Appl.Biol.129:379–390.

KoehlerW., SchnaiderZ. 1972.Owadynaszych la-sów.PWRiL,Warszawa,98ss.

KuśJ.,MatykaM.2010.Uprawaroślinnaceleener-getyczne. Instrukcja upowszechnieniowa nr176.Wyd.IUNG-PIB,Puławy,64ss.ISBN-978-83-7562-072-6.

Lisowski A., 2010. Technologie zbioru roślin ener-getycznych.Wyd. SGGW,Warszawa, 145 ss.ISBN978-83-7583-222-8.

MatykaM.2013:Produkcyjneiekonomiczneaspek-tyuprawyroślinwieloletnichnaceleenerge-tyczne. Monografie i Rozprawy NaukoweIUNG-PIB,Puławy,94ss.ISBN978-83-7562-127-3.

Miziniak W. 2008. Wpływ herbicydów na wybrane odmiany wierzby energetycznej (Salix vini-malis).Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin48(1):301–306.

Miziniak W. 2011. Wpływ herbicydów na wzrosti rozwój niektórych form wierzby wiciowej (Salix vinimalis L.) uprawianych na cele ener-getyczne.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin51(2):937–942.

MiziniakW.,UlatowskaA.2012.Tolerancjanaher-bicydy wybranych odmian wierzby (Salix ssp.). Prog. Plant Prot./Post.Ochr. Roślin 52(4):913–916.

NagyJ.G.,RegelinW.L.1975.Comparisonofdiges-tiveorgansizeofthreedeerspecies.J. Wildl. Manage. 39(3):621–624.

Nijak K. 2010. Zróżnicowana atrakcyjność pokar-mowa odmian i klonów wierzby energetycz-nejdlajątrewkiwiklinówki(Phyllodecta vitel-linae L.). Prog. Plant Prot./Post.Ochr. Roślin50(2):596–599.

NijakK.2011.Gatunkiowadówzasiedlającychróż-ne odmiany i klony wierzby energetycznej – potencjalne zagrożenie w ochronie upraw. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 51 (4):1563–1566.

Parylak D., Zawieja J., JędruszczakM., Stupnicka--RodzynkiewiczE.,DąbkowskaT.,SnarskaK.2006.Wykorzystanie zasiewówmieszanych,właściwości odmian lub zjawiska allelopatiiw ograniczeniu zachwaszczenia. Prog. PlantProt./Post.Ochr.Roślin46(1):33–44.

PeiM.H.,McCrackenA.R. 2005. Rust Diseases ofWillowandPoplar.CABIPublished,264pp.

PerzanowskiK.1978.Theeffectofwinterfordcom-positiononroedeerenergybudget.ActaThe-riol.31:451–467.

PielowskiZ.1984.Sarna.PWRiL,Warszawa,286ss.Pruszyński S., Gacek E. 2005. Rośliny energetycz-

ne–nowewyzwaniedlaochronyroślin.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin45:384–391.

Remlein–StarostaD. 2007. Choroby roślin energe-tycznych.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin47(4):351–357.

Remlein-Starosta D. 2009 Choroby roślin energe-tycznych fakty i mity. s.291–297.W„Produk-cja biomasy. Wybrane problemy”(A. Skro-backi, red.) Szkoła Główna GospodarstwaWiejskiego.WydziałInżynieriiProdukcji.War-szawa.84ss.ISBN83–89509–81–6.

Remlein-Starosta D., Nijak K. 2010. NajważniejszechorobyiszkodnikiwieloletnichuprawroślinenergetycznychimożliwościichograniczaniaProg. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin. 50 (2):977–986.

RobertsH.A.1970.Viableweedseeds incultivated


soil.NationalVegatableResearchStationAn-nualReport1969.Wellesbourne.Warwick,En-gland:25–38

Rola J.,SekutowskiT.,RolaH.,BadowskiM.2006.Problem zachwaszczenia plantacji wierzbykrzewiastej–Salix vinimalis.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin46(1):81–87.

RutkowskiL.2008.Kluczdooznaczaniaroślinna-czyniowychPolskiniżowej.PWN,814ss.

Sekutowski T., Badowski M. 2007. Zróżnicowanezachwaszczenie plantacji Salix vinimalis (L.)wzależnościodwarunkówglebowychsiedli-ska.Prog.PlantProtection/Post.Ochr.Roślin,47(4):371–378.

SekutowskiT.,Rola J.,RolaH.,BadowskiM.2007.Wykorzystanieniektórychherbicydówdore-gulacjizachwaszczeniaplantacjiSalix vinima-lis(L.).Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin47(4):379–391.

SimpsonE.H.,1949.MeasurementofDiversity.Na-ture,vol.163:688s.

SkrzypczakW., Waligóra H., Szulc P. 2007. Efek-tywnośćchemicznegozwalczaniachwastówwpierwszymrokuuprawywikliny.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin47(4):392–395.

Sokal, R.R., Rohlf J. 1995. Biometry.W.H. FreemanandCompany,NewYork,887pp.

Sowiński J. 1988.Wpływ herbicydów oraz dodat-kowego spulchniania międzyrzędzi na za-chwaszczenie, wzrost i plonowanie wiklinywpierwszymrokuuprawy.Rocz.Nauk.Rol.,A(107)3:187–203.

Stróżczyński A. 2005. Czynniki wywołujące streszwierzynyw łowisku. Przegląd Leśniczy6–7:4–5.

StyszkoL.2009.Szkodyłowieckiewuprawachro-ślin energetycznych. Prog. Plant Prot./Post.Ochr.Roślin49(1):145–149.

Styszko L. Ignatowicz M. 2010. Szkody łowieckiew kilkuletnich uprawach wierzby energetycz-nejwrejonieKoszalina.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin50(1):182–185.

StyszkoL.,BorzykowskaM2011.Wpływszkód ło-

wieckich powodowanych przez jeleniowa-tenaplonowaniewierzby.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin51(1):217–222.

Szczukowski S., 2012.Wierzba Salix L. s. 243-253.W „Odnawialne źródła energii. Rolnicze su-rowceenergetyczne.”(KołodziejB.,MatykaM., red.) PWRiL, Poznań. 594 ss. ISBN978-83-09-01139-2.

SzczukowskiS.,TworkowskiJ.,StolarskiM.,Kwiat-kowski J., Krzyżaniak M., LajsznerW., Gra-banŁ.2012.Wieloletnieroślinyenergetyczne.MULTICO OficynaWydawnicza,Warszawa,156ss.ISBN978-83-7763-051-8.

SzczukowskiS.,TworkowskiJ.,StolarskiM.J.2004.Wierzbaenergetyczna.Wyd.Plantpress,Kra-ków,46ss.

Szczukowski S., Tworkowski J.,Wiwart M., Przy-borowski J. 2002.Wiklina (Salix sp.). Upra-waiMożliwościWykorzystania.Wyd.UWM,Olsztyn,57ss.

Szczukowski S., Tworkowski. J. 2001. Produktyw-ność oraz wartość energetyczna biomasywierzb krzewiasty Salix. sp. na różnych ty-pachglebwpradolinieWisły.Post.NaukRol.2:30–39.

Szukiel E. 2001. Ochrona drzew przed roślinożer-nymi ssakami.Centrum InformacyjneLasówPaństwowych,158ss.

ŚwiętochowskiiTołpaS.1950.Chwasty.PIWR.War-szawa,160ss.

TixierH.,DuncanP.1997.FoodselectionbyEurope-anroedeer(Caproleus caproleus):effectsofplant chemistry, and consecquences for thenutritional valueof their diets. J. Zool. Lond. 242:229–245.

TramplerT.,MatuszkiewiczW.,KliczkowskaA.,Demy-terkoE.iSierpińskaA.1990.Regionalizacjaprzy-rodniczo–leśnanapodstawachekologiczno–fizjograficznych.PWRiL,Warszawa,155ss.

WaleryśG.,SądejW.2008.Chrząszcze(Coleopte-ra) zagrażające plantacjom wierzby krzewia-stejwokolicyOlsztyna.Prog.PlantProt./Post.Ochr.Roślin48(3):993–997.


WeinerJ. 1975.Modeloftheenergybudgetofanadult roe deer. Pol. ecol. Stud. 1(2):103–119.

Węgorek P. 2007. Szkody łowieckie – narastającyproblem.RolnikDzierżawca1(118):70–73.

WęgorekP.2011.Damagecausedbygameanimalsandothermammalorbirdspeciesinagricul-tural crops andwoodlands – ethological as-pect,preventionpossibilities.InstytutOchro-ny Roślin – Państwowy Instytut Badawczy,Poznań:72ss..ISBN:978-83-89867-674

WęgorekP.,ZamojskaJ.2012.Szkodypowodowanew uprawach rolnych przez zwierzęta łowne

iptakiorazmożliwościichograniczania.s.11–13.W:„ProgramOchronyRoślinRolniczych”.(A. Czarnocka, red.). Hortpress,Warszawa,328ss.ISBN:978-83-61574-29-3.

WilsonB.J.1978.Thelong–termdeclineofapopu-lation of Avena fatuawithdifferentcultiva-tionsassociatedwithspringbarleycropping.WeedRes.18(1):25–31.

WoźnicaZ. 2008.Herbologia–podstawybiologii,ekologii i zwalczania chwastów. PWRiL, Po-znań,432ss.

dokładnie zapoznać się i postępować zgod

Documents

Transcript of dokładnie zapoznać się i postępować zgod