1

Zamieszczone poniżej informacje opracowane zostały w oparciu o podręczniki,, Puls Ziemi” wydawnictwa Nowa Era oraz podstawę

programową z geografii dla gimnazjum. Materiały powinny stanowić podstawę dla usystematyzowania wiedzy.

Zakres zawartych treści omawiany będzie szczegółowo na lekcjach. Opanowanie zawartych w opracowaniu materiałów jest podstawą do

otrzymania oceny co najmniej dopuszczającej. Niektóre treści zostały poszerzone i pozwalają na otrzymanie ocen wyższych.

Wyższe oceny wymagają jednak wnikliwej analizy treści podręcznika oraz opanowania treści i umiejętności utrwalanych na zajęciach z

geografii i zawartych w szczegółowych kryteriach oceniania przedstawionych na początku każdego semestru.

mgr Janusz Pielaciński

nauczyciel geografii

w Gimnazjum im. Bohaterów Bitwy nad Bzurą

w Wyszogrodzie

2

Koło ratunkowe , część pierwsza- geografia fizyczna Uczeń:

• wymienia źródła informacji

geograficznej

• wyróżnia dyscypliny geografii

• wyjaśnia znaczenie terminu

„geografia”

O czym będziesz się uczyć na lekcjach geografii? 1. Wymień źródła informacji

geograficznej? 2. Wyjaśnij pojecie geografia,

dokonaj podziału geografii i wymień jej nauki pomocnicze?

3. Podaj kształt i wymiary Ziemi?

Źródłami informacji geograficznej są; podręczniki, mapy, atlasy, czasopisma, encyklopedie, roczniki statystyczne, Internet, obserwacje terenowe, urzędy itp. Geografia dzieli się na ; geografię fizyczną, społeczno- ekonomiczną i regionalną. Naukami pomocniczymi w geografii są; kartografia, ekonomia, statystyka, geologia, ekonomia. Geografia – opis Ziemi czyli nauka opisująca świat w którym żyjemy. Ziemia ma kształt zbliżony do kuli- jest geoidą. Obwód Ziemi wynosi około 40 000km, a jej średni promień 6371km.

• wskazuje na mapie lub na

globusie równik, południk 0° oraz

półkulę południową, północną,

wschodnią i zachodnią

Współrzędne geograficzne. 1. Wskaz na mapie i na

globusie kierunki główne! 2. Wskaz na mapie i na

globusie; równik, południk 0, zwrotniki i kola podbiegunowe!

3. Wskaz poszczególne kontynenty i określ ich położenie względem półkul.

Wskazuje na mapie i na globusie kierunki główne. Zna angielskie skróty literowe oznaczające poszczególne kierunki; N- północ, S- południe, E- wschód, W- zachód Wskazuje na mapie lub na globusie równik, południk 0° oraz półkulę południową, północną, wschodnią i zachodnią. Wskazuje na mapie wszystkie kontynenty i określa ich położenie względem półkul.

• wyjaśnia terminy: „skala”,

„siatka kartograficzna”

• wymienia rodzaje skal oraz

podaje ich przykłady

Obraz Ziemi na mapie 1. Wyjaśnij pojęcia; mapa,

siatka kartograficzna, skala.

2. Wymień rodzaje skali? 3. Zamień jednostki;

kilometry na –metry, metry na centymetry, centymetry na milimetry

Mapa – obraz Ziemi lub jej fragmentu przedstawiony na płaszczyźnie. Siatka kartograficzna- układ południków i równoleżników na mapie. Skalą nazywamy pomniejszenie mapy. Skala określa, ile razy odległość rzeczywista w terenie została pomniejszona na mapie. Rodzaje skali; Liczbowa np. 1:100000, Mianowana, np. 1cm- 1km,Podziałka liniowa,

1km=1000m; 1m=100cm; 1cm=10mm

• wymienia metody przedstawiania

zjawisk na mapach

• wyjaśnia terminy: „wysokość

względna” , „wysokość

bezwzględna”, „poziomica”

Przedstawianie zjawisk na mapach 1. Wymień metody

przedstawiania zjawisk na mapach?

2. Wyjaśnij pojęcia; poziomica, wysokość bezwzględna, wysokość względna.

Metody przedstawiania zjawisk na mapach; metoda poziomicowa, metoda sygnaturowa, metoda kartogramu i kartodiagramu. -należy wyszukać w atlasie mapy na których użyto wymienione metody. Poziomica- linia na mapie łącząca punkty o jednakowych wysokościach bezwzględnych. Wysokość bezwzględna – wysokość mierzona od poziomu morza i wyrażana w- m.n.p.m. Wysokość względna- wysokość mierzona od podnóża i wyrażana w –metrach.

3

• analizuje i interpretuje treści map

ogólnogeograficznych,

tematycznych, turystycznych

Praca z mapą 1. Dokonaj podziału map ze

względu na przeznaczenie i wyjaśnij do czego służą poszczególne ich rodzaje?

2. Wskazać na mapie kontynenty i oceany!

3. Odczytaj ze wskazanej mapy obiekty( jak obok).

Sposoby wykorzystania map; mapy samochodowe służą wyszukiwaniu odpowiedniej trasy do miejsca w które chcemy dojechać, mapy topograficzne- służą turystom podczas wędrówek pieszych. Mapy ogólno geograficzne pozwalają lokalizować różne obiekty np. góry, rzeki, jeziora, miasta itp. Mapy tematyczne służą np. do przedstawiania pogody, rozmieszczenia surowców mineralnych, rozmieszczenia gleb itp. Czytanie treści mapy- wskazać kontynenty na mapie, wskazać oceany, wskazać Polskę na mapie Europy, określić temperaturę i opady na mapach klimatycznych, określić miejsca wydobycia surowców z mapy gospodarczej, wskazać dowolną wyżynę , nizinę , góry. Pokazać na dowolnej mapie w atlasie; granice państw, jeziora, rzeki, niziny, wyżyny, góry, większe miasta, morza i oceany, kontynenty, drogi, linie kolejowe

• wymienia nazwy ciał niebieskich

znajdujących się w Układzie

Słonecznym

Tajemnice kosmosu 1. Wymień rodzaje ciał

niebieskich w kosmosie! 2. Podaj definicje gwiazdy,

planety 3. Wymień planety Układu

Słonecznego 4. Wyjaśnij pojęcia teoria

heliocentryczna i geocentryczna.

5. Kto był twórcą teorii heliocentrycznej?

Wszechświat nazywany też kosmosem to cała otaczająca nas przestrzeń zbudowana z galaktyk, gwiazd planet ,planetoid i innych ciał niebieskich., Rodzaje ciał niebieskich; gwiazda np. Słońce , planeta np. Mars, Ziemia, satelita np. Księżyc, kometa , planetoida, meteor., Gwiazda- ciało niebieskie świecące własnym światłem., Planeta – ciało niebieskie krążące wokół gwiazdy i świecące światłem odbitym Układ Słoneczny- Słońce i krążące wokół niego planety., Planety Układu Słonecznego w kolejności; Merkury, Wenus, Ziemia , Mars, Jowisz, Saturn, Uran , Neptun. Teoria geocentryczna – Ziemia jako centrum wszechświata a Słońce i inne planety krążą wokół Ziemi Teoria heliocentryczna – Kopernik odkrył, że to Ziemia wraz z innymi planetami krąży wokół Słońca

• wyjaśnia terminy: „ruch

obiegowy Ziemi”, „równonoc

wiosenna”, „równonoc jesienna”,

„przesilenie zimowe”, „przesilenie

letnie”

• wymienia daty dni

rozpoczynających pory roku

Ziemia obiega Słońce 1. Wyjaśnij pojecie ruch

obiegowy Ziemi? 2. Wymień następstwa ruchu

obiegowego Ziemi? 3. Podaj daty rozpoczęcia

poszczególnych por roku?

Ruch obiegowy Ziemi- Ziemia obiega wokół Słońca, pełen obieg Ziemi wokół Słońca trwa 1 rok czyli 365 dni, 5 godzin i 49 minut. Następstwa ruchu obiegowego Ziemi;

Występowanie astronomicznych pór roku

Zmiany długości dnia i nocy w ciągu roku

Zmiany miejsca wschodu i zachodu Słońca na widnokręgu

Występowanie dni i nocy polarnych

Dni rozpoczęcia pór roku; 21 marzec – wiosna, dzień i noc trwają po 12 godzin- równonoc wiosenna 22 czerwiec lato- Słońce najwyżej nad horyzontem w Polsce, najdłuższy dzień w roku- przesilenie letnie 23 wrzesień- jesień, dzień i noc trwają po 12 godzin- równonoc jesienna 22 grudzień – zima- Słońce najniżej nad horyzontem w Polsce, najkrótszy dzień w roku- przesilenie zimowe

4

• wyjaśnia terminy: „ruch obrotowy

Ziemi”, „południe”, „północ”,

„doba”,

„górowanie Słońca”, „południk

miejscowy”, „gnomon”

„Karuzela” Ziemia

1. Wyjaśnij pojecie ruch

obrotowy Ziemi?

2. Wymień następstwa ruchu

obrotowego Ziemi?

Ruch obrotowy- obrót Ziemi wokół własnej osi z zachodu na wschód. Pełen obrót Ziemi trwa 24 godziny czyli jedną dobę. Następstwa ruchu obrotowego Ziemi;

Występowanie dnia i nocy

Spłaszczenie Ziemi przy biegunach

Pozorna wędrówka słońca i innych gwiazd nad horyzontem

Siła Coriolisa

Górowanie słońca – moment w ciągu doby kiedy Słońce jest najwyżej nad horyzontem ( południe słoneczne), wówczas

słońce znajduje się na południku miejscowym który wyznacza dokładnie kierunek wschód- zachód.

• wyjaśnia terminy: „czas

słoneczny”, „czas strefowy”, „czas

urzędowy”

Czas

1. Podaj różnicę pomiędzy

czasem słonecznym,

strefowym i urzędowym?

2. Uczeń potrafi korzystać z

mapy czasów strefowych

Czas słoneczny – czas mierzony na podstawie górowania Słońca,

Czas strefowy – Ziemię podzielono na 24 strefy czasowe różniące się o 1 godzinę, czas urzędowy- w przypadku niektórych

państw znajdujących się w dwu strefach czasowych przyjmuje się jeden czas tzw. urzędowy obowiązujący w całym kraju. Dla

obliczenia różnic czasowych przyjmuje się że Ziemia obraca się o 1 stopień w ciągu 4 minut , czyli o 15 stopni w ciągu

godziny, a więc o 360 stopni w ciągu doby (24 H).

• wyjaśnia terminy: „atmosfera”,

„troposfera”

• podaje skład chemiczny

powietrza atmosferycznego

Skład i budowa atmosfery

1. Wyjaśnij pojecie

atmosfera?

2. Wymień warstwy

budujące atmosferę i

scharakteryzuj

troposferę?

3. Podaj skład

powietrza

atmosferycznego?

Atmosfera – gazowa powłoka Ziemi- powietrze otaczające kulę ziemską W budowie atmosfery wyróżnia się pięć warstw; troposferę, stratosferę, mezosferę termosferę i egzosferę. Najważniejsza dla życia na Ziemi jest warstwa położona najniżej czyli troposfera .W troposferze zachodzą wszystkie zjawiska pogodowe. Powietrze atmosferyczne składa się głównie z azotu-78%, tlenu-21% oraz argonu, dwutlenku węgla, pary wodnej i innych gazów- 1%

• wyjaśnia termin „izoterma”

• podaje czynniki wpływające na

temperaturę powietrza na Ziemi

Temperatura powietrza

1. Wyjaśnij pojecie izoterma?

2. Wymień czynniki

wpływające na temperaturę

powietrza?

3. Omów wpływ kąta padania

promieni słonecznych na

temperaturę powietrza?

Izoterma – Linia na mapie łącząca punkty o takiej samej temperaturze. Na temperaturę powietrza wpływają; kąt padania promieni słonecznych, wysokość nad poziomem morza, oddalenie od mórz i oceanów, prądy morskie, krążenie mas powietrza ( cyrkulacja). Zależność temperatury od kąta padania promieni słonecznych; Im większy kąt padania promieni słonecznych tym większa temperatura tzn. , że obszary koło równika są gorące czyli mają wyższą temperaturę bo tam promienie słoneczne padają pod większym kątem ( Słońce jest wyżej nad horyzontem), a obszary koło biegunów są zimne bo Słońce jest niżej nad horyzontem czyli promienie padają pod małym kątem i są niskie temperatury

5

• wyjaśnia pojęcia: „ciśnienie

atmosferyczne”, „niż baryczny”,

„wyż baryczny”,

„izobara”

• wymienia przykłady wiatrów

stałych i okresowo zmiennych oraz

lokalnych, występujących na kuli

ziemskiej

Jak powstaje wiatr? 1. Wyjaśnij pojęcia; ciśnienie

atmosferyczne, izobary, wiatr?

2. Przedstaw za pomocą izobar wyz i niż baryczny!

3. Omów kierunki wiania passatów

4. Scharakteryzuj monsun letni?

5. Scharakteryzuj monsun zimowy?

6. Podaj przykłady wiatrów lokalnych i powiedz gdzie one występują?

Ciśnienie atmosferyczne- jest to nacisk jaki wywiera słup powietrza na jednostkę powierzchni ziemi wyrażamy go w hektopaskalach hPa Izobary – linie łączące miejsca o takim samym ciśnieniu atmosferycznym Gdy wartości ciśnienia (izobar) maleją w kierunku środka układu mówimy o niżu barycznym Gdy wartości ciśnienia( izobar) rosną w kierunku środka układu mówimy o wyżu barycznym. Uczeń powinien sam narysować wyż i niż i oznaczyć wartości izobar ( w pobliżu 1000hPa i co 10 lub 5hPa kolejne izobary). Wiatr – jest to poziomy ruch powietrza, powstaje pod wpływem różnicy ciśnień a różnice ciśnień są najczęściej spowodowane różnicami w ogrzewaniu powierzchni Ziemi . Do wiatrów stałych zaliczamy passaty czyli wiatry wiejące od wyżów na zwrotnikach do niżu na równiku . Wiatry okresowo zmienne to monsuny :monsun zimowy – wiatr wieje z lądu na morze. Nad silnie wychłodzonym lądem tworzy się wyż i wiatry wieją w kierunku morza są suche i zimne tak jak ląd. Monsun letni- wiatr wieje z morza na ląd. Nad silnie nagrzanym lądem tworzy się niż bo powietrze ucieka górą dlatego wiatr wieje z wyżu znad oceanu w kierunku lądu przynosząc bardzo duże ilości opadów. Do wiatrów lokalnych należy np. halny- suchy i porywisty wiatr wiejący w górach, nad morzem występuje bryza czyli wiatr wiejący w ciągu dnia z morza na ląd, a nocą z lądu na morze.

• wymienia rodzaje opadów

i osadów atmosferycznych

• wyjaśnia terminy: „wilgotność

powietrza”, „wilgotność

względna”, „resublimacja”

Pada deszcz 1. Wymień rodzaje opadów

atmosferycznych ? 2. Wymień rodzaje osądów

atmosferycznych 3. Wyjaśnij terminy

wilgotność powietrza, wilgotność względna?

4. Wyjaśnij pojęcia; skraplanie, topnienie, parowanie, krzepniecie, sublimacja i resublimacja?

Rodzaje opadów atmosferycznych; deszcz, śnieg, grad Rodzaje osadów atmosferycznych; rosa, szron, szadź. Wilgotność powietrza- aktualna zawartość pary wodnej wyrażona w g/mᵌ . Stosunek rzeczywistej zawartości pary wodnej do maksymalnej nazywamy wilgotnością względną i wyrażamy w procentach. Jeśli wilgotność względna osiąga 100% następuje skraplanie. Skraplanie – przejście ze stanu gazowego w ciecz ( para wodna zamienia się w rosę lub deszcz). Topnienie – przejście substancji ze stanu stałego w stan ciekły ( lód zamienia się w wodę). Parowanie – przejście ze stanu ciekłego w gaz ( parowanie mórz, rzek, jezior itp.). Krzepnięcie – przejście ze stanu ciekłego w stan stały ( woda zamarza na rzekach, jeziorach, kałużach itp.). Sublimacja- przejście ze stanu gazowego w stan stały ( para wodna zamarzając tworzy szron, sadź). Resublimacja- przejście ze stanu stałego w gaz ( parowanie z lodu, nawet na dużym mrozie ubrania wolno schną .

6

• wyjaśnia terminy: „pogoda”,

„klimat”

• wymienia czynniki

klimatotwórcze

Pogoda i klimat 1. Wyjaśnij pojęcia; pogoda,

klimat. 2. Wymień składniki pogody? 3. Wymień czynniki

klimatotwórcze i omów ich wpływ na klimat?

Pogoda – to chwilowy stan atmosfery Klimat- to przebieg pogody na danym obszarze określony na podstawie wieloletnich obserwacji. Składniki pogody czyli elementy pogody to; temperatura powietrza, rodzaj i wielkość opadów, wilgotność powietrza, ciśnienia atmosferyczne, kierunek i prędkość wiatru, usłonecznienie, stopień zachmurzenia i rodzaj chmur. Czynniki klimatotwórcze i ich wpływ na klimat; 1. Szerokość geograficzna od której zależy kąt padania promieni słonecznych 2. Rozkład lądów i mórz- latem w pobliżu morza jest chłodniej niż w głębi lądu bo ląd latem się silniej nagrzewa; zimą jest

cieplej w pobliżu morza bo woda zimą oddaje ciepło a ląd się silnie zimą ochładza. W pobliżu morza jest całym rokiem więcej opadów niż w głębi lądu.

3. Wysokość nad poziom morza- im wyżej tym chłodniej bo temperatura spada wraz z wysokością o 0,6 ⁰C na każde 100metrów wysokości ( dlatego w górach jes chłodniej i dłużej leży śnieg)

4. Prądy morskie- w pobliżu ciepłych prądów jest dużo opadów i jest cieplej, w pobliżu zimnych prądów morskich jest mało opadów i jest zimniej

5. Działalność człowieka 6. Ukształtowanie powierzchni np. za górami jest mniej opadów a przed nimi od strony morza więcej; np. południowe

stoki są cieplejsze niż północne itd.

• wymienia nazwy oceanów i

wskazuje te oceany na mapie

świata

• podaje przykłady ruchów wody

morskiej

• wyjaśnia terminy: „kondensacja”,

„parowanie”,

„morze”, „zatoka”,

„cieśnina”

Obieg wody w przyrodzie.

Oceany i morza

1. Wskaz na mapie oceany!

2. Omów obieg wody w

przyrodzie?

3. Wymień ruchy jakim

podlega woda morska?

4. Jak dzielimy prądy morskie

– wskaż przykłady na

mapie

5. Wyjaśnij pojęcia; morze,

zatoka, półwysep, wyspa,

cieśnina?

Wyróżniamy trzy oceany; Ocean Spokojny ( Pacyfik), Ocean Atlantycki i Ocean Indyjski. Obieg wody w przyrodzie to wędrówka wody pomiędzy strefami. Woda powierzchniowa pod wpływem ciepła paruje. W postaci pary wodnej unosi się na pewną wysokość, na której ochładza się i skrapla. Na niebie widać wówczas chmury. W odpowiednich warunkach dają one opad deszczu lub śniegu. Większość pochodzącej z opadów wody, parując wraca do atmosfery. Pewna jej ilość spływa rzekami do mórz i oceanów. Część wsiąka do ziemi zasilając wody podziemne, lub jest pobierana przez rośliny. Ruchy wody morskiej; 1.falowanie pod wpływem wiatru 2. pływy pod wpływem przyciągania przez Słońce i Księżyc , 3. prądy morskie dzielimy na zimne i ciepłe. Prądy morskie można porównać do ogromnych rzek płynących po powierzchni oceanu. Prąd zimny niesie wody chłodniejsze od wód otaczających. Prąd ciepły niesie wody cieplejsze od wód otaczających. Morze- naturalny zbiornik wody, będący częścią oceanu, Zatoka- część morza otoczona z trzech stron lądem, Półwysep- fragment lądu otoczony z trzech stron wodą, Wyspa- ląd otoczony wodą ze wszystkich stron, Cieśnina- wąski pas wody oddzielający dwa lądy

• wyjaśnia terminy: „rzeka

główna”, „dopływ”, „zlewisko”,

„dorzecze”, „dział wodny”

• wskazuje na mapie świata

najdłuższe rzeki

Rzeki świata

1. Wyjaśnij pojęcia; rzeka

główna, dopływ, zlewisko,

dorzecze, dział wodny.?

2. Wskaz na mapie!

Rzeka główna – rzeka która uchodzi do morza. Dopływ – rzeka która uchodzi do rzeki głównej., Zlewisko- obszar z którego

wszystkie rzeki wpadają do jednego zbiornika wodnego. Dorzecze – obszar na którym znajduje się rzeka główna i jej dopływy

Dział wodny – linia ( granica) oddzielająca dwa dorzecza.

Rzeki do wskazania na mapie; Wołga i Dunaj, Nil, Kongo i Niger, Missisipi z Missouri i Mackenzie, Amazonka i Parana z

Paragwajem, Ob., Jenisej, Lena, Amur, Jangcy, Huang-he, Ganges z Brahmaputrą, Indus, Tygrys i Eufrat

7

• wyjaśnia terminy: „jezioro”,

„bagno”, „wieloletnia zmarzlina

Jeziora i bagna

1. Wyjaśnij pojęcia; jezioro,

bagno, wieloletnia

zmarzlina?

2. Wskaż na mapie!

Jezioro- naturalne zagłębienie wypełnione wodą. Bagno – obszar stale podmokły. Wieloletnia zmarzlina- stale zamarznięty

grunt.

Jeziora do wskazania na mapie; Ładoga i Onega, Morze Kaspijskie, J. Bajkał, J. Aralskie J. Wiktorii, J. Tanganika,

J. Górne, J. Huron, J. Michigan, Wielkie Jezioro Niewolnicze., Wielkie Jezioro Niedźwiedzie.

• wyjaśnia terminy: „wody

podziemne”, „źródło”, „wody

artezyjskie”, „gejzer”

Wody podziemne

1. Wyjaśnij pojęcia; warstwa

wodonośna, wody

artezyjskie, gejzer?

2. Dokonaj podziału wód

podziemnych i podaj ich

charakterystykę?

Warstwa wodonośna – warstwa zawierająca wodę. Wody podziemne dzielimy na zaskórne, gruntowe i głębinowe. Wody zaskórne- wody podziemne znajdujące się tuż pod powierzchnią ziemi – są najsilniej narażone na zanieczyszczenia, nie nadają się do celów spożywczych Wody gruntowe – wody podziemne, zalegające na większych głębokościach niż wody zaskórne. Nie podlegają bezpośrednim wpływom czynników atmosferycznych, są przefiltrowane i z tego względu nadają się do użytkowania dla celów spożywczych. Wody głębinowe to wody podziemne występujące głęboko pod powierzchnią ziemi, izolowane od niej całkowicie. Nie są odnawialne. Wody artezyjskie- wody podziemne znajdujące się pod ciśnieniem i zdolne do samoczynnego wypływu na powierzchnię.

Gejzer- rodzaj gorącego źródła, które gwałtownie wyrzuca słup wody i pary wodnej o temperaturze wrzenia.

• wymienia warstwy wnętrza Ziemi

w kolejności od warstwy

znajdującej się najgłębiej

Budowa wnętrza

Ziemi

1. Wymień warstwy budujące

wnętrze Ziemi?

2. Wyjaśnij pojecie litosfera?

Najgłębiej znajduje się jądro wewnętrzne, następną warstwą jest jądro zewnętrzne dalej płaszcz wewnętrzny, płaszcz

zewnętrzny i skorupa ziemska.

Litosfera górna część płaszcza ziemi i skorupa ziemska.

• wymienia nazwy wybranych skał

i minerałów

• wyjaśnia terminy: „skała”,

„minerał”

Wśród minerałów i skał

1. Wyjaśnij pojęcia; minerał,

skała.

2. Dokonaj podziału skał i

podaj przykłady?

Minerał- naturalny składnik skorupy ziemskiej.

Skała- zespół minerałów. Przykłady minerałów; skaleń, kwarc, kalcyt, mika. Skały dzielą się na magmowe np. granit, osadowe np. wapień, piasek, piaskowiec, żwir, less, węgiel kamienny, sól, gips oraz skały przeobrażone np. przeobrażony granit to gnejs, przeobrażony wapień to marmur a piaskowiec to kwarcyt.

• określa wiek Ziemi

• wymienia nazwy er, zaczynając

od najstarszej

Dzieje Ziemi 1. Określ wiek Ziemi? 2. Wymień ery w dziejach

ziemi poczynając od najstarszej?

3. Wymień ruchy górotwórcze i podaj kiedy one występowały?

Wiek Ziemi szacuje się na 4,6 mld lat. Dzieje Ziemi dzielą się na ery; Prekambr, Paleozoik , Mezozoik i Kenozoik. Ruchy górotwórcze w dziejach Ziemi ; w paleozoiku – ruchy kaledońskie i hercyńskie a w kenozoiku – ruchy alpejskie ( młode).

8

• wymienia procesy wewnętrzne

kształtujące rzeźbę powierzchni

Ziemi

• wyjaśnia terminy: „wulkan”,

„lawa”, „magma”, „hipocentrum”,

„epicentrum”, „Ognisty Pierścień

Pacyfiku”

• wymienia produkty erupcji

wulkanicznej

Wulkanizm

i trzęsienia ziemi

1. Wymień procesy

wewnętrzne kształtujące

powierzchnię Ziemi.

2. Wymień produkty

wybuchu wulkanicznego.

3. Wyjaśnij pojęcia ; wulkan,

hipocentrum ,

epicentrum, ,,ognisty

pierścień Pacyfiku”

Procesy wewnętrzne; 1. Ruchy górotwórcze. Ruch płyt litosfery powoduje powstawanie gór. 2. Wulkanizm. Wulkan to miejsce wypływu magmy na powierzchnię Ziemi , wypływająca na powierzchnię magma nazywana jest lawą. Produktami wybuchu wulkanicznego oprócz lawy są różne gazy; dwutlenki i tlenki węgla , siarki, azotu oraz para wodna. Do stałych produktów wybuchu wulkanicznego zaliczamy; popioły, bomby wulkaniczne i lapilli. 3. Trzęsienia Ziemi. Gwałtowne przesunięcie mas skalnych spowodowane ruchami płyt litosfery. Hipocentrum – to miejsce pod powierzchnią ziemi skąd rozchodzą się fale sejsmiczne , natomiast epicentrum to miejsce rozchodzenia się fal na powierzchni ziemi. Trzęsienia ziemi oraz wybuch wulkanów zlokalizowane są najczęściej na granicach płyt litosfery. Obszarem szczególnie intensywnych zjawisk wulkanicznych i sejsmicznych jest tzw. ,,Ognisty Pierścień Pacyfiku” – czyli obszar wokół Oceanu Spokojnego (Pacyfiku) u wybrzeży Azji i Australii oraz obydwu Ameryk.

• wymienia nazwy orogenez i

rodzaje gór

• wyjaśnia terminy: „ruchy

górotwórcze”, „góry fałdowe”,

„góry zrębowe”

• wymienia nazwy wielkich form

ukształtowania powierzchni Ziemi

Jak powstały góry?

1. Wymień nazwy ruchów

górotwórczych(orogenez)

w dziejach Ziemi

2. Wyjaśnij w jaki sposób

powstają góry fałdowe.

3. Wyjaśnij w jaki sposób

powstają góry zrębowe

4. Wyjaśnij pojęcia; nizina,

wyżyna, góry

Orogenezy w dziejach Ziemi; Era paleozoiczna; ruchy górotwórcze kaledońskie i hercyńskie; są to góry stare należą do nich np. Sudety w Polsce, Appalachy w USA , Góry Skandynawskie w Europie czy Góry Ural na granicy Europy i Azji. Era kenozoiczna; alpejskie ruch górotwórcze; są to góry młode np. Alpy, Karpaty, Pireneje w Europie, Himalaje czy Kaukaz w Azji , Andy i Kordyliery w Ameryce. Ruchy górotwórcze. Ruch płyt litosfery powoduje powstawanie gór. Jeśli płyty zderzając się ze sobą powodują ściskanie i wypiętrzanie skał leżących warstwami dochodzi do powstania gór fałdowych ( wszystkie góry młode- alpejskie), jeśli zaś płyty powodują ściskanie warstw sztywnych, to warstwy tę pękają a skały przemieszczają się wzdłuż tych pęknięć ( uskoków) tworząc charakterystyczne formy schodowe ( góry zrębowe np. Sudety) Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi; Niziny- obszar o wysokości od 0- 300mn.p.m. Wyżyna- obszar o wysokości powyżej 300m n.p.m. ale o małej wysokości względnej terenu Góry- obszar o wysokości powyżej 500m n.p.m. cechujący się dużymi wysokościami względnymi.

• wyjaśnia terminy: „wietrzenie”,

„erozja”

• wymienia rodzaje wietrzenia

Niszczenie skał

1. Wymień procesy

zewnętrzne

przeobrażające

powierzchnię Ziemi

2. Wyjaśnij pojęcia ;

akumulacja, erozja

3. Podaj przykłady form

będących efektem

procesów akumulacji

4. Podaj przykłady form

będących efektem

procesów erozji

5. Wymień rodzaje

wietrzenia

Do procesów zewnętrznych zaliczamy ; wietrzenie i ruchy masowe oraz działalność rzek, wiatru , lodowców i lądolodów oraz działalność mórz. Procesy zewnętrzne możemy podzielić na budujące ( akumulacja) i niszczące ( erozja). Akumulacja- proces gromadzenia materiału powodujący powstawanie form wypukłych np. delty, mierzeje, wzniesienia morenowe, wydmy.

Erozja- procesy niszczące powodują powstawanie form wklęsłych np. pradoliny, doliny rzeczne i lodowcowe, grzyby skalne.

Wietrzenie dzielimy na; 1. fizyczne np. mrozowe- prowadzące do rozpadu skał na okruch i tworzenie gołoborzy 2. Chemiczne np. procesy krasowe, 3. Biologiczne – wywołane przez korzenie roślin i zwierzęta.

9

• wyjaśnia terminy: „krasowienie”,

„erozja”

• podaje rodzaje skał, które ulegają

krasowieniu

Procesy krasowe

1. Wyjaśnij pojęcie ; proces

krasowy.

2. Wymień formy krasu

powierzchniowego

3. Wymień formy krasu

wewnętrznego.

Krasowienie jest rodzajem wietrzenia chemicznego, polega ono na rozpuszczaniu skał wapiennych lub gipsowych przez

wodę .

W wyniku krasowienia powstają formy krasu podziemnego; kominy krasowe, korytarze, jaskinie krasowe( stalaktyty,

stalagmity, stalagnaty)

oraz formy krasu powierzchniowego; lejki krasowe, polja, mogoty ( ostańce krasowe), żłobki krasowe, doliny krasowe.

• wymienia rodzaje ujść rzecznych

• wyjaśnia terminy: „erozja

wgłębna”, „erozja boczna”,

„akumulacja”

Praca rzeki 1. Wymień rodzaje ujść

rzecznych , wskaż na

mapie przykłady

2. Omów formy powstałe w

wyniku erozji wgłębnej

3. Omów formy powstałe w

wyniku erozji bocznej

rzeki

4. Omów formy powstałe

wskutek działalności

akumulacyjnej rzeki.

Rzeki podobnie jak inne czynniki mogą prowadzić działalność niszczącą – erozyjną i budująca akumulacyjną. Wskutek erozji wgłębnej polegającej na pogłębianiu koryta rzeki powstają doliny V- kształtne oraz bystrza i wodospady,. Wskutek erozji bocznej polegającej na podcinaniu brzegów rzeki tworzą się meandry czyli zakola . W wyniku akumulacji tworzą się ławice i łachy piaszczyste oraz delty np. delta Wisły, Nilu, Gangesu i Brahmaputry ( największa delta świata), jeśli rzeka wpada do niespokojnego morza lub oceanu zamiast delty tworzy się lejek zwany inaczej estuarium np. Loara, Sekwana, Tamiza .

• wyjaśnia pojęcie: „granica

wiecznego śniegu”

• wskazuje na mapie świata obszary

występowania lądolodów

Lodowce i lądolody

1. Wyjaśnij pojęcie,, granica

wiecznego śniegu”

2. Wymień formy erozyjnej

( niszczącej) działalności

lodowców górskich i

lądolodów

3. Wymień formy

akumulacyjnej (budującej)

działalności lodowców

górskich i lądolodów

Granica wiecznego śniegu- wysokość powyżej której więcej śniegu spada niż się topi. Lądolody obecnie występują na

Grenlandii i na Antarktydzie.

Formami erozyjnej działalności lądolodu są pradoliny oraz rynny jeziorne a w przypadku lodowców górskich – doliny

U- kształtne i cyrki lodowcowe.

Formami akumulacyjnej działalności lądolodów i lodowców górskich są moreny czołowe i moreny denne oraz ozy, kemy i

stożki sandrowe.

10

• wyjaśnia terminy: „korazja”,

„niecka deflacyjna”,

„wydma paraboliczna”, „barchan”,

„grzyb skalny”

Działalność wiatru

1. Jak dzielimy pustynie ze

względu na sposób

powstania

2. Jak dzielimy pustynie ze

względu na budowę

3. Wyjaśnij pojęcia ;

deflacja i korazja

4. Wymień formy powstałe

wskutek erozyjnej

( korazja i deflacja)

działalności wiatru

5. Wymień formy powstałe

wskutek akumulacyjnej

działalności wiatru

Wskutek erozyjnej działalności wiatru- korazji , czyli uderzania piaskiem niesionym przez wiatr o skałę tworzą się grzyby

skalne, wskutek deflacji czyli wywiewania tworzą się niecki deflacyjne oraz bruk deflacyjny.

Akumulacyjna czyli budująca działalność wiatru polega na powstawaniu wydm parabolicznych i barchanów.

Pustynie ze względu na budowę dzielimy na ; kamieniste ( hamada), wirowe ( serir), piaszczyste ( erg) i ilaste ( takyr)

Ze względu na sposób powstania dzielimy pustynie na ; zwrotnikowe, lodowe, kontynentalne i nadmorskie

• wyjaśnia termin „abrazja”

• podaje przykłady form

powstałych w wyniku

rzeźbotwórczej działalności morza

Praca morza 1. Wyjaśnij pojęcie abrazja

2. Wymień formy powstałe

wskutek niszczącej

działalności morza

3. Wymień formy powstałe

wskutek budującej

działalności morza

4. Wymień typy wybrzeży

Erozyjna działalność morza zwana abrazją polega na niszczeniu wysokich brzegów morskich i powstawaniu klifu. Na wybrzeżach niskich przeważa działalność budująca ( akumulacja) – powstają mierzeje oraz płaskie plaże z wydmami. Typy wybrzeży; dalmatyńskie, fiordowe, riasowe, szkierowe, zalewowe

• wyjaśnia terminy: „gleba”,

„żyzność gleby”

• wymienia czynniki glebotwórcze

Gleba. Sfera życia

1. Wyjaśnij pojęcie gleba,

żyzność gleby, proces

glebotwórczy

2. Wymień czynniki

decydujące o tempie

procesu glebotwórczego

( czynniki glebotwórcze)

3. Podaj przykłady gleb

strefowych i astrefowych

4. Wymień strefy

klimatyczno- roślinne

poczynając od równika

Gleba to zewnętrzna powłoka litosfery, składająca się z cząstek mineralnych, organicznych, powietrza i wody. Żyzność gleby – naturalna zdolność gleby do zaspokajania potrzeb roślin. Czynniki glebotwórcze – elementy środowiska geograficznego wpływające na powstawanie i rozwój gleb. Do czynników glebotwórczych zalicza się: organizmy żywe , klimat , skały macierzyste, rzeźba terenu, stosunki wodne Do gleb strefowych zaliczamy np. ; czarnoziemy, gleby brunatne, gleby bielicowe . Do gleb astrefowych zaliczamy np.; mady, rędziny, gleby górskie, gleby bagienne

Strefy klimatyczno- roślinne na Ziemi; Od równika 1. strefa wilgotnych lasów równikowych- klimat równikowy wybitnie wilgotny 2. Strefa sawann ( roślinność trawiasta)- klimat podrównikowy okresowo suchy 3. Pustynie i półpustynie- klimat zwrotnikowy suchy , 4. Roślinność twardolistna ( śródziemnomorska)- klimat podzwrotnikowy ( śródziemnomorski) 5. Stepy ( roślinność trawiasta)- klimat umiarkowany ciepły kontynentalny 6. Lasy liściaste i mieszane- klimat umiarkowany morski 7. tajga ( lasy Iglaste) - klimat suchy kontynentalny , chłodny. 8. tundra ( uboga roślinność – mchy i porosty) – klimat podbiegunowy 9. Pustynia lodowa- klimat okołobiegunowy.

11

Koło ratunkowe część druga- geografia regionalna świata • wskazuje Afrykę

na mapie świata • wymienia nazwy stref klimatyczno-

roślinno-glebowych Afryki • wskazuje na mapie

ogólnogeograficznej Afryki wybrane elementy linii brzegowej, krainy geograficzne, rzeki i jeziora oraz podaje ich nazwy

Po obu stronach równika – środowisko przyrodnicze Afryki

1. Wymień strefy klimatyczno- roślinne i glebowe Afryki , zaczynając od równika?

2. Wskaż na mapie!

Strefy klimatyczno- roślinno-glebowe Afryki; 1. Klimat równikowy wybitnie wilgotny- wilgotne lasy równikowe- gleby czerwono żółte. 2. Klimat podrównikowy- sawanny- czerwono bure gleby sawann, 3. Klimat zwrotnikowy suchy- pustynie i półpustynie- gleby pustynne i szaroziemy, 4. Klimat podzwrotnikowy , śródziemnomorski- roślinność śródziemnomorska typu makia- gleby cynamonowe. Obiekty geograficzne do wskazania na mapie; Afryka, wyspy; Madagaskar , W-y Kanaryjskie. /półwyspy; Płw. Somalijski./ zatoki , morza , cieśniny i kanały; Zatoka Gwinejska, M. Czerwone, M. Śródziemne, Cieśnina Giblartarska, Cieśnina Bab al- Mandab, Kanał Sueski, Kanał Mozambicki./ Krainy geograficzne; Góry Atlas, Góry Smocze, Wyżyna Wschodnio- Afrykańska, Wyżyna Abisyńska, Kotlina Kongo, Kotlina Czadu, Sahara./ rzeki; Kongo, Nil, Niger./ jeziora; J. Wiktorii, J. Tanganika, J. Niasa

• wyjaśnia znaczenie terminu „gęstość zaludnienia”

• podaje liczbę ludności Afryki • wymienia nazwy odmian ludzkich

zamieszkujących Afrykę • wymienia przyczyny ubóstwa państw

Afryki • wymienia nazwy najgęściej i

najsłabiej zaludnionych obszarów w Afryce

• wymienia problemy mieszkańców Afryki

Problemy mieszkańców Afryki

1. Wyjaśnij pojęcia; gęstość zaludnienia , eksplozja demograficzna?

2. Omów rozmieszczenie ludności w Afryce – posłuż się mapą fizyczną?

3. Wymień przyczyny ubóstwa państw Afryki?

4. Wymień główne problemy mieszkańców Afryki?

Gęstość zaludnienia- liczba mieszkańców, przypadająca na 1 km2.

. Afrykę zamieszkuje 1 mld. ludności . Gwałtowny wzrost liczby ludności nazywamy eksplozją demograficzną. W Afryce żyją przedstawiciele trzech odmian człowieka; czarnej, białej i żółtej. Obszary na południe od Sahary ,, Czarna Afryka „ zamieszkują czarnoskórzy. Przedstawiciele odmiany białej zamieszkują północną część ( Arabowie) oraz południową część RPA –( Afrykanerzy) – potomkowie białych kolonizatorów. Odmiana żółta ( Malgasze) zamieszkują Madagaskar. Najgęściej zaludnionymi obszarami w Afryce( mapa str 19 podr.)są; wybrzeża Zatoki Gwinejskiej, delta i dolina Nilu, Wyżyna Abisyńska i Wschodnioafrykańska, Góry Atlas. Najsłabiej zaludnione obszary to; Sahara, Kotlina Kongo, Pustynia Kalahari( na południu Afryki). Przyczynami ubóstwa państw Afryki są ; przeszłość kolonialna i związany z nią niski stopień rozwoju gospodarczego, trudne warunki naturalne oraz szybki wzrost liczby ludności ( eksplozja demograficzna) . Główne problemy mieszkańców Afryki; AIDS i inne choroby, brak wody pitnej, głód i konflikty zbrojne.

• wskazuje Egipt i RPA na mapie świata, podaje nazwy ich stolic oraz nazwy państw sąsiadujących z tymi krajami

• wymienia najważniejsze cechy środowiska przyrodniczego Egiptu i RPA

• wymienia nazwy obszarów gęsto zaludnionych w Egipcie

• wymienia nazwy surowców mineralnych występujących w Egipcie i w RPA

• wymienia najważniejsze cechy gospodarki RPA

• wyjaśnia znaczenie Kanału Sueskiego

Najlepiej rozwinięte gospodarczo państwa Afryki

1. Omów położenie Egiptu? 2. Omów położenie RPA? 3. Omów rozmieszczenie

ludności w Egipcie? 4. Wymień i omów czynniki

decydujące o tym, że Egipt należy do najlepiej gospodarczo rozwiniętych państw w Afryce?

5. Uzasadnij stwierdzenie, że RPA jest najlepiej gospodarczo rozwiniętym

Wskazuje na mapie Egipt i jego stolicę Kair, wskazuje na mapie RPA i jego stolicę Pretorię. Wskazuje na mapie państwa sąsiadujące z Egiptem i RPA. Egipt; warunki sprzyjające osadnictwu a także działalności rolniczej i przemysłowej , występują jedynie w Dolinie i Delcie Nilu, zajmującej 3% powierzchni państwa; obszar ten zamieszkuje ok. 75 mln. osób, czyli 98% ludności kraju. Mimo niewielkiej powierzchni nadającej się pod uprawy, bardzo ważną rolę w gospodarce kraju odgrywa rolnictwo; uprawia się tam przede wszystkim bawełnę, zboża oraz trzcinę cukrową. W gospodarce Egiptu ważną rolę odgrywa wydobycie oraz eksport gazu ziemnego i ropy nafowej. Znaczną część dochodów stanowią wpływy z turystyki. Istotną rolę w gospodarce odgrywa kanał Sueski łączący M. Śródziemne z M. Czerwonym , skraca on drogę morska z Europy do Azji, dzięki temu jest jednym z najważniejszych szlaków wodnych na świecie i przynosi Egiptowi znaczne dochody. RPA; najlepiej gospodarczo rozwinięty kraj Afryki. Wysoki poziom rozwoju zawdzięcza bogatym złożom surowców mineralnych; węgla kamiennego, rud uranu i żelaza, wydobyciu platyny, rud chromu, manganu i złota. Wydobycie cennych surowców umożliwiło rozwój przemysłu hutniczego, elektromaszynowego oraz

12

krajem Afryki? 6. Na czym polegała

prowadzona w RPA polityka Apartheidu?

energetycznego. Najważniejszym problemem społecznym RPA była prowadzona do 1991r. polityka apartheidu polegająca na dyskryminowaniu czarnej ludności i przyznawaniu białym daleko idące przywileje.

• wskazuje Amerykę na mapie świata • wyjaśnia znaczenie terminów:

„Ameryka Łacińska”, „Ameryka Środkowa”

• wskazuje wybrane elementy linii brzegowej Ameryki na mapie oraz podaje ich nazwy

• wymienia czynniki geograficzne kształtujące klimat Ameryki

• wskazuje na mapie najważniejsze krainy geograficzne, rzeki i jeziora Ameryki Północnej i Południowej oraz podaje ich nazwy

Od bieguna do bieguna – środowisko przyrodnicze Ameryki

1. Wskaż na mapie i wyjaśnij znaczenie terminów Ameryka Łacińska, Ameryka Środkowa?

2. Wymień czynniki geograficzne kształtujące klimat Ameryki?

3. Wskaż na mapie!

Wskazuje na mapie Amerykę Północną i Amerykę Południową. Ameryka Łacińska- kraje położone na południe od USA, w większości byłe kolonie hiszpańskie i portugalskie. W obrębie kontynentu Północnoamerykańskiego wyróżnia się Amerykę Środkową obejmuje ona obszar rozciągający się od przesmyku Tehuantepec w Meksyku do przesmyku Panamskiego, a także archipelagi wysp; Wielkie i Małe Antyle oraz Bahamy ( podr. mapa str.39) Obiekty geograficzne do wskazania na mapie; morza i zatoki; M. Karaibskie, Zatoka Meksykańska, Zatoka Hudsona, wyspy; Bahamy, Wielkie Antyle w tym Kuba i Haiti, Małe Antyle, Falklandy.; półwyspy; Płw. Alaska, Płw. Kalifornijski, Płw. Floryda, Płw. Jukatan, Płw. Labrador. Krainy geograficzne Ameryki Północnej; Kordyliery, Appalachy, Nizina Zatokowa, Nizina Atlantycka, Nizina Hudsona, Wielka Kotlina./ rzeki; Missisipi z Missouri, Mackenzie, Rzeka Św. Wawrzyńca. / Jeziora: Górne, Michigan, Huron, Erie, Ontario, Wielkie J. Niewolnicze, Wielkie J. Niedźwiedzie. Krainy geograficzne Ameryki Południowej; Andy, Nizina Amazonki, Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Gujańska, Nizina La Platy. / rzeki; Amazonka, Parana z Paragwajem, Orinoko. Czynniki geograficzne kształtujące klimat Ameryki; Ameryka leży w zasięgu wszystkich stref klimatycznych występujących na Ziemi. Ogromne zróżnicowanie klimatyczne to wynik ; 1. Dużej rozciągłości południkowej z której wynika zróżnicowanie kąta padania promieni słonecznych a tym samym różnice w ogrzewaniu i występowaniu stref klimatycznych, 2. Południkowego układu głównych form rzeźby terenu co sprzyja przemieszczaniu się mas powietrza w kierunku północnym i południowym. 3. Oddziaływania prądów morskich, które wpływają na ilość opadów.

• wymienia nazwy rdzennych mieszkańców Ameryki oraz odmian ludzkich zamieszkujących Amerykę

• wyjaśnia znaczenie terminów: „imigracja”, „emigracja”

• wyjaśnia przyczyny zróżnicowania ludności Ameryki

• wskazuje na mapie obszary gęsto i słabo zaludnione oraz podaje ich nazwy

• wskazuje na mapie największe miasta Ameryki i wymienia ich nazwy

Mozaika społeczna Ameryki

1. Wymień rdzennych mieszkańców Ameryki?

2. Przedstaw zróżnicowanie rasowe i językowe ludności Ameryki- podaj przyczynę tego zróżnicowania?

3. Omów rozmieszczenie ludności w Ameryce?

4. Wskaż na mapie!

5. Wyjaśnij pojęcia; Metys, Mulat, Zambo, imigracja, emigracja?

Rdzennymi mieszkańcami Ameryki byli Indianie, Eskimosi oraz Aleuci. Amerykę zamieszkują przedstawiciele wszystkich ras jak i reprezentanci odmian mieszanych; Metysi- potomkowie Indian i odmiany białej, Mulaci- potomkowie odmiany białej i czarnej oraz Zambosi - potomkowie Indian oraz odmiany czarnej. Emigracja- odpływ ludności z danego terenu., Imigracja – napływ ludności na dane terytorium. Duże zróżnicowanie ludności Ameryki jest konsekwencją dawnej i obecnej migracji- napływ ludności z Europy, Azji, Afryki. W większości krajów Ameryki Północnej językiem urzędowym jest angielski , w Ameryce Południowej dominuje hiszpański a w Brazylii – portugalski. Najgęściej zaludnionymi obszarami obydwu kontynentów są ich wschodnie wybrzeża oraz region Wielkich jezior. Najsłabiej zaludnione są tereny na północy gdzie panuje skrajnie zimny klimat oraz gorące i wilgotne obszary Niziny Amazonki a także wysokie góry Andy i Kordyliery. Największe miasta ; Nowy York, Waszyngton, Boston, Chicago, Detroit, Montreal, Los Angeles, San Francisco, Buenos Aires Sao Paulo, Rio de Janeiro.

• wskazuje na mapie świata Stany Zjednoczone, podaje nazwę ich stolicy

Pierwsze mocarstwo świata – USA

Wskazuje na mapie USA i jego stolicę Waszyngton. Wskazuje na mapie państwa sąsiadujące z USA. Stany Zjednoczone są największym krajem Ameryki Północnej i trzecim najludniejszym krajem świata.

13

i nazwy państw sąsiadujących • wymienia najważniejsze cechy

środowiska przyrodniczego Stanów Zjednoczonych

• wymienia nazwy najważniejszych surowców mineralnych wydobywanych w Stanach Zjednoczonych

• przedstawia najważniejsze cechy gospodarki Stanów Zjednoczonych

• wymienia nazwy głównych roślin uprawianych na terenie Stanów Zjednoczonych

• wymienia nazwy regionów gospodarczych Stanów Zjednoczonych

• wyjaśnia znaczenie terminów: „megalopolis”, „technopolia”

1. Omów położenie USA? 2. Wymień surowce

mineralne wydobywane w USA?

3. Scharakteryzuj gospodarkę USA; Usługi, przemysł , rolnictwo?

4. Wymień i wskaż na mapie regiony gospodarcze USA?

5. Omów rozmieszczenie ludności w USA- wyjaśnij pojęcie magalopolis?

Odznaczają się południkowym układem form rzeźby terenu oraz dużą rozciągłością południkową co wpływa na znaczne zróżnicowanie warunków klimatycznych. USA posiada bogate zasoby surowców mineralnych; węgla kamiennego i brunatnego, gazu ziemnego, ropy naftowej, rud miedzi, srebra i złota. USA są najlepiej gospodarczo rozwiniętym krajem świata, ich PKB wynosi 24 % PKB światowego. Gospodarka USA opiera się na usługach- finansowych, ubezpieczeniowych , bankowych, transporcie i handlu, jednak bardzo ważną rolę odgrywają także przemysł- szczególnie przemysł wysokich technologii ( elektroniczny, precyzyjny, farmaceutyczny, rakietowy) i rolnictwo- kraj jest największym producentem; zbóż, kukurydzy, wołowiny , soi oraz mleka. W USA wyróżniamy pięć wielkich regionów gospodarczych( podr. str.57); Wielki Obszar Przemysłowy, Region Południowy, Region środkowego zachodu, Zachodni region pasterski i Region nadpacyficzny. Megalopolis- zurbanizowana strefa zajmująca bardzo duży obszar, powstała z połączenia stref podmiejskich kilku aglomeracji. Największe megalopolis leży na wschodnim wybrzeżu USA od Bostonu po Waszyngton na przestrzeni 1000km. Jego obszar zamieszkuje 50 mln ludzi.

• wskazuje na mapie świata Brazylię i podaje nazwę jej stolicy

• wskazuje na mapie wybrane krainy geograficzne i najważniejsze rzeki Brazylii oraz wymienia ich nazwy

• wskazuje na mapie największe miasta Brazylii i wymienia ich nazwy

• wymienia problemy wielkich miast Brazylii

• wymienia skutki wylesiania Amazonii

Zielone płuca świata – Brazylia

1. Omów położenie Brazylii? 2. Wskaż na mapie krainy

geograficzne Brazylii! 3. Omów rozmieszczenie

ludności Brazylii- wskaż największe miasta?

4. Wymień problemy wielkich miast Brazylii?

5. Wymień przyczyny wylesienia Amazonii?

6. Wymień skutki wylesienia Amazonii?

Wskazuje Brazylię i jej stolicę Brasilię. Terytorium tego kraju obejmuje Nizinę Amazonki z największym na świecie systemem rzecznym Amazonki oraz wyżyny; Gujańska i Brazylijską. Brazylia jest największym i najludniejszym krajem Ameryki Południowej. Odznacza się bardzo wysokim wskaźnikiem urbanizacji (86% ludności mieszka w miastach). Do największych miast należy Sao Paulo, Rio de Janeiro, Belo Horizonte. Wielkim problemem kraju jest przeludnienie miast prowadzące do rozrastania się faweli ( dzielnic nędzy), w których panują złe warunki życia ( większość mieszkańców nie ma stałej pracy, ludzie mieszkają w prowizorycznych domach bez dostępu do bieżącej wody, kanalizacji i elektryczności, występują problemy z komunikacją , zanieczyszczeniem środowiska , przestępczością i patologiami społecznymi. Złe warunki higieniczne i utrudniony dostęp do służby zdrowia są powodem szerzenia się wielu groźnych chorób). Od kilkudziesięciu lat trwa intensywne zagospodarowanie Amazonii, wycinanie lasów powoduje ogromne straty ekologiczne (giną zagrożone gatunki roślin i zwierząt), następuje zagłada Indian, następuje spadek produkcji tlenu a wzrasta ilość CO2.

• wskazuje na mapie świata Australię i Oceanię

• wymienia nazwy osobliwości przyrodniczych Australii

• wyjaśnia znaczenie terminu „endemit”

• wskazuje na mapie najważniejsze obiekty geograficzne Australii: rzeki, jeziora i krainy geograficzne

• wskazuje na mapie Australii obszary o największej gęstości zaludnienia

Australia – kontynent na antypodach

1. Wskaż na mapie! 2. Wymień nazwy

osobliwości przyrodniczych Australii- wyjaśnij pojęcie endemit?

3. Omów rozmieszczenie ludności w Australii?

4. Wymień główne cechy gospodarki Australii?

5. Wyjaśnij pojęcie- wody

Wskazuje na mapie Australię - stolicę Canberrę , Oceanię( Mikronezję, Melanezję, Polinezję i Nową Zelandię). Wskazuje Wielkie Góry Wododziałowe i G. Kościuszki oraz Wielki Basen Artezyjski, Basen Murray, Basen Północno- Zachodni i Południowo – Zachodni, wyspę Tasmanię, wyspę Nową Zelandię , rzekę Murray i Darling oraz pustynie Gibsona, Wielką pustynię Piaszczystą i Wielką Pustynię Wiktorii. Australia przez miliony lat była odizolowana od innych kontynentów, w efekcie na jej obszarze występuje wiele endemitów- gatunków roślin i zwierząt niespotykanych w naturalnych warunkach na innych kontynentach. Należą do nich min. kangury, emu, dziobaki, kolczatki, koale oraz przeróżne odmiany eukaliptusów. Australia jest najsłabiej zaludnionym spośród zamieszkałych kontynentów (21 mln ludzi). Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne. Najsłabiej zaludnione są suche i gorące obszary wewnątrz kontynentu oraz

14

oraz obszary niezamieszkane • wskazuje na mapie największe

miasta Australii • wymienia główne cechy gospodarki

Związku Australijskiego • omawia rozmieszczenie basenów

artezyjskich w Australii

artezyjskie? wilgotne i bagniste tereny na północy. Najwięcej ludzi mieszka w części południowo- wschodniej, gdzie panują najkorzystniejsze warunki .Tu znajdują się największe miasta; Sydney, Melbourne, Brisbane, Adelaide. Australia jest jednym z najlepiej gospodarczo rozwiniętych państw świata, największe znaczenie mają usługi i nowoczesny przemysł przetwórczy a także wydobycie surowców ( złoto, boksyty nikiel, diamenty, rudy żelaza i uranu, węgiel kamienny i brunatny. Podstawą rolnictwa Australii jest hodowla owiec.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „Arktyka”, „Antarktyka”

• wskazuje na mapie świata Arktykę i Antarktykę

• wymienia główne cechy środowiska przyrodniczego Arktyki i Antarktyki ze szczególnym uwzględnieniem cech klimatu

• wyjaśnia znaczenie terminów: „góra lodowa”, „pak lodowy”

• wymienia najważniejsze zmiany obserwowane w środowisku przyrodniczym obszarów polarnych

Lodowe pustynie

1. Wskaż na mapie i wyjaśnij pojęcia; Arktyka, Antarktyka?

2. Omów warunki naturalne obszarów polarnych?

3. Scharakteryzuj życie organiczne obszarów polarnych?

4. Wymień niekorzystne zmiany w środowisku obszarów polarnych, spowodowane działalnością człowieka?

Obszary polarne(Arktyka- obszary wokół bieguna północnego, Antarktyka- obszary wokół bieguna południowego)- wskazuje te obszary na mapie. Obszary polarne są w większości pokryte lądolodem. Zarówno w Arktyce jak i w Antarktyce występują skrajnie niskie wartości temperatury powietrza, niewielkie opady atmosferyczne oraz silne wiatry. Obszary te charakteryzują się występowanie dwóch pór roku; dnia polarnego i nocy polarnej. W Arktyce i jej wodach przybrzeżnych żyją ; ryby, foki, wieloryby, niektóre gatunki ptaków oraz niedźwiedzie polarne. Na Antarktydzie prawie w całości pokrytej lądolodem świat zwierząt i roślin jest jeszcze uboższy, na wybrzeżach żyją pingwiny cesarskie. W środowisku przyrodniczym obszarów okołobiegunowych zachodzi wiele niepokojących zmian ; znaczne zmniejszenie grubości i powierzchni pokryw lodowych, przekształcenie środowiska przyrodniczego Arktyki w wyniku wydobycia surowców , powstanie dziury ozonowej. Część tych niekorzystnych zmian spowodowana jest działalnością człowieka.

• wyjaśnia znaczenie terminu „Eurazja” • wskazuje na mapie świata Eurazję i

Azję • wymienia przykłady kontrastów

geograficznych Azji • wskazuje na mapie wybrane

elementy linii brzegowej Azji i podaje ich nazwy

• wskazuje na mapie najważniejsze krainy geograficzne, rzeki i jeziora Azji oraz wymienia ich nazwy

Azja – kontynent wielkich kontrastów 1. Wskaż granicę między

Europą i Azją ?

2. Uzasadnij podział Eurazji

na dwa odrębne

kontynenty?

3. Scharakteryzuj

ukształtowanie pionowe

Azji?

4. Scharakteryzuj linię

brzegową Azji?

5. Wskaż na mapie!

6. Podaj przykłady

kontrastów klimatycznych

Azji?

Brak jest wyraźnej naturalnej granicy pomiędzy kontynentami Europy i Azji, te dwie części tworzą jeden wielki ląd zwany Eurazją, jednak ze względu na odmienny rozwój kulturowy i historyczny Azję i Europę uznaje się za dwa kontynenty. Wskazuje umowna granicę między Europą i Azją , która przebiega od zatoki Bajdarackiej, wschodnimi stokami Gór Ural, rzeką Ural do wschodniego wybrzeża Morza Kaspijskiego, następnie na północ od Gór Kaukaz przez Morze Czarne oraz cieśniny Bosfor i Dardanele aż do Morza Śródziemnego. W ukształtowaniu powierzchni Azji zwraca uwagę górzyste i wyżynne wnętrze, niziny znajdują się na zewnątrz na wybrzeżach., dlatego rzeki płyną we wszystkich kierunkach od środka kontynentu, mówimy o promienistym układzie sieci rzecznej Azji. Wskazuje ponadto na mapie; krainy geograficzne ( Nizina Zachodniosyberyjska, Nizina Turańska, Nizina Mezopotamii, Nizina Indus, Nizina Gangesu, Nizina Chińska, Wyżyna Środkowosyberyjska, Wyżyna Irańska, wyżyna Dekan , Wyżyna Tybetańska, Góry Kaukaz, Himalaje, Mont Everest, Ałtaj, Sajany, Góry Wierchojańskie, Czerskiego, Kotlina Tarymska, Kotlina Dżungarska, Pustynia Gobi, Pustynia Kara-kum, Pustynia Kyzył-kum. Rzeki; Ob. z Irtyszem, Jenisej z Angarą, Lena, Amur, Huang-he, Jangcy, Mekong, Ganges i Brahmaputra, Indus, Tygrys i Eufrat, Amu-daria i Syr-daria, Tarym. Jeziora; Morze Kaspijskie, J. Aralskie, Bajkał, Bałchasz. Azja odznacza się bardzo urozmaiconą linią brzegową. Wskazuje na mapie elementy linii brzegowej; półwyspy ( Azja Mniejsza, Płw. Arabski, Indyjski, Płw. Indochiński, Malajski, Koreański, Kamczatka, Płw. Czukocki), wyspy ; Cejlon, Archipelag Malajski ; (Sumatra, Borneo, Celebes, Jawa), Filipiny, W-y Japońskie ( Hokkaido, Honsiu, Sikoku, Kiusiu), Tajwan, Sachalin. Zatoki i morza oblewające; M. Czerwone, Zat. Adeńska, Zat. Perska,

15

7. Podaj przykłady

kontrastów

ukształtowania

powierzchni Azji?

8. Podaj przykłady

kontrastów wód

powierzchniowych Azji?

M. Arabskie, Zat. Bengalska, M. Południowochińskie, M. Żółte, M. Japońskie, M. Ochockie, M. Beringa, M. Wschodniosyberyjskie, M. Łaptiewów, M. Karskie. Azja nazywana jest kontynentem wielu kontrastów, czyli przeciwieństw przyrodniczych; kontrasty w ukształtowaniu powierzchni- obok najwyższych gór świata Himalajów , Mont Everest 8848 m.n.p.m znajduje się najgłębsza depresja świata depresja M. Martwego (– 422m.p.p.m.). Obok wysokich gór sąsiadują rozległe niziny np. Himalaje i Nizina Gangesu, Obok wysokich gór leżą głębokie kotliny np. Góry Tien-szan i Kotlina Kaszgarska, Dżungarska i Turfańska. W Azji znajduje się najwyższa na świecie wyżyna- Wyżyna Tybetańska. Kontrasty klimatyczne- w Azji występują wszystkie strefy klimatyczne od równikowej do okołobiegunowej, na

Syberii zanotowano temperaturę (-71C) a w Izraelu( 53,9 C)., na stokach Himalajów zanotowano 11000mm opadów a w Kotlinie Turfańskiej nie przekraczają one 20mm. W Azji znajduje się największe jezioro świata- Morze Kaspijskie, jest tutaj też największe i najgłębsze na świecie słodkowodne jezioro Bajkał o głębokości 1620m. Do Azji należy największy na świecie archipelag wysp ; Archipelag Malajski, oraz największy półwysep świata- Półwysep Arabski. Azja to największy i najwyższy kontynent, wyżyny i góry zajmują 2/3 powierzchni a średnia wysokość to 987m.n.p.m.

• wymienia czynniki geograficzne kształtujące klimat Azji

• wyjaśnia znaczenie terminu „monsun”

• odróżnia monsun letni od monsunu zimowego

• wskazuje na mapie obszary występowania monsunu

• wyjaśnia znaczenie terminu „tarasy”

W rytmie monsunu

1. Wymień strefy klimatyczne obejmujące Azję?

2. Wskazuje na mapie obszary objęte klimatami monsunowymi?

3. Wyjaśnij pojęcia ; monsun letni, monsun zimowy, terasy?

4. Omów wpływ cyrkulacji monsunowej na życie mieszkańców Azji południowo- wschodniej?

Duża rozciągłość południkowa Azji sprawia, że występują tu wszystkie strefy klimatyczne półkuli północnej. W ich obrębie wyróżnia się poszczególne odmiany klimatu; ciepłe lub chłodne, wybitnie wilgotne czy nawet skrajnie suche. O tak dużym zróżnicowaniu decydują min. ogromna powierzchnia kontynentu, wyżynno- górska rzeźba terenu, cyrkulacja monsunowa a także ciepłe i zimne prądy morskie. Monsun to wiatr okresowo zmienny wiejący w Azji Południowej i Południowo- Wschodniej( wskazuje wymienione obszary na mapie). Latem wieje z oceanu na ląd , zimą w kierunku odwrotnym tzn. z lądu na ocean. Monsun letni wiejąc od oceanu, przynosi wilgotne powietrze powodując duże zachmurzenie i opady deszczu. Zimą wiatr wiejący od lądu przynosi suchą i chłodną pogodę. Wraz z nadejściem monsunu letniego rozpoczynają się intensywne prace polowe związane z uprawą ryżu, najważniejszej rośliny żywieniowej mieszkańców Azji. Dla zwiększenia powierzchni upraw na stromych stokach buduje się schodkowe tarasy.

• wskazuje na mapie Chiny, podaje nazwę ich stolicy oraz nazwy państw sąsiadujących

• wskazuje na mapie krainy geograficzne oraz najważniejsze rzeki w Chinach oraz wymienia ich nazwy

• podaje liczbę ludności Chin • opisuje bariery osadnicze w Chinach

Zachodnich • wymienia nazwy bogactw

mineralnych Chin • wskazuje najdynamiczniej

Chiny – najludniejszy kraj świata 1. Wskaż na mapie! 2. Podaj liczbę ludności

Chin i omów jej rozmieszczenie?

3. Wymień surowce wydobywane w Chinach i omów ich wpływ na rozwój przemysłu?

4. Wymień główne uprawy w Chinach?

5. Wymień najważniejsze

Wskazać na mapie Chiny i ich stolicę Pekin. Wskazuje na mapie państwa sąsiadujące z Chinami. Wskazać na mapie ; Himalaje, Wyżynę Tybet, Góry Tien-szan, Pustynię Takla Makan, Nizinę Chińską, Góry Południowochińskie. Rzeki; Jangcy, Huang-he, Amur. Chiny są najludniejszym krajem na świecie, liczba ludności przekracza 1,3 miliarda osób. Rozmieszczenie ludności Chin jest bardzo nierównomierne. Najwięcej mieszkańców zajmuje wschodnie obszary państwa czyli np. Nizinę Chińską. Ogromne zaludnienie wschodniej części wynika z dogodnych warunków naturalnych które sprzyjają rozwojowi rolnictwa, należą do nich; nizinne ukształtowanie terenu, żyzne gleby i łagodny monsunowy klimat oraz dostęp do wody. W zachodniej części kraju gdzie przeważają wysokie góry i wyżyny i są niewielkie opady obszary są niemal bezludne. Przeważają tam suche stepy oraz pustynie i półpustynie. Chiny posiadają cenne złoża surowców mineralnych; węgla kamiennego, rud wolframu, żelaza i cynku oraz

16

rozwijające się działy gospodarki w Chinach

• wymienia nazwy głównych roślin uprawnych

• wymienia najważniejsze cechy gospodarki Chin

cechy gospodarki Chin? ropy naftowej i złota. Dzięki surowcom dynamicznie rozwija się przemysł wydobywczy, hutniczy , stoczniowy, samochodowy i maszynowy. Dzięki inwestycjom zagranicznym rozwija się także przemysł wysokiej technologii ( elektroniczny i precyzyjny). Na masową skalę produkuje się ubrania zabawki, obuwie, telewizory, komputery, telefony komórkowe i wiele innych. Pomimo dynamicznego rozwoju przemysłu, rolnictwo pozostaje głównym źródłem utrzymania 43% ludności. Uprawia się tam głównie rośliny żywieniowe; ryż, pszenicę , kukurydzę, soję oraz ziemniaki. Wśród roślin przemysłowych największe znaczenie mają; bawełna, rzepak, trzcina cukrowa, herbata oraz tytoń. Najważniejsze cechy gospodarki Chin; Chiny, dzięki wprowadzonym reformom gospodarczym i inwestycjom zagranicznym są obecnie jednym z najszybciej rozwijających się państw świata, to trzeci kraj pod względem wielkości PKB. Główną rolę w gospodarce kraju odgrywa przemysł i rolnictwo.

• wskazuje na mapie świata Japonię i podaje nazwę jej stolicy

• wymienia najważniejsze cechy środowiska przyrodniczego Japonii

• opisuje skutki trzęsień ziemi, tajfunów i tsunami

• wymienia działania umożliwiające życie i gospodarowanie w trudnych warunkach przyrodniczych

• wymienia japońskie produkty znane na całym świecie

• wymienia nazwy głównych roślin uprawnych

• przedstawia znaczenie rybołówstwa dla gospodarki Japonii

• podaje liczbę mieszkańców Japonii • wskazuje na mapie wielkie miasta

Japonii i wymienia ich nazwy • wymienia najważniejsze cechy

japońskiej gospodarki

Japonia – kraj kwitnącej gospodarki

1. Wskaż na mapie świata

Japonię i omów jej

położenie

2. Dokonaj charakterystyki

warunków naturalnych

Japonii ( ukształtowanie,

klimat, roślinność)

3. Wyjaśnij dlaczego

Japonia jest nazywana

krajem klęsk

żywiołowych

4. Wymień czynniki

gospodarcze i społeczno-

kulturowe , które

wpłynęły na rozwój

gospodarczy Japonii

5. Podaj cechy japońskiej

gospodarki

6. Wskaż największe

ośrodki miejskie Japonii

Wskazuje na mapie świata Japonię( wyróżnia wyspy; Hokkaido, Honsiu, Kiusiu i Sikoku) i jej stolicę Tokio. Japonia jest krajem o zdecydowanej przewadze gór i wyżyn, niziny ciągną się jedynie wąskimi pasami na wybrzeżach. Kraj leży w zasięgu trzech stref klimatycznych; umiarkowanej, podzwrotnikowej i zwrotnikowej. Ważnym czynnikiem kształtującym klimat jest cyrkulacja monsunowa. Japonia nie posiada większych złóż surowców mineralnych. Japonia nazywana jest krajem klęsk żywiołowych, gdyż występują tu częste trzęsienia ziemi, a wstrząsy podmorskie wywołują tsunami. Innym zagrożeniem dla życia i mienia mieszkańców są wybuchy wulkanów oraz huraganowe wiatry zwane tajfunami. Japończycy potrafią zabezpieczać się przed skutkami trzęsień ziemi poprzez wykorzystanie najnowszych technologii budownictwie np. dzięki specjalnej konstrukcji fundamentów, budynki są w stanie wytrzymać nawet bardzo silne wstrząsy, dzięki temu straty materialne i ofiary wśród ludzi są dużo mniejsze. Japonia jest drugą potęgą gospodarczą świata. Gospodarka kraju jest wszechstronnie rozwinięta, dominują w niej usługi oraz nowoczesny i wydajny przemysł przetwórczy. Dzięki wysokiemu poziomowi mechanizacji, powszechnemu stosowaniu nawozów sztucznych oraz nawadnianiu pól rolnictwo jest nowoczesne i bardzo wydajne. Uprawia się przede wszystkim ryż i pszenicę oraz herbatę, warzywa i owoce. Dzięki położeniu w sąsiedztwie zasobnych łowisk ważną rolę zajmują połowy ryb oraz marikultura. Przemysł Japonii oparty jest na importowanych surowcach z których wytwarza się zaawansowane technologicznie produkty. Kluczową rolę w gospodarce odgrywa bardzo wydajny i nowoczesny przemysł przetwórczy. Szczególną renomą cieszą się japońskie aparaty fotograficzne, zegarki , komputery, sprzęt RTV oraz samochody i statki. W Japonii mieszka 127 milionów mieszkańców. Niemal 75% ludności mieszka w miastach. Najwięcej osób zamieszkuje duże ośrodki miejskie; Tokio, Jokohama, Kobe, Osaka, Kioto oraz Nagoja – tworzą one Megalopolis Nippon- jeden z najbardziej zurbanizowanych regionów świata.

• wskazuje na mapie Indie, podaje nazwę ich stolicy oraz nazwy państw sąsiadujących

• wskazuje na mapie główne krainy geograficzne i rzeki Indii oraz wymienia ich nazwy

• podaje liczbę ludności Indii

Indie – państwo bogaczy i nędzarzy

1. Wskaż na mapie świata

Indie i ich najważniejsze

krainy geograficzne oraz

Wskazuje na mapie Indie i stolicę Delhi oraz kraje sąsiadujące Pakistan, Afganistan, Chiny , Nepal, Bhutan i Bangladesz . Ponad połowa powierzchni kraju leży na Półwyspie Indyjskim, którego wnętrze zajmuje Wyżyna Dekan ograniczona od wschodu i zachodu; Ghatami Wschodnimi i Ghatami Zachodnimi. Na północ od wyżyny Dekan rozciąga się Nizina Gangesu i Nizina Indusu. Północną granicę państwa stanowią najwyższe góry świata Himalaje i Karakorum. Główne rzeki Indii; Ganges i Brahmaputra oraz Indus. Indie zamieszkuje 1 miliard 160 milionów ludności. Tak duża liczba ludności jest wynikiem eksplozji

17

• przedstawia uwarunkowania wysokiego przyrostu naturalnego w Indiach

• wymienia nazwy głównych roślin uprawnych

• wymienia nazwy bogactw mineralnych Indii

• wymienia najważniejsze cechy gospodarki Indii

• opisuje kontrasty społeczne i gospodarcze w Indiach

omów położenie Indii

2. Podaj liczbę ludności

Indii i wymień działania

podejmowane w celu

ograniczenia eksplozji

demograficznej

3. Podaj przykłady

kontrastów społecznych

i gospodarczych Indii

4. Scharakteryzuj

gospodarkę Indii

( przemysł, rolnictwo i

usługi)

demograficznej. Największe spośród 41 ponadmilionowych zespołów miejskich to; Mumbaj, Delhi, Kalkuta i Madras. Stale rosnąca liczba ludności jest źródłem wielu problemów, takich jak; niemożność zaspokojenie potrzeb żywnościowych mieszkańców, migracje ludności ze wsi do miast i powstawanie rejonów nędzy. W kraju obserwuje się coraz większe kontrasty społeczne i gospodarcze. Bogacze żyją obok nędzarzy, w miastach rozwija się przemysł high-tech , a na wsiach wciąż panuje prymitywne rolnictwo. Obok wysokiego poziomu analfabetyzmu, w kraju funkcjonuje szereg uczelni na najwyższym światowym poziomie. Hinduizm dzieli społeczeństwo na kasty, a przynależność do każdej z nich jest dziedziczna co pogłębia nierówności i niesprawiedliwość społeczną. Cechy gospodarki Indii; Rolnictwo, będące głównym źródłem utrzymania 60% ludności jest zacofane i odznacza się niską produktywnością. Uprawia się; herbatę, ryż, pszenicę, sorgo, proso i kukurydzę. Hodowla bydła ze względu na zakaz spożywania wołowiny przez hinduizm nie rozwiązuje problemu głodu. Przemysł; podstawą jego rozwoju są bogate złoża surowców mineralnych; węgla kamiennego, boksytów, rud żelaza, manganu i chromu. Dzięki temu rozwija się hutnictwo, przemysł maszynowy oraz chemiczny. Dzięki znacznym środkom na edukację i rozwój badań naukowych dynamicznie rozwija się przemysł high-tech. Usługi; wysoko wykwalifikowana kadra, niskie koszty pracy i powszechna znajomość angielskiego przyczynia się do dynamicznego rozwoju usług, przede wszystkim finansowych i konsultingowych( doradczych).

• wyjaśnia znaczenie terminu „Bliski Wschód”

• wskazuje na mapie ogólnogeograficznej państwa należące do regionu Bliskiego Wschodu

• wymienia cechy środowiska przyrodniczego i gospodarki Bliskiego Wschodu

• wymienia nazwy państw, na których obszarze znajdują się najbogatsze złoża ropy naftowej

• wyjaśnia znaczenie terminu „OPEC” • opisuje cechy kultury islamskiej

Czarne złoto Bliskiego Wschodu

1. Wskazuje na mapie

obszary leżące na

,, Bliskim Wschodzie”

2. Omów warunki naturalne

Bliskiego Wschodu

3. Omów występowanie

ropy naftowej i podaj

korzyści płynące z jej

sprzedaży

4. Wymień niektóre z zasad

religii muzułmańskiej.

Bliski Wschód- odnosi się do regionu leżącego na pograniczu Azji, Afryki oraz Europy. W jego obrębie znajdują się następujące państwa: Jemen, Oman, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Katar, Bahrajn, Kuwejt, Iran, Irak, Syria, Izrael i Jordania. Do krajów Bliskiego Wschodu zalicza się niekiedy : Afganistan, Egipt i Turcję. Bliski Wschód to region w którym dominują obszary wyżynne i górskie, a większość obszaru leży w zasięgu suchego i skrajnie suchego klimatu zwrotnikowego. Dlatego też większość obszaru zajmują pustynie i półpustynie, a ludność do niedawna zajmowała się pasterstwem które było głównym źródłem utrzymania. Wraz z odkryciem w rejonie Zatoki Perskiej największych na świecie złóż ropy naftowej, za środki otrzymane z jej sprzedaży zbudowano nowe miasta, porty lotnicze i autostrady. Rozwinięto też nowoczesny przemysł przetwórczy (petrochemiczny), położono duży nacisk na rozwój szkolnictwa i opieki medycznej. Pobudowano wiele studni głębinowych, odsalarni wody i systemów nawadniających. Największe zasoby ropy naftowej znajdują się w Arabii Saudyjskiej, Iranie, Iraku, Kuwejcie oraz Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Kraje te zrzeszone są w Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową ( OPEC), dzięki temu mają istotny wpływ na cenę ropy na świecie. W kulturze islamu relacje między rodzicami a dziećmi oraz kobietami i mężczyznami oparte są na zasadzie podporządkowania ( posłuszeństwa), dlatego kobiety są mniej wykształcone i rzadko pracują zawodowo. Codzienne życie muzułmanina składa się z modlitwy ( każdy powinien modlić się pięć razy dziennie a także odbyć przynajmniej jedną pielgrzymkę do Mekki). Arabowie nie jedzą wieprzowiny i nie piją wina.

• wskazuje na mapie świata Europę • wskazuje na mapie wybrane

elementy linii brzegowej Europy i wymienia ich nazwy

• wskazuje na mapie wybrane niziny, wyżyny i góry Europy oraz wymienia ich nazwy

• wymienia cechy ukształtowania powierzchni Europy na podstawie mapy

Środowisko przyrodnicze Starego Kontynentu

1. Wskaż granicę między Europą i Azją ?

2. Scharakteryzuj ukształtowanie pionowe Europy?

3. Scharakteryzuj linię brzegową Europy?

4. Wskaż na mapie

Wskazuje na mapie świata Europę i granicę lądową pomiędzy Europą i Azją. Europa ma dobrze rozwiniętą linię brzegową. Wskazuje na mapie wyspy ( Islandia, Irlandia, Wielka Brytania, Baleary, Sycylia, Korsyka, Sardynia, Kreta, Cypr) półwyspy ( Skandynawski, Jutlandzki, Pirenejski, Apeniński, Bałkański) morza i zatoki ( M. Bałtyckie- Zatoka Botnicka, Zatoka Fińska, Zatoka Ryska, M. Barentsa, M. Norweski, M. Północne, Zatoka Biskajska, M. Śródziemne,, M. Adriatyckie, M. Czarne) cieśniny ( Gibraltarska, Bosfor, Dardanele, Sund, Wielki Bełt, Mały Bełt, Kattegat, Skagerrak) W Europie dominują obszary nizinne, wschodnią część zajmuje rozległa Nizina Wschodnioeuropejska, w zachodniej części wyróżniamy trzy pasy , na północy niziny- Angielska, Francuska, Niemiecka i Polska na południe od nich pas wyżyn i starych gór ( Sudety, Masyw Centralny, Rudawy) a na samym południu młode góry fałdowania alpejskiego ( Pireneje, Alpy, Apeniny, Góry Dynarskie, Karpaty). Najwyższym szczytem

18

• wskazuje na mapie wybrane europejskie rzeki i jeziora oraz wymienia ich nazwy

wymienione obiekty! 5. Wymień strefy

klimatyczne i odpowiadające im strefy roślinne w Europie

Europy jest Mont Blanc 4807 m.n.p.m. położony w Alpach. Najniższym punktem Europy jest Nizina Nadkaspijska -28m.p.p.m. rzeki Europy ; Wołga, Dunaj, Dniepr, Dniestr, Ural, Ren, Łaba , Wisła, Sekwana, Loara. jeziora Europy; Ładoga, Onega.

• omawia przemiany polityczne w Europie po 1989 roku

• wymienia nazwy wybranych krajów Europy

• wyjaśnia znaczenie terminu „terytorium zależne”

• wskazuje najmniejsze i największe państwa Europy pod względem powierzchni i liczby ludności na mapie politycznej Europy

Europa – kontynent nowych państw 1. Wymień najważniejsze zmiany na mapie politycznej po 1989r 2.Wskaz na mapie największe i najmniejsze powierzchniowo kraje Europy! 3. Wymień kraje o największej liczbie ludności w Europie!

Przemiany po 1989r. ; Rozpad ZSRR i powstanie Ukrainy, Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii, Mołdawii i Rosji. Rozpad Jugosławii i powstanie ; Serbii, Bośni i Hercegowiny, Słowenii, Chorwacji, Macedonii, Czarnogóry i Kosowa. Powstanie Czech i Słowacji po rozpadzie Czechosłowacji. Powstanie Niemiec z połączenia NRD i RFN. Największe państwa Europy pod względem powierzchni; Rosja, Ukraina, Francja, Hiszpania, Szwecja. Polska 9 miejsce. Najwięcej ludności mają ; Rosja, Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy. Polska 8 miejsce. Najmniejsze kraje Europy; Watykan, Monako, San Marino, Lichtenstein i Malta. Terytoria zależne – niektóre kraje w Europie posiadają terytoria zależne , czyli obszary leżące poza granicami tych państw ale znajdujące się pod ich gospodarczym, politycznym bądź militarnym wpływem np. Dania posiada Grenlandię , a Francja Gujanę Francuską.

• podaje liczbę ludności Europy • wymienia przyczyny niskiego

przyrostu naturalnego • wymienia nazwy krajów o najniższym

i najwyższym współczynniku przyrostu naturalnego w Europie

• wymienia nazwy krajów, które zamieszkuje ludność o największej średniej długości życia

• wymienia czynniki wpływające na długość życia w Europie

Europa się starzeje 1. Wymień przyczyny niskiego przyrostu naturalnego w Europie? 2.Wskaz kraje o najwyższym i najniższym przyroście naturalnym w Europie? 3.Co wpływa na znaczną długość życia europejczyków? 4. Wymień konsekwencje starzenia się ludności Europy?

W Europie mieszka około 740 mln osób. Przyrost naturalny w Europie, czyli różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów, jest bardzo niski. Przyczynami niskiego przyrostu są; przemiany kulturowe, społeczne i gospodarcze. Młodzi ludzie coraz później zakładają rodziny, upowszechnia się model rodziny 2+1, a w krajach Europy Środkowej i Wschodniej niski przyrost spowodowany jest dodatkowo pogorszeniem się sytuacji ekonomicznej i nieodpowiednia polityką prorodzinną .Najniższe wskaźniki przyrostu naturalnego mają kraje Europy Wschodniej; Rosja, Białoruś, Ukraina, Łotwa, Litwa, Estonia. Najwyższe wskaźniki z dodatnim przyrostem są we Francji, Irlandii i Islandii. Średnia długość życia w Europie wynosi około 75 lat, najdłużej żyją mieszkańcy Skandynawii, krócej mieszkańcy Europy Środkowej a jeszcze krócej ludność krajów Europy Wschodniej. Na znaczną długość życia w Europie wpływa; 1.wysoki poziom opieki zdrowotnej, 2. powszechny dostęp do usług medycznych, 3. wysoki poziom świadomości zagrożeń zdrowia i życia, 4. odpowiednie warunki pracy, 5. dobry stan środowiska przyrodniczego. Konsekwencje starzenia się ludności Europy; 1 wzrost wydatków na emerytury, służbę zdrowia, opiekę społeczną., 2 brak rąk do pracy i konieczność zatrudniania obcokrajowców co prowadzi do konfliktów.

• opisuje różnice w wyglądzie osób pochodzących z różnych części Europy

• wymienia odmiany człowieka zamieszkujące Europę

• wymienia nazwy rodzin językowych, do których należą języki europejskie

• wymienia nazwy państw, w których obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy

• wymienia przykłady zróżnicowania kulturowego mieszkańców Europy

• wskazuje na mapie obszary o największej i najmniejszej gęstości zaludnienia oraz największe miasta

Ludność i urbanizacja w Europie 1. Wymień cechy świadczące o zróżnicowaniu ludności Europy? 2.Omow zróżnicowanie językowe Europy? 3.Omów zróżnicowanie religijne i wyznaniowe Europy? 4.Omow rozmieszczenie ludności w Europie i podaj jej liczbę?

Rdzenni mieszkańcy Europy należą do odmiany białej, ale wygląd mieszkańców poszczególnych części Europy różni się np. Skandynawowie mają często jasną skórę , blond włosy i niebieskie oczy a osoby z południa kontynentu, przeważnie śniadą cerę, ciemne włosy i oczy. Nasz kontynent zamieszkują także przedstawiciele czarnej i żółtej odmiany człowieka. Wszystkie języki europejskie wywodzą się z dwóch rodzin językowych; indoeuropejskiej i uralskiej. Do pierwszej z nich należą języki romańskie ( np. francuski, włoski, hiszpański), germańskie ( np. niemiecki, angielski, szwedzki) oraz słowiańskie ( np. polski, rosyjski, czeski). Językami uralskimi są; węgierski, fiński i estoński. Są kraje w Europie gdzie obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy, np. Belgia, Szwajcaria. Inną cechą świadczącą o różnorodności kulturowej jest struktura wyznaniowa. Na naszym kontynencie dominuje chrześcijaństwo, które obejmuje trzy główne wyznania; katolicyzm , prawosławie i protestantyzm. Oprócz chrześcijan są wyznawcy; islamu, buddyzmu, hinduizmu i judaizmu. Różnice kulturowe dotyczą także zwyczajów, sztuki , architektury czy upodobań kulinarnych. Europa należy do najgęściej zaludnionych kontynentów. Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne i w dużej mierze uzależnione od warunków naturalnych. Najgęściej zamieszkane są obszary Europy zachodniej i południowej , najsłabiej Europa północna i wschodnia. Zdecydowana większość europejczyków mieszka w

19

w Europie miastach. Do największych europejskich metropolii należą aglomeracje: Moskwy, Paryża, Londynu i Madrytu.

• wyjaśnia znaczenie terminu „kraje skandynawskie”

• wskazuje kraje Europy Północnej na mapie i wymienia ich nazwy

• wymienia warunki przyrodnicze Europy Północnej niesprzyjające działalności człowieka

• wymienia cechy środowiska przyrodniczego Europy Północnej sprzyjające działalności człowieka

• wymienia nazwy głównych bogactw naturalnych krajów skandynawskich

• przedstawia główne działy przemysłu dynamicznie rozwijające się w krajach Europy Północnej

• opisuje, na podstawie mapy, rozmieszczenie głównych ośrodków miejskich w Europie Północnej

Surowe środowisko Europy Północnej

1. pokaż na

2.

1. Wymień i pokaż na mapie

kraje skandynawskie

2. Wymień warunki

przyrodnicze

niesprzyjające

działalności człowieka.

3. Wykaż, na przykładach

pozytywny, wpływ

środowiska na

gospodarowanie w

krajach skandynawskich

Kraje skandynawskie to kraje północnej Europy, należą do nich ; Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania i Islandia.

Wśród warunków przyrodniczych Europy Północnej niesprzyjających działalności człowieka należy wymienić; położenie w zasięgu klimatu okołobiegunowego i umiarkowanego chłodnego, oraz górzyste ukształtowanie znacznej części obszaru. Wśród warunków sprzyjających człowiekowi należy wymienić położenie na wyspach i półwyspach co stało się podstawą rybołówstwa i rozwoju transportu morskiego oraz przemysłu stoczniowego np. Dania słynie z produkcji statków. Kraje skandynawskie posiadają też cenne surowce mineralne w Norwegii znajdują się złożą ropy naftowej i gazu ziemnego a w Szwecji bogate złoża rud żelaza. Duże obszary leśne stały się podstawą rozwoju przemysłu drzewnego , celulozowo-papierniczego i meblarskiego w Finlandii. Liczne rzeki o dużych spadkach umożliwiły powstanie wielkich hydroelektrowni w Norwegii i Szwecji, a wody termalne stanowią o rozwoju energetyki na Islandii. Gospodarka krajów skandynawskich charakteryzuje się bardzo dobrze rozwiniętym przemysłem wysokiej technologii np. telefony komórkowe, samochody; Volvo, Skania, Saab. Mimo ,że przemysł odgrywa ważną rolę największe znaczenie mają usługi; transport, finanse, handel i turystyka. Największe miasta Skandynawii znajdują się na południu; Sztokholm, Oslo, Helsinki, Kopenhaga, Goteborg.

• wyjaśnia znaczenie terminu „kraje alpejskie”

• wskazuje kraje alpejskie na mapie ogólnogeograficznej, wymienia nazwy tych państw oraz nazwy ich stolic

• wyjaśnia znaczenie terminu „granica wiecznego śniegu”

• wymienia czynniki decydujące o występowaniu lodowców górskich w Alpach

• wymienia wiodące działy gospodarki krajów alpejskich

• opisuje specyfikę rozmieszczenia ludności w Alpach

• wskazuje największe miasta alpejskie na mapie i wymienia ich nazwy

Gospodarka w cieniu Alp 1. Wymień i pokaż na mapie

kraje alpejskie

2. Wyjaśnij pojęcie ; granica

wiecznego śniegu

3. Wymień nazwy pięter

klimatyczno –roślinnych

4. Wykaż wpływ warunków

przyrodniczych na rozwój

rolnictwa krajów

alpejskich

5. Podaj przykłady

świadczące o wpływie

środowiska na rozwój

przemysłu krajów

alpejskich

6. Uzasadnij znaczenie

usług dla gospodarki

krajów alpejskich

Państwa , na których obszarze wznoszą się Alpy, nazywane są krajami alpejskimi. Należą do nich położone niemal całkowicie w górach Austria, Szwajcaria oraz Lichtenstein, jak i Francja, Włochy, Niemcy oraz Słowenia, gdzie Alpy zajmują jedynie fragment powierzchni. Wskazuje kraje i stolice: Austria- Wiedeń, Szwajcaria-Berno, Lichtenstein- Vaduz, Francja- Paryż, Włochy- Rzym, Niemcy- Berlin , Słowenia- Lublana. Przyczyną powstawania lodowców górskich na terenie Alp są niskie temperatury powietrza i znaczne ilości opadów związane z dużą wysokością nad poziomem morza. Wraz z wysokością zmieniają się piętra klimatyczne i roślinno-glebowe. Granica wiecznego śniegu, czyli wysokość powyżej której zachodzi proces powstawania lodowców przebiega tam na wysokości 2500 m.n.p.m. Trudne warunki środowiska przyrodniczego wpływają na wszystkie działy gospodarki. Rolnictwo; surowy klimat gór, strome stoki i słabe gleby powodują ,że dużo jest łąk i pastwisk co przyczyniło się do rozwoju hodowli owiec, bydła i kóz. Na słabych glebach uprawia się głównie ziemniaki i owies. Przemysł; kraje alpejskie nie posiadają własnych surowców, dlatego rozwinął się przemysł który nie wymaga dużej ilości surowców np. farmaceutyczny i precyzyjny. Liczne rzeki o dużych spadkach stwarzają też możliwość rozwoju hydroenergetyki. Usługi; Warunki naturalne utrudniające rozwój wielu dziedzin gospodarki umożliwiły dynamiczny rozwój turystyki. Ogromną rolę w gospodarce krajów alpejskich odgrywają usługi finansowe; banki, ubezpieczenia. Kraje alpejskie należą do grupy państw o wysokim stopniu rozwoju społeczno- gospodarczego. Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne, obszary wysokogórskie są niemal bezludne, najwięcej osób zamieszkuje doliny i tereny podgórskie. Największe miasta; Genewa , Zurych, Wiedeń.

• wyjaśnia znaczenie terminu „kraje śródziemnomorskie”

Turystyczne bogactwo Europy Południowej

Europa Południowa to rejon rozciągający się od Półwyspu Iberyjskiego aż po Półwysep Bałkański. Wskazuje kraje Europy Południowej i ich stolice; Portugalia- Lizbona, Hiszpania- Madryt, Włochy- Rzym, Słowenia-

20

• wskazuje na mapie kraje Europy Południowej i wymienia nazwy ich stolic

• przedstawia turystyczną atrakcyjność regionu śródziemnomorskiego

• wskazuje na mapie wyspy położone na Morzu Śródziemnym i wymienia ich nazwy

• wskazuje na mapie góry znajdujące się na obszarze południowej Europy i wymienia ich nazwy

• wyjaśnia znaczenie terminu „makia” • wymienia przykłady atrakcji

turystycznych południowej Europy

1. Wymień i pokaż na mapie

kraje śródziemnomorskie

w Europie

2. Wymień elementy

składające się na

atrakcyjność turystyczną

Europy południowej

3. Wymień i omów walory

przyrodnicze decydujące

o atrakcyjności

4. Wymień i omów walory

kulturowe decydujące o

atrakcyjności

turystycznej regionu

5. Omów wpływ

infrastruktury

turystycznej na

atrakcyjność regionu

Lublana, Chorwacja- Zagrzeb, Czarnogóra- Podgorica, Grecja- Ateny, Malta – La Valletta. Ze względu na dostęp do Morza Śródziemnego często nazywa się je krajami śródziemnomorskimi. Na atrakcyjność turystyczną regionu śródziemnomorskiego składają się ;

- Walory przyrodnicze ;1. urozmaicona rzeźba terenu- młode góry Alpy, Pireneje, Apeniny, Góry Betyckie i Dynarskie, 2. urozmaicona linia brzegowa w tym liczne wyspy - Baleary, Sycylia, Sardynia, Korsyka, Malta, 3. warunki klimatyczne- wysokie temperatury powietrza i wody, niewielkie sumy opadów w okresie letnim, 4. charakterystyczna roślinność( makia- wieczne zielone krzewy, rzadko drzewa- sosny pinie i dęby korkowe).

-Wyjątkowe walory kulturowe; 1. zabytki architektoniczne, przede wszystkim ślady starożytnej cywilizacji greckiej i rzymskiej np. Akropol w Atenach, czy Forum Romanum w Rzymie. 2. liczne dzieła sztuki min. Leonarda da Vinci i Michała Anioła. 3. miejsca kultu religijnego np. Watykan, Lourdes , Fatima . 4. imprezy kulturalne ( festiwale, koncerty, spektakle) -Infrastruktura turystyczna; 1. bogata baza gastronomiczna i noclegowa,2. rozbudowana sieć komunikacyjna, 3.liczne obiekty towarzyszące( sklepy , galerie, parki rozrywki, wyciągi narciarskie)

• wskazuje na mapie ogólnogeograficznej Francję i podaje nazwę jej stolicy

• wymienia czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunkujące rozwój rolnictwa we Francji

• wymienia nazwy roślin uprawianych we Francji

• opisuje produkty charakterystyczne dla Francji

Francja – rolnictwo XXI wieku 1. Wymień i omów

przyrodnicze czynniki

rozwoju rolnictwa we

Francji

2. Wymień i omów

pozaprzyrodnicze

czynniki rozwoju

rolnictwa we Francji

3. Wyjaśnij na czym polega

towarowość francuskiego

rolnictwa

4. Z czego najbardziej znana

jest Francja

Francja leży w zachodniej części Europy, jest krajem wysoko rozwiniętym o bardzo dobrze funkcjonującej gospodarce. Odznacza się wysoko wydajnym, nowoczesnym rolnictwem, francuskie rolnictwo jest towarowe, co oznacza, że większość gospodarstw wytwarza produkty na sprzedaż, nie na własne potrzeby. Na wysoki poziom rolnictwa wpływają zarówno czynniki przyrodnicze( np. klimat, gleba), jak i pozaprzyrodnicze ( kultura rolna, wielkość gospodarstw czy polityka rolna państwa). Na obszarach nizinnych uprawia się głównie pszenicę, kukurydzę, jęczmień oraz len . Na południu kraju i nad M. Śródziemnym duże znaczenie ma sadownictwo ( brzoskwinie , morele, migdały ) a także uprawa winnej latorośli. W pobliżu dużych miast uprawia się głównie warzywa. W górach i na wyżynach ważne znaczenie odgrywa hodowla . Francja uważana jest z a szóstą potęgę gospodarczą świata. Wizytówką kraju są nie tylko wyroby wysoko rozwiniętego rolnictwa- sery czy wina, ale także produkty przemysłu środków transportu; samochody (Peugeot, Citroen Renault ) , samoloty pasażerskie ( Airbus), helikoptery, rakiety ( Ariane) oraz wyroby przemysłu kosmetycznego np. perfumy. Francja jest także znanym centrum mody światowej.

• wymienia nazwy państw sąsiadujących z Polską i wskazuje je na mapie ogólnogeograficznej

• wskazuje na mapie ogólnogeograficznej Niemcy, podaje nazwę stolicy tego państwa oraz nazwy krajów z nim sąsiadujących

• wskazuje na mapie główne krainy

Niemcy – potęga gospodarcza 1. Wskazuje na mapie

Polskę i kraje sąsiadujące

oraz Niemcy i sąsiadów.

2. Omów warunki naturalne

Niemiec( ukształtowanie

Wskazuje na mapie Polskę i państwa sąsiadujące; Niemcy, Czechy, Słowację, Ukrainę, Białoruś, Litwę i Rosję. Wskazuje na mapie Niemcy i Berlin oraz kraje sąsiadujące; Holandię, Belgię, Luksemburg, Francję, Szwajcarię, Austrię, Czechy, Polskę i Danię . Przez Niemcy przepływa Ren, Łaba , Dunaj. Niemcy leżą w środkowej części kontynentu. Na północy kraju znajduje się Nizina Niemiecka, na południe od niej rozciąga się pas wyżyn i starych gór (Harz, Schwarzwald, jura, Rudawy). Kolejnym pasem rzeźby terenu jest Wyżyna Bawarska a na samym południu Alpy. Niemcy należą do czołówki najlepiej rozwiniętych państw świata, świadczy o tym czwarta na świecie wartość PKB, struktura zatrudnienia ( 72% ludzi pracuje w usługach) oraz wszechstronny rozwój gospodarki.

21

geograficzne i najważniejsze rzeki Niemiec oraz wymienia ich nazwy

• przedstawia udział przemysłu w strukturze PKB Niemiec

• wymienia nazwy wybranych roślin uprawianych w Niemczech

pionowe, klimat )

3. Co świadczy o wysokim

poziomie rozwoju

gospodarczego Niemiec

4. Wymień czynniki które

zadecydowały o rozwoju

Niemiec

5. Wymień rodzaje usług

mające szczególne

znaczenie w gospodarce

kraju

6. Wymień najlepiej

rozwinięte gałęzie

przemysłu w Niemczech i

podaj przykłady wyrobów

7. Wymień problemy

gospodarcze i społeczne

Niemiec

Gospodarka tego kraju charakteryzuje się nowoczesnym przemysłem przetwórczym szczególnie samochodowym ( Audi, Mercedes, Volkswagen, Opel), elektromaszynowym i wysokiej technologii. W Niemczech znajduje się największy koncern chemiczny na świecie BASF. Bardzo dobrze rozwinięty jest też przemysł rafineryjny, stoczniowy i energetyczny. Bardzo istotną rolę w gospodarce Niemiec odgrywa sektor usług, wytwarza on prawie 70% PKB. Wśród usług szczególną rolę maja miejsce usługi finansowe ( banki, giełdy, domy maklerskie, firmy ubezpieczeniowe). Bardzo duże znaczenie ma też handel, turystyka i komunikacja. Bardzo dobrze rozwinięte w Niemczech jest też rolnictwo, które osiąga wysokie plony dzięki korzystnym warunkom naturalnym( urodzajne gleby, korzystne ukształtowanie i klimat) a także dzięki wysokiej mechanizacji, stosowaniu środków ochrony roślin i nawozów. Uprawia się głownie zboża( pszenica, żyto), buraki cukrowe, ziemniaki, chmiel. Ważne znaczenie ma też hodowla trzody chlewnej, bydła i drobiu. Problemy gospodarcze i społeczne; kryzys finansowy na wiecie , wzrost konkurencji tanich rynków np. Chin, koszty przebudowy Niemiec wschodnich, problemy demograficzne- ujemny przyrost naturalny i starzenie sie społeczeństwa.

• wskazuje na mapie ogólnogeograficznej Czechy i Słowację, wymienia nazwy ich stolic oraz nazwy państw sąsiadujących z tymi krajami

• wskazuje na mapie i wymienia nazwy głównych krain geograficznych oraz najważniejszych rzek Czech i Słowacji

• wymienia nazwy państw będących głównymi partnerami handlowymi Czech i Słowacji

• wymienia nazwy mniejszości narodowych zamieszkujących Czechy i Słowację

Słowacja i Czechy – wspólna przeszłość, odrębna przyszłość 1. Wskazuje na mapie

Czechy i Słowację oraz

omów ich położenie

2. Wskaż podobieństwa i

różnice środowiska

przyrodniczego Czech i

Słowacji

3. Wskaż podobieństwa i

różnice gospodarki obu

krajów

4. Wskaż podobieństwa i

różnice demografii Czech

i Słowacji

Wskazuje na mapie Czechy i Pragę oraz Słowację i Bratysławę oraz państwa sąsiadujące z nimi. Największymi krainami fizyczno- geograficznymi Czech są Wyżyna Czesko- Morawska oraz Sudety. Znaczną część obszaru Słowacji zajmują Karpaty. Podobieństwa środowiska przyrodniczego ; położenie w środkowej części Europy, brak bezpośredniego dostępu do morza, położenie w zasięgu klimatu umiarkowanego ciepłego, podobna roślinność- lasy liściaste. Różnice środowiska Czech i Słowacji; w Czechach przewaga wyżyn na Słowacji dominują góry, Czechy posiadają znaczne zasoby surowców( węgiel kamienny i brunatny, rudy uranu, ołowiu cynku oraz miedzi) a Słowacja posiada tylko niewielkie złoża rud żelaza i manganu. Pomiędzy obydwoma krajami występują duże podobieństwa w zakresie gospodarki; mają podobnych partnerów handlowych ( Niemcy, Polska , Rosja i wymiana wzajemna) , mają też podobną strukturę PKB i zatrudnienia( dominują usługi ok. 60%, przemysł ok. 38% i rolnictwo ok. 2%) Pomiędzy tymi krajami można też znaleźć podobieństwa i różnice w zakresie demografii. Oba kraje charakteryzują się niskim wskaźnikiem przyrostu naturalnego, natomiast różnią się strukturą narodowościową. Społeczeństwo Czech jest niemal jednolite , natomiast na Słowacji są liczne mniejszości (ok. 10% stanowią Węgrzy, 4% Romowie, Czesi, Ukraińcy, Polacy i Niemcy, 86% to Słowacy)

• wskazuje na mapie ogólnogeograficznej Litwę, Białoruś i Ukrainę, wymienia nazwy ich stolic oraz nazwy państw sąsiadujących z tymi krajami

• wskazuje na mapie główne krainy geograficzne i najważniejsze rzeki Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz podaje

Problemy gospodarcze oraz demograficzne Litwy, Białorusi i Ukrainy 1. Wskazuje na mapie Litwę,

Białoruś i Ukrainę oraz

omawia ich położenie

2. Scharakteryzuj warunki

Wskazuje na mapie Litwę i jej stolicę Wilno, Białoruś i Mińsk oraz Ukrainę i Kijów. Litwa należy do republik nadbałtyckich, kraj zamieszkuje 3,5 mln ludzi. Jest najlepiej rozwiniętym gospodarczo krajem wśród wschodnich sąsiadów Polski. Jej gospodarka opiera się głównie na usługach i przemyśle przetwórczym. Litwa nie posiada własnych surowców, a słabe gleby umożliwiają jedynie hodowlę. Białoruś podobnie jak Litwa nie posiada własnych surowców i ma słabe gleby. Znaczną część kraju zajmują bagna i torfowiska. Białoruś jest jednym z najsłabiej rozwiniętych gospodarczo państw Europy. Podobnie jak Litwa odznacza się ujemnym przyrostem naturalnym co jest przyczyną depopulacji czyli spadku liczby mieszkańców.

22

ich nazwy • wymienia najważniejsze cechy

środowiska przyrodniczego i społeczno- gospodarczego tych państw

• wymienia problemy demograficzne Białorusi, Litwy i Ukrainy

• wyjaśnia znaczenie terminu „depopulacja”

naturalne i gospodarkę

Litwy

3. Scharakteryzuj warunki

naturalne i gospodarkę

Białorusi

4. Scharakteryzuj warunki

naturalne i gospodarkę

Ukrainy

5. Wyjaśnij pojęcie

depopulacja i omów

problemy demograficzne

omawianych krajów

Ukraina to drugie pod względem powierzchni państwo Europy. Przeważającą cześć kraju zajmują tereny nizinne. Na północy Polesie na południu Nizina Czarnomorska a części centralnej i wschodniej Nizina Naddnieprzańska. Znaczną część kraju stanowią też wyżyny .Góry występują tylko na półwyspie Krymskim. Na obszarze Ukrainy występują sprzyjające warunki rozwoju rolnictwa; przewaga nizin , żyzne czarnoziemy i ciepły umiarkowany klimat. Ukraina posiada też bogate złoża surowców mineralnych; węgiel kamienny, rudy żelaza i manganu. Po rozpadzie ZSRR zarówno przemysł jak i rolnictwo zostały dotknięte głębokim kryzysem. Wiele zakładów zamknięto, wzrosło bezrobocie i obniżył się poziom życia mieszkańców .Pogorszenie nastąpiło też na ukraińskiej wsi gdzie państwowe gospodarstwa nie poradziły sobie w warunkach gospodarki rynkowej i spadła produkcja. Gospodarka Ukrainy znajduje się w fazie głębokich reform. Podobnie jak na Litwie i Białorusi tu również zachodzi zjawisko depopulacji i od wielu lat jest ujemny przyrost naturalny.

• wskazuje na mapie ogólnogeograficznej Rosję, wymienia nazwę jej stolicy

• wskazuje na mapie główne krainy geograficzne, rzeki i jeziora Rosji oraz wymienia ich nazwy

• wymienia najważniejsze cechy środowiska przyrodniczego Rosji

• wyjaśnia znaczenie terminu „wieloletnia zmarzlina”

• wymienia nazwy najgęściej zaludnionych obszarów Rosji

• wymienia najważniejsze problemy ludnościowe Rosji

• wymienia główne cechy rosyjskiej gospodarki

• wymienia przyczyny ujemnego przyrostu naturalnego w Rosji

• wymienia nazwy bogactw naturalnych Rosji

Rosja – największe państwo świata 1. Wskazuje na mapie Rosję

oraz omawia jej

położenie

2. Wskazuje na mapie

krainy geograficzne, rzeki

i jeziora w Rosji

3. Omów najważniejsze

cechy środowiska

przyrodniczego Rosji

4. Podaj liczbę ludności w

Rosji, omów jej

rozmieszczenie i

problemy ludnościowe w

Rosji

5. Podaj argument

świadczące o tym , że

Rosja jest mocarstwem

Wskazuje Rosję na mapie fizycznej i jej stolicę Moskwę. Wskazuje na mapie krainy (Nizina Wschodnioeuropejska, Góry Kaukaz, Góry Ural, Nizina Zachodniosyberyjska, Wyżyna Środkowo Syberyjska, Ałtaj, Sajany, Góry Stanowe, Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Półwysep Kamczatka, Wyspa Sachalin) wskazuje rzeki (Wołga, Ob z Irtyszem, Jenisej z Angarą, Lena , Amur ) i jeziora ( Ładoga, Onega, Bajkał). Rosja to największy kraj na świecie, zajmuje 17,1mln km2 i rozciąga się od Bałtyku po Morze Beringa i Ochockie. Kraj charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem rzeźby terenu i klimatu. Większość leży w zasięgu klimatu umiarkowanego ciepłego oraz chłodnego kontynentalnego. Obszar ten porasta tajga oraz roślinność stepowa. Północną cześć Rosji w obrębie klimatów okołobiegunowych pokrywa tundra. Południe kraju znajduje się w zasięgu klimatu podzwrotnikowego, występuje tam roślinność stepowa oraz pustynie i półpustynie. Ogromne obszary Rosji na terenie Niziny Wschodnioeuropejskiej i Niziny Zachodniosyberyjskiej pokrywają rozległe bagna. W strefie okołobiegunowej i umiarkowanej występują znaczne obszary wieloletniej zmarzliny- czyli obszarów stale zamarzniętych, rozmarzających tylko w wierzchniej warstwie. W Rosji mieszka 142 miliony ludzi, rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. O rozmieszczeniu ludności w Rosji decydują warunki naturalne, aż 80% ludności mieszka w części europejskiej. Na niewielkie zaludnienie na wschodzie w azjatyckiej części wpływa chłodny klimat, górzyste ukształtowanie oraz występowanie rozległych bagien i lasów. Do najważniejszych problemów ludnościowych można zaliczyć starzenie się społeczeństwa oraz depopulację czyli ujemny przyrost naturalny-więcej umiera niż rodzi się- przyczyną jest kryzys rodzin i zubożenie ludności, problemem tez jest duże zróżnicowanie narodowości ( ponad 100 różnych narodów i grup etnicznych) co doprowadza do konfliktów i akcji terrorystycznych. Rosja jest światowym mocarstwem, odgrywa ważną rolę w światowej gospodarce i polityce, decydują o tym duże złoża surowców mineralnych ( ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla kamiennego, rud żelaza, metali kolorowych, złota i diamentów), rozległe lasy znaczne zasoby słodkiej wody oraz duży potencjał militarny i ludzki. Gospodarka Rosji ma charakter surowcowy , co oznacza, że w eksporcie dominują surowce mineralne i paliwa. Najsłabszym działem gospodarki jest mało wydajne rolnictwo, w ostatnich latach coraz większe znaczenie maja usługi.

23

Koło ratunkowe, część trzecia- geografia Polski Uczeń poprawnie: • wskazuje Polskę na mapie Europy i wymienia nazwy państw sąsiadujących z Polską i wskazuje te państwa na mapie ogólno geogr • wymienia cechy położenia Polski • wymienia zalety położenia Polski • wymienia korzyści wynikające z nadmorskiego położenia Polski

Położenie i granice Polsk 1. Wskaż na mapie Polskę

i omów jej położenie

2. Wymień zalety położenia

Polski

3. Wymień korzyści płynące z

dostępu do Bałtyku

Polska leży w środkowej części Europy na niżu europejskim pomiędzy Morzem Bałtyckim a Karpatami w dorzeczu Wisły i Odry. Polska leży w klimacie umiarkowanym w strefie lasów mieszanych. Zaletą położenia Polski jest położenie na głównych szlakach łączących Niemcy z Rosją i krajami Europy wschodniej. Dostęp do Bałtyku umożliwia Polsce rozwój transportu morskiego, budowę portów ,rybołówstwa oraz turystyki nadmorskiej

• wymienia nazwy głównych jednostek tektonicznych Polski i wskazuje je na mapie • wymienia nazwy er, w których wystąpiły ruchy górotwórcze • wymienia nazwy górotworów kaledońskich, hercyńskich i alpejskich oraz wskazuje je na mapie Polski

Budowa geologiczna Polski 1. Wymień i wskaż na mapie

fizycznej główne jednostki

tektoniczne Polski

2. Wymień nazwy er i okresów

w których wystąpiły ruchy

górotwórcze- wskaż

odpowiednie pasma na

mapie.

Polska leży na pograniczy wielkich struktur geologicznych Europy. Północno wschodnia część to obszar platformy wschodnioeuropejskiej, część zachodnia to platforma paleozoiczna i obszary fałdowań hercyńskich i kaledońskich a część południowo wschodnia to obszar fałdowań alpejskich. Góry fałdowania kaledońskiego i hercyńskiego to Sudety i Góry Świętokrzyskie , góry fałdowania alpejskiego to Karpaty

• wymienia nazwy zlodowaceń i wskazuje ich zasięg na mapie Polski • rozpoznaje górskie formy polodowcowe na schematach

Zlodowacenia na obszarze Polski 1. Wymień nazwy zlodowaceń

i wskaż ich zasięg na mapie

2. Wymień formy

akumulacyjnej i erozyjnej

działalności lodowców

górskich

3. Wymień formy

akumulacyjnej i erozyjnej

działalności lądolodu i wód

polodowcowych

Obszar Polski w czwartorzędzie objęty został kilkakrotnie zlodowaceniami; zlodowacenie południowopolskie, zlodowacenie środkowopolskie i zlodowacenia północnopolskie. Formy erozyjnej działalności lodowców górskich to doliny U kształtne i cyrki polodowcowe- wypełnione wodą tworzą górskie jeziora polodowcowe. Formy akumulacyjnej czyli budującej działalności lodowców górskich to moreny czołowe, denne, środkowe i boczne. Formami erozyjnej działalności lądolodu i wód polodowcowych są; pradoliny , jeziora rynnowe. Formami akumulacyjnej działalności lądolodu i wód polodowcowych są moreny czołowe i denne, sandry, kemy, ozy.

• wymienia czynniki wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na ukształtowanie powierzchni Polski • wymienia cechy rzeźby powierzchni Polski • wymienia nazwy punktów najwyżej i najniżej położonych w Polsce i wskazuje te punkty na mapie

• rozróżnia przedstawione na ilustracjach formy rzeźby terenu

Ukształtowanie powierzchni

1. Wymień główne cechy rzeźby powierzchni Polski?

2. Wymień czynniki wewnętrzne i zewnętrzne które ukształtowały powierzchnię Polski?

3. Wyjaśnij pojęcia; pagórek, wzgórze, góra, dolina, kotlina, nizina, wyżyna , góry?

Czynniki wewnętrzne które ukształtowały powierzchnię Polski to ruch górotwórcze i zjawiska wulkaniczne np. w Sudetach a czynniki zewnętrzne to wietrzenie oraz działalność lądolodów, rzek, wiatru i morza. Główne cech rzeźby powierzchni Polski to przewaga nizin, pasowy układ rzeźby terenu oraz nachylenie powierzchni z południowego wschodu na północny zachód. Najwyżej wzniesionym punktem na obszarze Polski jest szczyt Rysy w Tatrach o wysokości 2499m.n.p.m, , najniżej położone są Raczki Elbląskie -1,8m.p.p.m. Formy rzeźby terenu ; góra, pagórek, wzgórze, dolina, kotlina- podać definicje. Góra , wypukła forma terenu o wysokościach względnych, przekraczających 300m. Wzgórze – wypukła forma terenu o wysokościach względnych od 50-300m. Pagórek – wypukła forma terenu o wysokościach względnych do 50m. Kotlina- rozległe obniżenie otoczone wzniesieniami. Dolina- podłużne obniżenie odwadniane przez wodę Na mapie wskazuje wielkie formy powierzchni ziemi ;niziny, wyżyny i góry. Nizina obszar położony poniżej 300m.n.p.m. Wyżyna obszar położony powyżej 300m.n.p.m ale o małych wysokościach względnych. Góry , obszary położone powyżej 500m.n.p.m ,o dużych wysokościach względnych, przekraczających 300m.

24

• wymienia nazwy skał występujących w Polsce • klasyfikuje surowce mineralne ze względu na ich gospodarcze wykorzystanie • wymienia przykłady wykorzystania surowców mineralnych i skał w różnych dziedzinach życia człowieka • wymienia nazwy skał i surowców mineralnych występujących w regionie swojego zamieszkania

Skały i surowce mineralne 1. Omów rozmieszczenie

najważniejszych skał użytkowych na terenie Polski?

2. Podziel surowce mineralne występujące w Polsce ze względu na ich wykorzystanie?

3. Omów rozmieszczenie wydobycia surowców energetycznych, metalicznych i chemicznych?

4. Podaj przykłady wykorzystania surowców i skał w różnych dziedzinach życia człowieka?

Na obszarze pobrzeży, pojezierzy oraz nizin najczęściej występujące skały to; piaski, żwiry i gliny. Na obszarze wyżyn najczęściej występującymi skałami są wapienie i piaskowce, a w górach występują wapienie, łupki, granity i bazalty oraz gnejsy. Surowce mineralne dzielimy na; 1. surowce energetyczne( węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa i gaz ziemny). Węgiel kamienny wydobywany jest na Górnym Śląsku oraz w Łęcznej na wyżynie Lubelskiej a węgiel brunatny występuje w okolicach Bełchatowa, pomiędzy Koninem Kołem i Turkiem oraz w okolicach Bogatyni.

2. Surowce metaliczne ( rudy żelaza, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu) rudy miedzi wydobywane są na nizinie śląskiej Lubin- Polkowice- Rudna . Rudy cynku i ołowiu na obrzeżu Wyżyny Śląskiej –Chrzanów, Tarnowskie Góry, Olkusz

3. Surowce chemiczne( sól kamienna i siarka) sól kamienna na Kujawach w pobliżu Inowrocławia i Kłodawy a siarka w okolicach Tarnobrzega.

Piasek, żwir , wapienie służą do produkcji materiałów budowlanych, miedź wykorzystywana jest do produkcji przewodów elektrycznych i urządzeń elektronicznych, ropa służy do produkcji paliw oraz farb i lakierów, siarka służy do produkcji nawozów i kwasu siarkowego, sól używana jest do posypywania ulic i w gospodarstwach domowych itp.

W naszej okolicy występują piaski i żwiry

• wymienia geograficzne czynniki wpływające na klimat Polski • wymienia nazwy mas powietrza napływających nad Polskę • odczytuje informacje przedstawione na klimatogramach • wymienia nazwy termicznych pór roku w Polsce • wymienia nazwy wiatrów lokalnych i miejsce ich występowania

Klimat Polski

1. Wymień czynniki geograficzne wpływające na klimat Polski?

2. Wymień cechy klimatu Polski?

3. Scharakteryzuj pogodę w Polsce związaną z napływem różnego rodzaju mas powietrza – zimą i latem?

4. Podaj miejsca występowania i przykłady wiatrów lokalnych występujących w Polsce?

Czynniki wpływające na klimat Polski; szerokość geograficzna, położenie pomiędzy Atlantykiem a wielkim kontynentem Azji, bliskość ciepłego prądu Północnoatlantyckiego, układ rzeźby terenu.

Klimat Polski określa się jako umiarkowany przejściowy. Cechy klimatu Polski;1. wyróżniamy 6 termicznych pór roku; przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie i zima. 2. Najzimniejszym miesiącem w Polsce jest styczeń, najcieplejszym lipiec. Średnia roczna temperatura wynosi 7,5 C. Izotermy stycznia mają przebieg południkowy- im dalej na wschód tym chłodniej. Rozkład temperatur latem związany jest z wysokością nad poziom morza – im wyżej tym chłodniej. 3. Średnia roczna suma opadów w Polsce wynosi 600mm. Rozkład opadów związany jest z wysokością – im wyżej tym opadów więcej. 4 W Polsce przeważają wiatry zachodnie.

Masami powietrza najczęściej napływającymi nad Polskę są ;

PPm – powietrze polarno morskie przynoszące latem opady i ochłodzenie, a zimą wzrost temperatury, odwilż i opady deszczu ze śniegiem.

PPk- powietrze polarno kontynentalne przynoszące upały latem a mroźną i słoneczną pogodę zimą.

Ponadto PZm i PZK czyli powietrze zwrotnikowo morskie i zwrotnikowo kontynentalne oraz PA- powietrze arktyczne.

Wiatry lokalne – bryza występująca nad morzem w dzień wieje od morza do lądu a nocą na odwrót. Wiatr halny –ciepły, porywisty i suchy wiatr występujący w Tatrach.

• klasyfikuje wody występujące w Polsce • wymienia nazwy głównych rzek oraz ich dopływów i opisuje ich rozmieszczenie na mapie Polski • wymienia nazwy wód występujących we własnym regionie • porównuje powierzchnie i głębokości wybranych jezior

Wody powierzchniowe i podziemne Polski.

1. Wymień cechy sieci rzecznej Polski?

2. Wymień typy jezior występujących w Polsce i podaj przykłady?

3. Podaj przykładowe

Zasoby wodne dzielimy na wody powierzchniowe ( rzeki, jeziora, stawy i bagna)oraz wody podziemne.

Prawie cały obszar Polski leży w zlewisku Bałtyku. Najdłuższą rzeką Polski jest Wisła oraz Odra- wskazać na mapie , ponadto prawe dopływy Wisły San, Bug z Narwią i lewe Pilica i Bzura. Dopływy Odry prawe Warta z Notecią , lewy Nysa Łużycka.

Cechy sieci rzecznej Polski; 1. Asymetria dorzeczy- przewaga prawych nad lewymi dopływami, 2. Spływ rzek głównie w kierunku północno- zachodnim, 3. Zasilanie deszczowo-śnieżne.

Jeziora występujące w Polsce to głównie jeziora polodowcowe np. jeziora moreny dennej – Śniardwy, Mamry, Niegocin oraz jeziora rynnowe np. Gopło, Jeziorak czy najgłębsze w Polsce jezioro Hańcza 108,5m głębokości. Są także jeziora przybrzeżne

25

• klasyfikuje wody podziemne i opisuje ich gospodarcze wykorzystanie.

zastosowania wód podziemnych?

4. Wskaż na mapie!

np. Jamno, Gardno, Sarbsko, Łebsko, deltowe np. Drużno, i krasowe np. małe jeziora na Polesiu Lubelskim.

Wśród wód podziemnych wyróżniamy wody mineralne np. szczawy, solanki czy wody siarczkowe oraz wody termalne czyli cieplice. Wody podziemne wykorzystywane są przede wszystkim jako wody pitne służą do celów spożywczych i przemysłowych a wody mineralne i cieplice są wykorzystywane w celach leczniczych.

• wymienia nazwy największych zatok, wysp, cieśnin oraz głębi M. Bałtyckiego i wskazuje je na mapie • wymienia na podstawie mapy ogólnogeograficznej cechy geograficzne Morza Bałtyckiego • przedstawia właściwości fizyczne wód Bałtyku • omawia znaczenie gospodarcze

Morze Bałtyckie

1. Dokonaj charakterystyki Morza Bałtyckiego?

2. Omów gospodarcze znaczenie Bałtyku ?

3. Wskaż na mapie!

Z mapy; Zatoka Fińska, Botnicka i Ryska, Cieśnina Kattegat, Skagerrak, Wielki i Mały Bełt oraz cieśnina Sund, Wyspy; Zelandia, Gotlandia, W-y Alandzkie, Bornholm, Wolin i Uznam. Głębia Landsort 459m. Morze Bałtyckie jest morzem szelfowym, wewnątrzkontynentalnym. Bałtyk jest słabo zasolony, jego wody są chłodne, jest stosunkowo płytki .

Dostęp do Bałtyku ma dla Polski ogromne znaczenie gospodarcze. Umożliwia wymianę towarów, połowy ryb oraz wydobycie surowców mineralnych np. ropy naftowej i gazu ziemnego. Polskie wybrzeże jest też atrakcyjne turystycznie.

• wymienia czynniki glebotwórcze • klasyfikuje gleby w Polsce • wymienia nazwy gleb występujących we własnym regionie • wyjaśnia znaczenie gosp. gleb

Gleby w Polsce

1. Wymień czynniki wpływające na powstawanie gleb?

2. Omów rozmieszczenie gleb strefowych w Polsce?

3. Omów rozmieszczenie gleb astrefowych w Polsce?

Na powstawanie gleb wpływa klimat oraz szata roślinna a także rodzaj skał podłoża i stosunki wodne.

W Polsce najczęściej występują gleby strefowe- brunatne i bielicowe, które występują na ternie całego kraju, do strefowych zaliczamy także bardzo żyzne czarnoziemy które występują jedynie na niewielkich obszarach w okolicach Krakowa a także na Nizinie śląskiej i Wyżynie Lubelskiej.

Wśród gleb astrefowych występują mady ( doliny rzeczne i Żuławy Wiślane), rędziny( Wyżyna Lubelska) i gleby górskie.

Od żyzności gleby czyli zawartości próchnicy zależy rodzaj upraw i wysokość plonów.

• wymienia nazwy formacji roślinnych występujących w Polsce • rozpoznaje typy zbiorowisk roślinnych w Polsce • rozpoznaje wybrane gatunki roślin i zwierząt przedstawione na fotografiach

Roślinność i świat zwierzęcy

1. Omów skład gatunkowy głównych zbiorowisk leśnych w Polsce?

2. Wymień funkcje lasu?

Lasy zajmują 29% powierzchni Polski. Przeważają bory sosnowe ale występują także grądy czyli lasy liściaste( graby, dęby, lipy), łęgi- z dominacją jesionów i wiązów oraz olsy- z przewagą wierzb i olch.

Funkcje lasu; siedlisko dla roślin i zwierząt, pochłaniają dwutlenek węgla a wydalają tlen, chronią glebę przed erozją magazynując wodę chronią przed powodzią, są miejscem wypoczynku i rekreacji dla ludzi. Są źródłem drewna i runa leśnego ( jagody, grzyby, zioła)

• wyjaśnia znaczenie terminów: „powiat grodzki”, „powiat ziemski”, „gmina”, „wojewoda”, „prezydent”, „burmistrz”, „starosta”, „wójt” • wymienia nazwy województw oraz ich stolice i wskazuje je na mapie administracyjnej Polski

Od gminy po województwo

1. Rozpoznaje województwa po konturach na mapie administracyjnej Polski

2. Omów zasady podziału terytorialnego Polski?

Potrafi nazywać województwa na mapie konturowej.

Powiat grodzki obejmuje większe miasta. Powiat ziemski obejmuje obszary wiejskie. Jednostką podziału terytorialnego mniejszą od powiatu jest gmina. Województwa dzielą się na powiaty.

Wójt , burmistrz lub prezydent stoi na czele gminy. Na czele powiatu stoi starosta a na czele województwa wojewoda.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „demografia”, „przyrost naturalny”, „przyrost rzeczywisty”, „średnia długość życia”, „struktura wiekowa społeczeństwa” • wymienia czynniki wpływające na zmiany liczby ludności w Polsce • wymienia nazwy regionów o dodatnim i ujemnym przyroście naturalnym w Polsce • wymienia czynniki wpływające na

Ilu nas jest? 1. Wyjaśnij pojęcia;

demografia, przyrost naturalny, przyrost rzeczywisty, struktura wiekowa?

2. Wymień czynniki wpływające na zmiany liczby ludności Polski?

3. Omów przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika

Demografia – nauka zajmująca się badaniem ludności pod względem liczebności oraz struktury wieku i płci.

Przyrost naturalny- różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w ciągu roku na danym obszarze.

Przyrost rzeczywisty- suma przyrostu naturalnego i salda migracji.

Struktura wiekowa- procentowy udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności.

Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na zmiany liczby ludności w Polsce są ; przyrost naturalny oraz migracje zarobkowe do krajów Unii Europejskiej. Najniższy przyrost naturalny obserwujemy w dużych miastach np. Łódź, Warszawa. , najwyższy na terenach wiejskich wschodnie i południowej Polski.

26

niską wartość przyrostu naturalnego w Polsce

przyrostu naturalnego w Polsce?

4. Wymień przyczyny niskiego przyrostu naturalnego w Polsce?

Niski przyrost naturalny w Polsce jest wynikiem; upowszechniania się modelu rodziny 2+1, złej sytuacji finansowej młodych ludzi, brak mieszkań, strach kobiet przed utratą pracy , nieskuteczna polityka prorodzinna państwa.

• wyjaśnia znaczenie terminu „gęstość zaludnienia” • wymienia nazwy obszarów o największej i najmniejszej gęstości zaludnienia i wskazuje te obszary na mapie Polski

• omawia średnią gęstość zaludnienia w swoim regionie • wymienia atrakcje i bariery osadnicze w Polsce

Rozmieszczenie ludności w Polsce

1. Omów rozmieszczenie ludności Polski?

2. Wymień czynniki wpływające na wzrost gęstości zaludnienia?

Gęstość zaludnienia to wskaźnik wyrażający liczbę mieszkańców przypadających na 1 km2.

Obszary o największej gęstości zaludnienia w Polsce to południowa Polska a zwłaszcza województwo śląskie. Najmniejsza gęstość zaludnienia występuje w województwach polski północnej szczególnie w województwie podlaskim i warmińsko- mazurskim. Średnia gęstość zaludnienia w Polsce wynosi 122 osoby/ km2.

W powiecie płockim gęstość wynosi ok. 60osób na km2.

Czynnikami sprzyjającymi większej gęstości zaludnienia są korzystne warunki przyrodnicze; gleby, klimat, ukształtowanie powierzchni a także czynniki społeczno- ekonomiczne min. możliwość podjęcia dobrej pracy czy łatwiejszy dostęp do opieki zdrowotnej.

• wyjaśnia znaczenie terminu „migracja” • wyjaśnia i opisuje przyczyny migracji wewnętrznych w Polsce • wymienia przyczyny rozwoju terenów podmiejskich • wymienia przyczyny migracji zagranicznych Polaków

• wymienia nazwy krajów, do których migrują Polacy i wskazuje je na mapie ogólno geograficznej

Wewnętrzne i zagraniczne migracje Polaków

1. Wyjaśnij pojęcia; migracja, emigracja, imigracja, dezurbanizacja?

2. Wymień główne przyczyny migracji wewnątrz kraju?

3. Wymień przyczyny i kierunki migracji zewnętrznych?

Migracje-przemieszczanie ludzi z określonego powodu np. w celach zarobkowych.

Emigracja-odpływ ludności .Imigracja- napływ ludności z zewnątrz. Migracje wewnątrz kraju np. ze wsi do miast były spowodowane poszukiwaniem lepiej płatnej pracy, inną przyczyną jest nauka w szkołach wyższych, a po wojnie przesiedlenia spowodowane decyzjami politycznymi. W ostatnich latach zauważyć można odpływ ludności z miast na tereny podmiejskie, proces ten nazywany dezurbanizacją jest spowodowany chęcią zamieszkania z dala od gwarnych i zatłoczonych centrów miast. Główną przyczyną emigracji Polaków z Polski są lepsze zarobki w krajach Unii Europejskiej. Polacy najczęściej wyjeżdżają do; Niemiec, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Irlandii i Holandii.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „naród”, „państwo wielonarodowościowe”, „państwo jednolite narodowościowo”, „mniejszość narodowa”, „mniejszość etniczna”, „społeczność etniczna” • wymienia nazwy mniejszości narodowych zamieszkujących Polskę

• wymienia nazwy mniejszości etnicznych i opisuje ich rozmieszczenie na mapie Polski

Struktura narodowościowa i wyznaniowa w Polsce

1. Wyjaśnij pojęcia; naród, mniejszość narodowa, mniejszość etniczna, społeczność etniczna?

2. Wyjaśnij stwierdzenie, że Polska jest krajem jednolitym narodowościowo?

3. Wskaż na mapie fizycznej Polski , rozmieszczenie społeczności etnicznych ?

Naród-wspólnota ludzi związanych wspólną historią, kulturą, terytorium oraz językiem.

Polska jest państwem jednolitym narodowościowo tzn., że ponad 99% wszystkich obywateli kraju jest narodowości polskiej. Państwa wielonarodowościowe zamieszkane są przez obywateli różnych narodowości np. Słowacja zamieszkana przez Słowaków, Węgrów, Romów, innym przykładem kraju wielonarodowościowego jest Rosja. Mniejszości narodowe to obywatele np. polscy narodowości niemieckiej, ukraińskiej i białoruskiej- te mniejszości są najliczniejsze w Polsce Mniejszości etniczne- grupa ludzi nie posiadająca własnego państwa, nie utożsamiająca się z innym narodem oraz zachowująca odrębność językową, kulturową, historyczną np. Romowie i Tatarzy w Polsce. Społeczność etniczna- osoby narodowości polskiej odznaczające się poczuciem odrębności, wspólnym pochodzeniem i kulturą Wśród społeczności etnicznych w Polsce są Podhalanie- na Podhalu, Ślązacy – na Śląsku, Kaszubi- nad morzem i Łowiczanie na Mazowszu.

• wymienia nazwy województw o najwyższym zatrudnieniu w usługach oraz wskazuje je na mapie Polski • wymienia przyczyny i skutki bezrobocia w Polsce • wyjaśnia przyczyny emigracji zarobkowej Polaków

Struktura zatrudnienia 1. Odczytaj z mapy w których

województwach jest najwyższe zatrudnienie w usługach?

2. Wymień przyczyny bezrobocia?

3. Wymień skutki bezrobocia?

Najwyższe zatrudnienie w usługach występuje w województwie; mazowieckim, małopolskim, śląskim, opolskim, dolnośląskim, lubuskim, zachodniopomorskim, pomorskim i wielkopolskim. Przyczyny bezrobocia; zmiany ustrojowe i gospodarcze przyczyniły się do zamknięcia i likwidacji wielu zakładów pracy co doprowadziło do licznych zwolnień w miastach. Na wsi upadek PGR-ów przyczynił się do wzrostu bezrobocia. Skutki bezrobocia; obniżenie poziomu życia wielu rodzin, wzrost przestępczości, alkoholizm, rozpad rodzin, a także emigracja młodych ludzi w poszukiwaniu pracy. Przyczynami emigracji zarobkowej są ; brak miejsc pracy w Polsce, niskie zarobki, brak perspektyw na zakup mieszkania i utrzymania rodziny.

27

• wymienia główne, aktualne problemy rynku pracy w Polsce i w zamieszkiwanym regionie

4. Wymień problemy rynku pracy w Polsce?

Problemy rynku pracy w Polsce to brak miejsc pracy dla wielu młodych ludzi kończących naukę, niskie zarobki, brak wykwalifikowanych i dobrze przygotowanych fachowców np. ślusarzy, hydraulików, spawaczy, budowlańców, mechaników, inżynierów, lekarzy.

• wymienia cechy miast polskich • wymienia czynniki, które miały wpływ na intensywność urbanizacji w Polsce • odczytuje z danych statystycznych wskaźniki urbanizacji dla wybranych województw • wymienia nazwy obszarów najbardziej zurbanizowanych w Polsce i wskazuje te obszary na mapie Polski • opisuje miasta Polski według grup wielkościowych • rozróżnia typy aglomeracji • wymienia nazwy aglomeracji miejskich i wskazuje je na mapie

Urbanizacja w Polsce

1. Wyjaśnij pojęcia; urbanizacja, aglomeracja monocentryczna, konurbacja?

2. Scharakteryzuj sieć miejską w Polsce?

3. Wymień przyczyny i skutki urbanizacji?

4. Odczytaj z mapy w których województwach jest najwyższy wskaźnik urbanizacji?

5. Wskaż na mapie miasta!

W Polsce dominują miasta małe liczące poniżej 20 tys. mieszkańców, stanowią one aż 75% wszystkich miast. Miast dużych powyżej 200tys. Jest 17. Wśród przyczyn urbanizacji w Polsce należy wymienić; rozwój przemysłu, wyjazdy edukacyjne oraz zwiększanie obszarów miejskich kosztem sąsiednich miejscowości. Wśród województw o najwyższym wskaźniku urbanizacji są; pomorskie, zachodniopomorskie, dolnośląskie i śląskie. Typy aglomeracji w Polsce;

aglomeracja monocentryczna- wokół jednego głównego ośrodka skoncentrowane są mniejsze miejscowości. Przykłady; Warszawa, Łódź.,

aglomeracja policentryczna( konurbacja)-kilka dużych miast z których żadne nie pełni funkcji dominującej np. Górnośląska

Największe aglomeracje miejskie; Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin , Bydgoszcz. Poza tym; Rzeszów, Kielce, Radom, Katowice, Toruń, Płock, Opole, Białystok, Olsztyn, Zielona Góra.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „struktura użytkowania ziemi”, „użytki rolne”, „grunty orne” • wymienia nazwy obszarów o najkorzystniejszych warunkach przyrodniczych rozwoju rolnictwa i wskazuje te obszary na mapie Polski • wymienia czynniki ograniczające rozwój rolnictwa

Czynniki rozwoju rolnictwa 1. Wymień formy użytkowania

ziemi? 2. Dokonaj podziału użytków

rolnych? 3. Omów przyrodnicze

warunki rozwoju rolnictwa w Polsce ze wskazaniem obszarów o najkorzystn. i najmniej korzystnych warunkach?

4. Omów pozaprzyrodnicze czynniki utrudniające i ułatwiające rozwój rolnictwa?

Do form użytkowania ziemi należą; użytki rolne, lasy i pozostałe grunty. Użytki rolne obejmują grunty orne, czyli obszary przeznaczone pod uprawę, łąki i pastwiska oraz sady i ogrody. Do oceny przyrodniczych warunków dla rozwoju rolnictwa bierze się pod uwagę; ukształtowanie powierzchni, warunki klimatyczne i glebowe oraz stosunki wodne.

Najkorzystniejsze warunki dla rozwoju rolnictwa występują na Nizinie Śląskiej, Wyżynie Lubelskiej oraz na Żuławach .

Najmniej korzystne warunki występują w Karpatach i Sudetach oraz na pojezierzach.

Spośród czynników ograniczających rozwój rolnictwa w Polsce najistotniejszym jest rozdrobnienie gruntów i przerost zatrudnienia co hamuje poprawę struktury wielkościowej gospodarstw ( brakuje dużych powierzchniowo gospodarstw) oraz efektywność gospodarki rolnej ( niskie plony, niskie dochody rolników). Również poziom mechanizacji rolnictwa jest niezadowalający gdyż znaczna część ciągników i maszyn rolniczych jest przestarzała i odznacza się złym stanem technicznym. Zbyt niski jest także poziom wykształcenia większości rolników. Korzystne dla rolnictwa jest przystąpienie Polski do UE, co pozwala modernizować gospodarstwa i zwiększa ilość gospodarstw specjalistycznych.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „struktura upraw”, „plony”, „zbiory”, „areał” • wymienia nazwy głównych roślin uprawnych w Polsce • wymienia czynniki warunkujące rozmieszczenie upraw w Polsce

Produkcja roślinna 1. Wyjaśnij pojęcia; zbiór,

plon, areał ? 2. Omów strukturę upraw w

Polsce? 3. Omów rozmieszczenie

uprawy pszenicy i buraków cukrowych?

4. Omów rozmieszczenie uprawy żyta, ziemniaków i roślin pastewnych?

W strukturze upraw w Polsce dominują zboża ( 74%)wśród których dominuje pszenica oraz żyto i jęczmień w dalszej kolejności rośliny przemysłowe ( buraki cukrowe, rzepak, tytoń i chmiel), rośliny pastewne ( koniczyna, saradela) i ziemniaki oraz warzywa. Zbiór jest to masa (ilość ton) roślin zebrana z danego obszaru w ciągu roku. Plon jest to zbiór w przeliczeniu na jednostkę powierzchni ( dt/ha) świadczy on o wydajności rolnictwa. Areał – powierzchnia gruntów zajęta pod uprawę danej rośliny. Rośliny o dużych wymaganiach np. pszenica i buraki cukrowe uprawiane są na obszarach najlepszych gleb, z długim okresem wegetacyjnym a więc na Nizinie Śląskiej, Wyżynie Lubelskiej, Żuławach Wiślanych, Nizinie Szczecińskiej, gdzie dodatkowo sprzyjającym czynnikiem są duże gospodarstwa. Uprawy mniej wymagające a więc ziemniaki i żyto oraz rośliny pastewne sadzi się na słabych glebach oraz tam gdzie jest dużo małych gospodarstw a więc na wschodzie Polski, w Polsce centralnej i na Podkarpaciu.

• wyjaśnia znaczenie terminów: Hodowla zwierząt w Polsce Pogłowie- ogólna liczba zwierząt, zazwyczaj jednego gatunku występująca na określonym terenie.

28

„hodowla zwierząt”, „pogłowie”, „obsada” • wymienia cele hodowli zwierząt w Polsce • opisuje główne kierunki produkcji zwierzęcej w Polsce • omawia cele hodowli zwierząt w Polsce • wskazuje przyczyny spadku pogłowia zwierząt hodowlanych w Polsce

1. Wyjaśnij pojęcia; pogłowie, obsada zwierząt, hodowla?

2. Omów rozmieszczenie hodowli bydła i trzody chlewnej w Polsce?

3. Wyjaśnij przyczyny spadku pogłowia bydła w Polsce w ostatnich latach?

Obsada- liczba zwierząt gospodarskich przypadająca na 100ha użytków rolnych. Hodowla zwierząt zaspokaja zapotrzebowanie na mięso, mleko, jaja, tłuszcz, skóry czy futra. W Polsce największe znaczenie ma hodowla trzody chlewnej , bydła ( kierunek mięsny i mleczny) i drobiu. Na rozmieszczenie hodowli trzody chlewnej i bydła wpływa wiele czynników. Na przykład duże pogłowie bydła występuje na obszarach odznaczających się dużym udziałem łąk i pastwisk ( Podlasie, Mazury, Podkarpacie). Większa obsada trzody chlewnej i bydła występuje również na terenach na których znajduje się wiele wyspecjalizowanych gospodarstw hodowlanych np. Wielkopolska. Spadek pogłowia bydła w Polsce związany jest z okresowo niską opłacalnością produkcji mleka i mięsa wołowego, spadek wiązał się również z likwidacją dużych stad bydła w PGR- ach, wpływ na zmniejszenie miało również pojawienie się choroby szalonych krów (BSE).

• przedstawia funkcje przemysłu • dokonuje podziału przemysłu na sekcje i działy • wymienia czynniki lokalizacji zakładów przemysłowych w Polsce

• opisuje na wybranych przykładach czynniki lokalizacji przemysłu

• opisuje znaczenie inwestycji zagranicznych w Polsce

Zmiany w polskim przemyśle

1. Wyjaśnij pojęcie przemysł?

2. Dokonaj podziału przemysłu?

3. Czym zajmuje się przemysł przetwórczy?

4. Wymień i omów czynniki lokalizacji przemysłu?

5. Na czym polegały zmiany w przemyśle po roku 1989?

6. Wymień artykuły których produkcja dobrze rozwija się w Polsce?

Przemysł to sektor gospodarki zajmujący się wydobywaniem i przetwarzaniem surowców przy użyciu maszyn i energii. Przemysł dzieli się na górnictwo, przetwórstwo przemysłowe oraz energetykę, gazownictwo i zaopatrzenie w wodę. Przetwórstwo przemysłowe zajmuje się produkcją; wyrobów chemicznych, maszyn i urządzeń, środków transportu, artykułów spożywczych i innych artykułów Czynnikami lokalizacji przemysłu są m.in.; baza surowcowa ,dostęp do wody, wysoko wykwalifikowana kadra pracownicza, rynek zbytu i polityka państwa. np. dla przemysłu wysokiej technologii najważniejsza jest wykształcona kadra, dla przemysłu chemicznego dużą wagę ma dostęp do czystej wody, dla rozwoju cementowni wykorzystujących duże ilości kredy i margli znaczenie ma więc dostęp do tego surowca, ulgi finansowe stosowane przez państwo mogą również wpływać na lokalizację itp.

Zmiany w polskim przemyśle polegały na prywatyzacji wielu przedsiębiorstw oraz restrukturyzacji polegającej na unowocześnieniu przemysłu, wzroście efektywności produkcji oraz poprawie jakości wyrobów. Duże znaczenie w restrukturyzacji i prywatyzacji przemysłu miał kapitał zagraniczny.

Obecnie min. dzięki inwestycjom zagranicznym dobrze rozwija się przemysł elektromaszynowy, produkcja telewizorów, art. AGD; pralki, lodówki, zmywarki, przemysł środków transportu ( autobusy i samochody osobowe) a także kosmetyki, leki, wyroby papiernicze, meble, art. spożywcze i budowlane

• wyjaśnia znaczenie terminów: „górnictwo”, „okręg przemysłowy”, „infrastruktura przemysłowa” • klasyfikuje surowce mineralne • kreśli diagramy ilustrujące wielkość wydobycia wybranych surowców mineralnych • wymienia przyczyny spadku wydobycia węgla kamiennego

Górnictwo 1. Wyjaśnij pojęcie górnictwo? 2. Wyjaśnij pojęcie okręg

przemysłowy? 3. Dokonaj klasyfikacji

surowców mineralnych? 4. Wymień surowce

wydobywane w dużych ilościach w Polsce i wskaz obszary ich wydobycia?

Górnictwo – dział przemysłu zajmujący się wydobywaniem surowców, dzieli się na górnictwo; węgla kamiennego i brunatnego, ropy i gazu, rud metali, siarki, soli i surowców skalnych.

Skupiska miast w których silnie rozwinął się przemysł to okręgi przemysłowe.

Spadek wydobycia węgla w Polsce jest wynikiem mniejszego zapotrzebowania oraz wysokich kosztów wydobycia .

W Polsce wydobywa się surowce ;1. Energetyczne( węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa i gaz ziemny) 2. Metaliczne( rudy miedzi , rudy cynku i ołowiu, rudy srebra), 3.Chemiczne; ( sól kamienna i potasowa, siarka). 4. Skalne( granity, bazalty, wapienie, piaskowce)

• klasyfikuje elektrownie • wymienia nazwy źródeł energii wykorzystywanych w Polsce

• opisuje czynniki lokalizacji wybranych elektrowni w Polsce • wymienia wady i zalety poszczególnych rodzajów elektrowni • wymienia nazwy alternatywnych źródeł energii wykorzystywanych w Polsce

Energetyka 1. Wymień rodzaje elektrowni? 2. Scharakteryzuj przemysł

energetyczny w Polsce- wymień jego wady i zalety?

3. Wymień i wskaż na mapie elektrownie opalane węglem kamiennym i brunatnym?

4. Wyjaśnij dlaczego hydroelektrownie odgrywają niewielką rolę w energetyce Polski?

Elektrownie dzielą się na; cieplne, jądrowe, wodne i niekonwencjonalne ( wiatrowe, słoneczne, geotermalne i pływowe). Niemal cała energia wytwarzana w Polsce pochodzi z elektrowni cieplnych opalanych węglem kamiennym i brunatnym. Elektrownie opalane węglem brunatnym Bełchatów, Konin-Koło –Turek i Turoszów są w miejscach wydobycia surowca. Elektrownie opalane węglem kamiennym są albo w miejscu wydobycia np. GOP albo w okolicy dużych odbiorców i źródeł wody np. Kozienice, Połaniec nad Wisłą czy Brzezie koło Opola i Nowe Czarnowo nad Odrą, a także np. Kraków Wrocław, Gdańsk. Elektrownie cieplne są szkodliwe dla środowiska gdyż emitują ogromne ilości szkodliwych gazów i pyłów.

Znacznie czystsza energia uzyskiwana jest z elektrowni wodnych ale nasze rzeki są zbyt małe i mają małe spadki dlatego wytwarzają niewiele energii. Elektrownie niekonwencjonalne ( wiatrowe, słoneczne geotermalne, pływowe) mają w Polsce bardzo niewielkie znaczenie.

29

• wyjaśnia znaczenie terminów: „usługi”, „komunikacja”, „transport”, „obwodnica” • klasyfikuje usługi • wymienia nazwy usług rozwijających się w zamieszkiwanym regionie • wymienia przykłady działów usług rozwijających się i zanikających • rozróżnia rodzaje transportu • wskazuje na mapie Polski główne szlaki transportu lądowego

Usługi i transport lądowy 1. Jak dzielimy usługi ze

względu na przeznaczenie? 2. Dokonaj podziału

komunikacji i transportu? 3. Omów znaczenie usług dla

gospodarki Polski? 4. Omów zalety i wady

transportu samochodowego i kolejowego w Polsce/

5. Pokaz na mapie przebieg najważniejszych dróg kołowych i linii kolejowych w Polsce?

Usługi- sektor gospodarki obejmujący działalność nieprodukcyjną, mającą charakter świadczeń na rzecz innych osób. Usługi ze względu na przeznaczenie dzielą się na :

1. Rzeczowe ( komunikacja, handel, remonty, naprawy)

2. Osobiste( ochrona zdrowia, edukacja, kultura, turystyka, public relations),

3. Społeczne ( administracja, obrona narodowa, banki, ubezpieczenia). Spośród usług najszybciej rozwijają się ; ubezpieczenia, banki, prywatna służba zdrowia. Zaniknęły zaś usługi szewskie, krawieckie, szklarskie, zegarmistrzowskie.

Komunikacja to jeden z działów usług. Dzieli się ją na transport i łączność. Transport zajmuje się przewozem towarów i osób. Transport dzielimy na ; samochodowy, kolejowy, przesyłowy( rurociągi, gazociągi, linie wysokiego napięcia, lotniczy, wodny ( morski) i żegluga śródlądowa.

Najważniejsze drogi kołowe to z Niemiec przez Poznań i Warszawę na Białoruś i Rosję oraz z Niemiec przez Wrocław, Katowice, Kraków, Przemyśl na Ukrainę a także z Czech przez Katowice, Warszawę do Gdańska.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „nośność”, „ładunki masowe” • wymienia nazwy morskich handlowych i pasażerskich portów w Polsce i wskazuje te porty na mapie Polski • wymienia nazwy głównych szlaków transportu śródlądowego i wskazuje je na mapie Polski • wymienia nazwy polskich miast mających swoje lotniska i wskazuje te miasta na mapie

Transport wodny i lotniczy 1. Wskaż na mapie

najważniejsze miasta

portowe i omów rodzaj

dominujących

przeładunków.

2. Wskaż główna drogę

śródlądową i podaj

przyczynę niewielkiego

znaczenia tej żeglugi.

3. Wskaż główne porty

lotnicze i omów przyczynę

szybkiego rozwoju tego

transportu.

Największy pod względem wielkości przeładunków jest port w Gdańsku przeładowujący ładunki masowe- czyli takie które są w ładowni luzem np. ropa naftowa, węgiel kamienny, siarka, drewno, zboże. Ładunki masowe przeładowują również porty w Szczecinie i Świnoujściu, są to; węgiel kamienny, rudy żelaza i chemikalia. Port w Gdyni specjalizuje się w ładunkach drobnicowych czyli takich które można podzielić na sztuki np. samochody, kontenery lub opakowania.

Główną drogą żeglugi śródlądowej jest Odra i Kanał Gliwicki którym transportuję się węgiel z GOP do Szczecina i Świnoujścia.

Transport lotniczy należy do najszybciej rozwijających się w Polsce. Główne lotniska; Warszawa- Okęcie, Kraków- Balice, Katowice- Pyrzowice, Gdańsk- Rębiechowo i Modlin.

Transport ma ogromny wpływ na rozwój innych dziedzin gospodarki np. rozwój transportu lotniczego wpływa na rozwój turystyki, transport morski pozwala na rozwój zakładów przemysłowych w portach np. rafinerii, dzięki rozwiniętej sieci dróg i autostrad rozwija się handel i powstają wielkie centra magazynowo handlowe, itp.

• wymienia rodzaje usług, które obejmuje łączność • wymienia czynniki wpływające na rozwój telefonii komórkowej i internetu w Polsce

Łączność

1. Wymień rodzaje usług które obejmuje łączność ?

2. Wymień czynniki które wpływają na rozwój telefonii komórkowej i Internetu w Polsce?

Łączność dzieli się na ;

1. Poczta i firmy kurierskie oraz

2. Telekomunikacja ( telefonia, Internet, emisja sygnału RTV)

Coraz więcej osób korzysta z Internetu i telefonów komórkowych, bo są coraz tańsze, dają wiele możliwości i są bardzo wygodne.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „turystyka”, „walory turystyczne”, „infrastruktura turystyczna” • klasyfikuje turystykę ze względu na cel wyjazdów

• wyjaśnia przyczyny wzrostu ruchu turystycznego po 1989 roku • wymienia przykłady walorów turystycznych Polski

Turystyka

1. Wyjaśnij pojęcie turystyka

2. Wymień i omów walory

składające się na

atrakcyjność turystyczną

miejsca

Turystyka – odpoczynek poza miejscem stałego zamieszkania.

O atrakcyjności turystycznej decydują walory turystyczne i infrastruktura turystyczna.

Walory turystyczne dzielimy na;

przyrodnicze ( atrakcyjne krajobrazy, czyste środowisko, plaże, wody, ciekawa roślinność itp.)

kulturowe ( festiwale, zabytki architektoniczne, koncerty itp.).

Infrastruktura turystyczna obejmuje; bazę noclegową ( hotele, pensjonaty, schroniska, kempingi), gastronomiczną ( bary,

30

• wymienia atrakcje turystyczne wybranego regionu turystycznego w Polsce PD- opisz jeden z obiektów, innych ni w podręczniku wpisanych na listę UNESCO.!!

3. Dokonaj podziału turystyki

ze względu na cel wyjazdu

4. Podaj przyczyny wzrostu

ruchu turystycznego w

Polsce po roku 1989

5. Wymień walory turystyczne

pojezierzy, gór, pobrzeża

Bałtyku.

6. Wymień piec obiektów

wpisanych na listę UNESCO

restauracje, kawiarnie), komunikację( sieć dróg, połączeń kolejowych autobusowych), wyciągi narciarskie oraz wypożyczalnie sprzętu.

Turystykę w zależności od celu wyjazdu dzieli się na ; wypoczynkową, poznawczą, biznesową, leczniczą i religijną. Przyczynami wzrostu ruchu turystycznego było przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, poprawa infrastruktury turystycznej i poprawa jakości oferowanych usług. O atrakcyjności turystycznej Polski decydują zróżnicowane i w wielu regionach czyste środowisko oraz liczne zabytki historyczne.

Atrakcje turystyczne pojezierzy; liczne jeziora, czyste środowisko, urozmaicony krajobraz, dużo lasów. Góry; latem można odbywać piesze i rowerowe wycieczki, natomiast zimą są rajem dla amatorów sportów zimowych, Tatry – krajobraz alpejski. Wybrzeże Bałtyku; szerokie piaszczyste plaże, wydmy, klify, zabytki Gdańska czy Szczecina.

• wyjaśnia znaczenie terminów: „handel zagraniczny”, „import”, „eksport”, „saldo bilansu handlu zagranicznego” • wymienia przykłady towarów pochodzących z importu, z których korzysta w życiu codziennym

Handel zagraniczny 1. Wyjaśnij pojęcia; handel

zagraniczny, eksport,

import, saldo bilansu

handlu zagranicznego.

2. Wymień towary będące

przedmiotem eksportu i

importu Polski

3. Wymień głównych

partnerów Polski w handlu

zagranicznym

Handel zagraniczny- odpłatna wymiana dóbr i usług pomiędzy państwami.

Eksport- sprzedaż towarów i usług do innych krajów. Import- zakup towarów z innych krajów.

Saldo bilansu handlu zagranicznego- różnica między wartością eksportu i importu Saldo jest dodatnie jeśli eksport jest większy od importu w przeciwnym wypadku saldo jest ujemne Saldo Polski jest ujemne gdyż więcej kupujemy niż sprzedajemy ( eksportujemy.)

Eksportujemy z Polski; samochody osobowe, silniki spalinowe, sprzęt RTV i AGD a także meble ,drewno, papier, art. spożywcze. Importujemy; ropa naftowa i gaz ziemny, maszyny, samochody osobowe, urządzenia high-tech, leki, kosmetyki, odzież, owoce.

Głównymi partnerami handlowymi Polski są kraje Unii Europ. ; Niemcy, Francja , Włochy, Czechy, W. Bryt a także Rosja i Chiny

• wyjaśnia znaczenie terminów „utylizacja”, „rekultywacja”

• wymienia nazwy źródeł zanieczyszczenia powietrza w Polsce • wymienia sposoby ograniczenia emisji gazów i pyłów do atmosfery w Polsce • wymienia źródła wytwarzania odpadów • wymienia źródła zanieczyszczania wód

1. Zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego w Polsce

2. Wyjaśnij pojęcia; utylizacja,

rekultywacja

3. Wymień nazwy źródeł

zanieczyszczenia powietrza

w Polsce

4. Wymień sposoby

ograniczenia emisji gazów

i pyłów do atmosfery ?

5. Wymień źródła wytwarzania

odpadów?

6. Wymień źródła

zanieczyszczania wód?

Utylizacja- przetwarzanie odpadów w celu ich unieszkodliwienia lub ponownego wykorzystania.

Rekultywacja- przywracanie zdegradowanym terenom ich wartości przyrodniczej i użytkowej poprzez nasadzanie roślinności , odtwarzanie gleby itp.

Głównym źródłem zanieczyszczenia atmosfery są zakłady energetyczne, metalurgiczne, chemiczne i cementownie, spaliny samochodowe i piece domowe. Powietrze zanieczyszczone jest pyłami i sadzami a także tlenkami i dwutlenkami azotu, siarki węgla, co prowadzi do powstania kwaśnych dreszczów. W ostatnich latach nastąpiło zmniejszenie emisji zanieczyszczeń wskutek; modernizacji wielu zakładów przemysłowych, większej dbałości o środowisko naturalne, zainstalowanie filtrów na kominach i katalizatorów w samochodach.

Poważnym problemem skupisk ludności są śmieci wytwarzane przez gospodarstwa domowe i przemysł( akumulatory, leki chemikalia). W gospodarowaniu odpadami coraz większe znaczenie ma segregacja śmieci i przetwarzanie jako surowce wtórne.

Źródłami zanieczyszczenia wód są; ścieki komunalne , ścieki przemysłowe oraz związki chemiczne pochodzące z nawożenia pól

, • rozróżnia formy ochrony przyrody w Polsce rozpoznaje i wymienia nazwy gatunków roślin i zwierząt prawnie chronionych w Polsce

Ochrona środowiska przyrodniczego 1. Wymień rodzaje form

ochrony przyrody?

2. Podaj i rozpoznaj kilka

gatunków chronionych w

Polsce?

Najważniejszymi spośród form ochrony przyrody w Polsce są; parki narodowe, parki krajobrazowe oraz rezerwaty przyrody. Przykładami gatunków chronionych w Polsce są ; ryś, żubr, zimorodek, sasanka wiosenna, krokusy, łasica , świstak, kozica, padalec, salamandra plamista.

31

• wymienia nazwy i wskazuje główne regiony geograficzne na mapie ogólnogeograficznej Polski • wymienia nazwy najważniejszych miast pobrzeży i wskazuje je na mapie Polski • wymienia atrakcje turystyczne pobrzeży

Pobrzeża 1. Wymień krainy wchodzące

w skład pasa pobrzeży ? 2. Dokonaj charakterystyki

rzeźby pasa pobrzeży ? 3. Wymień i wskaż na mapie

największe miasta ? 4. Wymień walory

przyrodnicze i kulturowe obszaru pobrzeży?

W skład pasa pobrzeży wchodzą; pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie z Żuławami Wiślanymi. Największe miasta pobrzeży to; Gdańsk, Gdynia , Szczecin a także Koszalin, Kołobrzeg, Sopot, Słupsk, Świnoujście. Pobrzeża są atrakcyjne dla turystów poprzez;

1. walory przyrodnicze; dostęp do morza i plaż, urozmaicona rzeźba pobrzeży (rzeźba pobrzeży jest wynikiem działalności morza , wiatru i rzek. Wskutek niszczącej działalności morza powstały klify, wskutek budującej działalności mierzeje i piaszczyste plaże oraz wydmy, a wskutek akumulacji materiałów niesionych przez Wisłę utworzyły się Żuławy Wiślane)

2. Walory kulturowe; zabytki Gdańska np. Dwór Artusa, Fontanna Neptuna, oraz kamienice i bramy starego miasta ale także liczne festiwale i imprezy kulturalne i sportowe np. festiwal w Sopocie

• wymienia nazwy regionów geograficznych pojezierzy i wskazuje je na ogólnogeograficznej mapie Polski • wymienia nazwy elementów krajobrazu pojezierzy • wymienia nazwy największych kompleksów leśnych pojezierzy i wskazuje te kompleksy na mapie

• określa walory obszarów leśnych pojezierzy • określa atrakcje turystyczne pasa pojezierzy • wymienia nazwy najważniejszych miast pojezierzy i wskazuje je na mapie Polski

Pojezierza

1. Wymień krainy wchodzące w skład pasa pojezierzy ?

2. Dokonaj charakterystyki krajobrazu pojezierzy ( omów i wskaż na mapie formy polodowcowe; wypukłe i wklęsłe)?

3. Wymień i wskaż na mapie największe miasta pojezierzy?

4. Wymień i wskaż na mapie n atrakcje turystyczne w pasie pojezierzy?

W skład pasa pojezierzy wchodzą ; Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Wielkopolskie. Krajobraz pojezierzy jest krajobrazem młodoglacjalnym, ukształtowanym w czasie zlodowacenia północnopolskiego. Formy polodowcowe są tu bardzo wyraźne należą do nich formy wypukłe, powstałe wskutek akumulacji lądolodu i wód polodowcowych; wzgórza moreny czołowej i moreny dennej, kemy oraz ozy.

Formy wklęsłe powstałe wskutek erozyjnej ( niszczącej) działalności lodowca i wód polodowcowych, to; pradoliny ( Warszawsko- Berlińska, Toruńsko - Eberswaldzka) i rynny które wypełnione wodą tworzą jeziora np. Gopło, Hańcza, Raduńskie. Największe jeziora Mamry, Śniardwy, Niegocin wypełniają zagłębienia moreny dennej.

Na obszarze pojezierzy zachowało się wiele cennych kompleksów leśnych; Puszcza Piska, Puszcza Augustowska, Puszcza Drawska i Bory Tucholskie. Lasy stanowią bazę surowcową dla przemysłu drzewnego, są miejscem wypoczynku i rekreacji, stanowią bazę dla pozyskania runa leśnego ( grzyby ,jagody, poziomki), są także ostoją dla dzikich zwierząt.

O atrakcyjności turystycznej pojezierzy stanowią ; zróżnicowana rzeźba, liczne jeziora, rozległe kompleksy leśne w tym parki narodowe ( Wigierski, Drawieński, Wielkopolski, Ujście Warty, oraz Bory Tucholskie), czyste środowisko naturalne, zabytki Torunia – średniowieczny zespół miejski wpisany na listę UNESCO a także np. Ratusz w Poznaniu

Największe miasta pojezierzy; Poznań, Toruń i Olsztyn.

• wymienia nazwy regionów geograficznych Nizin Środkowopolskich i wskazuje je na ogólnogeograficznej mapie Polski • wymienia nazwy elementów krajobrazu nizin • wymienia nazwy największych kompleksów leśnych nizin i wskazuje je na mapie

• wymienia walory przyrodnicze parków narodowych położonych na nizinach • wymienia nazwy miast Nizin Środkowopolskich i wskazuje te miasta na mapie Polski • określa atrakcje turystyczne nizin

Niziny Środkowopolskie 1. Wymień krainy wchodzące

w skład pasa nizin? 2. Dokonaj charakterystyki

krajobrazu ( ukształtowania, roślinności naturalnej) pasa nizin?

3. Wymień i wskaż na mapie parki narodowe w pasie nizin?

4. Wskaż największe miasta 5. Wymień i wskaż na mapie

największe atrakcje turystyczne w pasie nizin?

W skład pasa nizin wchodzą ; Nizina Wielkopolska i Nizina Śląska na zachodzie oraz Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska i Polesie Lubelskie w centralnej i wschodniej części. Krajobraz nizin jest krajobrazem staroglacjalnym. W ukształtowaniu powierzchni nizin dominują rozległe równiny i wysoczyzny pomiędzy którymi znajdują się szerokie doliny rzeczne zwane pradolinami . Pradoliny powstały w czasie zlodowaceń W zachodniej części pasa nizin zachowały się Bory Dolnośląskie i Bory Stobrawskie, natomiast w części centralnej i wschodniej puszcza Kampinoska, Kurpiowska, Białowieska, Kozienicka i Knyszyńska. Parki narodowe pasa nizin to; Kampinoski, Białowieski, Narwiański, Biebrzański i Poleski. W kampinoskim ochronie podlegają wydmy śródlądowe a także rośliny i zwierzęta np. łosie. W białowieskim parku ochronie podlegają żubry a w Narwiańskim, Biebrzańskim i Poleskim obszary bagien, rozlewisk i torfowisk. Największymi miastami nizin są Warszawa , Łódź, Wrocław a także Płock. Do atrakcji turystycznych nizin należy zabudowa starego miasta w Warszawie z Zamkiem Królewskim, Hala Stulecia we Wrocławiu czy Puszcza Białowieska z żubrami, łosiami, rysiami, wilkami i naturalną pierwotną puszczą. Obiekty te są wpisane na listę UNESCO. Ponadto warto zobaczyć zabytki Warszawy; Łazienki, Pałac w Wilanowie, Cmentarz na Powązkach, Pałac Kultury . W Płocku można zwiedzić katedrę, odwiedzić muzeum diecezjalne i muzeum mazowieckie.

32

• wymienia nazwy regionów geograficznych wyżyn i wskazuje je na ogólnogeograficznej mapie Polski • wymienia nazwy elementów krajobrazu wyżyn • wymienia nazwy form krasowych występujących na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej • wymienia nazwy najważniejszych miast Wyżyn Polskich i wskazuje te miasta na mapie Polski • określa atrakcje turystyczne Wyżyn Polskich

Wyżyny

1. Wymień krainy wchodzące w skład pasa wyżyn?

2. Dokonaj charakterystyki poszczególnych krain wchodzących w skład pasa wyżyn?

3. Wymień i wskaż na mapie największe miasta wyżyn?

4. Wymień i wskaż na mapie największe atrakcje turystyczne w pasie wyżyn?

W skład pasa wyżyn wchodzą Wyżyna Śląska, wyżyna Krakowsko- Częstochowska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecko- Sandomierska wraz z Górami Świętokrzyskimi oraz Wyżyna Lubelska z Roztoczem. Wyżyna Śląska – w związku z występującymi złożami węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu, wyżyna ma charakter wybitnie przemysłowy, dominują w krajobrazie kominy hut, kopalnie, kominy elektrowni oraz gęsta zabudowa miejska. Wyżyna Lubelska przykryta jest grubą warstwą lessu , w skałach lessowych powstały liczne wąwozy. Na lessach wyżyny Lubelskiej utworzyły się urodzajne gleby czarnoziemy , dlatego wyżyna ma doskonałe warunki dla rozwoju rolnictwa, ma ona charakter rolniczy. Wyżyna Krakowsko- Częstochowska zbudowana z wapieni, charakteryzuje się rzeźbą krasową z licznymi ostańcami wapiennymi i dolinami krasowymi oraz formami krasu podziemnego; jaskiniami, korytarzami, studniami krasowymi itp. Największymi miastami na Wyżynie Śląskiej GOP- Katowice, Gliwice, Sosnowiec, Tychy, Bytom, Dąbrowa Górnicza. Wyżyna Krakowsko- Częstochowska- Częstochowa, Wyżyna Kielecko – Sandomierska- Kielce i Sandomierz, Wyżyna Lubelska – Lublin i Zamość. Atrakcje turystyczne- obiekty UNESCO; Stare Miasto w Zamościu. Parki Narodowe; Świętokrzyski, Ojcowski, Roztoczański. Pozostałe atrakcje ; Szlak Orlich Gniazd na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej, gołoborza Łysogór w Górach Świętokrzyskich, Klasztor na Świętym Krzyżu, ruiny zamku w Chęcinach czy jaskinia Raj koło Chęcin, a także zabytkowe Stare miasto w Lublinie , Siedziba KUL i Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej.

• wymienia nazwy regionów geograficznych kotlin i wskazuje je na mapie Polski • wymienia nazwy elementów krajobrazu Kotlin Podkarpackich • wymienia nazwy głównych form terenu pasa kotlin • wymienia nazwy kompleksów leśnych i wskazuje je na mapie • omawia atrakcje turystycz. kotlin • wymienia nazwy najważniejszych miast i wskazuje je na mapie

Kotliny Podkarpackie

1. Wymień krainy wchodzące w skład pasa kotlin?

2. Dokonaj charakterystyki krajobrazu ( ukształtowania, roślinności naturalnej) pasa kotlin?

3. Wskaż największe miasta 4. Wymień i wskaż na mapie

największe atrakcje turystyczne w pasie kotlin?

W skład pasa kotlin wchodzą : Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Obszar kotlin jest przede wszystkim regionem rolniczym.

Charakterystycznym elementem ukształtowania terenu są rozległe wysoczyzny i płaskowyże) porozcinane dolinami karpackich dopływów Wisły.

Zachowały się jedynie małe fragmenty starych lasów ; Puszcza Niepołomicka, Sandomierska i Solska.

Najważniejszymi miastami pasa kotlin są ; Kraków, Sandomierz, Oświęcim.

Atrakcje turystyczne- obiekty UNESCO; historyczne centrum Krakowa min. Zamek Królewski na Wawelu, Sukiennice czy Kościół Mariacki., zabytkowa kopalnia soli Wieliczka, Auschwitz- Birkenau ( Oświęcim – Brzezinka)- hitlerowski obóz koncentracyjny, Kalwaria Zebrzydowska.

• wymienia nazwy regionów geograficznych Karpat i wskazuje je na mapie Polski • wymienia nazwy elementów krajobrazu Karpat • wymienia atrakcje turystyczne Karpat • wymienia nazwy najważniejszych miast Karpat oraz wskazuje te miasta na mapie

• uzasadnia atrakcyjność turystyczną Tatr • wymienia nazwy ośrodków turystycznych Karpat i wskazuje te ośrodki na mapie Polski

Karpaty

1. Dokonaj podziału Karpat 2. Wykaż zróżnicowanie

rzeźby Karpat w zależności od budowy geologicznej

3. Omów piętrowość klimatyczną i roślinną Tatr

4. Wymień i wskaż na mapie atrakcje turystyczne w Karpatach?

Karpaty dzielimy na : Zachodnie, Wschodnie i Południowe. Do Polski należą Karpaty Zachodnie które dzielą się na Karpaty Wewnętrzne i Karpaty Zewnętrzne. Do Karpat Wewnętrznych Zaliczamy ; Tatry, Kotlinę Orawsko- Podhalańską i Pieniny. Do Karpat Zewnętrznych zaliczamy Beskidy. Do Polski należą również Bieszczady będące częścią Karpat Wschodnich. Rzeźba Karpat jest mocno zróżnicowana , Beskidy zbudowane z mało odpornych skał mają zaokrąglone porośnięte lasami grzbiety. Tatry Zachodnie zbudowane z wapieni mają charakterystyczną rzeźbę krasową z licznymi jaskiniami, dolinami krasowymi i ostańcami krasowymi w formie baszt i iglic. Tatry Wysokie zbudowane z granitów mają charakter rzeźby wysokogórskiej z turniami i ostrymi graniami oraz żlebami i stożkami piargowymi oraz górskimi formami polodowcowymi np. jeziorami cyrkowymi. Charakterystycznym elementem krajobrazu Karpat a szczególnie Tatr jest piętrowość klimatyczno- roślinna; pola uprawne, regiel dolny( lasy mieszane), regiel górny( lasy iglaste), kosodrzewina( karłowate sosna), hale( łąki górskie- w Bieszczadach nazywane połoninami) i piętro turni (skaliste nagie szczyty). Atrakcje turystyczne Karpat- obiekty UNESCO; drewniane kościoły południowej Małopolski. Parki Narodowe; Babiogórski, Tatrzański, Gorczański, Pieniński, Magurski i Bieszczadzki. Liczne uzdrowiska np. Krynica Zdrój, Rabka

• wymienia nazwy regionów geograficznych Sudetów i wskazuje je na ogólnogeograficznej mapie Polski • wymienia nazwy elementów krajobrazu Sudetów

Sudety

1. Dokonaj podziału Sudetów 2. Omów budowę geologiczna

i rzeźbę Sudetów oraz wykaż zróżnicowanie rzeźby Sudetów w zależności od

Sudety dzielą się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz Przedgórze Sudeckie. Do Zachodnich należą min. Karkonosze , Kotlina Jeleniogórska, G. Kaczawskie. Do środkowych; G. Stołowe, Sowie, Kotlina Kłodzka. Do wschodnich ; Masyw Śnieżnika.

Sudety to pasmo górskie ukształtowane podczas fałdowań paleozoicznych( kaledońskie i hercyńskie) i odmłodzone w orogenezie alpejskiej , w której nabrały charakteru gór zrębowych. Składają się one ze zrębów, rowów i zapadlisk. Zapadliska są kotlinami np. Kotlina Kłodzka, a zręby tworzą pasma górskie które w zależności od budowy geologicznej tworzą ciekawe formy ukształtowania terenu. np. Karkonosze zbudowane z granitów są najwyższym pasmem ich cechą charakterystyczną są rozległe

33

• wymienia nazwy miast Sudetów i wskazuje je na mapie Polski • opisuje atrakcje turystyczne Sudetów

budowy geologicznej 3. Wymień i wskaż na mapie

atrakcje turystyczne w Sudetach?

płaskie grzbiety a na stokach rumowiska skalne jako efekt wietrzenia mrozowego. Ze względu na ich dużą wysokość widać elementy rzeźby polodowcowej- cyrki i jeziora polodowcowe np. Wielki i Mały Staw. Góry Stołowe zbudowane z piaskowców mają zróżnicowane formy skalne np. głębokie szczeliny, kręte labirynty, grzyby skalne oraz iglice. Masyw Śnieżnika zbudowany z wapieni ma elementy rzeźby krasowej np. jaskinie skalne (Jaskinia Niedźwiedzia).

Atrakcyjność turystyczna Sudetów; piękne krajobrazy, ciekawe szlaki rowerowe i piesze, niespotykane formy skalne, występowanie źródeł wód mineralnych a także zabytki architektoniczne jak zamek Chojnik czy świątynia Wang w Karpaczu .

• wymienia nazwę regionu geograficznego, w którym mieszka i wskazuje go na mapie

• przedstawia źródła informacji o swoim regionie • omawia tradycje regionu zamieszkania • odczytuje dane statystyczne dotyczące zagadnień m.in. społecznych i gospodarczych swojego regionu • opisuje atrakcje turystyczne regionu zamieszkania

Mój region, moja mała ojczyzna

1. Wskaż na mapie swoją

miejscowość i omów jej

położenie?

2. Podaj przykłady tradycji

zachowanych w twoim

regionie

3. Podaj rys historyczny

Wyszogrodu.

4. Wskaż główne obiekty

zabytkowe i atrakcje

turystyczne najbliższej

okolicy

Mieszkam na Nizinie Mazowieckiej w województwie mazowieckim w powiecie płockim w gminie Wyszogród. Informacje o swoim regionie mogę znaleźć w Internecie, atlasach, przewodnikach, książkach, w Urzędzie Gminy i Miasta w szkole, podczas wycieczek terenowych i obserwacji.

W naszym regionie zachowały się tradycyjne obchody świąt kościelnych np. rezurekcja podczas Wielkanocy, pasterka, procesja Bożego Ciała itp. W okolicy przetrwał zwyczaj święcenia pól EMAUS w Rębowie.

Gmina i miasto Wyszogród o powierzchni 97,9 km2, liczba ludności - 7.411 osób.

Tysiącletni Wyszogród obok Płocka, Czerwińska i Czerska należy do najstarszych grodów Mazowsza. Położony jest na prawym, wysokim brzegu Wisły. Ze skarpy wiślanej roztacza się piękny widok na dolinę rzeki i znajdujące się na jej środku kępy porośnięte zaroślami. Nazwę miasteczko przyjęło od grodu i podgrodzia zlokalizowanych na tzw. górze zamkowej i u jej podnóża. Złoty wiek przeżywał Wyszogród za panowania Jagiellonów. Był jednym z centrów rzemiosła i handlu wiślanego w Polsce. Słynął z bogactwa mieszkańców i ich wykształcenia. Prawa miejskie Wyszogród otrzymał w roku 1398. O bogatej historii Wyszogrodu i okolic mogą świadczyć dobrze utrzymane obiekty sakralne: Kościół w Kobylnikach wybudowany w roku 1521, Kościół w Rębowie z XVI wieku ,Kościół w Wyszogrodzie z roku 1786., Klasztor oo. Franciszkanów z roku 1408.

• wymienia nazwy światowych organizacji politycznych i gospodarczych, których członkiem jest Polska • wymienia przykłady współpracy międzynarodowej Polski

Miejsce Polski w świecie 1. Wymień nazwy światowych

organizacji politycznych i gospodarczych, których członkiem jest Polska

2. Wymień przykłady współpracy międzynarodowej Polski

Polska należy do Unii Europejskiej, ONZ ( organizacja Narodów Zjednoczonych) , NATO( Pakt Północnoatlantycki), WTO ( Światowa Organizacja Handlu), OBWE ( Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy W Europie), Jedną z form współpracy międzynarodowej pomiędzy Polską a państwami sąsiadującymi są euroregiony w ramach których podejmowane są inicjatywy gospodarcze, współpraca w zakresie ochrony środowiska, turystyki, nauki i kultury.