Mwi si o nim jako o artycie, ktry przeby w jazzie niezwykle intensywn i pen innowacji drog. Debiutowa w swingowych orkiestrach Teddyego Hilla, Caba Callawaya i Earla Hinesa, zwiza si z nowatorami jazzu lat 40., by sta si wyrazicielem nowych tendencji bebopu. Rozwin w artystyczn form latynoskie motywy i jego afrocuban jazz sta si przez wiele lat symbolem etnicznych inspiracji w jazzie. Gillespie by gwiazd jazzu take w latach 80 i 90.Mwi si o nim jako o artycie, ktry przeby w jazzie niezwykle intensywn i pen innowacji drog. Debiutowa w swingowych orkiestrach Teddyego Hilla,Caba CallawayaiEarla Hinesa, zwiza si z nowatorami jazzu lat 40., by sta si wyrazicielem nowych tendencji bebopu. Rozwin w artystyczn form latynoskie motywy i jego afrocuban jazz sta si przez wiele lat symbolem etnicznych inspiracji w jazzie. Gillespie by gwiazd jazzu take w latach 80 i 90.Pochodzi z licznej rodziny. W wieku dwunastu lat zacz gra na puzonie, ale mniej wicej po roku przerzuci si na trbk. Uczy si przede wszystkim sam i mimo e zdoby stypendium muzyczne, wiedz o muzyce wola zdobywa na estradzie. W 1935 r. porzuci uniwersytet i wyjecha do Filadelfii, gdzie wystpowa w miejscowych grupach. Ju wtedy styl Gillespiego odznacza si ciekawymi, nowoczesnymi "zwrotami", nie bardzo pasujcymi do sodkich, lekkich i przyjemnych rytmw swingu. To wanie wtedy otrzyma przydomek "Dizzy", nawizujcy do jego niebywale ywego temperamentu, po ktrym rozpoznawa go cay muzyczny wiat. Nada mu go trbacz, Fats Palmer, ktremu Gillespie uratowa kiedy ycie, wycigajc go z wypenionego oparami gazu pokoju, podczas ich wsplnej trasy z orkiestr Frankiego Fairfaxa.Niebywaa technika zjednywaa mu powszechn uwag i w 1937 r. na przesuchania do Nowego Jorku zaprosi go Lucky Millinder. Gillespie pracy nie dosta, ale pozosta w miecie i wkrtce otrzyma propozycj wyjazdu na tras koncertow do Europy w formacji Teddyego Hilla (gdzie zastpi swojego idola,Roya Eldridgea). Po powrocie do USA (1939) Gillespie grywa z rnymi formacjami, a powtrnie trafi do orkiestry Hilla (gdzie spotka perkusistKennyego Clarka). Okazao si, e s "bratnimi duszami", choby ze wzgldu na niech do schematycznej muzyki bigbandowej. Po rozwizaniu orkiestry Hill obj posad kierownika od spraw muzycznych w Mintons Playhouse, gdzie pod jego rzdami modzi muzycy mieli cakowicie woln rk w eksperymentach muzycznych. Do bywalcw klubu naleeli Clarke,Thelonious Monk, Joe Guy i, nieco pniej, take Gillespie. Na razie jednak wystpowa z cieszc si znaczn estym i popularnoci orkiestr Caba Callowaya, w ktrej rozpocz eksperymenty z niecodziennym, jak na trbaczy tamtych czasw, frazowaniem. Bra rwnie udzia w sesji nagraniowejLionela Hamptona, na ktrej gra solo w "Hot Mallets", uwaane pniej przez wielu specjalistw za pierwszy zarejestrowany na pycie przykad improwizacji bebopowej. Rok pniej, w 1940 r., podczas koncertu z Callowayem w Kansas City Gillespie spotkaCharliego Parkera, z ktrym natychmiast znalaz wsplny jzyk. Tak zawizaa si znajomo muzykw, ktrzy niedugo potem mieli zmieni oblicze jazzu.W 1941 r. Gillespie zosta zwolniony z orkiestry po awanturze z Callowayem, ktra nastpia po jakim scenicznym wygupie trbacza. Gillespie wrci do Nowego Jorku i wsppracowa m.in. zBennym Carterem, Luckym Millinderem, Charliem Barnetem i Earlem Hinesem, a take piewakiemBillym Eckstineem. Rwnoczenie Gillespie prowadzi wasny zesp, z ktrym wystpowa w klubach i nagrywa, zyskujc uznanie wrd koneserw, nowoczeniejszego ni swing, jazzu (do najsynniejszych nagra trbacza z tamtego okresu nale "Salt Peanuts" oraz "Hot House"). W 1944 r. doczy do skadu nowego big-bandu Eckstinea, ktry pocztkowo mia jedynie tworzy to dla popisw wokalnych lidera, ale do szybko przeksztaci si w prawdziw wylgarni orkiestrowego bebopu. Oprcz Gillespiego skad orkiestry zasilali, w rnych okresach, Gene Ammons,Sonny Stitt, Wardell Gray,Dexter Gordon,Fats Navarro,Howard McGheeiMiles Davis. To take wtedy Gillespie zdecydowa si na zaoenie wasnej orkiestry, ktra mimo braku sukcesu komercyjnego zdecydowanie rozwijaa koncepcj bigbandowego bebopu. Zacz rwnie wystpowa w prowadzonym wraz z Parkerem kwintecie. Gillespie bez przerwy obraca si w krgach najwybitniejszych muzykw bopowych, ale take swingowych, ktrzy z rnym skutkiem prbowali swych si w nowym gatunku. Do jego big-bandu naleeli w rnych okresach m.in.James Moody,Cecil Payne, Benny Bailey, Al McKibbon, Willie Cook, Big Nick Nicholas,John Lewis,Milt Jackson,Ray BrownorazKenny Clarke. W swoim zespole nagrywa m.in. z Donem Byasem i Alem Haigiem, ale najwaniejsza bya jego gra w grupie prowadzonej razem z Parkerem.W sekcji rytmicznej zasiadali rni muzycy pocztkowo Haig, Curley Russell i "Big" Sid Catlett, pniej Haig, Jackson, Brown i Stan Levey. Ich wystpy fascynoway zarwno muzykw, jak i suchaczy, doprowadziy do krystalizacji bebopu i uznania go za wany nurt muzyki jazzowej. Gillespie wiza pewne nadzieje z prac, jak podj w nowojorskim klubie "Mintons Playhouse", ktry by wtedy miejscem awangardowych, jazzowych eksperymentw. To wanie jeden z wielu klubowych zespow sta si wkrtce prekursorem nowego trendu, ktry nazwano "bebopem". Zespoem tym by kwintet, w ktrym grali nastpujcy muzycy: pianista Thelonious Monk, perkusista Kenny Clark, basistaCharles Mingus, saksofonista altowy Charlie Parker oraz trbacz Dizzy Gillespie. Bebop podziaa niezmiernie odwieajco na jazz, ktry pod wpywem coraz bardziej komercjalizujcego si swingu zabrn w lepy zauek skostniaych form i czsto prezentowa jedynie pozbawion twrczego ducha agodn i steryln muzyczn papk. Nowatorskie brzmienie, zawrotne skoki melodyczne, skomplikowana rytmika sprawiy, e rodzcy si bebop by trendem elitarnym, zdobywajcym szersz publiczno dopiero pod koniec lat 40. Gillespie, ktry znalaz si w krgu oddziaywania bebopu, podj twrcze prby ujarzmienia tej muzyki, czego dowd da nie tylko nagraniami, lecz take szeregiem wasnych kompozycji, ktre z czasem stay si wielkimi standardami jazzu nowoczesnego np. "Night In Tunisia", "Groovin High", "Dizzy Atmosphere", "All The Things You Are", "Salt Peanuts", "Woody 'n' You" czy napisana wsplnie z Paskerem sztandarowa kompozycja bebopu "Anthropology". Gillespie by wyjtkowo twrczym kompozytorem i mimo modego wieku sta si kim w rodzaju szarej eminencji w krgach bopowcw. Mia ustabilizowane prywatne ycie, stroni od rodkw odurzajcych i naogw, ktre w maej, ale cieszcej si sporym publicznym zainteresowaniem bopowej koterii, zbieray coraz wiksze niwo. Sowem, zamiast typowego przedstawiciela cyganerii bardziej przypomina wiadomego swych celw biznesmena. Jednake ta stateczno rozcigaa si jedynie na sfer zewntrzn ycia Gillespiego, w muzyce nadal dochodzia do gosu cakowicie odmienna cz jego osobowoci niespokojnego eksperymentatora i niepokornego twrcy. Poczenie wszystkich tych cech czynio z niego jedn z najbardziej ekscytujcych i wielce zasuonych dla rozwoju bebopu i w ogle caego jazzu postaci. Po pierwsze dlatego, e nie pozwoli, by jego talent zosta bezsensownie zaprzepaszczony, zniszczony przez alkohol czy narkotyki. Po drugie, swoim zachowaniem poza scen zjednywa sobie szacunek, ktry rozciga si na uprawian przez niego muzyk. Na bebop zaczto spoglda innymi okiem, dostrzegajc w nim nie tylko muzyk tworzon przez postrzelonych dziwakw, ale produkt wiadomych artystw. W duej mierze dziki takiej zmianie w sposobie mylenia traciy prawo bytu pogardliwe, pynce z ignorancji opinie na temat nowoczesnego jazzu, ktre w tamtych czasach uchodziy za fachow krytyk.Prekursorska dziaalno Gillespiego nie ograniczaa si do bebopu: poprzez wspprac z Chano Pozo, a pniej z Machito przyczyni si take do rozwoju jazzu latynoskiego. Kiedy bebopowe frazy stay si dla Dizzyego jedynie impulsem do dalszych innowacji, wane stao si wykorzystanie latynoskich motyww w nowoczesnej muzyce jazzowej. Gillespie zorientowa si, e afro-cuban jazz jest rozlegym rdem twrczych inspiracji. Standardami stay si kompozycje Gillespiego lansujce ten trend (np. "Manteca", "Cuban Be Cubano Bop"). Afro-cuban jazz przeomu lat 40. i 50. leg u podstaw szerokiego nurtu latin jazzu, ktrego wielkimi twrcami i kontynuatorami byli m.in.Stan Getz(bossa nova),Gato Barbieri,Chick Corea,Antonio Carlos Jobim.Pewnym zaamaniem w muzyce i karierze Dizzyego Gillespiego byy lata 50. Cho jazzman duo nagrywa, koncertowa i by atrakcj waniejszych festiwali, to w sposb twrczy nie rozwin osigni bebopu i afro-cuban jazzu. Muzycy zabiegali, by wsplnie z nim zagra, koncertowa czy realizowa pyty, Gillespie jednak stara si nie wprowadza adnych artystycznych innowacji. W okresie tym nagrywa m.in. zJ.J. Johnsonem,Johnem Coltraneem,Miltem Jacksonem, Artem Blakeyem,Wyntonem Kellym(czsto dla wasnego wydawnictwa Dee Gee Records), odby tras koncertow po Europie, na ktr wyjecha po rozwizaniu swojej orkiestry. Po powrocie do USA (1952) nie prbowa nawiza do nowych prdw i przestawi si ze stylu gry w big-bandzie do wymaga maego zespou.Na domiar zego (jak si pocztkowo wydawao), podczas przyjcia urodzinowego jego ony dwch zwanionych goci upado na trbk Dizzyego. Bya tak niemiosiernie wygita, e wydawaa si cakowicie nie do uyku. Kiedy jednak Gillespie na niej zagra, okazao si, e jej brzmienie bardzo mu odpowiada. W dodatku zgicie pod ktem 45 stopni pozwalao mu szybciej ni poprzednio sysze wydobywajce si z czary gosowej dwiki ("zgita" trbka celowaa prosto w mikrofon lub widowni, kiedy si pochyla, grajc z nut). Zachwycony tymi wszystkimi niespodziewanymi udogodnieniami, zamwi now trbk w takim samym ksztacie i odtd stanowia ona jeden z elementw jego estradowego wizerunku. Przed upywem 1953 r. przelotny kryzys w yciu zawodowym Gillespiego min. W Toronto zagra koncert w zespole skadajcym si oprcz niego z Parkera,Buda Powella, Charlesa Mingusa iMaxa Roacha, ktry by reklamowany jako "Kwintet Roku". Wystp amerykaskich muzykw by elektryzujcy, a czasami wrcz porywajcy.Przeomowym momentem byo podpisanie umowy z producentem Normanem Granzem oraz praca przy realizacji nagra dla jego firmy Verve Records. Granz cieszy si szacunkiem w rodowisku jazzowym, skupia bowiem w swojej firmie i w ramach nieformalnej grupy (Jazz At The Philharmonic) najwybitniejszych muzykw. Wkrtce gwiazd Verve Records (O. Peterson, R. Eldridge, S. Getz, Machito,D. Ellington, B. Carter) znalaz si Dizzy Gillespie. Pod skrzydami Verve Records (a pniej Pablo) artysta do perfekcji rozwin swj talent. Gillespie zacz wystpowa w koncertach Jazz At The Philharmonic. Jego pozycja w jazzowych krgach 1956 r. bya tak wysoka, e zosta zarekomendowany prezydentowi Dwightowi Eisenhowerowi jako idealny kandydat na kierownika sponsorowanej przez Departament Stanu trasy koncertowej po Afryce, rodkowym Wschodzie i Azji. Mimo e Gillespie zyma si na towarzyszc koncertom propagandow otoczk, propozycj przyj. Odnis spektakularny sukces i niedugo po powrocie do kraju otrzyma propozycj wyjazdu na podobn tras do Ameryki Poudniowej. Skadajca si z samych gwiazd orkiestra Gillespiego przez jaki czas trzymaa si razem i zostaa uwieczniona w nagraniach Granza. Pod koniec roku trbacz ponownie stan na czele maego zespou i wpad w wir wystpw klubowych, festiwalowych, radiowych i telewizyjnych oraz nagra. Bra te udzia w wielu specjalnych i prestiowych przedsiwziciach, jak trasa koncertowa na pocztku lat 70. z Blakeyem, Monkiem, Stittem, McKibbonem i Kaiem Windingiem.W latach 70. i 80. otrzyma wiele nagrd oraz zacnych tytuw: z szarej eminencji jazzu przeistoczy si w jego ambasadora i czcigodnego nestora. Mimo tak doskonaej otoczki reklamowej, w poowie lat 70. kariera Gillespiego ponownie wykazywaa tendencj spadkow. Czowiekiem, ktry to zmieni, by duo modszy trbacz i zagorzay wielbiciel DizzyegoJon Faddis. Do ich wsppracy doszo w interesujcych okolicznociach: Faddis i Gillespie mieli wystpi razem w 1977 r. na festiwalu w Montreux. Jednake plan ich koncertu uleg cakowitej zmianie, bo z jakich przyczyn ich sekcja rytmiczna wyldowaa w zupenie innym kraju. W popiechu zebraa si inna sekcja, z Miltonem Jacksonem, Rayem Brownem, Montym Alexandrem iJimmiem Smithem. Wspaniay koncert sta si pocztkiem artystycznego i personalnego ukadu: obaj trbacze nagrali i wykonali jeszcze mnstwo wspaniaej muzyki, przy ktrej Gillespie wyranie odzyskiwa dawn werw i zapa do pracy.W pocztkach lat 80. bra udzia w jednym z odcinkw programu amerykaskiej telewizji "Jazz America", koncertowa w Londynie z nowym kwintetem (z Paquito River), a w duetach zArtem Farmerem,Chico Hamiltonemi Artem Blakeyem wystpi na waniejszych festiwalach europejskich. Nadal nie przestawa eksperymentowa, cho niektre z jego pomysw (jak np. wsppraca ze Steviem Wonderem) okazay si nieporozumieniami. Na pocztku lat 90. nadal koncertowa, zwykle jako gwiazda specjalnie pod niego tworzonych zespow. Jego sztuka estradowa, ywioowe, pogodne czy wrcz humorystyczne zachowanie na estradzie powodowao, e kady koncert przyciga rzesze entuzjastw jego talentu.W historii rozwoju trbki jazzowej Gillespie zajmuje znaczce miejsce. Nalea do grupy najwikszych innowatorw, ktrzy zmienili ksztat jazzu tak wyranie, e pozostali i nowi muzycy si rzeczy odwoywali si zawsze do ich dokona (przez kontynuacj albo przez bunt). Podobnie jakLouis Armstrong, ktry od czasu pojawienia si w Chicago w 1922 r. przez dwa dziesiciolecia wpywa na sposb mylenia wszystkich muzykw jazzowych, Gillespie wyznaczy nowe kierunki w grze na trbce, i nie tylko, w latach 40. Jego wielk zasug byo take przywrcenie trbce gwnej rangi w jazzie, ktr zacza traci w latach 30., gdy zapanowaa moda na saksofon, zwaszcza tenorowy. Dziki swojej konsekwencji i ustabilizowanej karierze Gillespie zadbao to, by bebop, wyniesiony na wyyny przez genialnego, ale nkanego problemami osobistymi i pozbawionego umiejtnoci sprzedawania swojej sztuki C. Parkera, dugo nie traci swojej jakoci. Wiele wczesnych improwizacji Gillespiego mogo sprawia wraenie, e s jedynie najwyszej klasy popisem technicznym, majcym by moe na celu tuszowanie braku inwencji czy gbi emocji. Wraenie takie moe powsta jedynie przy powierzchownym suchaniu jego muzyki. Przez ca sw dug karier trbacz nigdy nie mia kopotw ze znalezieniem nowych pomysw, a pod niebotycznie wysokimi dwikami, pod pierwotn ekspresj i nieokieznan witalnoci krya si gbia uczu nie mniejsza ni u najwikszych romantykw jazzu.Wybrana dyskografia:The Harlem Jazz Scene (1941),Shaw Nuff (1945),Bebops Heartbeat (1945),Live At The Spotlite (1946),Big Band Live (1946),Dizzy Gillespie Live At The Downbeat Club (1947),A Nite At Carnegie Hall (1947),Paris 1948 (1948),The Bebop Revolution (1949),Dee Gee Days (1952),Dizzy Great (1952),Pleyel Concert 1953 (1953),The Quintet Of The Year: Jazz At Massey Hall (1953),Diz And Getz (1955),Tour De Force (1955),One Night In Washington (1955),Live In Hi-Fi From Birdland (1956),For Musicians Only (1956),Sonny Side Up (1958; z Sonnym Stittem, Sonnym Rollinsem),At Newport (1958),Copehnagen Concert (1959),Gillespiana: The Carnegie Hall Concert (1961),An Electrifying Evening (1961),A Musical Safari (1961),The New Continent (1962),Dizzy Gillespie And The Double Six Of Paris (1964),Angel City (1965),The Monterey Festival Jazz Orchestra (1965; z Gilem Fullerem),Swing Low, Sweet Cadillac (1967),Giants (1967),Jazz For A Sunday Afternoon (1967),Reunion Big Band (1968),Live At The Village Vanguard (1968),Cornucopia (1969),Portrait Of Jenny (1970),Giants (1971; z Bobbym Hackettem),Dizzy Gillespie And Mitchell-Ruff (1971),Oscar Peterson And Dizzy Gillespie (1974),The Giants Of Jazz Live (1974; z Theloniousem Monkiem, Sonnym Stittem, Artem Blakeyem),Dizzy Gillespies Big Four (1974),The Bop Session (1975),Bahiana (1975),The Trumpet Kings At Montreaux 75 (1975),Afro-Cuban Jazz Moods (1975; z Machito),Jazz Maturity (1975; z Royem Eldridgeem),Free Ride (1977),Dizzy Gillespie Jam (1977),Montreux 77 (1977),Summertime (1980),Digital At Montreaux (1980),Alternate Blues (1980),The Trumpet Summit (1980; z Freddiem Hubbardem, Clarkiem Terrym),To A Finland Station (1983),Dizzy Gillespie 1946-49 (1983),New Faces (1984),Closer To The Source (1984), Dizzy Gillespie Meets Phil Woods Quintet (1987),Max And Dizzy Paris 1989 (1989; z Maxem Roachem),The Winter In Lisbon (1990),Live At The Royal Festival Hall (1990),Legendary Dizzy Gillespie Big Band, Live 1946 (1991),Bebop And Beyond Plays Dizzy Gillespie (1991),Villa Hidalgo (1992; Z Giovannim Hidalgo, Paquito River),To Diz With Love (1992),To Bird With Love (1992),Live At Chester (1993),Dizzys Diamonds: The Best Of The Verve Years (1993),Birks Works: Blue Note Plays The Music Of... (1993),Blues Poeple (1993),Memorial Album (1993),Dizzy Songs (1993),Strangers In Paradise (1994),Bird Songs: The Final Recordings (1997)Opracowanie: Dionizy Pitkowski,"Encyklopedia Muzyki Popularnej - JAZZ", Copyright by Oficyna Wydawnicza Atena 1999