MEIIYCY]IA MATUATNAPOLISH IOURNAL OF MANUAL MEDICINE

Thdeusz lhsrertz:ł k Mirusł aw l{ol<lsz^ Adrian Kt d gł ' kldĘej Szczjgiet And,.7ej Penndn

WYTYCn.{E PROGRAMOWE DO I\AUCZANIA PRZDMIOTU: TERAPIA MANUALNA

NA ruRUNKU FV,IOITRAPtr (rr,! 4)

Mdponan Kulpsa-Mttwied<a Ama Sileuk knet Szot Jmun Zwtttwsb- Marck Silauk

ocm.{A ZIł TĄZ(U Pon/@ZY ZABI.]RZm{IAMI w SDłWACII sKRoNIowG UC]Hwo\vYOI

A WYsTBowANInvI NAIĘCIoIIYCII Bóń\il Gł olvY ry IT.I) (sr 1 1 )C-me|a1ion bgween empoomandihla Ó/sńnctiol' and usiott type headrches (I1Ę .

Robert Whszek Mąrcin Bwda&i" Aluu Manzał ek Kfttł zł na Wlaszek

^{IANY Ct]KRZrcowEw I{ARZĄDZIE RUCEU Z I]wzGI,pNInilE\{AsPEIgÓw LECZMCZYCII

I PROFII,AKTYCZNYCIIW OPARCIU o PRZEGLĄD LITE,RAIJRY (s,r 20]

Diabaes Relared Changes in ftE tjmbs- their Ti'eatrnent and Eevention Based orr the Reviewed Lit€rafue.

Robert Tryfulski

FZrKALNE MET0DY DRH{A U LIMF1ł IYCZNTGowE wcasNEI FAZE FIZI0IBAm

Pot]RArcwEI I.{ARZĄDU RaCH.] (str 27)

Fhysical rxfrods of lyrplntic dainage in tr ealy suges of postraumatic muscnlmkeletal

Tomasz Ridut ł 'ul<asz lhdel h|<adiuy Bawed<i

EVALIIAIIoN oF TI{E QUALITY oF LIFE IN PATIENIS WTIII MULIIPI,E sCLERosĘ

BASED ON A SELF-PRBPARD QIIE^SIIONNAIRE AND AIS SURVET (stt: 43)

An Official Journal of the Polish Manual Medicine Association

l_

Gł ogów 201ó

MEDYCYNAMANUALNA

Robeń TRYBULSK|

Wydział Medyczny GórnoŚl4skiej WyŹszej Szkoł y HandIoweiim. W. Korfantego w Katowicach

]{ARZĄDU RU0HUsł owa klucz|We:n ikrokrą en ie, f izy kal ne met1dyd re n a u I i mf aty czn eg o, W cze sn afizjoterapia pou razowa.

Keywotds:m icroci rcu lati o n, the p hysicalmethods of lymphatic drainage, thei nit ial post-t rau m at i c p hysi 0t he rap, .

Slreszczenie:Nadmicrny wysił ek fizyczny

c/ę \ lo l ro(: pomi ja j i1c} ' ł dcr lno(c i

adaptacyjne czł owieka |no epror,r adzić do niekorzystnych /mianzdrowotnych. który wsprllny1nmianownikicnr bardzo często bywaprzecią enie narzi1du ruchuNieprau idł olve obciqzenia trcninpoue. hrirk \ł tai(i\\ y(h |n7eruwypoczynkorł ych bt'z uwzgIE-dnien ia odpou iedni .h r rc toJ rcgcn-rlucji pou; sil lowcj i othrou ybiuIogiczncj zu ięL.,, aj4 l'1zyLou yr tą l i en ia makro. i ln ikrouszkodzeń narządu ruchuDoniesienia naukowe na tcmatpru| j Iakt} k j \ \ \ \ lę |ou i l l l i J ko l l l t | / j i

FIZYKALNE METODY DREIIAZULIMFATYGZNEGO WE WCZESI{EJFAZIE FIZJOTEBAPII POURAZOWEJ

Physical methods of lymphatic drainage in the early stages ofpostraumatic muscul0skeletal physioterapy

wś ród sportowców skł aniają dopodjęcia dyskusji na tenatzale noś ci pomiędzy dązeniem doosiągania lekordowych wynikóww spot.cic, a ceną jaką pł acąspońowcy za nadmiemie intcnsy-wny trening oraz skrócęnic czasuniezbędnego do regeneracji ikompensacji powysilkowej orga-nizmu. Wobcc zaistnialej sytuacjizastosowanie tlzykalnych metoddrena u liInfatycznego w plo-

cesach legeneracji powysił kowej

oraz wczcsnej fizjoterapii pourazowej w ś wietle wyników badańwinno stawać się standar.dowympostępowaniem. Niestety nada] sąto metody' których wykorzystaniejest Zbyt póŹne a|bo nie są one wogóle uwzg|ędniane w plotokoł achleczeniu pourazowego.

Abstract:Excessive exercise, which does

not takc account of human adapta-bility can lead to advę rse changesof health often overloading the

musculoskeletal systcm. Inconecttraining load , lack of appropriaterest breaks without applying therę lęvant męthods of post-workout

recovery and rvellness incrc'ase therisk of macro- and micro-injuriesof the musculoskeletal system. Sci-entific lępoits on thę prevention oIthe occurrencę of injury among ath-letęs tend to ęngagę in a dcbate onthe re|ationship bctwęen the inten-tion of achieving record-breakingresu]ts in thę sport, and thc pricepaid by ath|ętęs for excessivelyintensive training and shorteninBthe tinlc nęedęd to recovery andpost-workout body compensation.ln view of this situation the usęof physical methods of lymphalicdrainage in the procęss of post-

workout recovery and initial post-traurnatic physiothcrapy in connec-tion with the test results shouldbecomc standard practice. Unfor-tunately. thę rę stilI arc methodswhich are usęd too late or they arenot cvcn included in post-traumatictreatnrcnt protocols.

27

28 MEDYCYNAMANUALNA

Wprowadzenie.W sporcie wyczynowym mecha-

niczne obcią enie ukł adu ruchu mo ebyć przyczyną uszkodzenia ukł aduwięzadł owego i kostnego, a wszczególnych sytuacjach ukł adurnięś niowego. Do istotnych nale ąwyniki badań' wedł ug których szacu'1esię ' e liczba zawodników wysokiegowyczynu' którzy ulegają powa nym

dysfunkcjom narządu ruchu waha sięw granicach 30 - 10?o, przy czym w

latach olimpijskich osiąga górne gra.

nice [ | l, l7l. w literaturze naukowej

obserwujemy wzrost zainteresowaniamętodami' których celem jest akty-wacja pracy ukł adu limfatycznego orazmikrokrą enia. a co za tym idzie -

wpł yw ró nych bodź ców na ukł adimmunologiczny [3, 34]. Niestety,nadal są to doniesienia nieliczne [52].z drugię j strony istnieje wiele badańdotyczących procesów adaptacyjnychw mikrokrą eniu u sponowcówró nycb dyscyplin sPonowych,potwierdzaj ące zachodzące zmiany w

mikrokązeniu w rocznym cyklu ftenin.gowym oraz znaczenie wskaz nikówmikoką enia w procesach adaptacjiwysił kowej [18,29' 45]. Typoweobra enia dotyczą urazów tkankikostnej. o charakterze oslrym iprzewlekł ym. Rodzaj uszkodzeń koś cijest determinowany stanem tkanki kost-nej olaz zdolnoś cią amortyzacji siłuszkadzających ukł ad kostny. Sukcesykwalif,tkowanych sportowców częstokończą się po przebytych Ztamaniachprzecią eniowych. okreś |anych tak ejako ..zmęczeniowe''. Uszkodzenia temogą być wywoł ane powtarzajqcymi

się rnikourazami' któIe prowadzą doprzekoczenia fizjologicznej wytrzy-mał oś ci tkanki kostnej. Sugeruje się, e

u sportowców reprezentujących sportywalki nadmierny przyrost sił y jednostek

mięś niowo-ś cięgnistych oraz zaburze-nia wzorców ruchowych decydują o

zmniejszonej zdolnoś ci mechanizmówkompensacyjnych do przeciwdział ania

uszkodzeniom tkanki kostnej [ 1].Zwiększone ryZyko uszkodzeń oraz

bagatelizowanie przez sportowcówfizjologicznych wskaź ników prze.

ciązenia, takich jak zmęczenie czy bó|

mięś niowy, zdecydował y o tym, e

ńanari.a z plzeciq enia w sporcie wy-czynowym przybrał y rozmiaI epidemii

t241.zmiany Pourazowe mięś ni szk-

ieletowych stanowią okoł o |o - 557owszystkich obra eń w sporcie. Pewne

kontrowersje na temat rozpou\aniai |eczęnia częś ciowych uszkodzeńmięś ni, ś cięgien i aparatu więZadł owo-torębkowego mogą być przyczyną

nieodpowiedniego leczenia i przed-

wczesnego zakończenia kariery spor-

towej. Klasyfikacja uszkodzeń mięś nl

obejmuje trzystopniowy podział , w

za|ęź :loś ci od iloś ci uszkodzonychwł ókien mięś niowych. Unzybezpoś rednie charakteryZują się usz-

kodzeniem najgł ębiej polo onych

wł ókien mięś niowych' przylegających

do tkanki kostnej. W fazie skurczuękscentrycznego lub w sytuacji nagł ej

zmiany przyspieszeń, pruy zaburzeniukoordynacji ruchowej mo e dochodzić

do urazu poś redniego, w którym usz-kodzenie obejmuje wł ókna mięś niowe

o najmniejszej rozciągliwoś ci [43' l2].

szczegó|nie podatni na ten rodzaj

uszkodzeń są sportowcy, u którychnieleczone kontuzje spowodowĄpowstawanie blizn Iącznotkankowych,a tak e zmniejszenie elastycznoś cl l

tolerancji obcią eń mięś nia. Powaznymproblemem wś rÓd sportowców sąurazyostre mięś ni oraz nawracające, którewynikają z rozpoczynania treningówprzed peł nym wyleczeniem obraŹeń.MiejScowę kostnienie mięś ni w wynikuzaburzeń gojenia się uszkodzonychjednostek mięś niowo-ś cięgnistych orazuszkodzenie strukturtkankowych mogą

być przyczyną znacznęEo obni enrawytrzymał oś ci, sił y mięś niowej oraz

stabilnoś ci ukladu kostno-stawowego.W treningu wysokokwalifi kowan-

ych sponowców jednorazowy wysił ek

fizyczny o wysokiej inlensywnoś ci.podobnie jak nieprawidł owo plano-

wany tlening. slanowi du e obcią enie

organizmu [22].Nadmieme obciązeniemięś ni szkieletowych mo e byćprzyczyrlą mechanicznego uszkodze.nia blon komórkowych. aktywacjiprocesów zaPalnych. zwiększonej

bolesnoś ci mięś ni z zespoł emopóź nionej bolesnoś ci mięś ni (DOMS)

oraz peroksydacj i Iipidów bł onowych

L43' 40]. Skutkiem gł ównie stresu oksy-dacyjnego i cieplnego jest zaburzenięwielu procesów sygnalizacyjnych,ftansportowych oraz energetycznychw komórkach Il4]. Zmniejszeniezdolnoś ci wyrównywania uszkodZęńmechanicznych oraz zaburzeń męta.bolicznych i wodno-elekrolitowych w

intensywnym wysił ku fi zycznym decy-

duje o nadmiemym obciązeniu ukł adu

immunologicznego, oddechowego oraz

sercowo-naczyniowego [1 7, 10].Nadmierny wysił ek fizyczny r

nieprawidł owo planowany tęningmo ę prowadzić do niekorzystnychzmian zdrowotnych. W celu sys-

temowego zapobiegania zmianomprzecią eniowym wykorzystuje się

model treningu uwzględniający indy-

widualne predyspozycje zawodnika rjego podatnoś ć na obcią enia [6].wa nym elementem prowadzonego

treningu jest dostosowanie do obcią eń

treningowych odpowiednich przerw

wypoczynkowych z uwzględnieniemwlaś ciwych metod regeneracjipowysił kowej i odnowy biologiczne.1.Ka demu umzowi towarzyszy wtóma

reakcja olganizmu w postaci wysiękupourazowego, który staje się objawemhamującym częstokroć proces uspraw-niania pacjenta. Zaden uraz w ustrolu

ffimmll,lGdy dochodzi do uszkodzenia tkanki

to wyró niamy w nim trzy fazy

doprowadzaj ące do regeneracji:o faza pierwsza zwana

wyjś ciową lub zapalna jest pierwszą

odpowiedzią organizml.r i truł a zazv,ly-

czaj od urazu do okoł o 4-7 dni.

Dochodzi w niej do odpowiedzi

zapalnej i wydzielania się odpo-

wiednich substancji przez odsł oniętetkanki celem zniszczenia martwych

komórek i umo liwienia macierzy

zewnątrzkomórkoweJ rczpoczęc|atworzenia nowej struktury.

o faza druga okreś lana jest pro-

liferacji |ub przebudowy. w której

następuje pojawianie się tkanki

wł óknislej oraz odbudowa naczyniowo.nerwowa tkanki. Niemo liwym jest

okreś lenie jasnych granic Pomiędzyfazami. Ta faza przyjmuje się ' e

trwa od okolo tygodnia po urazie do

miesiąca lub dwóch. W tej fazie kola-gen nadaje ju wł aś ciwoś ci mechani-

czne tkance uszkodzonej.o faza trzecia nazywana dojrze-

wania lub remodelowania blizny, w

której następuje calkowita synteza kola.genu jego ukł adanie się tak aby jak

najlepiej przenosila lkanka naprę enia.

cZaS ten mo e nawet trwać do roku.

Tkanki czł owieka ulegają

oczywiś cie adaptacji do pojawiających

się obcią eń. Jest to generalna reguł a

mająca wpł yw na proces rehabilitacjiw sporcie (SAID czyli specific adapta-tion to imposed demands)' Zachodzą w

nich dwa ciekawe zjawiska. Pierwsze

to peł zanie, któIe jest wydł u aniem

się wł ókien proporcjonalnie do sił y

rozcią9ającej a w sytuacji ustania sił y

tkanka mo e nadal się rozciągać do

osiągnięcia równowagi lub zerwania.

Drugie to relaksacja polegająca na po-

wolnym zmniejszeniu naprę eń w

tkancę poddanej dł ugotrwał emuodkształ cęniu. Sił a więc będzie ma|ec.

Generalnie biomechaniczne prawa

rządzące &ankami okrcś lono prawem

Wolffa i początkowo sformuł owanęzostał o ono dla tkanki koslnej. Dziś

wiemy, Źe pozostał e tkanki zawł aszczanerwową i mięś ńową tę mo emy tak

charakIeryzować . Prawo to fu nkcjonujejako okreś lenie zał o eń pomiędzy

funkcją tkanki a jej zmianami struk-

turalnymi. Znamy to powszechnie pod

nazwą: ..nieu ywany narząd zanika''.

Ceną do zap]Lacenia za lraz(PRICEMM) jak przyjęto okreś lać 6

fundamenralnych zasad rehabilitacjijest Zawszę;

l. Plotection - odcią enie i och.rona poprzez: taping (plastrowanie),

banda , ortezę, kulę, gips itd.'2. Rest. odpoczynęk,3. lce . schł adzanie lnie dtu ej

ni 7 min)'4. Compression - ucisk popzez

bandaze, taping,5. Elevation - uniesienie,

zazwyczaj przynajmniej do poziomu

serca,6. Medication - zastosowanie

farmakoterapii,7. Modalitię ls - leczęnre

fizykalne poprzęz elektroterapię,laseroterapię, ś wiatł olecznictwo' ulta-

dź więkj a przede wszystkim drena

limfatyczny.Stosując zabiegi fi zjoterapeutyczne

moŹemy podzielić je na trzy okresy:

wczesny, obcią enia oraz póź rcj adap-

tacji wysił kowej. W pierwszyrn z nich,

okresie najczęś ciej unieruchomienia(wczesna rehabilitacja), który zale nyjest od stopnia uszkodzenia i rodzaju

interwencji chirurgicznej i mo e trwać

nawet do 6 tygodni np.: pruy niektórych

rekonstrukcjach &anek' W okesiętym dominuje kompleksowa teraPia

obrzęku. w której wykorzystuje się

fizykalne m€tody drena u' limfaty-

cznego (manualny dręna ' |imfatyczny,

elektrostymulację mięś ni gł adkich typu

bodyflow oraz gł ęboką oscylację)

29

nie pozostaje bez ś ladu. RZęCZ w tymby ten ś lad był jak najmniejszą konsek-wencja dIa ciał a czł owieka. w tym tkwi

sztuka medycyny sportowej i fizjotera-pii poumzowej.

Charakterystyka lizjoterapiipourazowej.

Urazem (z greckiego tauma)przyjęto okeś lać uszkodzenie ywego

organizmu lub jej częś ci w związkuz zadzia|anięm okreś lonej energii'Ludzkie ciał o nieustannie poddanejest wielorakim obcią eniom, którew warunkach prawidlowych stanowią

bodziec fi zjologicznego rozwoju jednak

ich wzrost przekł aczający tę granicę

slaje się przyczyną zrniany budowy i

fuŃcji ustroju. Powstał e w ten sposóbuszkodzenie nazywamy obra eniem.Sił y dział ające na ludzki organizmz:qł ł aszcza na tkankę ł ączt\ą mo napodzielić zasadniczo na sił y skręcające,ś ciskające i rozciągające. w procesie

treningu zwiększanie iIoś ci energii

aplikowanej na tkankę w sposóbzaplanowany i systematyczny doprow-adza do wzrosfu paramebów tkanki namo |iwoś ci pzenoszenia wspomnia.nych sił [12].

Czynniki, które powodują uraz

dzielimy najczęś ciej na:o natury fizycznej np.: energia

mechanicZna, tęrmiczna,o natury chemicznej np.:

dział anie kwasów'o natury mieszanej.Proces gojenia tkanęk plowadzi

bardziej do naprawy i regeneracjiw kompensacji ni do samonaprawybowiem obumarł y np': mięsień sercowyczy tkanka nęrwowa ju taka samanie odroś nie lwykIuczając dzialaniazewnętrzne czł owięka z u yciemkomórek macierzystych). Zrozumienietego procęsu jęst kluczowe dopodejmowania okreś lonych dział ańprzez sponowca w czasie kontuzji.

30 MEDYCYNAMANUALNA

(Rys' 1). Wówczas najczęś ciej wykonu-jemy dodatkowo trapię bliZny' tręningnapięcia izometrycZnego, osto ne uru.chamianię w ł ańcuchach zamtniętychi olwfi}ch rł zale noś ci od rodzajuuszkodzonej tkanki, pole magnety-czne. schł adzanie. eIektrostymuIacjęmięś ni, ochronę bezwzględną todcią fenie. Regulacja odczynu zlep.nego twolzącego się w tkankach naskutek uIazu to bardzo istotny elęmentwczesnej rehabilitacji pourazowej.Odczyn zlepny dzielimy na:ograniczający i nieograniczający.Uwa a się, i:'e poś |izg podł u ny lubniestabilnoś ć wł ókien kolagenowych,wywolana tarcie|n są najbardziejprawdopodobnym sposobem, w jaki

zachodzi dodatkowe wydł u enie blizny

[38]. Jeś l i uszkodzone ś cięgno jest

sta|e napinane w trakcie ćwiczeń,powstają doskonał e warunki dowytworzęnia wzajemnych poł ączeńmiędzytkankowych w zwiąŹ 'k|] ztzw,efektem iriezoelektrycznym kolagenu.Ulatwia to zwiększenie odpomoś cina rozciąganie, ale z drugiej stronystwarza warunki odczynowi zlepnemuograniczającemu' Aplikowanie zbytdu ych sił naprę ających w tym czasterehabilitacji (do 2 tygodni od urazu)mo e w konsekwencji doprowadzić doobronnej nadbudowy blizny i stworzyćodczyn Z|epny ograniczający, w wiectaki, który znacznie utrudnia ruch.Odczyn zlepny ma ogromne znaczeniedla tych ś cięgien które muszą sięznacząco ś |izgać ' Przykł ad: Ścięgnamięś nia gruszkowatego (ubogo-ś lizgowe) i stlzał kowego dł ugiego(bogatoś lizgowe). Dlatego w czaslefazy pierwszej i drugiej gojenia tkanek,leczenie powinno polegać na ukie-runkowaniu podł u nym wł ókien kola-genowych obu ś cięgien. Poniewa wzajemne poł ączenia wewnątrz.cząsteczkowe i międzycząsteczkowemiędzy wł óknami kolagenowymi są na

Fizykalne metody drenazu limfatycznego (FMDL)

R's. 1. schematycare ulęci! |iztla|nyci metod d19na'! |infał cfn8lo (r oll

tym etapie ubogie, si|ne rozciąganielub forsowanie rany jest przeciwwska-zanę .

Bardzo znaną i dającą dobre efektyterapeutyczne szczególnie wpierwszych okręsach gojenia tkanekjest metodą leczenia urazów poprzezpodawanię czynników wzrostów. PRP(ang: Platelęt Rich Plasma) to auto-logiczny koncentrat plytek krwi wniewielkiej objętoś ci osocza. Krwinkipł ytkowe uwalniają siedęm podsta-wowych czynników wzIostu odpo-wiedzialnych za procesy gojenia 1251.

Cał y proces dzieli się na kilkaetapów i mo e być wykonany wsterylnym gabinecie w formie ambu-|atoryjnej. wyró niamy w nim kilkaetapów :

l. Pobranie krwi2. Tworzęnia koncentratu

nięzale nie od rodzaju zestawu dootrzymywania PRP, uzyskuje się trzywarstwy pł ynowe. Pierwsza warstwaod doł u to oddzie|one erytrocyty, drugakoncentrat bogatoptytkowy (PRP), ana samej górze otrzymywana jest

warstwa osocza. Ostatecznie koncerFtlat bogatopł ytkowy (PRP) tak prZJ-gotowany jest gotowy do podania.

3. Podanie koncentratu PRP,które czasami poprzedza się znieczu-leniem a tak e bywa tak' e dokonujesię podania pod kontrolą UsG, wszczególnoś ci tam gdzie jest Znacznaliczba tkanki tł uszczowej i cię ko palpa.

cyjnie odna|eź ć miejsce ostrzyknięciaunieruchomienie na 7 do l0 dni danejczęś ci ciał a a w przypadku kończyndo|nych naJe y zastosować ku|ę izabezpteczyć pacjenta w lęki pŹeci\".zaktzepowe

bogatoptytkowęgo, gdzie pobranąklew 4. wizyta kontrolna, zdjęcieumieszcza się w Separatoze i poddaje unieruchomienia po 7.10 dniach iobróbce w wirniku .Proces wirowania rozpoczęcie rehabilitacjitrwa od kilku do kilkunastu minut.w zalę noś ci od rodzaju zestawu do Znaczelie mikroką enia w pro-otrzymywania PRP. Po odwirowaniu, cesach fizjoterapii pourazowej.

Filtracja

B) klasycznt scheńa! yo@lÓq frltftc! l ftabso|pą| we i|oś aękach

R'c. 2' sciBmat |i|tlacii i ł Gl*anlanla Uloś nicd(ouolo ł obu uięciach {ms|r sł Uhstty).

ffimru:lr,l

przepł yw w mikroka eniu, np' poziom

Fzemiany mateńi' aktywnoś ć fi zyczna,temperatura, od ywianie I l9]. W czasieurazu dochodzi do zwiększenia tzw.balastu limfonoś nego, co obserwowa.nę był o w obrazach UsG Iegionalnychwęzł ów chł onnych uszkodzonychmięś ni Il5]. Zatem uklad limfatyczny,obok krwionoś nego, spelnia istotnąfunkcję w mechanizmach zwrotnego

ą '4

IEE.E

..4o

0

tEE'E

:9,

0

''T' -i*'*^"'.-r,

Metody i ś rodki odnowy biologl-cznej' by sprostać nowym wyzwaniomsportu wyczynowego stale ewoluują aw wś ród nich wiodącą rolę odgrywajqfizykalne metody drena u limfaty-cznego (Rys.l). Funkcja ukł adu lim.fatycznego w adaptacji wysilkowejoraz ksztaltowaniu procesów niwe|acjipowysił kowego zmęczenia mięś ninadal jest nierozpoznana. wa ne jęst,

aby ka ,da kropla pł ynuś ródmią szowego, trafi ająca do ukł aduwł oś niczkowego w dowolnym miej-scu ciał a, zanim trafi do krwioobieguzostał a przefiltrowan a pfzez w ęzeł |im-fatyczny [20]. Dob e natomiast jest

rozpoznana funkcja ukł adu limfaty.cznego w leczeńu obrzęków poura.zowych. Zdolnoś ć wyrównywaniazmian wywolanych urazem lub inten-sywnym wysił kiem sił owym zale yod wielu czynników' wś ród którychgIównym jest reguIacja przepł ywu krwiw mikrokązeniu. Stał a wymianawł oś niczkowa w ukł adzie ylnym,tętniczym i limfatycznym pozwala nautrzymanie prawidł owego od ywianiatł anek i przywracanie równowagi

fynów ustrojowych.. ocena roliposzczególnych elementów mikro-krą enia, która początkowo opana był a

b) aklualĄy schenat Ąiqelqący wł asclwś c|rc a bsoąc y Fe v loś nćzek y l n y ch

NAczYNlA MIKRoKRĄ ENIA

n'G. 3. sch€na| n.k]okĘ l8n|a tcz ur.g|ędn|6n|a ulhdu |'n|a|ycmeoo (ma|E]iał Uhsnt)'

o tzw. reguł ę starlinga wcią ewoluuje'szczególnie w kontekś cie zwiększaniawpł ywu uk]adu limfatycznego [23'5l ]. Badania przeprowadzone wostatnich 30 latach poddają wwątPliwoś ć prawidł owoś ć tezy star-linga o wtaś ciwoś ciach fizjologiimikrokązenia (Rys.2).

Jest wiele czynnikówwpł ywających bezpoś rednio na

Kapilary

zespoIenie tę tniczo- yIne

32 MEDYCYNAMANUALNA

Tabe|a 1. Polównanie lcakcii klienia i mi|@*Ę enia'

transportu i tym samym determinujekoniecznoś ć jego stymulowania pourazie (Rys.3). Ponadto, wedł ugFóldiego t l5l. nagromadzeniemędiatorów procesu zapa|nego. którezgodnie z aktualnym stanem wiedzyjest jedną z plzyczyn bólu urazowegotkanęk, plowadzi do spowolnienia tSpazmu we wł aś ciwych naczyniachlimfatycznych - limfangionach (prze-

stzeń pomiędzy Zastawkami wukł adzie naczyń limfatycznych). Ist-nieje zale noś ć między prędkoś ciąprzepł ywu (PP) w naczyniu, aciś nięnięm wywieranym na ś ciankętego naczynia przez przepł ywającą

ciecz (ciś nienie ś ciankowe - CŚ),okeś lona przez prawo Bernoulliego.Suma ciś nienia ś ciankowego lprędkoś ci przepł ywu, zmierzonych wtym samym miejscu. musi dać wafloś ćstał ą . Jest to zale noś ć odwrotnie plo-porcjonalna: je eli PP się zwiększa,to CŚ maleje i odwrotnię. PP jest

zalę na od przekoju naczynia: czymwiększy przekój naczynia, tym wol-niejsza PP i odwrotnie. Pruy p ekl-wieniu zwiększa się iloś ć otwaltychnaczyń wł osowatych krwi i zwiększonasuma ich ś rednicy powoduje zmniej-szenie PP. Tym samym dochodzi dowzrostu ciś nienia bocznego na kapilaręi równocześ nje zwiększa się fi ltracja

[16]. Dlatego u pacjentów borykających

się z obrzękami. przeciwwskazane jest

Stosowanię terapii i bodź cówpowodujących przekrwienie (masa ,

lampa solux, opalanie się). Z tegotę samego powodu w związkll zwtómą reakcją naczyniorozszerza1ącą(prawo Daastrea -Morata) nie powinno

się stosować Zbyt dł ugich okresówschł adzania pourazowego by wł aś nienię doprowadZać do nadmiernęgow(ómęgo rozszę rzęnia naczyńwł oś niczkowych co sprzyjać będziepogł ębianiu się fi |Lracj i wloś niczkowej

a wiec powiększaniu się obŹęku .wbadaniach przyję to ten czas na okoł o7-8 minut przy wykorzysraniu lodu lubzimnych kompresów [ 49].

Analizując wpł yw |tzykalnychmetod dlena u limfatycznęgo na olga-nizm czł owieka, w badaniach wł asnychZbadano reakcję mikrokrą enia ikrą enia ,.yInego w uk|adzie po-wierzchownym pŹedlamion (Tab.l).

wykorzystując Jaserową przeplywo-

metrię dopplęIowską lejęStrowano falęodbitą od erytrocytów na obję toś cilkanki l mm? i glębokoś ci 2.5 mm wobszarze skóry przedramienia. Metodaprzep|ywometrii laserowej ze względuna powtarza|noś ć . Znaczącą czuloś ć .a tak ę nieinwazyjnoś ć ' pozwala naprecyzyjną ocenę reakcji mikrokrązeniaw zvt iązku z zadaly m bodź cem fi zykal-nym. Nale y jednak podkeś lić , e

posł ugujemy Się w tym przypadkujędnostką względną jaką jest wskaź nikperfuzji (ang. Peńusion Unit - PU),a ocęna mo e mieć jedynie charaktelporównawczy. w badaniach wł asnychcelem oceny reakcji mikrokrąŹeniaskómego na stymulację fizyka|nymimetodami dlena u limfatycznegozastosowano zaproponowaną przezLiana i wsp. [28] standaryzację bada-nia, a więc: l5-minutową przęrwępzed rozpoczęciem badania, pozycję

le ącą z maksymalnym odcią eniemi mo liwym względnym unierucho-mieniem Lończyny ulo onej na klinie.temperaturę pokojowq pomieszczeniaomz temperatulę tkanek w granicach

36,5 "C. Czas pomiaru wynosił 2 min.Z przeprowadzonych obserwacji

mo na wyciągnąć wniosek ogólny, 'e zalówno w obszaze po-

wierzchownego odpł ywu ylnego jak

i perfuzji przezskómej obserwuje sięzmiany we wzroś cię prędkoś ciprzepł ywu i wzroś cie wskaź nika per.

fuzji' Szczegó|nie istotny wydaje sięniemal 900.procentowy wzrost perfuzjipodczas stymulacji gł ęboką oscylacją .

Charakterystyka fi zykalnych metoddrena u limfatycznego.

Manualny dręna liinfatyczny(MDL) jest postępowaniem manual-nym na ciele czł owieka mającym za

Rodzaj metody Prędkoś ć przepł yvu w y\e

odpromieniowej (cm/s)

WskaŹnik perfuzji (PU)

Spoczlmek (RF ang. Rest Flow) 11,8

Gł ęboka oscyIacja 26,89 108

Elektrostymulacja Body Flow 23,60 ) 5 6

Manualnv drena limfatvcznv 29,30 4r,7

MEDYCYNAMANUALNA

zadanie usprawnić przepł yw limfy.w ś wietle badań, a tak e wynikówwł asnych, stosowanie drenazu limfaty.cznego w procesie odnowy biologi-cznej sponowca wydaje się mieć du euzasadnienie [42' 8]. w odró nieniuod innych rodzajów masa u. drenaŹjest częś cią skł adową terapii obrzęków,poniewa nakł ada się nań dodatkowokompresja manualna, banda owanie,kinezyterapia w kompresji wraz zćwiczeniami oddechowymi oraz wyko.rzystanie energii fizykalnych, np.ultJadŹwięków.

Chocia początki współ czesnejlimfologii przypadają na XIX wieki kojarzone są ze starlingiem(wcześ niejsze badania, np. GasparoAselliego, Olafa Rudbecka, Jeana Pec-queta, Fredeńca Ruyscha sięgają XVIIwieku), to ta dziedzil]'a nauk medyc-znych wcią pozostaje w fazie ciągł egoodkrywania nowych rozwiązań.Pierwsza publikacja ,,The anatomy ofthe absorbing vessels of the human"został a opracowana przez Paolo Mas-cagni w I878 roku [5]. Ewo|uująszczególnie metody fizykalne, bowiemStategie postępowani^ z pacjeŃami zobrzękami limfatycznymi z wykorzys-taniem manualnego drena u są prak-tycznie niezmienne od lat 7o-tychXX wieku. Mimo e w latachpięćdziesiątych pubIikacje i doniesieniawskazujące na rolę ukł adu chł onnegow organizmie czł owieka prezentowałM. Foldii' to dopielo zajęcie się tymtematem pŹez dr. J. Asdonkaspowodował o intensyfikację badań [3'20' 8]. w 1963 roku, pomysł na tegotypu terapię opracowaną przez Voderapodjął niemiecki lekaŹ dr JohannesAsdonk z Essen wspierany przez prof,Kuhnke' Z czasem wł ączył on doniej chwyty stosowane w obrzękacholaz terapię uciskową (kompresję), aw 1972 roku wprowadził ją do reper-tuaru leczniczych zabiegów medy-

cznych jako ..fizjoterapię na obrzękiwedł ug Asdonka,' [3].

skutecznoś ć terapii Asdonka mogł azostać udowodniona na podstawie

wprowadzonej przez prof. Kuhnke ana-lizy objętoś ciowej kończyn. Metodazaproponowana przez prof. Kuhnke zpowodzeniem stosowana jest do dziśjako przydatna klinicznie metoda wolu-

metrii. Polegaona nawykonaniu co4 cmpomialów obwodów tRys.4)' obliczeńdokonuje się ' przy u yciu wzorów naobjętoś ć ś ciętego stozka lub walca. pod.

stawowych i skróconych. w ten sposóbuzyskujemy wańoś ć wyraŹoną w mili-litrach (ml) [3]. Jest to równie bardzodobra metoda monitorowania niwelacjiobrzęków pourazowych.

V = (012+ 022+...0n2llE,14 = wielkoś ć obnęku tmu

nys.4 . Pr2'nąd do oznaczoń punk|ótr poniarol'ch Uldł u pru|' rlhnl8 (mat8ria|' ftsn!)'

n's.s. PE'khdo*a tecln|ta I i|ol .ch|yl polr'rcmy. ma|er|a| rł a$'.

34 MEDYCYNAMANUALNA

W 1973 roku powstał a pierwszaspecjalistyczna klinika limfologiczna"Feldbergklinik Dr Asdonk".Poszczególni naukowcy zaobserwo-wali, e skurcz mięś niówki ukł adulimfatycznego umo liwia aktywnytransport chł onki, Zwiększając plocesyreabsorbcji, szczególnie czynnikówzapalnych. zauwd y|i lówńe ', Eczynnoś ć limfangionów mo naregulować ń nymi czynnikami flzykal.nymi. Drenaz limfatyczny jest aktualnienajpopulamiejszą i najskuteczniejsząmetodą terapeutyczną stosowaną u cho-

rych z obrzękami, wysiękami nieza-palnymi pouazowymi, zaburzeniamiWq enia y|nego [20' 8' 36] . Specyfikątego masa u jest stał e odkształ canietkanek, szczegó|nie tkanki skómej ipodskórnej' w okeś lonym tempie.Rytm ręcznego drenazu limfatycznegooparty jest zawsze o dwie skł adoweruchu: faz ę rozciągnięcia wstępnegooraz fazę przepchnięcia (Ryc. 5).Pierwsza faza pozwala na zwiększonynapł yw substancji z przestrzenlZewnątrznaczyniowej do kapilary lim-fatycznej, druga stymuluje przepł ywlimfy do dalszej częś ci ukł adu limfaty.cznego . prekolektofów, ko|ektorów ipni limfatycznych (Rys.s) [5, 8].

Manualny drena limfatycznywymaga od terapeuty nie tylkoumiejętnoś ci manualnych. w jednym

chwycie mamy do czynienia zezmiennoś cią odkształ ceń &anki (sterchi kompresja), ale tak e dobrego rozez-nania w anatomii i fizjologii ukł aduWq enia oruz limfatycznego. Do pod.stawowych przeciwwskazali zaliczyćnale y: wszystkie obrzęki spowodo-wane niewydolnoś ciami narządów, wktórych występuje tkanka limfoidalna,co objawia sięspadkiem ciś nienia onko-tycznego, np. choroby szpiku kostnego,niewydolnoś ć jelit. Przeci.ił wskaza-niami do terapii są te obrzęki powstał ew wyniku niewydolnoś ci wątroby,

RF.l. ł u.|na rtrs|a !rrądŹ!.|ia do gĘbot|!| osct|8c||

kardiogenne, nerkowe czy w prze-biegu chorób rarczycy. Niezmiemieistotne jest zwrócenie uwagi na ostlezahzepice naczyniowe' a tak e chorobyptzrbiegające z óź nymi rodzajami mal-formacji naczyniowych oraz wznowynowotworowe.

W systemie glębokiej oscyIacji(deep oscilation -DO) opracowanympod przewodnictwem Seidla i Wal-dera [8]' poprzez wymagające odpo-wiedniego nacisku ruchy rąk terapeutydochodzi do rytmicznych gł ęboko

Penetrujących ruchów tkanki, któresą odbierane jako pompowanie iwibfowanie. cał y kompleks tkanek jestprzyciwany i opuszczany d ' do 250

fazy na sekundę. Napięcie wynosi 500volt' moc prądu znajduje się w zakresiekilku mikroamperów. Początkowo te.rapia nosił a nazwę HIVAMAT ( niem.:histologisch variable manuelle tech-nik)' w której terapeuta poprzez dlonieizolowane rękawiczkami winylowymiaplikował energię Do na ciał o pacjenta(Ryc. 6,7).

Akfualnie preferuje się pracę znowymi urządzeniami, przy zasto-sowaniu gł owicy. co oczywiś cie nieWyk]ucZa mo Iiwoś ci ręcznej aplikacji.Izolacja w tym momencie stanowibardzo sł abo przewodzącąpowierzchnię kondensatorową . Jedno-cześ nie, dzięki aktywnemu roz-

nys.6. P|e o|na r'l3|. urrądronla d0 !Ę iok|ol osc'lacii

ffium"^nr

nyc.8. Schafiit lnlllencll slrl ryca|ol(ma|Eńal' Ulasn.).

niemu cząsteczki nieprzewodnika stająsię dwubiegunami elektrycznymitranspomrjącymi ł adunek napędzanysitą [4' 39'|. Daje to realne mo liwoś ciinicjowania poruszania się cząsteczek,szczegó|nie tych wykazujących jed-

nakowy rozkł ad ł adunków na bł oniekomórkowej, tzw' cząsteczek neutral-nych (Ryc. 8).

Drugim zjawiskiem istotnym zpunkfu widzenia terapii gł ęboką

oscylacją jest zjawisko nazwane..efek-tem Johnsona-Rahbecka''. którc oois-

uje twoEenie sił y elektrostatycznejpodczas przepĘwu prądu w pltcepóĘ rzewodnika (np' ptytce ł upkowej)'a którcj osadzenie pomiędzy dwiemaelektrodami skutkuje powstaniempomiędzy tymi elektrodami mocnej sił ypnyciryającej. Je eli sĘ Ę Poł ączysię z warstwą pół przewodzącą i sł abympolem elekrostatycznym, to istniejemo liwoś ć zastosowania tej sił y wformie skompensowanej na tkanceludzkiej [39, 4]. Przeciwwskazania dozastosowania Do obejmują [37].- ostra choroba zakrzepowa naczyń,- elektroniczne implanty, np. roz-rusznik,. pozostał e jednostki cholobowe . jak

w przypadku innych zabiegów rra.nualnych. np. masa u klasycznego i

dlena u limfatycznego.

Elektxostymulacja mięś ni gł adkich

t}?u bodyflow to nowatorska metodae|ektrostymulacji. chocia jej

pierwowzór został opisany w xlx

35

ł adowaniu w urządzeniu, nie dochodzido tzw. naelektryzowania pacjenta lubterapeury. Terapia pod wzg|ędem meto-dycznym wykonywana jest zgodniez zasadatri drena u limfatycznegowedfug dr. Asdonka. DO, to skutecznenarzędzie rlzjoterapii dlatego' e je eli

w organizmie odbywa się tak inten.sywne drganie, to mo liwa jest inter-felencja tych bodź ców na tkankępodskómą a popruez to . mechanr.czne draŹnienie mięś niówki naczyńlimfatycznych powodujące uspraw.nianie przepł ywów chł onki. Dochodzifu rówńe do ruchu cząsteczek Zewzględu na zewnętrzną aplikację pola

elektrycznego.Zjawiska związale z e|ę-

ktrycznoś cią mające zastosowanie wsystemie gł ębokiej oscylacji, to influen.cja elektryczna oraz efekt Johnsona-Rehbecka. Influencja elektryczna, tozjawisko, w którym ł adunki ciał aneuEalnego w polu elektrycznymzostają oddzielone od siebie. Dzięki

iił [iliĘ1JI

nF. s. $arat do e|ektost'|nlr|ac|| mu !oM|oł (na|efa| rł a$').

36 MEDYCYNAMANUALNA

nys.lo. Pr'ykhd Emocowan|' elek|lod po ań]oslopii lo|ana. il|a|e]|ał rtrsn''

wieku. Guillaume Duchenne jakopierwszy zastosował tak popularnąi dzisiaj formę elektroterapii, miano-wicie miejscową faradyzację mięś nri nerwów bez naruszania ciągł oś crskóry. Jako pierwszy te opisał leczeniędystrofii mięś niowej z u yciem ele-ktrod przezskómych [3 | l. Pomimo. eelektrycznoś ć w medycynie jest bodajnajstarszą udokumentowaną dziedzinąnauki' sięgającą czasów staro ytnych

[3l], to nadal pojawiająsię modyfikacjew zaklesie stosowanych paramelrówprądów w zale noś ci od rodzaju tkankt,na który ten e prąd ma dział ać .Przeł omowe w tym zakresie wydajesię odkycie i zwrócenie uwagi ś wiatanauki na prąd zmienny, czego dokonałN. Tęsla [32].

hąd genelowany przezelektrostymulację typu bodyflow jestprądem niskiej częstot|iwoś ci l,52 Hzi odtwarza informację powstalą wautonomicznym ukł adzie nerwowym,

pzesył aną do mięś ni gł adkich zloka.Iizowanych pomiędzy dwoma kon-taktowymi elektrodami. pobud7ającw ten sposób naturalną perystaltykęukł adu ylno-limfatycznego

(Rys.9). Jest to monofazowy prąd opŹebiegu trójkątnym, czasie trwania 2lub 5 ms i przerwie 500 ms. [44]. Perys-taltyka polega na cyklicznym kurczenrusię i rozkurczaniu mięś ni gł adkich,

konlrolowanych przez wspci'lczulny iprzywspólczulny ukł ad nerwowy.

Metodyka wykonania zabiegu ele-ktrostymulacji BF związana jest jedynie

z doborem parametrów natę enia prądu

oraz odpowiednim umiejscowienięmelęktrod. Elektrody Zawszo ustawionesą na suchej i oczyszczonej skórze wŹucie gł ównych naczyń ylnych i lim-fatycznych w kierunku ujś cia (Rys.lO).wartoś ć natę enia prądu ustalana jest

do pierwszego minimalnego widocz-nego skurczu mię ś ni iobni iana odtej indywidua|nej wanoś ci o I mA.

Je eli wymagają tego wskazania mo nastosować elektrostymulację wraz zeskurczem mięś ni poprzecznieplą kowanych uzyskując w ten sposóbswoisty rodzaj elektrogirnnastylomięś niówki g|adkiej i poprzecznieprą kowanej. Za|etą elektrosty muIacjibodyflow jest mo |iwoś ć samodziel-nego wykonywania tęrap]Li przęzpacjenta po wcześ niejszym instruk-tarzu. co zwiększa efektywnoś ć terapiipoprzez częstszą ap|ikacje t4 - 6 razyna dobę przez 20 min ka dorazowyzabieg). Ponadto. jesl ona dobrze lole-rowana przez pacjentów i nię wywofujęefektów pieczenia skóry. Do podsta-wowych przeciwwskazań terapii body-flow nale ą |48]:- wszczepione kardiowenery iinneimplanty elektroniczne,- ostra zakzepica naczyniowa,- malformacje naczyniowe,'cią a,- znaczny rozsiew nowotworowy.

ifi\rueovcvrun'iii,3maruuelrua

Przykł ady odział ywania |izykaInych melod drena u Iimf atyczneg0we wczesnei fiziolerapii pourazowej.

37

Bys.11 . Pacient po wypadku rnotocyk|owym r roz|eqł ym ulafem stopy i plzeszczepem skóty Plzed tetapią 9ł ęboką oscy|acią . Mateliał wł asny.

Rys'12' Pacient po pourazowym przeszczepie skóry po 4 tyqodniach telapii gł ęboką oscy|acią . Mateliał wł asny'

3B

nys.13 Pacient po pourazowyn pne$cfepie skór' . 6 |'godn| po |elapii g|ębo*ą oscy|acią . w kakcie leczenia. i|ater|ał wł asny.

Rys.14.Pacient z obnękicm lostki i podudzia w fwiązku z ura'em okolicy doł u podko|anowelo i roz|ggrym kUiakiem. Pr.Cd t€rapiąi aspitacią iglową krwiaka.

.fffimeovcvr.rł\/lvlł t,luł l-rua

39

i\-.xmRys.'t5. Po 21 dniach lerapii body||ow. Po wizycie kon|ro|nei tef koniecfnoś ci koleinei i!ł o!Ye| aspitacii.

:. .:.

Rys. 't6' Pacientka fe ś wie ą raną popromienna w wyniku radioterapii po masleklomii. zaslosowanie natychmiastowe gł ętokiei oscy|acii|est naibarduiei skutecuną netoda ł agodzenia bólu i przyspieszenia goienia tkanek.Maleliał wł asny z centlum onko|oqii Mał qol'ata w częstochowie.

40 MEDYCYNAMANUALNA

n'''17 . P.d |t. ro 2 |'rofi|ł ł bĘ || rĘn a osc'||ch. 2 ]z' dd!rr|. to t0 nfu|. 't!r|'| dd' t G ttl 0rto|or|| I$on.lrf cĘ .|octod.'

Wnioski końcowe.

Zaburzelia powstał e w wynikuurazu lub zmęczś ni:a mięś niowegobywają wielonarządowe i nale ą dogrupy objawów subiektywnych i obiek-tywnych. Najistotniejszym wydaje sięobrzęk i ból. z racji tego, zamjastu ywać slandardowego(najczęś ciej unieruchomienie a rehabil-itacja po 14 dniach od urazu) na|e ystosować bardziej rozsądne podejś cie

oparte na obserwacji skiero-wanej na identyfikowanie mecha-nizmów leź ;ących u ich podstaw orazrozpoznawać metody wpł ywające naniwelację dominująpych wskaŹnikówurazu. Niwelowanie to w przypadku

FMDL winno być stosowane natych.miast nie zaś 14 dni po wystą lieniuurazu. Niestety w tym zakresiefizykalne metody drena u limfaty-

cznego wydają się metodą nadal"zaniedbanymi" i niedocenianymimetodami. Zastosowanie fizykalnychmetod drcna u limfatycznego wpł ywana wzrost wskaź nika PU, co mo emieć wpł yw na zmiany mikoką enia.Wś ród metod poprawiającychprzezskómą peńuzję na szczególnąuwagę zasfuguje metoda gł ębokiejoscylacji wykazująca znaczqpy wzrostPU (o okoł o 900%)' Fizykalne meodydrena u limfatycmego wpł ywająkorzystnie na podwy szenie progu bólui redukcję napięcia mięś niowego (bada.nia wł asne). W oparciu ó uzyskanewyniki mo na stwierdzić , e wska.zane jest zastosowanie fizykalnychmetod drcnaź u limfatycznego wpruyś pieszeniu powTofu do osiągnięciawyjś ciowych lub wy szych waltoś cisił y makymalnej. FMDL regulująaktywnoś ć markerów zmęczeniamięś ni

(cK i LA) oraz aktywnoś ć stę eniaenzymów proteoftycznych. obni ająsĘ enie cytokin prozapalnych (czynnikmartwicy nowotwońw TNF-alfa orazIL- l.beta) [30]. wpł ywają korzysmiena efekt piezoelektryczny tkanki kola-genowej a tym samym zmniejszająniekorzystne odczyny zlepne.Radykalnie niwelują wolumetryczniewielkoś ć obrzęku umo liwiając lepsząruchomoś ć tkanek i poprawiając czucieprioproceptywne.

Bibliognfia:1. Abernethy 1., MacAuley D.:lmpact o{ school sports injury, Brit-lsh Journal Sports Medicine,2003, nr37, s. 354 - 355.2. Aliyev R.: HochslOnlflkante Ther-apieeńo|ge mit Deep oscy||at|on Inderorthopadischen, Rehabllitatlon.0rthopadische Praxls, 2008.

@nxru:lmsporcie. Medicina Sportiva Practica,2012, nr 13, s.7 - 78.13. Fairey A. S., Courneya K. S.,Field C. J. & lMackey J. R.: Physicalexercise and lmmune system functionin cancer survivors, Cancer,2002, nr94(2), s. sss - ss1.'14. Finaud J., Lac G., Fi lare E.: Oxi-dative stress. Relationship with exer-cise and training, Sports Medicine,2006, nr 36, s.327 - 358.15. Foldi M, Foldi E, Kubik S.:Text-book of Lymphology, Munchen Jena,Urban & Fischer 2003.' l6. Fó|di M., strÓRenreu|her R.,pod red. WoŹniewski M.: Podstawymanua|nego drena u limfatycznego,Wr0cł aw 2005.17. Gessel LM., Fields SK., Col l insCL. i wsp.: Concussions among UnitedStates High School and collegiate ath-letes, Journal Athlet ic Trainin0, 2007,nr 42, s. 495 - 503.18. Green D. J., Cheetham C.,Mavaddat 1., Watts K., Best M., TaylirR.,0'Driscol l G.: Effect of lower l imbexercise on forearm vascular function:Contribution of nitr ic oxide, AmericanJournal Physi logy, 2002, nr 283, s.899 - 907.19. Gryg|ewska B' ' Nęcki M.' Grod-zicki T.: MikrokrąŹenie a nadciś nienie,Nadciś nienie Tę tnicze, 200' l , nr 5' s.395 - 410.20' Herpeńz lJ.: ?deme Und |ymph.drainage, Wydawnictwo Schattauer,Stuttgart 2003.21. Hodges P . W. , Bu i B . H. : Acomparison of computer-based meth-ods for the determination of onsetof muscle contraction using electro-myography, Electroencephalographyand Cl in ical Neurophysiology, l996,nr 101 s . 414 - 417,22. Hoffman-Goetz 1., Pedersen B.K.: Exercise and the immune system:a model o{ the stress, lmmunologyToday, 1994, nr 1 5, s. 382 - 387.

23. Huxley W. H., Scal lan J.: Lym-phatic f luid: exchange mechanismsand regulation, Journal ol Physiol-ogy, 2011, s. 2935 - 2943.24. Jingui iT. M., Krabak B.J., Satch-el l E.K.: Epidemiology of youth sportsconcussion. Physicae Medicine Reha-bi l i tat ion Cl inics of North America,2011 , N 22(4), s. 565 - 575.25. Jones M. A. & Darren A.R.: Cl in-ical reasoning lor manual therapists.Elsevier Health Sciences, 2004.26. Kubik S.: Atlas of the lymphat-ics of the lower l imbs, Servier lnter-national Edit ion, Berl in 2000.27. Kvandal P., Landsvek S. A.,Berniak A., Stefanowska A., KvernmoH. D., Kirkeboen K. A.: Low-frequencyosci l lat ions ol the laser Doppler per-fusion signal in human skin, Microv-ascu|ation R€search,2006, nr 72, s.120 - 127 .28. Liana R. ' chudański M.'Ponikowska l.: Badania nadstandaryzacjq |aser0Wej przepł y-wometrii dopplerowskiej - normyWł asne, DiabetoIogia Praktyczna,2009, 1. 10 , s. 2, 58 - 64.29. McAl l ister R.M., Jaspare J.1.,Laughlin M.H.: Nonuniform effects ofendurance exercise traning on vasoor-lat ion in rat skeletal muscle, Journalof Appl ied Physiology. 2005, t. 98, s.753 - 761 .30. Mikhalchik E., Titkova S., AnurovM., Suprun M., lvanova 4., Trakhtman1., Reinhold J.: Wound Heal ing Effectsof Deep osci l lat ion, 1st. InternationalConference on Skin and Environment,Moscow - St. Petersburg 2005.31. Mould R. F., Aronowitz J.:Development of knowledge aboutelectricity and electrotherapy with aparticular focus X-rays and cancertreatment, Journal ol 0ncolooy, 2006,nr 6 , s . 711 - 720.32. Mould R. F., Aronowitr J.:Development of knowledge about

41

3. Asdonk J.: Lymphdrainage, eineneue Massagemethode, Physiotera-pie. Med icine Rehabi l i tat ion, l996.4. Atkinson R.: A simple theory ofthe Johansen - Rahbek effect, BritishJournal of Appl ied Physics, 1996, nr2, s.325 - 332.5. Azzali G.: Historical notes onthe lymphatic vascular system, ActaBiomed Ateneo Parmens€, 1990, t.61 , s . 113 - 125.6. Bahr R., Holme l.: Risk factorsfor sports iniuries-a methodolog icalapproach, Brit ish Journal Sports Med-icine, 2003, nr 37, s. 384 - 392.7. Braun, K.: Manuel le Lymphdrain-age bei Muskelkrempfen Physika-l ische Therapie, 1997, nr 9, s. 556 -560.8. Bringezu G., Schreiner 0., podred. SIusarczyk K. Kiszkis A., Biał yS.: Kom pleksowa terapia przeciwzas-toinowa, Polskie Towarzystwo Limfo-Iogiczne, chorzóW 2009'9. Bringeru G.: Combatting fatiguein spońs physical therapy With refer-ence to manual lymph drainage, Jour-na l o f Lympho logy , 1994, nr '18(1) , s .12 - 15 .10. Carlsen K. H., Anderson S. D.,Biermer L. i wsp.: Exercise-induceasthma, respiratory and allergic dis-orders in el i te athletes: epidemiol-ogy, mechanism and diagnosis: partIo| the repoń from Joint TaskForce of the European respiratory,Society (ERS) and the European Acad-emy of Al lergy and Cl inical lmmunol-ogy (EAACI) cooperation with GlobalAllergy and Asthma European Net-work, 2008, nr 63, s. 387 - 403.I 1 . Conn J .M. , Annest J .1 . , G i l -christ J': spońs and recreation.reIatediniury episodes in the U.S. Population1997-1999, Injury Prevention Jour-nal, 2003, nr I, s. 1 l7 - 1 23.12. Dziak A.: Urazy sportowe. Spe-cyfika uszkodzeń narządu ruchu W

42 MEDYCYNAMANUALNA

electricity and electrotherapy with apańicu|ar focus X-rays and cancertreatment, Journal of 0ncology, 2007,nr1 , s .53-63 .33. Mould B.F, Aronowitz J.: Devel-opment of knowledge about electricityand electrotherapy with a particularlocus X-rays and cancer treatment,Journal of oncology, 2007, nr 2, s.190 - 200.34. ocha ł ek K. ' szygU ł a. Z.: Manua|.ny drena |imfatyczny W medycynie isporcie, Medicina Sportiva Practica,2010, t . 11 , nr 2 , s . 25 - 30 .35. o|chowikB.,SobaniecW.,Soł owieiE.. Sobaniec P.: Aspekty klini-czne zwa|czania spastycznoś ci, Neuro|o-gia Dziecięca, 2009, t. 18(2)' nr36.36. 0leszewski W.: The third circ"-lat ion in human l imbs - t issue f luid,lymph and lymphatics, Phleb0l0gie,2012, nr 6, s. 297 - 303.37. Palazzetli S., Richard M. J.,Favier A.: overloaded trainingincreases exercise-induced oxidativestress and damage, Canadian Journalof Applied Physiology, 2003, nr 28, s.588 - 60438. Peacock E.E. "Wounds repair."1984.39. Praca zbiorowa pod red.Kociński J.: EncykIopedia Fizyki ' PWN'Warszawa 1972, r. 1 .40. Proske U., Al len T. J.: Damage toskeIeta| musc|e from eccentric €Xer-cise. Exercise Sport Science Reviev,2005, nr 333, s. 98 - 104.

41. Schi l l inger A.: Hat Massageth-erapie einen Einiluss auf die Regener-ation und vor allem auf die Reduktionder Symptome von delayed onsetmuscle soreness (DoMS)? Masterthesis. Erlangung des Master ofAdvanced Studiesam Fachbereich fiirSport und Bewegungswissenschaftender U niversitat, Salzburg 2007.42. Schi l l inger A, Koenig D, HaefeleC.: Effect ot manual lymph drainageon the course of serum levels ofmuscle enzymes after treadmill exer-cise, American Journal of Physiology.Medicine Rehabi l i tat ion, 2006, nr 85,s. 516 - 20.43. Sorichter S., Puschendorf 8.,lvlair J.: Skeletal muscle injury inducedby eccentric muscle action: muscleproteins as markers of muscle fiberinjury, Exercise lmmunology Reviev,1999, nr 5, s. 5 - 12.44. Sostaric S., Pearce A., Gatt 8.,McKenna M. J., Stathis Ch., CraigGoodman C.: Effects ot mild elec-tro-stimulation (Bodyflow) treatmenton healthy humans followin0 exer-cise induced muscle damage, Cenlrelor Ageing, Rehabilitation, Exercise &Sport, Victoria University, 2007.45. szygU ł a R.: Mikrokrą enieskÓrne u sportowcÓW W rocznymcyklu treningowym,WydawnictwoAWF KrakÓW' |v|onogratia, 2013' nr19.46. szyguł a R.' Dybek T.j Wpł yWtreningu t lenowego i beztlenowego

na mikrokrą enie skórne, Fizjoterapia,2009, nr 17 (3]., 17 - 25.47. Tdpanes, S. H., et al. "Value ofdeep oscillation therapy in the healingof AB burns." Cuban Journal of Phys-ical Medicine &Rehabi l i tat ion (201 0).48. Trybulski R.: Terapia fizykalnagł ęboką oscyIacią i eIektrostymuIacjaBody Floow w uzupelnieniu leczeniaobrzękóW' RehabiIitacja W praktyce,201 1 , nr 6 , s . 49 - 55 .49. Win0erden B.A.M van: Eistherapie-kontraindiziert bei Sport letzun-gen? Leistungssport, 1992, nr 2s.5-8.50. Winiwarter F.: Die chirurgischenKrankchaiten der Haut und desZel l0ewebes. W: Bi l l roth Chr. Deut-sche Chirurgie, Lieterund 23. Stutt-gart, Verlag Ferdynand Enke, 1892, s.152 - 292.51. Woodcock T. E., Woodcock T.M.: Revised Starling equation andthe glycocalyx model of transvascu-lar fluid exchange: an improved para-digm for prescribing intravenous fluidtherapy, Brilsh Journal of Anaesthe-sia,2012, nr 108(3), s. 384 - 389.52. Vario G.1., Sayers J., Mi l lerG., McBrier M.N., Buckley W.E.:Systematic Review of Efficacy forManual Lymphatic DrainaOe Tech-niques in Sports Medicine and Reha-bilitation: An Evidence-Based PracticeApproach: , Journal of Manual &lvlanipulative Therapy, nr 17, 2009,s, 80 - 89.