153

Kunde von Russland (ed. A. Erman), Berlin 1845,IV, 24-34; A. F. von Haxthausen, Transkaukasia,Leipzig 1856, I, 42-43, 45-46, 80-86, 89; M. F.Brosset, Gürcistan Tarihi (trc. H. D. Andreasyan,haz. Erdoðan Merçil), Ankara 2003, tür.yer.; J.Marquart, Osteuropaeische und OstasiatischeStreifzüge, Leipzig 1903, tür.yer.; W. E. D. Allen,A History of the Georgien People, London 1932,tür.yer.; Osmanlý-Ýran-Rus Ýliþkilerine Ait Ýki Kay-nak (trc. ve nþr. H. D. Andreasyan), Ýstanbul 1974,s. 2, 42, 46-47, 55; M. Fahrettin Kýrzýoðlu, Osman-lýlar’ýn Kafkas-Elleri’ni Fethi: 1451-1590, Anka-ra 1976, s. 3, 8-10, 19, 37, 98 vd.; Fâyiz Necîb Ýs-kender, el-Fütû¼âtü’l-Ýslâmiyye li-Bilâdi’l-Kürc,Ýskenderiye 1988, tür.yer.; Bekir Kütükoðlu, Os-manlý-Ýran Siyâsî Münâsebetleri: 1578-1612, Ýs-tanbul 1993, s. 58, 97, 102, 111, 120-122, 133; N.Berdzeniþvili – S. Canaþia, Gürcistan Tarihi (trc.Hayri Hayrioðlu), Ýstanbul 1997, s. 86-87, 106,111 vd.; Nebi Gümüþ, XVI. Asýr Osmanlý-Gürcis-tan Ýliþkileri (doktora tezi, 2000), MÜ Sosyal Bi-limler Enstitüsü, s. 30-33, ayrýca bk. tür.yer.; M.Sadýk Bilge, Osmanlý Devleti ve Kafkasya, Ýstan-bul 2005, s. 38-41; Kalankatlý Moses, Alban Ta-rihi ve Alban Salnamesi (trc. Yusuf Gedikli), Ýs-tanbul 2006, s. 161, 304; M. I. Artamonov, Ha-zar Tarihi (trc. Ahsen Batur), Ýstanbul 2008, s. 202,203, 329; Mustafa Aydýn, Üç Büyük Gücün Ça-týþma Alaný Kafkaslar, Ýstanbul 2008, s. 60-64;Ali Ýhsan Bilgili, “Osmanlý ve Safevi Hâkimiyetle-rinde Tiflis (XVIII. yüzyýl)”, Türk Kültürü Ýncele-meleri Dergisi, sy. 21, Ýstanbul 2009, s. 22-62;B. M., “Tiflis”, Entsiklopediçeskii Slovar, St. Pe-tersburg 1901, XXXIII, 267-271; V. Minorsky, “Tif-lis”, ÝA, XII/1, s. 264-279; a.mlf. – [C. E. Bosworth],“Tiflýs”, EI2 (Ýng.), X, 478-479; “Tbilisi”, Azerbay-can Sovet Ensiklopediyasý, Bakü 1986, IX, 178-180; “Tiflis Emirliyi”, a.e., IX, 290.

ÿMustafa Aydýn

– —TÝGÝN

(bk. TEGÝN).˜ ™

– —TÎH

(bk. SÎNÂ).˜ ™

– —TÝHÂME( ��� )

Arabistan’ýn Kýzýldeniz sahilindekidar kýyý ovasý.˜ ™

Kuzeyde Akabe körfezinden baþlayarakgüneyde Yemen’de Aden’e kadar hemenhemen kesintisiz biçimde devam eder. Do-ðu sýnýrý Kýzýldeniz’e paralel Serât sýradaðsilsilesinden oluþur; alçak kýyý þeridi ku-zeyde dar þekilde baþlayarak güneye doð-ru geniþler ve bazý kesimlerde geniþliði 80-100 kilometreye kadar ulaþýr. Sözlükte “kö-tü koku, aþýrý sýcaklýk, durgun rüzgâr” an-lamýna gelen tihâme kelimesi bu kýyý þe-ridi için “yüksek bölge” mânasýndaki Ne-cid’in karþýtý olarak “alçak bölge” anlamýn-da kullanýlmýþtýr. Bölgeye Gavr (çukurluk)adý da verilmektedir. Tihâme, Bâbil Ýbrâ-nîcesi gibi diðer bazý Sâmî dillerinde “de-nizin derinliði” ve “kötü koku” mânasýnagelir, Sebe kitâbelerinde ise “düzlük, ova”anlamýnda geçer (EI 2 [Ýng.], X, 481). Tihâ-me, kuzeydeki baþlangýç noktasýndan Lîs’ekadar uzanan kýsmý Hicaz Tihâmesi, Lîs veCîzân arasýnda merkezi Ebhâ olan Asîr Ti-hâmesi ve Cîzân’dan Bâbülmendeb’e ka-dar uzanan, merkezi Zebîd olan YemenTihâmesi þeklinde üç kýsma ayrýlýr. Ýslâmcoðrafyacýlarý tarafýndan Arabistan’ýn dört(veya beþ) coðrafî bölgesinden biri diye gös-terilmiþtir. Bölgenin kuzey kesimi Suudi

vb. azýnlýklardan meydana gelmektedir.Þehirde Gürcü Ortodoks, Ermeni-GürcüKatolik ve Protestan kiliseleri yanýnda bircami, üç adet sinagog ve diðer ibadet yer-leri bulunmaktadýr. Ayný zamanda bir kül-tür þehri olan Tiflis’te 35.000 öðrencisiolan bir üniversite, teknik ve yüksek okul-lar ve güzel sanatlar akademisi mevcuttur.

Tiflis’in eski kesimleri Kür ýrmaðýnýn saðyakasýnda daha dik yamaçlý kesimde bulu-nur. Nehir kenarýnda 400 m. civarýnda olankesimlerden 550 metreye kadar yükselenmahallelere çýkmak için kablolu tramvay-dan (füniküler) faydalanýlýr. Tiflis’in yenikesimleri ise nehrin sol yakasýnda demir-yolu (Bakü-Batum hattý) boyunda geliþmiþ-tir. Geçmiþte Tiflis ekonomisinde pamukyetiþtiriciliði, ipekçilik, tahýl üretimi, bað-cýlýk önemli yer tutmaktaydý, ayrýca tica-ret hayli geliþmiþti. Tiflis civarýnda zengindemir ve gümüþ madenleri bulunmaktay-dý. Bugün en önemli sanayi dallarý kâðýt,makine, gýda, dokuma, kimya ve kerestesanayiidir. Tiflis’te tarihî eserler açýsýndankayda deðer olarak IV. yüzyýlda yapýlan,XVI ve XVII. yüzyýllarda tamir edilen NarinKale, VI. yüzyýlda inþa edilen Ançishati DaþKilisesi, Kral Wahtang Gorgaslani tarafýn-dan baþlatýlan ve 620’de Kral Andreas tara-fýndan tamamlanan Sion Katedrali, MetehMâbedi (1276-1293) ve Rüstem Han’ýn yap-týrdýðý saray ve hamam (1638) zikredilir.

BÝBLÝYOGRAFYA :Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 224, 278, 289-290;

Ýbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 122,162-163; Taberî, TârîÅ (Ebü’l-Fazl), IV, 157, 162;VIII, 7, 27; IX, 188, 192-193; Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb: Altýn Bozkýrlar (trc.Ahsen Batur), Ýstanbul 2004, s. 97, 98, 101; ÝbnHavkal, Øûretü’l-ar², s. 340-342; ¥udûdü’l-£âlem(Minorsky), s. 144; Yâkut, Mu£cemü’l-büldân, II,35-37; Ýbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 29; Zekeriyyâ b.Muhammed el-Kazvînî, ¦ârü’l-bilâd, Beyrut, ts.(Dâru Sâdýr), s. 518-519, 597; Evliya Çelebi, Seya-hatnâme (Daðlý), II, 160; Joseph de Tournefort,Tournefort Seyahatnâmesi (ed. Stefanos Yerasi-mos, trc. Teoman Tunçdoðan), Ýstanbul 2005, II,155-160; J. A. Güldenstaedt, Reisen nach Geor-gien und Imerethi (ed. J. von Klaproth), Berlin1815, s. 128-132; W. von Freygangs, Briefe überden Kaukasus und Georgien nebst angeha-engsten Reisebericht über Persien vom Jahre1812, Hamburg 1817, s. 94-108; R. Lyall, Travelsin Russia, the Krimea, the Caucasus and Geor-gia, London 1825, I, 507, 510-521; J. F. Gamba,Voyage dans la Russie méridionale, Paris 1826,II, 51-55 vd.; J. von Klaproth, Reise in den Kauka-sus und nach Georgien: Unternommen in denJahren 1807 und 1808, Berlin 1812, I, 732-737;A. S. Puþkin, Die Reise nach Arzrum währenddes Feldzugs im Jahre 1829 (ed. P. Urban), Ber-lin 1998, s. 37-47; K. Koch, Reise durch Russlandnach dem kaukasischen Isthmus in den Jahren1836, 1837 und 1838, Stuttgart 1843, II, 253-260, 299-306; P. Josselian, “Kurze Geschichteder Stadt Tiflis”, Archiv für wissenschaftliche

TÝHÂME

Narin Kale –

Tiflis /

Gürcistan

154

TÝHÂME

den kendine en yakýn bulduðu kabilelerþeklinde tavsif ettiði görülmektedir (Vâ-kýdî, II, 750-751; Ýbn Sa‘d, I, 272). Huzâa’-nýn kollarýndan Benî Mustalik, Kureyþ’leittifaký bulunan kabileler topluluðu (Ehâ-bîþ) içerisinde yer almýþtý. Bu kabilelerinUhud ve Hendek savaþlarýnda Mekke or-dusunun önemli bir kýsmýný teþkil ettiðizikredilmektedir (Taberî, III, 500, 570). Ye-men Tihâmesi’nde yaþayan Devs kabile-sinden Tufeyl b. Amr ed-Devsî, Mekkedevrinin ilk yýllarýnda Hz. Peygamber ilegörüþüp müslüman oldu. Ardýndan ka-bilesine dönerek Devsliler’i Ýslâm’a davetetti. Önceleri zorluklarla karþýlaþtýysa daonun gayretiyle Devsliler arasýnda Müslü-manlýk yayýldý. Tufeyl, 7 (628) yýlýnda yet-miþ seksen müslüman aile ile birlikte Me-dine’ye geldi. Eþ‘arîler’in Ýslâmî dönemdetarih sahnesine ilk çýkýþý da 7. yýla rastlar.Yaklaþýk elli kiþilik bir heyet müslüman ol-duðunu bildirmek için Medine’ye gitmeküzere denize açýldý. Fakat gemileri fýrtýnayüzünden Habeþistan’a sürüklenince bu-radaki muhacirlere katýldý. Ca‘fer-i Tayyârve arkadaþlarýyla birlikte Medine’ye geldi.

Mekke fethinin ardýndan Hz. Peygam-ber, 9 (630) yýlýnda Tihâme’de yaþayanBenî Has‘am üzerine Kutbe b. Âmir ku-mandasýnda bir seriyye gönderdi. Devs,Eþ‘ar, Ezd gibi bölge kabileleri Medine’-ye heyet yollayarak Ýslâm’ý kabul ettiler.Daha sonra bölgeye gönderilen valilerinidare ettiði Yemen Tihâmesi’ndeki kabi-leler, Resûlullah’ýn saðlýðýnda peygam-berlik iddiasýyla ortaya çýkan Esved el-Ansî’ye destek verdiler. Hz. Ebû Bekir dö-neminde Benî Ak ve Eþ‘ar kabileleri gibibölgenin güney taraflarýndaki bazý kabi-leler tekrar irtidad olaylarýna katýldýysa daitaat altýna alýndýlar. Bu tarihten sonraHicaz Tihâmesi ve Asîr Tihâmesi’nin tarihigenellikle Hicaz bölgesinin tarihiyle iç içe-dir. Yemen Tihâmesi’nde Abbâsîler döne-minden itibaren bazý hânedanlar kurulduveya bölge bazý büyük devletlerin hâkimi-yeti altýna girdi. Halife Me’mûn zamanýn-da Yemen Tihâmesi’nde karýþýklýk ortayaçýktý. Eþ‘ar ve Ak kabilelerinin çýkardýðý is-yanlar kontrol altýna alýnamadý. Bununüzerine Emevîler’in meþhur valilerindenZiyâd b. Ebîh’in torunlarýndan Muham-med b. Abdullah b. Ziyâd vali olarak tayinedildi ve önemli bir askerî birliðin baþýn-da bölgeye gönderildi (203/818). Halifeninemriyle idarî merkez olarak Zebîd þehrinikuran Muhammed üç yýl içinde bölgeyiHadramut’a kadar hâkimiyet altýna aldý.Ýsmen Abbâsî hilâfetine baðlýlýðýný sürdü-ren Muhammed’in kurduðu Ziyâdîler’lebirlikte (818-1018) Yemen Tihâmesi böl-

gesinde müstakil hânedanlar dönemi baþ-ladý. Ziyâdîler’in yýkýlýþýnýn ardýndan bölgesýrasýyla Necâhîler, Süleymânîler, Hemdâ-nîler ve Mehdîler’in (1159-1174) elinde kal-dý. 1174-1229 yýllarý arasýnda Eyyûbîler’inhâkimiyetinde olan bölgede Resûlîler veTâhirîler (1454-1517) hüküm sürdü. Budevletlerin genellikle Zebîd’i baþþehir edin-meleri sebebiyle þehir yaklaþýk dört asýrboyunca Tihâme’nin kültür ve ilim merke-zi rolünü üstlendi. XVI. yüzyýlda Osmanlýtopraklarýna katýlan Tihâme, XVIII. yüzyýl-da bölgede Vehhâbîliðin yayýlmasý yüzün-den isyanlara ve siyasî istikrarsýzlýklarasahne oldu. 1840’ta Suûdîler’in kontrolü-ne giren Tihâme 1849’da Osmanlýlar ta-rafýndan geri alýndý. Yemen’in 1918’de ba-ðýmsýzlýðýna kavuþmasýnýn ardýndan Ye-men Tihâmesi Yemen topraklarýna dahiledilirken tartýþýlan bir siyasî bölgeye dönü-þen Asîr Tihâmesi, Mayýs 1934’te imzala-nan Tâif Antlaþmasý ile Suudi Arabistantopraklarýna katýldý.

BÝBLÝYOGRAFYA :Lisânü’l-£Arab, “gvr”, “thm” md.leri; Tâcü’l-

£arûs, “gvr”, “thm” md.leri; Vâkýdî, el-Me³åzî, II,722, 750-751; Ýbn Hiþâm, es-Sîretü’n-nebeviy-ye (nþr. Mustafa es-Sekka v.dðr.), Dýmaþk-Beyrut1424/2003, s. 1081; Ýbn Sa‘d, e¹-ªabašåt, I, 272,304, 321-359; II, 117, 162; Taberî, TârîÅ (Ebü’l-Fazl), II, 281; III, 22, 130-131, 134-136, 230-231,313-328, 500, 570; Hemdânî, Øýfatü Cezîreti’l-£Arab (nþr. Muhammed b. Ali el-Ekva‘ el-Hivâlî),Riyad 1397/1977, s. 58-59, 98-100; Bekrî, Mu£-cem, I, 203; Þerîf el-Ýdrîsî, Nüzhetü’l-müþtâš,Beyrut 1409/1989, I, 136-156; Yâkut, Mu£cemü’l-büldân (Cündî), II, 74-75; G. R. Smith, “Poli-tische Geschichte des islamischen Jemen bis zurersten türkischen Invasion”, Yemen, Frankfurt1987, s. 136-154; a.mlf., “Studies on the Tiha-mah”, JRAS, sy. 1 (1986), s. 30-39; a.mlf., “Tiha-ma”, EI2 (Ýng.), X, 481-482; Francine Stone, “Tihâ-me”, el-Mevsû£atü’l-Yemeniyye, Beyrut 1412/1992, I, 286-289; Abdurrahman Hadramî, “Tihâ-me fi’t-târîp”, el-Ýklîl, I/2, San‘a 1980, s. 41-82;Gaysân b. Ali, “Bilâdü Tihâme ve’s-Serât müncüfecri’l-Ýslâm hatte’s-seneti’þ-þâniye .aþere li’l-hicre”, el-Mecelletü’t-târîÅiyyetü’l-Mý½riyye,XXXVIII, Kahire 1995, s. 43-65; A. Grohmann,“Tihâme”, ÝA, XII/1, s. 280-282; Settâr Avdî, “Ti-hâme”, DMBÝ, XVI, 437-440.

ÿElnure Azizova

– —TÎK ÇEND( ��»��� )

Lâle Tîk Çend Bahâr(ö. 1180/1766’dan sonra)

Farsça sözlük yazarý ve þair.˜ ™

Hayatýna dair fazla bilgi yoktur. Meþ-hur eseri Bahâr-ý £Acem’i yazdýðý 1152(1739) yýlýnda elli üç yaþýnda olduðuna gö-re 1100 (1689) yýlý civarýnda doðmuþ olma-

Arabistan, daha az yer tutan güney kesimiYemen Cumhuriyeti sýnýrlarý içinde kalýr.

Sýcak ve kurak iklimin hâkim olduðu, do-ðal bitki örtüsü açýsýndan çöl ve çölümsübozkýr görünümündeki Tihâme coðrafî ba-kýmdan farklýlýk arzetmektedir. Geridekidaðlara doðru basamak basamak yükse-lir ve genellikle yeni tortullardan meyda-na gelir. Cidde, Yenbu‘, Cîzân, Hudeyde,Mehâ, Kahme ve Þükayk gibi liman böl-geleri dýþýnda Kýzýldeniz kýyýlarý daha çokmercan kayalýklarýyla kaplýdýr ve gemileriçin tehlikelidir. Sahilden içeriye doðru fark-lý bozkýr tipleri yer almaktadýr. Kuzeydetaþlýk bozkýrý, güneye doðru tuzlu bozkýrve kumlu çöl bozkýrý hâkimdir. Bozkýr bit-kilerinin yetiþmesine uygun kýyý arazilerikaktüs, kâfur, çivit gibi kýyý ve yarý sahrabitkileriyle kaplýdýr. Serât daðlarýna yakýnyüksek ve daðlýk topraklarý daha bol ya-ðýþ aldýðýndan tarýma elveriþlidir. Özellik-le kuzeyden güneye doðru Mevza‘, Heys,Harad, Mevr, Surdud, Sehâm, Rima‘, Ris-yân, Gayl ve Zebîd gibi vadilerde darý, su-sam, karpuz, muz, mango, hurma ve pa-muk gibi ürünler yetiþtirilir. Tihâme, Se-rât daðlarýndan batýya doðru akan, ancakdenize ulaþmayan derelerin suladýðý vadi-leri dolayýsýyla önemli bir tarým bölgesidir(Stone, I, 286-287). Yemen Tihâmesi þe-hirlerinden olan Cüreþ, Ýslâm öncesinde ya-rýmadanýn belli baþlý tarým merkezleri ara-sýnda sayýlmaktaydý (Ýbn Hiþâm, s. 1081;Taberî, III, 131). Tarýmýn yaný sýra bölge-nin baþlýca iktisadî faaliyetleri balýkçýlýk,denizcilik, belli ölçüde inci ve sünger av-cýlýðý idi (Stone, I, 287). Suriye ile Yemenarasýndaki ticareti saðlayan iki ana yoldanbiri olan ve Hadramut-Tihâme-Hicaz üze-rinden Suriye’ye ulaþan ticaret yolu sebe-biyle Tihâme ticarî bakýmdan büyük önemtaþýyordu. Ýslâm öncesinde Arabistan’ýnmeþhur panayýrlarýndan Hubâþe, YemenTihâmesi’nde kuruluyordu. Hz. Peygam-ber’in Hatice ile yaptýðý ticarî iþ birliði sý-rasýnda buraya da gittiði bildirilmektedir(Taberî, II, 281).

Ýslâm’ýn zuhurunda kuzeyde Huzâa, gü-neye doðru Ezd ve Kinâne’nin çeþitli kol-larý, Ak, Eþ‘ar, Devs gibi kabileler Tihâmebölgesinde oturuyordu. Hâþimoðullarý ileHuzâa’nýn bazý kollarý arasýndaki dostlukantlaþmasý dolayýsýyla Huzâa’dan bazý ki-þiler ilk müslümanlar arasýnda yer aldý.Huzâa’nýn kollarýndan Eslemliler’in büyükçoðunluðu Uhud Gazvesi sýrasýnda müs-lüman olmuþtu. Hz. Peygamber’in Huzâa’-nýn Büdeyl, Büsr ve Amr kollarýna yazdýðýmektupta, kendilerini Tihâme halký içindeen çok takdir ettiði ve akrabalýk yönün-