P R Z E K Ł A DWładysław Jeżewski

Richard Pipes

Tytuł oryginałuRUSSIA UNDER THE OLD REGIME

PrzekładWładysław Jeżewski

RedakcjaEwa Pawłowska

KorektaJolanta Mysiakowska

Copyright © Richard Pipes, 1974, 1995All rights reserved

Copyright © 2006 for the Polish edition by Wydawnictwo Magnum Ltd.Copyright © 2006 for the Polish translation by Wydawnictwo Magnum Ltd.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana,zapisywana czy przekazywana w sposób mechaniczny, elektroniczny, fotograficzny

lub w jakiejkolwiek innej formie bez uprzedniej zgody właściciela praw.

Wydawnictwo MAGNUM sp. z o.o.02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a

tel./fax (22) 848-55-05, tel. (22) 646-00-85e-mail: magnum@it.com.pl

Zapraszamy do naszej księgarni internetowejwww.wydawnictwo-magnum.com.pl

Skład i łamanie – Ewa WitosińskaStudio komputerowe Wydawnictwa MAGNUM sp. z o.o.

(PDF) 978-83-63986-34-6(EPUB) 978-83-63986-35-3(MOBI) 978-83-63986-36-0

Danielowi i Stevenowi

Spis treści

Przedmowa do trzeciego wydania 7Przedmowa 9

Rozdział 1 Środowisko geograficzne i jego znaczenie 11

CZĘŚĆ I PAŃSTWO

Rozdział 2 Geneza państwa patrymonialnego w Rosji 35

Rozdział 3 Triumf ustroju patrymonialnego 67

Rozdział 4 Anatomia ustroju patrymonialnego 93

Rozdział 5 Częściowy demontaż państwa patrymonialnego 122

CZĘŚĆ II SPOŁECZEŃSTWORozdział 6 Chłopstwo 151

Rozdział 7 Dworianstwo 181

Rozdział 8 Państwo bez burżuazji 202

Rozdział 9 Kościół w służbie państwa 233

CZĘŚĆ III INTELIGENCJA PRZECIWKO PAŃSTWU

Rozdział 10 Inteligencja 259

Rozdział 11 W stronę państwa policyjnego 293

Przypisy 333Chronologiczny przegląd wydarzeń 344

6

Przedmowado trzeciego wydania

Pierwsze wydanie Rosji carów ukazało się drukiem w 1974 roku i zebrałopochlebne recenzje. Choć książka nie była pomyślana jako podręcznik,na wielu uczelniach zaczęto uczyć z niej historii Rosji. Jej zasadnicza tezawzbudziła zarazem gorące spory, i to co najmniej z dwóch powodów.

Historiografia rosyjska, zarówno przed rewolucją, jak po niej, zgod-nie z pozytywistyczną tradycją skupiała się na wąskich, ściśle określonychzagadnieniach i opierała na materiałach źródłowych. Szersze kwestie po-zostawiano filozofom i publicystom. Spod pióra zawodowych historykówpraktycznie nie wychodziły więc dzieła, w których próbowano by nie tyl-ko opisać, ale i zinterpretować dzieje Rosji. Toteż samo pojawienie siętakiego dzieła musiało wywołać dyskusję.

Drugą przyczyną krytyki była teza o ciągłości między ustrojem poli-tycznym Rosji czasów państwa moskiewskiego i okresu schyłku caratu(1878–1905) z jednej strony, a ustrojem Związku Sowieckiego. Teza tanie podobała się ani historykom komunistycznym, ani ich oponentom,antykomunistycznym nacjonalistom. Oba obozy, z odmiennych powo-dów, twierdziły, że październik 1917 roku oznaczał radykalne zerwaniez przeszłością.

W niniejszej książce zaledwie napomykam o związku między caratema komunizmem. Niektórzy recenzenci zarzucali mi, że nie poświęciłem tejkwestii więcej uwagi i że kreślę linię ciągłą między represyjną polityką ca-rów z końca XIX wieku a reżimem leninowsko-stalinowskim, pomijajączupełnie okres rządów konstytucyjnych, który je dzielił. Na swoją obronęmogę powiedzieć, że w jednym tomie nie sposób omówić szczegółowo

podobieństw między moskiewskim patrymonializmem, instytucjami poli-cyjnymi schyłku caratu i praktykami komunistycznymi. Zagadnienie towymagało osobnego potraktowania, toteż zająłem się nim w następnychksiążkach: Rewolucji rosyjskiej i Rosji bolszewików, które razem z niniej-szym tomem tworzą spójną całość.

Brak miejsca nie pozwala mi odnieść się do konkretnych zarzutów podadresem Rosji carów. Najpoważniejsze z nich dotyczyły tezy, że absolu-tyzm moskiewski różnił się zasadniczo od absolutyzmu europejskiegopoczątku czasów nowożytnych. Moim zdaniem historycy, którzy przepro-wadzają analogie między tymi dwoma rodzajami władzy monarchicznej,interpretują dokumenty zbyt formalistycznie, pomijając właściwie codzien-ną rzeczywistość Rosji – która robiła tak wstrząsające wrażenie na zachod-nich podróżnikach. Gdyby jakiś przyszły historyk zastosował podobnąmetodę do analizy reżimu stalinowskiego, doszedłby zapewne do wniosku,że nie różnił się on istotnie od ustroju zachodniego, bo też istniała tamkonstytucja, parlament i formalne gwarancje praw człowieka.

Richard PipesKwiecień 2006 roku

8

Przedmowa

Przedmiotem książki jest ustrój polityczny Rosji. Omawiam w niej roz-wój państwa rosyjskiego od jego początków w IX wieku do końca wiekuXIX oraz równoległy proces kształtowania się najważniejszych warstwspołecznych: chłopstwa, szlachty, klasy średniej i duchowieństwa. Zasta-nawiam się, dlaczego w Rosji – w przeciwieństwie do reszty Europy, doktórej Rosja należy za sprawą położenia geograficznego, rasy i religii– społeczeństwo nie potrafiło skutecznie ograniczyć władzy politycznej.Po udzieleniu wstępnej odpowiedzi na to pytanie przechodzę do przed-stawienia tezy, że opozycja przeciwko absolutyzmowi przybierała w Rosjipostać walki o idee, a nie o interesy klasowe, i że rząd carski zwalczał tęopozycję środkami administracyjnymi, które zapowiadały już współczesnepaństwo policyjne. W przeciwieństwie do większości historyków, którzykorzeni dwudziestowiecznego totalitaryzmu szukają w myśli zachodniej,ja tropię je w instytucjach rosyjskich. Choć nawiązuję od czasu do czasudo późniejszych wydarzeń, kończę swój wykład na latach 80. XIX wieku,ponieważ, o czym mowa w ostatnim rozdziale, tradycyjny rosyjski ancienrégime niepostrzeżenie wyzionął wówczas ducha, ustępując miejsca ustro-jowi biurokratyczno-policyjnemu.

W swoich rozważaniach duży nacisk kładę na związek między własno-ścią a władzą polityczną. Może się to wydać dziwne zachodniemu czytelni-kowi, który przywykł do wyraźnego rozdzielania tych dwóch pojęć.(Oczywiście oprócz ekonomicznych deterministów, którzy jednak uważa-ją, że związkiem tym rządzą wszędzie sztywne i z góry określone prawa).Każdy badacz systemów politycznych w krajach niezachodnich szybkostwierdza, że granica dzieląca własność od władzy albo w tych krajach nie

istnieje, albo jest tak niewyraźna, że pozbawiona znaczenia, i że brak tejgranicy zasadniczo odróżnia zachodni system polityczny od niezachod-niego. Można powiedzieć, że cechą charakterystyczną zachodniej tradycjipolitycznej, odróżniającej ją od wszelkiej innej, jest istnienie sfery własno-ści prywatnej, która nie podlega władzy publicznej. W społeczeństwachpierwotnych władza nad ludźmi łączyła się z władzą nad rzeczami, a roz-dzielenie tych dwóch typów władzy wymagało złożonego procesu ewolucjipraw oraz instytucji, który rozpoczął się w starożytnym Rzymie. Mojagłówna teza brzmi, że w Rosji ten rozdział władz dokonał się bardzo późnoi w postaci bardzo niedoskonałej. Rosja należy par excellence do państw,które w socjologii i politologii określa się zwykle mianem patrymonialnych.W państwach tych władzę polityczną pojmuje się i sprawuje jako przedłu-żenie praw własności, a władca to zarówno suweren swojej dziedziny władzy,jak też jej właściciel. Trudności związane z utrzymaniem tego typu ustrojuwobec coraz częstszych kontaktów i rywalizacji z Zachodem, rządzonymw inny sposób, wywoływały w Rosji stan ciągłego napięcia.

Rozmiary książki nie pozwalają na szczegółową informację źródłową.Na ogół podaję tylko źródła cytatów i danych statystycznych, ale każdyznawca przedmiotu łatwo dostrzeże, ile zawdzięczam innym, nie cytowa-nym historykom.

Pragnę podziękować profesorowi Leonardowi Schapiro, który zechciałprzeczytać maszynopis i podzielił się ze mną cennymi uwagami.

Richard PipesLondyn, 6 marca 1974 roku

10

CZĘŚĆ III

INTELIGENCJA PRZECIWKOPAŃSTWU

10

Inteligencja

Miano poety, godność literataod dawna zaćmiły u nas blask epoletów i barwnych mundurów.

Wissarion Bielinski, List do Gogola (1847)*

Wielki pisarz jest niejako drugim rządem w swoim kraju.Aleksander Sołżenicyn, Krąg pierwszy (1955–1964)

FRAGMENT

...

Pierwszy spór w łonie rosyjskiej inteligencji wybuchł pod koniec lat 30.i dotyczył historycznej misji Rosji. Filozofia Schellinga i Hegla postawiław ostrej formie pytanie, co każdy kraj wniósł do rozwoju cywilizacji. Nie-mieccy myśliciele lekceważyli wkład narodów słowiańskich i zaliczali je donarodów niehistorycznych. W odpowiedzi Słowianie twierdzili, że to donich należy przyszłość. Pierwsi teorię słowianofilstwa stworzyli Polacyi Czesi, zagrożeni germanizacją. W Rosji kwestię tę postawił w sensacyj-nym artykule z 1836 roku Piotr Czaadajew, czołowa postać moskiewskichkręgów towarzyskich. Czaadajew, będący pod przemożnym wpływem myślikatolickiej epoki restauracji i noszący się z zamiarem przejścia na katoli-cyzm, dowodził, że ze wszystkich wielkich narodów tylko Rosja nie wnio-sła nic do cywilizacji. Jego zdaniem była ona krajem bez historii: „Żyjemy

* W.G. Bielinski, Pisma literackie, przekład Janina Walicka i Wiera Anisimow-Bień-kowska, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962, s. 526 [przyp. tłum.].

wyłącznie teraźniejszością w jej najwęższych granicach, bez przeszłościi przyszłości, w martwym bezruchu”14. Rosja była czymś w rodzaju histo-rycznego trzęsawiska, w którym czasami coś się poruszyło, ale nigdy niepłynęło w określonym kierunku. Wszystko dlatego, że chrześcijaństwo za-czerpnięto u skażonego źródła, w Bizancjum, co spowodowało, że Rosjazostała odcięta od głównego nurtu życia duchowego płynącego z Rzymu.Czaadajew, z powodu takich poglądów oficjalnie uznany za obłąkanego,częściowo wycofał się z nich, ale pod koniec życia jego pesymistyczna wizjaRosji znów doszła do głosu. W 1854 roku, w czasie wojny krymskiej, skreśliłnastępujące słowa:

Piszący o Rosji zawsze wyobrażają sobie, że mówią o kraju takim jak inne;w rzeczywistości jest inaczej. Rosja to cały odrębny świat, posłuszny woli, ka-prysowi, fantazji jednego człowieka, nieważne, czy nazywa się Piotr czy Iwan– zawsze jest on takim samym wcieleniem samowoli. Wbrew wszelkim pra-wom współżycia między ludźmi Rosja zmierza tylko w kierunku własnegozniewolenia i zniewolenia wszystkich narodów ościennych. Dlatego należy jązmusić do obrania innej drogi nie tylko w interesie innych narodów, ale takżew jej własnym interesie15.

List filozoficzny Czaadajewa z 1836 roku rozpętał burzliwą dyskusję,która trwała przez dwa dziesięciolecia, dzieląc rosyjską inteligencję nadwa obozy.

Jeden z nich, słowianofile, stworzył najdonioślejszy prąd intelektualnyw historii Rosji, pierwszą ideologię rosyjskiego nacjonalizmu (będącegoczymś innym niż ksenofobia), wykorzystując idee zachodnie, aby sławićRosję kosztem Europy Zachodniej. Jego czołowi teoretycy wywodzili sięze średniozamożnego dworianstwa, które zachowało bliskie związki z zie-mią. Ich idee zostały po raz pierwszy sformułowane podczas dyskusji to-czonych w moskiewskich salonach pod koniec lat 30. i w latach 40. XIXwieku. W latach 50., w okresie swoich największych wpływów, słowianofilestworzyli partię wokół pisma „Moskwitanin”. Choć wypierali się wszelkichzainteresowań politycznych, byli nieustannie nękani przez władze, którepodejrzliwie odnosiły się do wszelkiej ideologii, nawet popierającej abso-lutyzm.

Według słowianofilów wszelkie istotne różnice między Rosją a Zacho-dem sprowadzały się do religii. Zachodnie Kościoły od zarania znalazły sięw orbicie wpływów kultury klasycznej, która zatruła je racjonalizmemi pychą. Prawosławie natomiast pozostało wierne ideałom chrześcijań-skim. Było Kościołem prawdziwie wspólnotowym, czerpiącym siłę ze zbio-

13

rowej wiary i mądrości ludu. Ten duch wspólnoty (sobornost’) stanowiłkwintesencję rosyjskiego charakteru narodowego i podstawę wszystkichinstytucji rosyjskich. Na Zachodzie tymczasem życie zorganizowane opie-ra się na indywidualizmie i legalizmie. Dzięki prawosławiu Rosjanie po-trafili zachować „integralną” osobowość, w której zespoliła się logikai wiara, tworząc wyższy rodzaj wiedzy. Aleksandr Chomiakow, wybitnyteoretyk słowianofilstwa, nazwał ją „żywą wiedzą” (żywoje znanije).

Zachodnia cywilizacja, uległszy racjonalizmowi, odseparowała jed-nostkę od wspólnoty: ponieważ każdy mieszkaniec Zachodu postępujezgodnie z własnym rozumem, zamieszkuje własny, odrębny świat. Mówiącpo heglowsku, jest „wyobcowany”. Natomiast w Rosji każda jednostka(wyjąwszy tych, którzy się zeuropeizowali) stapia się ze wspólnotą i czujesię w niej swojsko. Intelektualiści rosyjscy, którzy odebrali zachodnie wy-kształcenie, powinni szukać drogi powrotnej do wspólnoty, do chłopstwa.Samorzutna organizacja społeczna, której ucieleśnieniem jest wspólnotawiejska i artel, to według słowianofilów naturalna forma, w jakiej wyrażająsię instynkty społeczne Rosjan. Legalizm i własność prywatna miały byćobce duchowi rosyjskiemu.

Na gruncie tych przesłanek powstała osobliwa, anarcho-konserwatyw-na filozofia polityczna. Zdaniem słowianofilów w charakterze rosyjskiejtradycji leżało ścisłe rozróżnienie między państwem lub władzą (włast’)a „ziemią” (ziemla). Ziemia powierzała państwu kierowanie wyższą poli-tyką, nie nakładając na nie żadnych ograniczeń prawnych. Żądała tylko,aby wysłuchano jej głosu podczas podejmowania najważniejszych decyzji.W zamian państwo pozwalało ludziom żyć tak, jak im się podobało. Tenwzajemny szacunek między państwem a społeczeństwem, nie zakłóconyprzez żadne formalne względy, był prawdziwą konstytucją rosyjską. PiotrWielki pogwałcił ją i od jego rządów Rosja idzie drogą całkowicie obcąswojej naturze. Tworząc w Petersburgu aparat biurokratyczny, Piotr ze-rwał łączność między Koroną a narodem. Jeszcze gorsze skutki miała jegoingerencja w obyczaje i religię narodu. Cały okres petersburski w dziejachRosji był potworną pomyłką. Kraj musiał wrócić do swego dziedzictwa.Nie powinno być żadnej konstytucji ani parlamentu, ale też wścibskiej, sa-mowolnej biurokracji. „Ziemię” trzeba zwrócić ludziom, którzy mają pra-wo do całkowitej wolności we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem polityki.Poddaństwo należy znieść.

Pogląd słowianofilów na przeszłość kraju nie miał nic wspólnego z rze-czywistością historyczną i nie mógł wytrzymać naukowej krytyki. Jednakżew połowie XIX wieku, kiedy formułowano teorię słowianofilstwa, fakty

14

z dziejów państwa i społeczeństwa rosyjskiego, które przedstawiliśmyw poprzednich rozdziałach, nie były znane. W zasadniczym zrębie są oneowocem badań naukowych przeprowadzonych w latach 1850–1950. Sło-wianofilstwo zawdzięczało pewnie więcej współczesnemu ruchowi młodo-angielskiemu niż tradycji rosyjskiej. Słowianofile zachwycali się WielkąBrytanią (a nie lubili Francji i Niemiec) i pragnęli, aby w Rosji równieżobowiązywała niepisana konstytucja, w której stosunki między Koronąa narodem reguluje zwyczaj, a nie prawo pisane, w której Korona (w ideal-nym wypadku) sprzymierza się z klasami pracującymi, w której biurokra-cja jest nieliczna i słaba, i gdzie zakłada się milcząco, że państwo niewtrąca się w życie społeczeństwa. Oczywiście ideolodzy słowianofilstwanie wiedzieli prawie nic o długiej drodze, która poprzedziła wiktoriańskikompromis, ani o roli, jaką odgrywało w nim to wszystko, czego tak niena-widzili: prawo, własność i zinstytucjonalizowany antagonizm między rządzący-mi a rządzonymi.

Dzięki groteskowo wyidealizowanemu obrazowi przeszłości słowiano-file mogli twierdzić, że Rosja jest krajem przyszłości, przeznaczonym dorozwiązania problemów trapiących ludzkość. Jej wkład miał polegać naupowszechnieniu dobrowolnych stowarzyszeń, tworzonych w duchumiłości i braterstwa, oraz systemu politycznego opartego na zaufaniu mię-dzy władzą a narodem. Dzięki temu Rosjanie mieliby raz na zawsze zlikwi-dować wszelkie konflikty polityczne i klasowe na świecie.

Historycy, mający upodobanie do symetrii, stworzyli słowianofilomprzeciwnika, partię, którą nazwali okcydentalistami. Wśród oponentówsłowianofilstwa trudno jednak dostrzec jakąkolwiek wspólnotę przeko-nań, z wyjątkiem negatywnej. Odrzucali oni wizję Rosji i Zachodu malo-waną przez słowianofilów, oskarżając ich o ignorancję i utopizm. Tam,gdzie słowianofile dostrzegali głębię przeżycia religijnego, okcydentaliściwidzieli tylko zabobon graniczący z ateizmem (zob. Bielinskiego Listdo Gogola, cyt. wyżej). Historycy-okcydentaliści bez trudu obalali jednopo drugim najukochańsze przekonania słowianofilów; dowodzili, że ist-niejąca gmina wiejska bynajmniej nie powstała w pradawnych czasach, sa-morzutnie i nie ma „ludowego” pochodzenia, ale jest instytucją stworzonąprzez państwo dla usprawnienia poboru podatków; że wszystkie „rewolu-cyjne” reformy Piotra mają korzenie w Moskwie; że rzekome porozumie-nie między państwem a społeczeństwem nigdy nie istniało, bo państworosyjskie zawsze przygniatało społeczeństwo swoim ciężarem. Nie zaprze-czali, że Rosja różni się od Zachodu, ale tłumaczyli tę różnicę jej zacofa-niem, a nie wyjątkowością. Uważali, że w Rosji nie ma prawie nic wartego

15

zachowania; to zaś, co na zachowanie zasługiwało, stworzyło państwo,a zwłaszcza Piotr Wielki.

Oprócz odrzucenia słowianofilskiej idealizacji Rosji okcydentalistównic nie łączyło. Niektórzy byli liberałami, inni radykałami, niekiedy nawetskrajnymi. Ale ich radykalizm ulegał zmianom. Bielinskiego na przykładpod koniec życia olśniło, że Rosja potrzebuje nie socjalizmu, lecz burżu-azji, a Hercen, przez całe życie zwolennik gruntownych zmian, w jednymz ostatnich tekstów (cztery „listy” Do starego towarzysza) odrzucał rewolu-cję. Trafniej byłoby więc nazywać ruch okcydentalistyczny „ruchem kry-tycznym”, bo najwybitniejszą jego cechą był bardzo krytyczny stosunek doRosji, dawnej i współczesnej. Prócz historii głównym polem działalnościokcydentalistów była krytyka literacka. Pod piórem Bielinskiego, najbar-dziej konsekwentnego okcydentalisty swojego pokolenia, recenzja i roz-prawa literacka stały się narzędziem analizy społecznej. Demaskował onwszelkie idealizowanie rzeczywistości rosyjskiej i propagował realizm w li-teraturze, a wpływ na kręgi twórcze miał bardzo duży. To dzięki niemu pi-sarz rosyjski stał się świadom swojej roli społecznej.

W okresie rządów Aleksandra II doszło do radykalnej zmiany w nasta-wieniu rosyjskiej opinii publicznej. Pokolenie idealistów wciąż zadawałosobie przede wszystkim pytanie: kim jesteśmy? Nowe pokolenie pozyty-wistów lub realistów, które przyszło po 1855 roku, postawiło bardziejpraktyczne pytanie, zadane po raz pierwszy przez Nowikowa: co robić?Odpowiadając na nie, inteligencja podzieliła się na skrzydło konserwa-tywne i radykalne, a między nimi znalazła się niewielka grupka liberałów.W przeciwieństwie do poprzedniej epoki, w której ideologiczni oponenciutrzymywali nadal stosunki towarzyskie i odnosili się do siebie z wielkąrewerencją, za panowania Aleksandra II spory ideowe nabrały osobistegocharakteru, a ludzie z przeciwnych obozów często stawali się zapiekłymiwrogami.

Zmianę tę spowodowały wielkie reformy zainicjowane przez nowegowładcę, które w większości omówiliśmy już w poprzednich rozdziałach.Składało się na nie zniesienie poddaństwa, uwłaszczenie chłopów, wpro-wadzenie ziemstw i organów samorządu miejskiego, reforma sądownic-twa (o której wspomnimy w następnym rozdziale) oraz wprowadzenieobowiązkowej służby wojskowej. Była to najambitniejsza w historii Rosjipróba wciągnięcia społeczeństwa do czynnego uczestnictwa w życiu pań-stwa – z wyjątkiem polityki.

16

Reformy wywołały w społeczeństwie ogromne poruszenie, zwłaszczawśród młodzieży, przed którą otworzyły się nie istniejące dotąd możliwościsłużby publicznej. Młodzi mogli teraz pracować w wolnym zawodzie (pra-wo, medycyna, dziennikarstwo), mogli zajmować stanowiska w ziemstwachi samorządzie miejskim; mogli wybrać karierę wojskową, bo stopnie ofi-cerskie stały się osiągalne dla ludzi z gminu; a nade wszystko mogli na-wiązać kontakt z wyzwolonym z poddaństwa chłopem i pomóc mu zyskaćpozycję obywatela. Przełom lat 50. i 60. był okresem rzadkiej jednomyśl-ności – lewica, centrum i prawica połączyły siły, aby pomóc rządowiw przeprowadzeniu jego wielkiego programu reform.

Pierwszy wyłom w tym zjednoczonym froncie nastąpił w 1861 roku, poopublikowaniu warunków uwłaszczenia chłopów. Lewica, pod przywództwemCzernyszewskiego i jego „Sowriemiennika”, rozczarowana tym, że chłopimają otrzymać tylko połowę ziemi, którą uprawiają, i muszą za nią jeszczezapłacić, uznała całą reformę za okrutny szwindel. Zamieszki studenckiez początku lat 60., powstanie z 1863 roku na ziemiach polskich i tajemni-czy pożar Petersburga skłoniły wielu konserwatystów i liberałów do podej-rzeń o spisku przeciwko Rosji. „Russkij wiestnik”, wcześniej organ obozuumiarkowanego, dokonał ostrego zwrotu w prawo i zaczął atakować lewicęz pozycji patriotycznych. Wśród radykałów doszło do kolejnego rozłamu.„Sowriemiennik” wystąpił z zajadłymi atakami osobistymi przeciwko inte-ligencji starszego pokolenia, oskarżając ją o brak wszelkich zasad i inercję.Hercen odpowiedział na to na łamach swojego londyńskiego „Kołokoła”,zarzucając młodszej generacji chorobliwą zrzędliwość. Cziczerin z koleiskrytykował Hercena za rewolucyjne ciągoty, a Czernyszewski nazwał go„szkieletem mamuta”. W 1865 roku rosyjska opinia publiczna była jużcałkowicie podzielona. Zasadnicza dyskusja miała jednak charakter sporumiędzy radykałami a konserwatystami, których łączyło tylko jedno: nienawiśćdo rozsądnych, pragmatycznych ludzi środka. Lata 60. i 70. były złotymwiekiem myśli rosyjskiej, bo to wówczas sformułowano i roztrząsano naj-ważniejsze zagadnienia, jakie odtąd zajmowały inteligencję.

Nowy radykalizm zrodził się z naukowej, pozytywistycznej filozofii, któradocierała do Rosji z Zachodu już pod koniec panowania Mikołaja I, aledopiero za jego następcy zawładnęła umysłami radykalnej lewicy. Nie-zwykłe osiągnięcia fizyki, chemii i biologii w latach 40., zwłaszcza odkryciepraw zachowania energii i komórkowej budowy organizmów żywych, przy-czyniły się do powstania w Europie Zachodniej ruchu antyidealistycznego,wyznającego wulgarny materializm filozoficzny. Büchner i Moleschott,

17

których pisma były objawieniem dla młodych Rosjan, głosili, że kosmoszbudowany jest wyłącznie z materii, której wszelką aktywność możnasprowadzić do podstawowych procesów fizycznych i chemicznych, żew kosmosie nie ma miejsca dla Boga, duszy, ideałów i innych substancjimetafizycznych. Feuerbach wyjaśniał, że idea Boga jest projekcją ludz-kich pragnień, a jego zwolennicy zastosowali tę psychologiczną interpre-tację do pieniędzy, państwa i innych instytucji. Buckle, we wstępie doswojej Historii cywilizacji w Anglii, która zyskała w Rosji niezwykłą poczyt-ność, obiecywał, że statystyka pozwoli na przewidywanie z matematycznądokładnością wszelkich zachowań społecznych. Wszystkie te teorie, pod-pierające się autorytetem nauk przyrodniczych, sugerowały, że znalezio-no w końcu klucz do zrozumienia człowieka i społeczeństwa. Nigdzie niewywarły tak wielkiego wpływu jak w Rosji, gdzie z powodu braku tradycjinauk humanistycznych i świeckiej teologii intelektualiści wyjątkowo łatwoulegali czarowi teorii deterministycznych.

Lewicowa młodzież z pogardą odrzuciła idealizm, który budził w jej oj-cach takie emocje – w każdym razie odrzuciła go świadomie, ponieważnieświadomie w dużym stopniu pozostała idealistyczna (wiary w postępnie da się wszak uzasadnić empirycznie). Turgieniew opisał ten konfliktpokoleń w powieści Ojcowie i dzieci, a protagoniści tego konfliktu natych-miast uznali, że uczynił to bardzo trafnie. Młodzi nihiliści uważali świat,w którym przyszło im żyć, za żywy relikt innej, wcześniejszej fazy rozwojudziejowego, zmierzającej właśnie do kresu. Ludzkość stała u progu fazypozytywizmu, w której wszystkie zjawiska przyrodnicze i cywilizacyjne zo-staną właściwie zrozumiane i dzięki temu poddane naukowemu sterowa-niu. Najpilniejszym zadaniem było zniszczenie resztek starego porządku,którego częścią był idealizm jako doktryna metafizyczna. Dmitrij Pisa-riew, bożyszcze radykalnej młodzieży początku lat 60., wzywał zwolenni-ków do rąbania na prawo i lewo, atakowania instytucji i zwyczajów, bo co-kolwiek padnie, nie jest warte zachowania. Taki nihilizm nie wynikałz całkowitego braku wartości, jak twierdzili konserwatywni krytycy, alez przekonania, że teraźniejszość należy już do przeszłości, a więc jej nisz-czenie jest aktem twórczym.

Nowe pokolenie radykałów miało skłonność do upraszczania przezsprowadzanie wszystkich zjawisk do jednej zasady. Brakowało mu cierpli-wości do niuansów, zawiłości, uwarunkowań. Zaprzeczanie prostej prawdzielub komplikowanie jej jakimiś zastrzeżeniami radykałowie uznawali zawykręty, mające uzasadnić bierność: był to ich zdaniem przejaw obłomo-wszczyzny, jak nazywano skrajną gnuśność, od nazwiska bohatera powieści

18

Gonczarowa. Każdy radykał tych czasów dysponował przepisem, któregozastosowanie miało zapewnić radykalną zmianę ludzkiej kondycji. Czer-nyszewskiego wizja raju ziemskiego przypominała oleodruk z pism profe-tycznych, które pisarz czytał zapewne w seminarium; wszystko było proste,pod warunkiem że ludzie dojrzą prawdę, a prawdą było to, że istnieje tylkomateria i nic poza tym*. Całkowicie uzasadnione zarzuty wobec filozofiimaterialistycznej Czernyszewski i jego poplecznicy odrzucali jako niewarteuwagi. Nie trzeba dodawać, że dokonana przez neokantystów krytyka me-chanistycznej nauki, na której opierał się materializm, nigdy nie trafiła dorosyjskich radykałów, choć śledzili oni z uwagą rozwój myśli niemieckiej.Czernyszewski do śmierci w 1889 roku pozostał wierny Feuerbachowi i in-nym bożyszczom swojej młodości sprzed niemal półwiecza, nieświadom,jaki przewrót wywołały w dziedzinie nauk przyrodniczych najnowsze od-krycia. Odrzucał nawet teorię Darwina. To wybiórcze traktowanie naukibyło bardzo charakterystyczne dla radykalnej lewicy, która zasłaniała sięautorytetem nauki, ale której brakowało bezstronności i samokrytycyzmunieodzownego w badaniach naukowych.

Radykałowie z lat 60. pragnęli stworzyć nowego człowieka. Miał on byćistotą całkowicie praktyczną, wolną od religijnych i filozoficznych uprze-dzeń, „racjonalnym egoistą”, ale zarazem absolutnie oddanym sługąspołeczeństwa i bojownikiem o sprawiedliwość. Radykalni intelektualiścinie widzieli jakoś sprzeczności między empiryzmem, zgodnie z którym caławiedza pochodzi z doświadczenia, a etycznym idealizmem, który nie miałodpowiednika w świecie materialnym. Filozof religii Władimir Sołowjowujął kiedyś ich postawę w takim oto pseudosylogizmie: „Człowiek pocho-dzi od małpy, a zatem musi się poświęcić dla wspólnego dobra”.

Pod względem emocjonalnym niektórzy radykalni publicyści byli bliżsichrześcijańskiego idealizmu niż twardego pragmatyzmu, który jakoby wy-znawali. Bohater powieści Czernyszewskiego Co robić?, Rachmietow, topostać wzięta wprost z prawosławnych żywotów świętych: jest takimascetą, że buduje sobie łóżko nabijane gwoździami. Inni bohaterowie tejpowieści (która wywarła wielki wpływ na młodego Lenina) przypominająpierwszych chrześcijan, bo tak jak oni zrywają ze swoimi zepsutymi, przy-ziemnymi rodzinami, aby dołączyć do ludzi, którzy wyrzekli się pokusy

19

* Rosyjska prawica prawie nie ustępowała lewicy w redukcjonizmie. „Właściwie wszyst-ko jest takie proste – pisał Dostojewski w zakończeniu Snu zabawnego człowieka– wszystko można załatwić w jeden dzień, w jedną godzinę! Najważniejsze to kochaćbliźnich jak siebie samego – to najważniejsze i to wszystko, niczego więcej nie trze-ba. Kiedy się to wie, wszystko można załatwić”.

bogactwa i przyjemności. Mężczyźni i kobiety w tej książce doznają uczuć,ale nie jest to miłość, a na pewno nie miłość płciowa. To bezrefleksyjna re-ligijność, w której jest sama żarliwość, ale zupełnie brak miłosierdzia.Sołowjow, zirytowany twierdzeniami o rzekomej tożsamości ideałówchrześcijaństwa i socjalizmu, przypomniał kiedyś swoim czytelnikom, żepodczas gdy chrześcijaństwo każe człowiekowi wyrzec się swojego mająt-ku, socjalizm wzywa go do zabrania majątków innym.

Radykałowie doskonale zdawali sobie sprawę, jak niewiele znaczy ichmała garstka wobec potęgi autokratycznego państwa. Nie mieli jednak za-miaru walczyć z reżimem metodami politycznymi. Jako anarchiści nie in-teresowali się państwem jako takim, uważali je za jeden z wielu ubocznychproduktów pewnego światopoglądu i stosunków między ludźmi na nimopartych. Atakowali przede wszystkim poglądy, a ich bronią były idee.Uważali, że w tej dziedzinie wyraźnie górują nad sferami rządzącymi pań-stwem. Jeśli rzeczywiście (jak twierdził Comte) postęp ludzkości wyrażałsię w stopniowym poszerzaniu się intelektualnych horyzontów człowieka– od religijno-magicznych przez filozoficzno-metafizyczne po pozytywi-styczno-empiryczne – to upowszechnienie się najwyższego, pozytywistycz-no-materialistycznego światopoglądu było samo w sobie niezwyklepotężnym czynnikiem przemian. Nic nie mogło mu się oprzeć, ponieważpodmywał same fundamenty systemu. Siła idei obalała państwa, Kościoły,gospodarki i instytucje społeczne. Paradoksalnie, materializm miał za-wdzięczać swój triumf potędze idei.

Dlatego rola inteligencji była decydująca. Określona przez lewicowychpublicystów jako warstwa społeczna wyznająca światopogląd pozyty-wistyczno-materialistyczny, inteligencja była końcem historycznego klina,bo za nią podążały masy. Wyznanie wiary wszystkich ruchów radykalnychgłosiło, że inteligencja jest głównym motorem postępu ludzkości. Socjal-demokraci, którzy zyskali popularność dopiero w latach 90. XIX wieku,pierwsi porzucili to przekonanie i położyli nacisk na bezosobowe siłyekonomiczne. Ale jest znamienne, że bolszewizm, odłam rosyjskiej socjal-demokracji, który w końcu odniósł sukces, przestał polegać na bezosobowychsiłach ekonomicznych, które raczej nie przybliżały rewolucji, i powrócił dotradycyjnej zasady o decydującej roli inteligencji. Według Lenina socja-lizm mogła wywalczyć tylko kadra zawodowych rewolucjonistów, czyli in-teligentów, bo niewielu robotników lub chłopów mogło bez reszty oddaćsię działalności rewolucyjnej.

W latach 1860–1880 w ruchu radykalnym albo, jak go wówczas nazywa-no, socjalistyczno-rewolucyjnym zachodziły nieustanne zmiany, gdyż nie

20

potrafił on urzeczywistnić żadnego ze swoich celów. Zmiany te jednak do-tyczyły tylko taktyki. Sam cel pozostał niezmienny – zniesienie państwai wszystkich jego instytucji; nie zmieniły się też pozytywistyczno-materiali-styczne zasady. Ale co kilka lat, w miarę jak na uniwersytety wstępowałykolejne roczniki, obmyślano nową metodę walki.

Na początku lat 60. uważano, że wystarczy zerwać ze światem chylącymsię ku upadkowi, a reszta przyjdzie sama. Pisariew wzywał zwolenników,aby porzucili wszystkie zajęcia i zainteresowania i skupili się na studiowa-niu nauk przyrodniczych. Czernyszewski nakłaniał ich do zerwania zeswoimi rodzinami i zrzeszania się w robotniczych komunach. Ale metodyte nic nie dały i około 1870 roku radykalna młodzież zainteresowała sięświeżo wyzwolonym chłopem.

Czołowi teoretycy tego okresu, Michaił Bakunin i Piotr Ławrow, nama-wiali młodych ludzi do opuszczania uniwersytetów i udawania się na wieś.Bakunin chciał, aby wzywali tam w jego imieniu do natychmiastowego po-wstania. Wierzył, że mużyk jest urodzonym anarchistą i wystarczy tylkoiskra, aby wieś stanęła w ogniu. Tą iskrą miała być rewolucyjna „agitacja”inteligencji. Ławrow opowiadał się za taktyką małych kroków. Uważał,że zanim chłop rosyjski przemieni się w rewolucjonistę, powinien być pod-dany „propagandzie”, która uświadomi mu niesprawiedliwość dekretuuwłaszczeniowego, przyczyny jego niedoli ekonomicznej i zmowę międzyklasami posiadającymi, państwem i Kościołem.

Pod wpływem tych idei wiosną 1874 roku kilka tysięcy młodych ludziopuściło szkolne ławy i poszło „do ludu”. Czekało ich jednak rozczarowa-nie. Mużyk, znany im przeważnie z literatury i rozpraw polemicznych, niechciał mieć nic wspólnego z idealistycznymi studentami, którzy przyszli gozbawiać. Nauczony doświadczeniem, podejrzewał ukryte motywy i niechciał słuchać agitatorów, a nawet wydawał ich w ręce miejscowej policji.Ale jeszcze większy zawód – bo wrogość chłopa można było tłumaczyćjego ciemnotą – sprawiła młodym zapaleńcom etyka chłopska. Niektórzyz nich gardzili własnością, ponieważ pochodzili z majętnych rodzin: troskao pieniądze kojarzyła im się z rodzicami, których się wyrzekli. Idealizowaliwięc wiejską gminę i artel. Tymczasem mużyk, ledwo wiążący koniec z koń-cem, miał na tę kwestię zupełnie inny pogląd. Pragnął dobrobytu i gotów byłzrobić wiele, żeby go osiągnąć. Marzył, że w nowym porządku społecznymto on zajmie miejsce właściciela ziemskiego. Intelektualiści mogli sobie opo-wiadać o altruistycznym braterstwie, ponieważ dzięki rodzicom lub rządowi(który płacił im stypendia) mieli z czego żyć i nie musieli ze sobą rywalizować.

21

Mużyk jednak zawsze konkurował z innymi o skąpe zasoby i uważał konflikt,włącznie z użyciem siły albo podstępu, za słuszny i właściwy*.

Rozczarowany do chłopstwa, ruch radykalny rozpadł się na wojująceze sobą stronnictwa. Jedno, zwane narodnikami, z powodu swej nieza-chwianej wiary w lud (narod), uznało, że intelektualiści nie powinni na-rzucać masom swoich idei. Ponieważ człowiek pracy ma zawsze rację,aktywiści powinni osiąść na wsi i uczyć się od chłopa, a nie próbować goindoktrynować. Druga grupa, przekonana, że ta metoda doprowadzi dowyrzeczenia się rewolucji, zaczęła się skłaniać ku terroryzmowi (zob. niżej).Trzecia zainteresowała się zachodnią socjaldemokracją i doszedłszy doprzekonania, że dopóki kapitalizm nie dokona swego dzieła, rewolucjaw Rosji nie jest możliwa, postanowiła uzbroić się w cierpliwość i czekać,aż sytuacja dojrzeje.

Radykalnych działaczy zawsze było w Rosji bardzo mało. Dane do-tyczące represji policji, która nie miała zwyczaju uznawać podejrzanych zaniewinnych do czasu wyroku sądowego, dowodzą, że stanowili oni mini-malną część ludności kraju (niżej). Niebezpiecznymi czyniła ich postawaspołeczeństwa wobec narastającego konfliktu między radykalną lewicą awładzami. Rząd carski zawsze zbyt ostro reagował na akcje radykałów,przeprowadzając masowe aresztowania wtedy, gdy można się było beznich obyć, i zsyłając, gdy aresztowanie i krótkie więzienie byłoby dosta-teczną karą. Za pomocą rozmaitych środków policyjno-biurokratycznych,o których będzie mowa w następnym rozdziale, rząd coraz bardziej ogra-niczał swobody obywatelskie wszystkich Rosjan, zrażając do siebie prawo-myślnych obywateli, którzy w innej sytuacji nie chcieliby mieć nicwspólnego z opozycją.

Radykałowie, szybko dostrzegłszy, jak korzystne są dla ich sprawy prze-sadne represje władz, obmyślili specjalne metody prowokacji, popychającpolicję do brutalności, aby zyskać sympatię opinii publicznej. Cel osiągnę-li, bo opinia publiczna powoli przesuwała się na lewo. Przeciętny liberałmiał poważny dylemat, jak zachować się w obliczu konfliktu. Choć odrzu-cał przemoc, widział, że władze również nie przestrzegają prawa. Musiałwybierać nie między „prawem i porządkiem” a przemocą, ale między dwo-ma rodzajami przemocy: ze strony (pozornie) wszechmocnego państwa

22

* Godzi się w tym miejscu zauważyć, że rewolucja 1917 roku, usuwająca starą, zeuro-peizowaną elitę, wyniosła do władzy nową, wywodzącą się ze wsi i przesiąkniętą jejmentalnością. Dlaczego radykalna inteligencja, poznawszy już chłopską psychikę,mimo wszystko spodziewała się, że mużyk stanie się bezinteresownym socjalistą, po-zostaje jedną z niewyjaśnionych zagadek historii Rosji.

oraz błądzących, ale (pozornie) idealistycznie nastawionych i skłonnychdo poświęceń młodych ludzi, walczących o szczytne cele. Wobec takiegowyboru skłaniał się raczej ku radykalizmowi. Dylemat ten wyrażony jestwprost w twórczości Turgieniewa, który pod tym względem był typowymEuropejczykiem i liberałem. Ale nawet dla arcykonserwatysty Dostojew-skiego sprawa nie była prosta. On, który uważał, że radykałowie to „biesy”,przyznał kiedyś w rozmowie z przyjacielem, że gdyby podsłuchał rozmowęterrorystów, naradzających się nad podłożeniem bomby pod Pałacem Zi-mowym, nie wydałby ich policji16.

Poparcie niechętnych, niezdecydowanych, często udręczonych zwolen-ników ideologicznego centrum miało dla radykałów decydujące znacze-nie. Metoda spychania rządu na pozycje skrajnie prawicowe i zmuszaniago do brutalnej przemocy, po raz pierwszy zastosowana przez rosyjskichradykałów pod koniec XIX wieku, była od tej pory najskuteczniejszą broniąw arsenale radykałów. Paraliżuje ona liberalne centrum i popycha je w ob-jęcia lewicy, walczącej z coraz skrajniejszą prawicą, doprowadzając w koń-cu do zagłady liberalizmu.

Ruch konserwatywny, działający w Rosji za panowania Aleksandra IIi jego następcy, powstał w odpowiedzi na działalność radykałów i w walcez nimi przejął wiele ich cech. Był to ruch „radykalnej prawicy”, którą ce-chowała pogarda dla liberalizmu i skłonność do maksymalizmu17.

Zrodził się on z krytyki postawy nihilisty, którego nagłe pojawienie sięwpędziło społeczeństwo rosyjskie w popłoch. Co to za typ, który negujewszystko, co innym jest drogie, celowo odrzuca wszelkie konwencje? Skądsię wziął? – pytali konserwatyści. Walka toczyła się przede wszystkim o przy-szły model Rosjanina; „nowemu człowiekowi” radykałów przeciwstawio-no nie mniej wyidealizowanego „człowieka zakorzenionego”.

Najpowszechniejszą diagnozą choroby odpowiedzialnej za nihilizm– oznaczający odrzucenie wszystkich wartości – było oderwanie się teoriii teoretyków od życia. Konserwatyści nie ufali żadnym abstrakcjom i skła-niali się do filozoficznego nominalizmu; zmuszeni do uogólnień, woleliposługiwać się językiem biologii niż mechaniki. Wiedzą, do której mielizaufanie, była „żywa wiedza” Chomiakowa. Ich zdaniem oderwany od do-świadczenia umysł popadał w różnego rodzaju aberracje, zaczynał naprzykład wierzyć, że może całkowicie zmienić przyrodę i człowieka. Po-dobny zarzut postawiła już Katarzyna II Nowikowowi, choć ten, oczywiś-cie, nie miał takich złudzeń.

23

Według konserwatystów rozziew między myślą a życiem przybrał w Ro-sji tragiczne rozmiary z powodu modelu oświaty wprowadzonego przezPiotra I. Szkoły rosyjskie kształciły na modłę zachodnią, tymczasem rodzi-ma kultura, przechowywana w nienaruszonym stanie przez zwykłych lu-dzi, była słowiańska i prawosławna. Za sprawą zachodniego wykształceniarosyjskie wyższe sfery, które wydały nihilistę, oderwały się od ziemi ro-dzinnej i skazały na duchową pustkę, której naturalnym wyrazem jest na-wyk negacji. „Poza narodową glebą – pisał Iwan Aksakow – nie ma stałegogruntu; poza tym, co narodowe, nie ma nic rzeczywistego, żywotnego.A każda dobra idea, każda instytucja nie zakorzeniona w narodowej, hi-storycznej glebie albo organicznie z niej nie wyrastająca, jałowieje i stajesię starym łachmanem”18. A Michaił Katkow, redaktor „Russkogo wiest-nika”, tak objaśniał nihilistycznego bohatera z Ojców i dzieci:

Człowiek wzięty osobno nie istnieje. Jest zawsze częścią jakiegoś żywegozwiązku albo jakiejś organizacji społecznej… Człowiek w oderwaniu od śro-dowiska jest fikcją lub abstrakcją. Jego moralna i intelektualna konstrukcjaalbo, szerzej ujmując, jego idee tylko wtedy w nim żyją, kiedy wie on, że sąsiłami organizującymi środowisko, w którym przyszło mu żyć i myśleć19.

Radykałowie również akcentowali kolektywny charakter człowieka, alew ich rozumieniu kolektyw był tworem wolnych jednostek, które zerwałyze środowiskiem swego urodzenia, gdy tymczasem dla konserwatystów byłon historycznie ukształtowanym środowiskiem i niczym innym. Dostojew-ski poszedł nawet tak daleko, że dopatrywał się bezpośredniego związkumiędzy zachodnim wykształceniem a chęcią zabijania. Bogu ducha winne-go profesora historii średniowiecznej i wybitnego okcydentalistę TimofiejaGranowskiego i krytyka Bielinskiego nazwał „ojcami” anarchisty Niecza-jewa, który zorganizował zabójstwo niewinnego studenta; na tej historiioparł Dostojewski fabułę swoich Biesów20. W Braciach Karamazow racjo-nalista Iwan ponosi ostateczną odpowiedzialność za ojcobójstwo.

Najpilniejszym obowiązkiem inteligencji było odzyskanie utraconychkorzeni. Powinna była ona „pójść w lud”, nie w sensie dosłownym, w jakimrozumieli ten nakaz Bakunin i Ławrow, ale duchowym, głoszonym przezsłowianofilów. Powinna była zanurzyć się w ludzie i starać się w nim rozto-pić. Inteligencję uważali konserwatyści za truciznę w ciele Rosji, truciznę,na którą „ludowość” była jedynym skutecznym antidotum.

W miarę nasilania się walki między radykałami a caratem filozofia poli-tyczna konserwatystów ulegała poważnym zmianom. Zasadniczo, podob-nie jak słowianofile, konserwatyści opowiadali się przeciwko demokracji

24

parlamentarnej i biurokratycznemu centralizmowi, natomiast za mitycz-nym porządkiem z czasów państwa moskiewskiego. Liczyli się ludzie, a nieinstytucje. Konserwatyści całkowicie odrzucali pogląd Bazarowa, arche-typu nihilisty z Ojców i dzieci, że „gdy społeczeństwo będzie należycieurządzone, stanie się obojętne, czy człowiek jest głupi czy mądry, dobryczy zły”*. Zdaniem konserwatystów „należyte urządzenie społeczeństwa”wymagało odpowiednich ludzi; w każdym razie stworzenie doskonałegospołeczeństwa było niemożliwe, ponieważ człowiek był z natury zepsutyi zły. Dostojewski, który w swoim pesymizmie posuwał się dalej niż więk-szość rosyjskich konserwatystów, uważał ludzi za urodzonych morderców,których instynkty powściąga przede wszystkim strach przed karą boską.Gdyby człowiek utracił wiarę w nieśmiertelność duszy, nic nie mogłoby jużpohamować jego morderczych skłonności. Dlatego potrzebna była silnawładza.

W sytuacji zaostrzającego się konfliktu między lewicą a reżimem kon-serwatyści w większości opowiedzieli się za reżimem, który ze swej stronychętnie wykluczał ich z szeregów inteligencji. Z czasem stawali się corazwiększymi ksenofobami i antysemitami. W osobie Pobiedonoscewa, sza-rej eminencji rządów Aleksandra III, konserwatyzm znalazł swego Wiel-kiego Inkwizytora.

„Wenus z Milo jest poniekąd faktem bardziej bezspornym niż prawo ro-syjskie lub ideały 1789 roku”21. Te słowa Turgieniewa mogą się na pierwszyrzut oka wydać dziwne. Ale ich znaczenie staje się jasne, jeśli umieścimy jew kontekście sporu między radykalną inteligencją a pisarzami i artystamiw Rosji.

Literatura była w Rosji pierwszą dziedziną twórczości, która zrzuciłapatrymonialne jarzmo; z czasem dołączyły do niej inne dyscypliny sztuki,nauki humanistyczne i przyrodnicze. Można powiedzieć, że w połowieXIX wieku kultura i gospodarka były dwiema sferami, w których reżim dałswym poddanym względną wolność działania. Ale ponieważ działalnościgospodarczej, jak wskazano na początku tego rozdziału, towarzyszyław Rosji całkowita uległość polityczna, tylko kultura mogła stanowić po-tencjalną bazę opozycji. Było więc naturalne, że zaczęła się ona stopniowoupolityczniać. Można powiedzieć z całą pewnością, że żaden wybitny pi-sarz, artysta, uczony czy przyrodnik rosyjski za czasów carskich nie oddał

25

* Iwan Turgieniew, Ojcowie i dzieci, przeł. Joanna Guze, wyd. V popr., Warszawa 1987,s. 104 [przyp. tłum.].

swego talentu na służbę polityki; zdecydowała się na to jedynie garstkamiernot. Istnieje zasadniczy rozdźwięk między polityką, która wymagadyscypliny, a twórczością, która potrzebuje wolności jak powietrza, toteżobie dziedziny w najlepszym razie mogą zawrzeć chwiejne przymierze,a najczęściej toczą ze sobą śmiertelną wojnę. W Rosji jednak lewicowa in-teligencja wywierała na twórców ogromny nacisk, aby poświęcili siebiei swoje dzieła na ołtarzu służby społecznej. Poeci mieli pisać powieści,a powieściopisarze demaskatorskie artykuły. Od malarzy oczekiwano, żebędą w swoich obrazach ilustrowali cierpienia mas, aby wszyscy, a zwłasz-cza niepiśmienni, mogli się nimi przejąć. Uczeni i przyrodnicy mieli sięzajmować zagadnieniami o bezpośrednim znaczeniu społecznym. Ideasztuki użytkowej nie była obca również ówczesnej Europie Zachodniej,ale w Rosji głos jej wyznawców brzmiał donośniej, bo tu kultura, a zwłaszczaliteratura, spełniała wyjątkową rolę. Kapłan utylitarystycznej estetyki,Czernyszewski, pisał:

W krajach, gdzie życie umysłowe i społeczne osiągnęło wysoki poziom rozwoju,istnieje, jeśli się można tak wyrazić, podział pracy pomiędzy różne dziedzinydziałalności umysłowej, z których u nas znana jest tylko jedna – literatura.Dlatego też jakkolwiek byśmy oceniali naszą literaturę w porównaniu z litera-turami innych krajów, musimy pamiętać, że w naszym ruchu umysłowym od-grywa ona donioślejszą rolę niż literatura francuska, niemiecka czy angielskaw ruchu umysłowym swoich narodów i wobec tego ma do spełnienia więcejobowiązków niż jakakolwiek inna literatura. U nas literatura skupia w sobieniemal całe życie umysłowe narodu i dlatego na niej właśnie spoczywa obo-wiązek zajmowania się również takimi sprawami, które w innych krajach zostałyniejako przejęte przez inne dziedziny działalności umysłowej… W naszymkraju literatura do dziś ma jakieś encyklopedyczne znaczenie, które zatraciłyjuż literatury bardziej oświeconych narodów. To, o czym mówi Dickens, mó-wią w Anglii prócz niego i innych beletrystów filozofowie, prawnicy, publicy-ści, ekonomiści itd., itd. U nas zaś prócz beletrystów nikt nie mówi o sprawachstanowiących treść naszych utworów literackich. Dlatego też, o ile Dickensmógłby nawet, jako beletrysta, nie czuć się bezpośrednio zobowiązany do tego,aby być wyrazicielem dążeń epoki, ponieważ mogą one nie tylko w beletrysty-ce znajdować wyraz – o tyle u nas beletrysta nie miałby takiego usprawiedli-wienia. Jeśli jednak Dickens i Thackeray mimo to uważają, że bezpośrednimobowiązkiem beletrystyki jest poruszanie wszystkich problemów nurtującychspołeczeństwo, to nasi beletryści i poeci powinni być świadomi tego obo-wiązku w stopniu tysiące razy większym22.

Najważniejszym słowem w tym fragmencie, powtórzonym czterokrot-nie, jest „obowiązek”. Szkoła utylitarystyczna, która w latach 1860–1890

26

praktycznie zmonopolizowała krytykę literacką w Rosji, twierdziła, żewszyscy pisarze, ale rosyjscy w szczególności, mają święty obowiązek być„orędownikami dążeń swojej epoki”, czyli walczyć piórem o społecznei polityczne wyzwolenie ludu. Teorię utylitaryzmu estetycznego doprowa-dził do skrajności młody Dmitrij Pisariew. Opierając się na zasadzie za-chowania energii, twierdził on, że społeczeństwa zacofanego nie stać naluksus literatury, która nie służy poprawie warunków społecznych. Inteli-gencję miał za formę kapitału, którego nie wolno trwonić. „Jesteśmygłupi, ponieważ jesteśmy biedni, a jesteśmy biedni, ponieważ jesteśmygłupi” – pisał w rozprawie pt. Realiści i głosił, że pisanie (i czytanie) litera-tury, która ma przede wszystkim bawić, jest niewybaczalnym marnotra-wieniem bogactwa narodowego.

W polemice, która rozgorzała między utylitarystami a zwolennikami„sztuki dla sztuki”, głównym punktem sporu stał się Puszkin. Aż do lat 60.XIX wieku jego centralne miejsce w kulturze rosyjskiej nie było kwestio-nowane. Uważano go nie tylko za największego poetę Rosji i twórcę jej li-teratury, ale za nowy typ Rosjanina. „[Puszkin] to Rosjanin w ostatecznymrozwoju, do jakiego dojdzie on być może za dwieście lat” – pisał Gogol23.Wszyscy jednak wiedzieli, że Puszkin był wrogiem jakichkolwiek pozaes-tetycznych celów sztuki. Uważał, że „celem poezji jest poezja” i że „poezjastoi ponad moralnością”24. Dlatego radykalni krytycy uznali go za główne-go rzecznika idealizmu, który chcieli zniszczyć za wszelką cenę. Dla Czer-nyszewskiego idea sztuki dla sztuki była odrażająca i graniczyła ze zdradą.Według niego „to, co bezużyteczne, nie ma prawa istnieć”25. Czernyszew-ski atakował Puszkina wielokrotnie nie tylko jako człowieka nieodpowie-dzialnego i bezużytecznego, ale jako drugorzędnego poetę, zwykłegonaśladowcę Byrona. Pisariew, enfant terrible swojego pokolenia, nazwałPuszkina „nadętym bałwanem”26. Ta bezlitosna nagonka nie tylko spowo-dowała, że sława Puszkina na pewien czas przygasła, ale odbierała też chęćtworzenia wszystkim literatom i malarzom z wyjątkiem najwybitniejszych.

Wielcy nie poddali się. Nie zamierzali być zwykłymi propagandystami,byli przekonani, że swoją rolę społeczną odegrają najlepiej, jeśli będąwiernie przedstawiać rzeczywistość. Przyjacielowi, który ubolewał, że Cze-chow nie daje w swoich opowiadaniach jasnych wskazówek moralnych, pi-sarz odpowiedział:

Łaje mnie Pan za obiektywizm, nazywając go obojętnością na dobro i zło, bra-kiem ideałów, idei itd. Pan chce, żebym pisząc o koniokradach, wyraźnie po-wiedział: kradzież koni jest złem. Ale przecież to dawno wiadomo beze mnie.

27

Niech złodziejów sądzą sędziowie przysięgli, moją rzeczą jest pokazać ich ta-kich, jakimi są. Piszę: macie do czynienia z koniokradami, przekonajcie sięwięc, że to wcale nie biedacy, tylko ludzie zasobni, niemal kapłani swojej idei,że koniokradztwo nie jest zwykłą kradzieżą, lecz pasją. Oczywiście byłobymiło połączyć prawdę artystyczną z kazaniem, ale dla mnie osobiście to zatrudne, nawet prawie niemożliwe ze względu na rygory formalne27.

A Tołstoj zwięźle ujął tę kwestię w liście do kolegi pisarza:

Cele sztuki są niewspółmierne (jakby powiedzieli matematycy) z celamispołecznymi. Cel artysty nie polega na bezspornym rozwiązaniu jakiegoś za-gadnienia, ale na przekonaniu ludzi, aby kochali życie w jego niezliczonych,wiecznie niewyczerpanych przejawach28.

Znaczenie tego sporu było dużo większe, niż to wynika z jego literac-kiego kontekstu. Nie chodziło w nim o kwestie estetyczne, ale o prawotwórcy – i w ogóle każdego człowieka – do bycia sobą. W walce z reżimem,który tradycyjnie głosił zasadę obowiązkowej służby państwowej, radykal-na inteligencja sama stała się piewcą służalczości. Przekonanie, że litera-tura i sztuka, a w mniejszym stopniu również nauka, ma przede wszystkimobowiązki wobec społeczeństwa, zaczęto w kręgach lewicy traktować jakooczywistość. Socjaldemokraci, zarówno bolszewicy, jak mienszewicy, nig-dy się go nie wyrzekli, toteż nic dziwnego, że kiedy doszli do władzy i prze-jęli kontrolę nad aparatem represji, który pozwolił im wcielić swoje teoriew życie, szybko pozbawili rosyjską kulturę tej wolności wypowiedzi, którąwywalczyła sobie ona za caratu. Tak oto inteligencja zwróciła się przeciw-ko sobie i w imię sprawiedliwości społecznej odebrała społeczeństwu głos.

28

Przypisy

10. Inteligencja14 Pierwszy list o filozofii dziejów w: M. Gierszenzon (wyd.), Soczinienija i pis’ma

P.J. Czaadajewa, t. I, Moskwa 1913, s. 97.15 P.J. Czaadajew, Nieopublikowannaja statja, „Zwienja”, t. III/IV (1934), s. 380.16 Dniewnik A.S. Suworina,Moskwa, Petersburg 1923, cyt. w: Isaiah Berlin, Fathers

and Children, Oxford 1972, s. 62.17 Swoje poglądy na konserwatyzm rosyjski wyłożyłem bardziej szczegółowo w refe-

racie wygłoszonym na XIII Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznychpt. Russian Conservatism in the Second Half of the Nineteenth Century, Moskwa1970; ukazał się on na łamach „Slavic Review”, t. 30, nr 1 (marzec 1971), ss. 121–128.

18 Iwan Aksakow, Soczinienija, II wyd., Petersburg 1891, II, ss. 3–4.19 „Russkij wiestnik”, t. 40 (lipiec 1862), s. 411.20 F.M. Dostojewski, Pis’ma, t. III, Moskwa, Leningrad 1934, s. 50.21 Iwan S. Turgieniew, Połnoje sobranije soczinienij i pisiem; Soczinienija, IX, Mo-

skwa, Leningrad 1965, s. 119.22 N.G. Czernyszewski, Oczerki gogolowskogo pierioda w jego: Estietika i litieraturna-

ja kritika: izbrannyje stat’i, Moskwa, Leningrad 1951, s. 338. Profesor Donald Fan-ger był łaskaw zwrócić mi uwagę na ten fragment.

23 N.W. Gogol, Kilka słów o Puszkinie w: Puszkin we wspomnieniach swoichwspółczesnych, Warszawa 1955, przeł. Julian Tuwin, Julian Stawiński, s. 475.

24 Cyt. w S. Bałuchatyj (red.), Russkije pisatieli o litieraturie, t. I, Leningrad 1939, s. 109.25 Cyt. w: [E. Sołowjow] Andriejewicz, Opyt fiłosofii russkoj litieratury, II wyd., Pe-

tersburg 1909, s. 6.26 D.I. Pisariew, Soczinienija, t. 3, Moskwa 1956, s. 399.27 List do Aleksego Suworina (1 kwietnia 1890) w: Antoni Czechow, Listy, Kraków

1988, I, przeł. Natalia Gałczyńska, Ałła Sarachanowa, ss. 275–276.28 List do P.D. Boborykina (1865), cyt. w: Bałuchatyj (red.), Russkije pisatieli, t. II, s. 97.