JOLANTA GWIODZIKInstytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu lskiego

DRUKI Z 1. POOWY XVI W. Z KOLEKCJI ZYGMUNTA CZARNECKIEGO W ZBIORACH LWOWSKICH

BIBLIOTHECA NOSTRA. LSKI KWARTALNIK NAUKOWYNR 4 (38) 2014, S. 70-83

W XVIII i w 1. poowie XIX w. zainteresowanie kolekcjonerstwem i bibliofi lstwem przekadao si na powstawanie uniwersalnych kolekcji ksi-ek rkopimiennych i drukowanych, rycin i sztychw, obiektw przyrodni-czych, archeologicznych, numizmatycznych, sfragistycznych czy militariw, a take tworzenie gabinetw tematycznych, np. astronomicznych lub rnego rodzaju osobliwoci. Po rozbiorach na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i na emigracji (gwnie we Francji, Belgii, Anglii, Szwajcarii i we Woszech) dodatkowym czynnikiem organizowania bibliotek byy pobudki patriotyczne oraz edukacyjne [Majkowska-Aleksiewicz, 1995, s. 8586]. Zamiarem ich twrcw byo gromadzenie wszelkich zabytkw i pamitek dokumentujcych i rejestrujcych rodzim kultur i nauk, szczeglnie za jzyk i literatur polsk. Instytucje biblioteczno-muzealne miay by take warsztatami pracy naukowej, sucymi gwnie badaniom nad dziejami i pimiennictwem narodowym [Wickowska-Treichel, 1966, s. 64; Maleczyska, 1987, s. 196-205], przewanie zatem miay charakter humanistyczny i niejednokrotnie peniy funkcj towarzystw naukowych bd instytucji naukowo-badaw-czych, a take podejmoway dziaalno edytorsko-wydawnicz.

Tego rodzaju cele przywiecay zarwno twrcom duych bibliotek rodo-wych i ordynackich, a take fundacyjnych [Kosiski, 1981], jak np. Biblioteka Ordynacji Zamoyskiej (utworzona przez Stanisawa Kostk Zamoyskiego, 1811 r.), Biblioteka Ordynacji Krasiskich (1844 r.) [Tchrzewska-Kabata, 2010], Zakad Naro dowy im. Osso li skich (fundacja Jzefa Mak sy mi liana hr. Osso li skiego, 1817 r. [Kosiski, 1971, s. 3846], do ktrej w 1823 r. trafi y zbiory Lubomirskich z Przeworska oraz Pawlikowskich z Medyki i Bra-nickich z Suchej), Biblioteka Raczyskich (fundacja Edwarda hr. Raczy-skiego, 1829 r.), Biblioteka Krnicka (zaoona przez Adama Tytusa hr. Dziayskiego ok. 1826 r.), Biblioteka Czartoryskich (w Puawach, 1801 r.,

71ARTYKUY

a nastpnie w Krakowie, 1876 r.). Rwnie wane byy mniejsze ksigozbiory, m.in. Dzieduszyckich w Poturzycy, Radziwiw w Niewieu, Poniskich w Horycu, Potockich w Krzeszowicach i Wilanowie, Tyszkiewiczw w Wilnie, Antoniego Stadnickiego w migrodzie, Jana Feliksa Tarnowskiego w Dziko-wie [Maleczyska, 1987; Korzon, 1981, s. 255256].

Niejednokrotnie zbiory te ulegay przemieszczaniu, np. Tarnowscy w Dzikowie nabyli bibliotek Michaa Hieronima Juszyskiego ze Zgr-ska, a Braniccy w Suchej kupili ksigozbir Andrzeja Edwarda Komiana (1852 r.) a nastpnie Karola askiego (1876 r.).

Wiele cennych kolekcji trafi o do zbiorw Wiktora hr. Baworowskiego [Ktrzyski, 1892, s. 4048; Chamera-Nowak, 2008], ktry od 1850 r. gro-madzi zabytki pimiennictwa i kultury polskiej, m.in. naby ksigozbiory Aleksandra i Kazimierza Stadnickich ze migrodu [Rycki, 1995, s. 146147], Ewarysta i Jzefa Kuropatnickich, Ambroego Grabowskiego, Dionizego Zubrzyckiego, Leona Dembowskiego, a take Bibliotek Odnowsk Aleksan-dra Batowskiego [Szocki, 1998, s. 449450]. W 1897 r. zrealizowano testa-ment kolekcjonera, tworzc Bibliotek Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie. Jej zbiory zostay udostpnione publicznoci w 1900 r. Biblioteka ta pozostawaa pod zarzdem Wydziau Krajowego, ktry w 1914 r. zakupi zbir Zygmunta hr. Czarneckiego z Ruska w Wielkopolsce.

Bya to jedna z najcenniejszych i najciekawszych kolekcji, dokumentuj-cych polsk kultur umysow, zaoona w 1805 r. w Rusku przez Antoniego Czarneckiego, krajczego koronnego. Jego dzieo kontynuowa Zygmunt hr. Czarnecki (18231908) [Koredczuk, 2007; Kotula, 1938; Frckowiak, 2002]. W skad jego biblioteki weszy m.in. zbiory starosty kopanickiego Franciszka Poniskiego, a take kasztelana Piotra Bieliskiego i duchownych: Aleksego Prusinowskiego i pastora Jzefa Juliana Biergiela ze Sucka (gromadzcego unikalne rda do dziejw reformacji w Polsce) oraz ks. Ignacego Polkow-skiego z Krakowa [Nowak, 1998] i niektre woluminy z ksinicy Zauskich [Chwalewik, 1927, s. 162]. Kolekcj powikszay take nabytki uzyskane dziki porednictwu antykwariuszy z Londynu (Michaa Wojnicza1), Krakowa (bibliofi la, numizmatyka i antykwariusza Wadysawa Bartynowskiego) [Sze-nic, 1973], Lwowa (rodziny Iglw) [Opaek, 1928] oraz Warszawy (numizma-tyka i fotografa Karola Adolfa Beyera [Jackiewicz, 2012], ktremu Czarnecki sprzeda 4 500 swoich okazw2). Spadkobiercy Czarneckiego odziedziczyli zbir [Mikoajewski, 2006; Frckowiak, 2002; Dolleczek, 1995; Zygmunt, 1907 ] liczcy ok. 7 tys. dzie, w tym ok. 70 rkopisw oraz 28 inkunabuw [Kotula, 1933] i ok. 1 600 starych drukw z XVXVI w. [Kotula, 1926, s. 9; Kotula, 1926a]. Ryciny w 1908 r. trafi y do Stefana hr. Czarneckiego w Sie-

1 Gdy zamieszka w Londynie w 1890 r., przyj pierwsze imi Wilfryd. Dziki niemu wiele zabytkw rkopimiennych trafi o do bibliotek i prywatnych kolekcji.

2 Spis monet i medalw polskich znajdujcych si w zbiorze Zygmunta Czarneckiego w Gogo-lewie. Muzeum Narodowe w Krakowie, rkps 942.

72 BIBLIOTHECA NOSTRA. LSKI KWARTALNIK NAUKOWY NR 4 (38) 2014

kowie, rkopisy i druki za syn kolekcjonera, Zygmunt Czarnecki, sprzeda w 1914 r. (za 180 tys. marek) Bibliotece Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego, z zastrzeeniem niepodzielnoci zbiorw [Kotula, 1938]. Niektre druki byy darem, o czym wiadczy zapis Dar Jzefa hr. Czarneckiego 1914 (Sylva sen-tentiarum ex Ovidio, Cracoviae : apud Mathiam Scharffenberg, 1536, sygn. CT II. 1962). Odtd kolekcja Czarneckiego dzielia losy Baworowianum, ktre w 1939 r. zostao przyczone do Biblioteki Zakadu Narodowego im. Osso-liskich [Matwijw, 2003], w 1940 stao si czci Lwowskiej Filii Biblioteki Akademii Nauk USRR, a w 1941 r. Oddziau II Staatsbibliothek Lemberg, a po 1945 r. [Matwijw, 1996; Dolleczek, 1995] w wikszoci znalazy si w obecnej Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. W. Stefa-nyka [Kolosovska, 1996]. Ten zbir jest przedmiotem dalszych analiz.

Jednym z najciekawszych fragmentw dawnych zbiorw Czarneckiego s druki 1. poowy XVI w. [amraj, 1995], z ktrych zachoway si 182 woluminy. Oznaczono je pieczciami wasnociowymi z napisem Z Ksigo-zbioru Zygmunta Czarneckiego oraz wyobraeniem herbu Prus III (53 wolu-miny; zob. il. 1) , a take ekslibrisem o tej samej treci, umieszczonym na przedniej wyklejce (47 woluminw; zob. il. 2). Wikszo ksiek zostaa pozbawiona oryginalnej okadziny, co wizao si z rozdzielaniem na poje-dyncze tytuy dzie wspoprawnych. Wwczas oprawiano je w bia tektur z toczonym zotym superekslibrisem, ktry wystpowa w dwu wariatach (94 woluminy; zob. il. 3). Zachowane inne znaki wasnociowe wskazuj na pierwotne pochodzenie tej czci zbiorw. Najwicej mona zidentyfi -kowa fragmentw kolekcji klasztornych, co wizao si ze zniesieniem zakonu jezuitw oraz prowadzon od pierwszego rozbioru kasat wikszo-ci klasztorw. Czarnecki posiada woluminy m.in. cystersw z Sulejowa, Wgrowca, jezuitw z Krakowa i Lublina, kameduw z Krakowa i War-szawy, reformatw z Poznania, benedyktynw z Lubinia, Pelplina, karme-litw bosych z Poznania, kanonikw regularnych od pokuty z Krakowa,

Il. 1. Pieczcie wasnociowe Zygmunta Czarneckiego. Fot. J. Gwiodzik

73ARTYKUY

Il. 2. Ekslibris Zygmunta Czarneckiego. Fot. J. Gwiodzik

Il. 3. Superekslibris Zygmunta Czarneckiego. Fot. J. Gwiodzik

74 BIBLIOTHECA NOSTRA. LSKI KWARTALNIK NAUKOWY NR 4 (38) 2014

kanonikw regularnych z bawarskiego Rebdorf [por. Kotula, 1926]. Naj-wicej marginaliw natomiast zachowao si w ksikach bdcych wcze-niej wasnoci studentw Akademii Krakowskiej. W zbiorze Czarneckiego zgromadzono take duplikaty Biblioteki XX Czartoryskich w Krakowie, ich Biblioteki Puawskiej oraz dwa woluminy z pieczci Aleksego Prusinow-skiego (Piotra Lombarda Epithoma conclusionum theologicalium pro intro-ductione, w opracowaniu Michaela Falkenera, Gracchovia : apud Ioannem Haller, 1521 sygn. CT II. 21572 oraz Opusculum Quadragesimale / per Valentinum Posnanianum recollectum [Lipsiae] : ex offi cina Melchioris Lot-theri, 1537, sygn. CT I. 21973).

Analiza zawartoci treciowej kolekcji Czarneckiego wskazuje na jej rnorodno, charakterystyczn dla zbioru bibliofi lskiego, niepodpo-rzdkowanego bezporednio wzgldom uytkowym. Jednoczenie jednak specyfi k byo gromadzenie polonikw, niejednokrotnie rzadkich i cen-nych dla dziejw kultury narodowej. W zbiorze pochodzcym z 1. poowy XVI w. znalaza si literatura z zakresu siedmiu sztuk wyzwolonych, przy-gotowujcych do studiw teologii i fi lozofi i oraz powstajce w tym okresie pimiennictwo humanistyczne, obrazujce swoist res public literarum [Gruchaa, 2002].

Renesansowa koncepcja czowieka, zwaszcza poszukiwanie odpowie-dzi na pytania egzystencjalne, znajdoway swj wyraz zarwno w siga-niu do tradycji chrzecijaskiej, jak i jej interpretowaniu w duchu nowej epoki. Bibliofi l zgromadzi wydania Ojcw Kocioa, m.in. Orationes Bazy-lego Wielkiego (Cracoviae : ex offi cina Typographyca Ungleriana, 1540) oraz Jana Chryzostoma De divitiis et paupertate oratio (Cracoviae : ex aedibus Hieronymi Vietoris, 1541) i Orationes octo : ex antiquo exemplari Graeco in Latinum versae (Moguntiae : ex offi cina Francisci Behem, 1550), w opraco-waniu Marcina Kromera.

Najznakomitsi pisarze okresu patrystycznego podejmowali w formie rozpraw naukowych, a take przystpnych homilii kwestie egzegetyczne, majce na celu zrozumienie istoty Biblii. W 1. poowie XVI w. nowe edy-cje ich pism suyy odnowie ycia chrzecijaskiego, ktrej istot oddaje okrelenie Erazma z Rotterdamu: purifi catio Ecclesiae et cordis [Nowicka--Jeowa, 1994, s. 211]. Publikowano take komentarze do poszczeglnych ksig biblijnych, np. Listw Apostolskich m.in. w opracowaniu Blasiusa (Salutares pareneses de Epistolis et Evangeliis Cracoviae : per Mathia[m] Scharffenberg, 1536), Stanisawa Leopolity (Regule tredecim Vienne Austrie : per Hieronymum Vietorem et