Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2001 roku

CZĘŚĆ II

JAKOŚĆ PODSTAWOWYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA

1. Zanieczyszczenie powietrza 2. Zanieczyszczenie wód 3. Zanieczyszczenie 4. Obciążenie środowiska hałasem 5. Zanieczyszczenie gleb

Ustawa „Prawo ochrony środowiska” (Dz.U. Nr 62 z 2001 roku) ochronie powierzchni ziemi poświęca dział IV tytułu II, precyzując jednocześnie, że ilekroć w ustawie jest mowa o powierzchni ziemi-rozumie się przez to naturalne ukształtowanie terenu, glebę oraz znajdującą się pod nią ziemię do głębokości oddziaływania człowieka, z tym, że pojęcie „gleba” oznacza górna warstwę litosfery złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebie. Zgodnie z ustawą, ochrona powierzchni ziemi polega na zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności poprzez:

- racjonalne gospodarowanie - zachowanie wartości przyrodniczych - zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania - ograniczenie zmian naturalnego ukształtowania - utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub co najmniej na poziomie wymaganych

standardów - doprowadzenie jakości gleby i ziemi co najmniej do wymaganych standardów, gdy nie

są one dotrzymane - zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem archeologicznych dóbr kultury

W systemie ochrony środowiska szczególne miejsce przypada obszarom rolniczym, mają one bowiem największy udział w areale powierzchniowym kraju, otaczają i przenikają wszystkie inne ekosystemy odgrywając nadzwyczaj istotną rolę w kształtowaniu naturalnych procesów samooczyszczania się środowiska. Ochrona gruntów rolnych i leśnych w myśl ustawy „O ochronie gruntów rolnych i leśnych” (Dz.U. Nr 16 z 1995 roku z późniejszymi zmianami) polega na :

- ograniczeniu przeznaczania ich na cele nierolnicze i nieleśne - zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych i leśnych oraz

szkodom w produkcji rolniczej lub leśnej oraz w drzewostanach, powstających wskutek działalności nierolniczej lub nieleśnej

- rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolnicze - zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych - przywracaniu i poprawianiu wartości użytkowej gruntom, które utraciły charakter

gruntów leśnych wskutek działalności nieleśnej, a także na zapobieganiu obniżania produktywności gruntów leśnych.

Potrzeba ochrony powierzchni ziemi wynika z przesłanek przyrodniczych, gospodarczych i społecznych. Powierzchnia ziemi stanowi podłoże, na którym rozwinęła się cała biosfera i od

— 1 —

jakości tego podłoża zależy dalsze trwanie i rozwój życia na ziemi. Należy pamiętać, że proces tworzenia gleby jest długotrwały i w warunkach naturalnych trwa od 125 do 400 lat, natomiast niszczenie górnej warstwy gleby przebiega ośmiokrotnie szybciej.

Warunki przyrodnicze.

Zróżnicowanie przyrodnicze województwa małopolskiego, największe w skali kraju, determinowane jest pionową rozpiętością obszaru – od płaskich terenów Kotliny Sandomierskiej aż po wysokie szczyty Tatr. Znaczna część województwa leży powyżej 500 m n.p.m.. Występuje tutaj 7 pięter klimatycznych jak również najwyższe w skali Polski sumy opadów atmosferycznych. Warunki te wpływają na zróżnicowanie zasobności gleb województwa. W znacznej części obszaru (północna i centralna część województwa) występują kompleksy bardzo dobrych gleb, tj.: czarnoziemy i gleby brunatne wytworzone z lessów oraz urodzajne mady. W południowej części przeważają gleby płytkie, silnie szkieletowe, narażone na procesy erozyjne, o niskiej wartości rolniczej. Polska

V-VI34,1%

IV39,9%

II2,9%

I0,4%

III22,7%

województwo małopolskie

III26,5%

I1,4%

II5,2%

IV36,5%

V-VI30,4%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS

„Ochrona środowiska 2001” Wykres 1. Klasy bonitacyjne gleb województwa małopolskiego. 5.1. Użytkowanie gruntów i zagrożenia.

W województwie użytkuje się rolniczo 897021 ha , co stanowi 59,2% jego obszaru.

Użytki leśne i grunty zadrzewione stanowią 454337 ha (30%). W ogólnej powierzchni użytków rolnych grunty orne stanowią 74,5%, sady 3,9% a użytki zielone 21,6%. Tabela 1. Struktura użytków rolnych w województwie małopolskim. Stan 1.01.2001r.

Wyszczególnienie Powierzchnia geodezyjna [ha] Powierzchnia [%] Grunty orne 667946 74,5 Sady 34638 3,9 Łąki 100714 11,2

— 2 —

Pastwiska 93723 10,4 Razem 897021 100 Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się systematyczny spadek powierzchni użytków rolnych, a w ich strukturze zmniejszenie powierzchni gruntów ornych na rzecz powierzchni łąk i pastwisk. Powierzchnia sadów pozostaje na niezmienionym poziomie. W systemie ochrony środowiska szczególne miejsce przypada obszarom rolniczym, mają

one bowiem największy udział w areale powierzchniowym kraju, otaczają i przenikają wszystkie inne ekosystemy. Główne zagrożenia dla tych obszarów to:

- pogłębiające się niedobory wody - zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych - zanieczyszczenie atmosfery - degradacja fizyczna, chemiczna i biologiczna gleb - urbanizacja i osadnictwo

Analizując zagrożenia rolniczej przestrzeni produkcyjnej można wyróżnić zagrożenia o charakterze ilościowym i jakościowym. Zagrożenia ilościowe Zagrożenia o charakterze ilościowym wyrażają się w zmniejszeniu powierzchni użytkowanej rolniczo w następstwie przejmowania gruntów na cele nierolnicze i nieleśne oraz degradacji gruntów w wyniku erozji. W województwie małopolskim w latach 1998-2000 wyłączeniu z produkcji rolniczej i leśnej uległo odpowiednio: 1998 - 76 ha z czego 91,5% stanowiły grunty rolne 1999 - 233 ha z czego 98,7% stanowiły grunty rolne 2000 - 203 ha z czego 87% stanowiły grunty rolne Zmiany klimatyczne oraz szaty roślinnej wywołują nasilenie erozji. Polska, chociaż znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego nie stwarzającego silnego zagrożenia procesami erozyjnymi, to jednak na około 1/3 ogólnego obszaru jest zagrożona erozją wodną powierzchniową oraz erozją wietrzną, a na około 1/5 występuje erozja wąwozowa. Przeprowadzone badania wykazały, że około 29% obszaru kraju, w tym 21% użytków rolnych (głównie gruntów ornych) i około 8%powierzchni lasów jest zagrożone erozją wodną, w tym silną – 4%, średnią – 11%, a słabą – 14%. W skali kraju najbardziej zagrożone erozją wodną powierzchniową jest województwo małopolskie – około 57% jego obszaru, w tym dominuje erozja silna (26% obszaru) nad erozją średnią (21% obszaru). Erozja wąwozowa występuje na 18% powierzchni Polski. I znowu najbardziej rozwiniętą sieć wąwozów ma województwo małopolskie, gdzie wąwozy występują na około 53% obszaru. Wprawdzie największy obszar (25%) zajmuje erozja wąwozowa średnia, to jednak na 14% obszaru występuje erozja silna a na powierzchni 1,5% obszaru erozja bardzo silna. Obszar województwa zaliczany jest do pierwszego stopnia pilności ochrony, a zagospodarowanie wąwozów uznano jako bardzo pilne. Biorąc pod uwagę omówioną strukturę zagrożenia erozją wodną i występowania sieci wąwozowej, najbardziej narażone na degradację erozją są tereny wyżyn lessowych oraz tereny pogórzy i górskie w granicach powiatów: bocheńskiego, gorlickiego, krakowskiego,

— 3 —

limanowskiego, miechowskiego, myślenickiego, nowosądeckiego, proszowickiego, suskiego, tarnowskiego-ziemskiego, tatrzańskiego, wadowickiego. Ocenę potencjalnego zagrożenia erozją wietrzną dokonuje się z uwzględnieniem kilku podstawowych kryteriów determinujących występowanie i nasilenie erozji wietrznej, takich jak: typ rzeźby terenu, podatność gleb na deflację i stopień lesistości terenu. Z przeprowadzonych badań wynika, że około 28% ogółu użytków rolnych w kraju jest zagrożone erozją wietrzną, w tym około 10% erozją średnią i około 1% silną. Zagrożenie erozją wietrzną na terenie województwa małopolskiego jest niewielkie a silny stopień nasilenia erozji szacuje się, że występuje tylko na 0,1% jego powierzchni. Każdy rodzaj erozji gleby jest czynnikiem degradującym środowisko przyrodnicze a zwłaszcza rolniczą przestrzeń produkcyjną. Jej skutki przejawiają się w niekorzystnych, przeważnie trwałych zmianach:

- warunków przyrodniczych (rzeźby, gleb, stosunków wodnych, naturalnej roślinności) - warunków gospodarczo-organizacyjnych ( deformowanie granic pól, rozczłonkowanie

gruntów, pogłębianie dróg, niszczenie urządzeń technicznych).

Zmiany te prowadzą do obniżenia potencjału produkcyjnego ziemi i walorów ekologicznych krajobrazu. Zagrożenia jakościowe.

Mówiąc o zagrożeniach jakościowych, wskazać należy na uszkodzenia gruntów w wyniku działalności wydobywczej, emisji zanieczyszczeń przemysłowych i komunikacyjnych. Każda eksploatacja kopalin powoduje naruszenie dotychczasowego stanu środowiska. Do najczęstszych przekształceń górniczych należą:

- deformacja terenu - zmiana struktur geologicznych - zmiany stosunków wodnych - wycofywanie się roślin i zwierząt z eksploatowanego obszaru

Do najpoważniejszych zagrożeń powodowanych przez przemysł, komunikację i gospodarkę komunalną należą:

- emisja do powietrza zanieczyszczeń technologicznych z przemysłu oraz spalania paliw płynnych i stałych

- zanieczyszczenie wód ściekami oraz odciekami ze składowisk - zanieczyszczenie powierzchni ziemi odpadami oraz zajmowanie terenów pod

składowiska ∗ Nie bez znaczenia dla środowiska glebowego jest działalność rolnicza. Analizując

zagrożenia rolnicze należy mieć na uwadze błędy popełnione w przeszłości, takie jak: nadmierne wylesienia, osuszanie bagien, eksploatacja torfowisk, wadliwie prowadzone melioracje, ale również stosowane w uprawie środki ochrony roślin i nawozy. Stopień uszkodzenia gruntów określa się stosując pojęcia degradacji i dewastacji.

∗ grunty zdegradowane to grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej

∗ grunty zdewastowane to grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową w wyniku przyczyn, o których mowa wyżej.

Powierzchnię gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w województwie

małopolskim przedstawia tabela 2.

— 4 —

Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji oraz zrekultywowane i zagospodarowane

Grunty wymagające rekultywacji [ha] Grunty w ciągu roku [ha] zrekultywowane zagospodarowane

w tym cele w tym cele Rok ogółem zdewastowane zdegradowane ogółem rolnicze leśne ogółem rolnicze leśne1988 3535 3300 235 271 87 152 164 18 126 1999 3625 3522 103 401 28 370 45 21 16 2000 3181 3079 102 533 22 449 462 7 431 Z ogólnej powierzchni gruntów wymagających rekultywacji średnio 95% to grunty zdewastowane a więc takie, które utraciły całkowicie wartość użytkową. Ponad 70% powierzchni gruntów zdewastowanych i zdegradowanych, to grunty, które utraciły swoja wartość użytkową w wyniku działalności górniczej i kopalnictwa surowców. W ciągu roku rekultywacji poddano odpowiednio: 1998r. - 7,6%, 1999r. – 11%, 2000r. – 17% powierzchni, która takich zabiegów wymaga. Ponad 80% powierzchni rekultywowane jest na cele leśne.

5.2. Monitoring chemizmu gleb ornych.

Polska dysponuje bardzo dobrym przestrzennym rozpoznaniem jakości gleb, ich zasobów i przydatności rolniczej, jak również zbiorem informacji dotyczących właściwości gleb, powierzchni klas bonitacyjnych i kompleksów przydatności rolniczej gleb oraz waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, która wskaźnikiem syntetycznym, uwzględniającym ocenę jakości gleby, rzeźbę terenu, warunki wodne i warunki klimatyczne, określa możliwości produkcyjne środowiska przyrodniczego kraju. Pomimo ogromnej ilości danych o glebach Polski i ich właściwościach chemicznych, fizycznych i fizyko-chemicznych, dokumentujących stan tych właściwości w określonym czasie, do 1995 roku nie dysponowano systemem monitorowania zmian właściwości gleb zachodzących wraz z upływem czasu pod wpływem czynników przyrodniczych i działalności gospodarczej człowieka. Dopiero realizacja zadań Państwowego Monitoringu Środowiska, którego jednym z elementów krajowej sieci jest podsystem monitoringu gleb, pozwoli na obserwację zmian chemizmu gleb pod wpływem czynników antropopresji. Badania są prowadzone w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach od 1995 roku. Ocena prezentowana poniżej powstała na podstawie badań przeprowadzonych w 1995 i 2000 roku. Program badań i wyniki wstępne (1995 roku) zostały opublikowane przez Inspekcję Ochrony Środowiska w serii Biblioteki Monitoringu Środowiska pod tytułem „Monitoring chemizmu gleb ornych Polski”. Krótka charakterystyka sieci monitoringu na terenie województwa małopolskiego.

— 5 —

Na terenie województwa zlokalizowanych jest 17 punktów pomiarowych, których lokalizację oraz wykaz przedstawia mapa 1. Lokalizacja punktów uwzględnia zróżnicowanie pokrywy glebowej (typy, gatunki, rodzaje, kompleksy przydatności rolniczej, klasy bonitacyjne a także inne czynniki środowiska mogące być pomocne w pozyskiwaniu informacji o stanie i zmianach właściwości zachodzących w glebach.

Legenda:

punkt pomiarowy

limanowski

nowosądecki

krakowski proszowicki

brzeski

tarnowski

dąbrowski

gorlicki

tatrzański

suski

bocheński

wielicki

myślenicki

wadowickioświęcimski

chrzanowski

olkuski

m. Kraków

nowotarski

miechowski

m.Tarnów

m.Nowy Sącz

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417 Wadowice-Chocznia

353Kraków- Pleszów

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431 Biegonice

435

Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

Nr punktu Miejscowość Gmina Powiat

Emisje przemy-słowe

Zanieczy-szczenia

komunika-cyjne

Emisje ze źródeł

komu-nalnych

Brak wy- raźnego

oddziaływa-nia zanie-czyszczeń

349 Grojec Alwernia chrzanowski x 351 Czajowice Wielka Wieś krakowski x 347 Oświęcim Oświęcim oświęcimski x 417 Wadowice-

Chocznia Wadowice wadowicki x

353 Kraków-Pleszów Nowa Huta m.Kraków x 355 Łyszkowice Koniusza proszowicki x 421 Brzyczyna Mogilany krakowski x 423 Pcim Pcim myślenicki x 419 Jabłonka Jabłonka nowotarski x 427 Tymbark Tymbark limanowski x 429 Sromowce Wyżne Czorsztyn nowotarski x 431 Biegonice Nowy Sącz m.Nowy Sącz x 435 Moszczenica Moszczenica gorlicki x 363 Biała Tarnów tarnowski x 365 Łęka Szczucińska Szczucin dąbrowski x 425 Łapczyca Bochnia bocheński x

— 6 —

433 Zakliczyn Zakliczyn tarnowski x Mapa 1. Lokalizacja punktów kontrolno-pomiarowych w zależności od źródeł zanieczyszczenia Charakterystyka typów i podtypów gleb, na których zlokalizowano monitoring przedstawia się następująco: - gleby płowe – 5 punktów - gleby brunatne właściwe – 2 punkty - gleby brunatne wyługowane – 4 punkty - gleby brunatne kwaśne – 1 punkt - czarnoziemy zdegradowane – 1 punkt - mady brunatne – 4 punkty Według klas bonitacyjnych oraz kompleksów przydatności rolniczej lokalizacja przedstawia się następująco: 2 punkty - I klasa kompleks przydatności: pszenny bardzo dobry 1 punkt - II klasa kompleks przydatności: pszenny dobry 5 punktów - klasa IIIa kompleks przydatności: pszenny dobry 3 punkty - klasa IIIb kompleks przydatności: żytni bardzo dobry, pszenny górski3 punkty - klasa IVa kompleks przydatności: żytni bardzo dobry, zbożowy

górski 3 punkty - klasa IVb,V kompleks przydatności: owsiano-ziemniaczany górski 5.3. Ocena zanieczyszczenia gleb użytków rolnych metalami ciężkimi, siarką i wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi.

Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi.

Pierwiastki śladowe (nazywane popularnie metalami ciężkimi) dostają się do gleby w wyniku działalności człowieka, a głównym źródłem zanieczyszczenia są przemysłowe i komunikacyjne emisje pyłów i gazów. Kationowe metale śladowe zatrzymane są w wierzchniej warstwie, a ich przemieszczanie w głąb jest stosunkowo wolne. O dostępności metali ciężkich dla roślin decyduje wiele czynników środowiska glebowego, a trzy z nich tj.: skład granulometryczny, odczyn, zasobność gleb w materię organiczną, w sposób znaczący. Większość metali ciężkich jest łatwo pobierana przez rośliny w warunkach kwaśnego odczynu gleb. Zawartość materii organicznej w glebach, a szczególnie jej rodzaj, ogranicza rozpuszczalność metali ciężkich w środowisku glebowym, a tym samym zmniejsza ich dostępność dla roślin. O mobilności metali ciężkich w glebie decyduje również skład granulometryczny czyli zawartość części spławialnych. Wymienione trzy cechy gleby oraz zawartość metali ciężkich decydują o zaliczeniu gleby do określonego stopnia zanieczyszczenia wg klasyfikacji opracowanej przez Kabatę-Pendias. Klasyfikacja ta wyróżnia 5 stopni zanieczyszczenia gleb: 0 - zawartość naturalna (gleby nie zanieczyszczone) I - zawartość podwyższona II - słabe zanieczyszczenie

— 7 —

III - średnie zanieczyszczenie IV - silne zanieczyszczenie V - bardzo silne zanieczyszczenie Wykorzystanie gleb użytków rolnych zanieczyszczonych metalami ciężkimi zależy od stopnia ich zanieczyszczenia. W związku z brakiem odpowiednich uregulowań prawnych dotyczących tak oceny gleb, jak i ich wykorzystania, zastosowanie znalazły zalecenia rolniczego wykorzystania gleb, w różnym stopniu zanieczyszczonych metalami ciężkimi opracowane przez Kabatę-Pendias, stosowane do oceny przez JUNG. 0° - Gleby nie zanieczyszczone. Gleby te mogą być wykorzystane pod uprawę wszystkich

roślin ogrodniczych i rolniczych, szczególnie roślin przeznaczonych do konsumpcji dla dzieci i niemowląt.

I° - Gleby o podwyższonej zawartości metali. Na glebach tych mogą być uprawiane wszystkie rośliny uprawy polowej z ograniczeniem warzyw przeznaczonych na przetwory i do bezpośredniej konsumpcji dla dzieci.

II° - Gleby słabo zanieczyszczone. Rośliny uprawiane na tych glebach mogą być chemicznie zanieczyszczone. Z uprawy należy zatem wykluczyć niektóre warzywa, takie jak: kalafior, szpinak, sałatę itp. Dozwolona jest natomiast uprawa zbóż, roślin okopowych i pastewnych oraz użytkowanie kośne i pastwiskowe.

III° - Gleby średnio zanieczyszczone. Rośliny uprawiane na tych glebach są narażone na skażenia metalami ciężkimi. Zaleca się tu uprawę roślin zbożowych, okopowych i pastewnych, kontrolując okresowo zawartość metali w konsumpcyjnych i paszowych częściach roślin. Na glebach tych zalecana jest również uprawa roślin przemysłowych oraz roślin do produkcji materiału nasiennego.

IV° - Gleby silnie zanieczyszczone. Gleby te, a szczególnie gleby lekkie, powinny być wyłączone z produkcji rolniczej. Na lepszych odmianach gleb (cięższych) zaleca się uprawiać rośliny przemysłowe (konopie, len), wiklinę, zboża i trawy (materiał siewny), ziemniak i zboża z przeznaczeniem na produkcję spirytusu, rzepak na olej techniczny, sadzonki drzew i krzewów itp. Wykorzystanie na użytki zielone należy ograniczyć.

V° - Gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Gleby te powinny być całkowicie wyłączone z produkcji rolniczej i zalesione, ze względu na przenoszenie zanieczyszczeń z pyłami glebowymi. Jedynie najlepsze odmiany tych gleb można przeznaczyć pod uprawę roślin przemysłowych, podobnie jak gleb o IV stopniu zanieczyszczenia.

Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb siarką.

Siarka jest pierwiastkiem niezbędnym dla życia roślin. Jej nadmiar w środowisku glebowym, spowodowany imisją siarki z atmosfery zanieczyszczonej tym pierwiastkiem, może być szkodliwy dla wzrostu i rozwoju roślin. Negatywne skutki zanieczyszczenia gleb siarką w wyniku antrpopresji to degradacja chemiczna przez zakwaszenie oraz wzrost zawartości w glebie siarczanów. Ocenę zanieczyszczenia gleb siarką dokonuje się biorąc pod uwagę naturalną jej zawartość w zależności od gatunku gleb i wyróżnia się 4 stopnie zawartości tego pierwiastka I° - zawartość niska (naturalna) II° - zawartość średnia (podwyższona) II° - zawartość wysoka (zanieczyszczenie słabe)

— 8 —

IV° - zawartość bardzo wysoka (zanieczyszczenie bardzo silne) Wyróżnione stopnie zawartości siarki określają naturalne ilości (I°) form tego pierwiastka w różnych glebach oraz określają ich wzbogacenie (zanieczyszczenie) w siarkę wskutek antropopresji (II°-IV°). Stopnie te, określając poziom zawartości S-SO4 wskazują również nie tylko na były, ale i na aktualny stan zagrożenia środowiska glebowego kraju nadmierną emisją związków siarki. Uregulowań prawnych w zakresie dopuszczalnych stężeń tego pierwiastka w glebach brak. Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi.

Zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), charakteryzujących się silnymi właściwościami rakotwórczymi i mutagennymi jest w glebach stosunkowo słabo rozpoznana.

WWA są ubocznymi produktami wysokotemperaturowego spalania biolitów i substancji organicznych, występują ponadto w produktach ropopochodnych, ściekach, kompostach itp. Kryteria oceny stanu zanieczyszczenia gleb użytków rolnych przez WWA [Kabata –Pendias i inni, 1995] zostały oparte na wynikach badań i szacunku modelowym. Uregulowań formalno-prawnych brak. Stopień zanieczyszczenia gleb WWA (0-5 od gleb nie zanieczyszczonych po silnie zanieczyszczone) decyduje o sposobie ich użytkowania. Uwzględniając stopień zanieczyszczenia zaproponowano następujące użytkowanie tych gleb:

0° - gleby nie zanieczyszczone - dopuszcza się uprawę wszystkich roślin, bez obawy zanieczyszczenia ziemiopłodów WWA

1° - gleby o zawartości podwyższonej - dopuszcza się uprawę wszystkich roślin, bez obawy zanieczyszczenia ziemiopłodów WWA

2° - gleby mało zanieczyszczone-ograniczyć uprawę roślin do produkcji żywności dla dzieci

3° - gleby zanieczyszczone- nie przeznaczać nawet na użytki zielone (wypas zwierząt) 4° - gleby silnie zanieczyszczone - nie przeznaczać nawet na użytki zielone (wypas

zwierząt ) 5° - gleby bardzo silnie zanieczyszczone - wyłączenie z produkcji rolniczej

Ocena jakości gleb na podstawie badań realizowanych w sieci monitoringu krajowego w dwu seriach badawczych: 1995, 2000.

Wpływ rolniczej i pozarolniczej działalności człowieka na właściwości gleb może być w zależności od intensywności i kierunku, mniej lub bardziej wyraźny. Określenie tempa i wielkości zmian chemizmu gleb wymaga długiego okresu ze względu na właściwości buforowe gleb. Oceny jakości gleb dokonano na podstawie dwóch serii badań wykonanych w okresie 1995-2000 z częstotliwością poboru prób co 5 lat. Analiza badań przeprowadzonych w 17 punktach kontrolno-pomiarowych na terenie województwa małopolskiego pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Z 17 punktów zlokalizowanych na terenie województwa małopolskiego, 11

zlokalizowane jest w strefie oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych, 1 punkt (Wadowice-Chocznia-gmina Wadowice) zlokalizowany jest w strefie oddziaływania zanieczyszczeń komunikacyjnych, 1 punkt (Brzyczyna- gmina Mogilany) w strefie

— 9 —

oddziaływania zanieczyszczeń komunalnych oraz 4 punkty bez wyraźnego oddziaływania zanieczyszczeń. Monitorowane obszary reprezentowane są przez 5 typów i podtypów gleb, najliczniejszą grupę stanowią gleby płowe (5 punktów) oraz gleby brunatne wyługowane i mady brunatne (po 4 punkty). Wartość rolnicza gleb punktów kontrolno-pomiarowych jest również zróżnicowana i mieści się w przedziale od klasy I (gleby najlepsze) do klasy V (gleby słabe). Ponad 50% punktów kontrolnych zlokalizowane zostało na glebach zaliczonych do klasy III, IIIa, IIIb, co nie w pełni odzwierciedla stan bonitacji gleb ornych w województwie (klasa III – 26,5% powierzchni województwa)

2. Analiza wyników badań odczynu pH gleb, zawartości metali ciężkich, siarki oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych wykazała, że:.

∗ obserwuje się stosunkowo wysokie zakwaszenie gleb. Gleby dwóch punktów kontrolno-pomiarowych (~10% zbioru) wykazują odczyn bardzo kwaśny, 9 punktów (~53% zbioru) odczyn kwaśny, 5 punktów (~30% zbioru) odczyn słabo kwaśny i tylko w jednym punkcie stwierdzono gleby obojętne o odczynie pH>6,5. Gleby silnie kwaśne stwierdzono w punktach kontrolno-pomiarowych zlokalizowanych w gminie Wadowice oraz w gminie Tarnów.

Stan stwierdzony podczas badań w 2000 roku nie uległ poprawie w stosunku do 1995 roku. ∗ wyniki badań dotyczące zawartości metali ciężkich pozwalają na wyciągnięcie

następujących wniosków odnośnie zanieczyszczenia gleb poszczególnymi pierwiastkami:

Gleby 6 punktów kontrolno-pomiarowych (~35% zbioru) charakteryzują się naturalną (0°) zawartością kadmu a 10 (59% zbioru) zawartością podwyższoną ( I°). Gleba jednego punktu charakteryzuje się słabym (II°) zanieczyszczeniem kadmem. Jest to punkt zlokalizowany w miejscowości Grojec – gmina Alwernia. W porównaniu do 1995 roku wzrost stężenia kadmu nastąpił w jednym punkcie zlokalizowanym w miejscowości Łęka Szczucińska - gmina Szczucin, co spowodowało

sklasyfikowanie gleby jako gleby o podwyższonej zawartości tego pierwiastka. Punkt ten jest zaliczony do narażonych na emisje przemysłowe

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

KRAK W

TARN W

NOWY SĄCZ

Cd

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

Mapa 2. Zanieczyszczenie gleb kadmem

— 10 —

Gleby badanych punktów kontrolno-pomiarowych wykazują w zdecydowanej większości (82% zbioru, 14 profili) naturalną (0°) zawartość miedzi.

W przypadku trzech profili stężenia były nieco wyższe od zawartości naturalnej i gleby te zaliczono do klasy o podwyższonej ( I°) zawartości tego pierwiastka.

W stosunku do 1995 roku wzrost stężenia Cu nastąpił w dwóch punktach kontrolno-pomiarowych zlokalizowanych w Sromowcach Wyżnych gmina Czorsztyn oraz w

Tymbarku. Wzrost stężenia spowodował przejście z klasy 0° do I°. Punkt w Tymbarku został sklasyfikowany jako narażony na emisje przemysłowe, a punkt w Sromowcach Wyżnych jako miejsce bez wyraźnego oddziaływania zanieczyszczeń.

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

363 Biała

Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433

KRAK W

TARN W

Cd

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433

Ni

KRAKÓW

TARNÓW

Mapa 3. Zanieczyszczenie gleb miedzią

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

Cu

KRAKÓW

NOWY SĄCZ

TARNÓW

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

Zakliczyn

NOWY SĄCZ

423 Pcim

419 Jabłonka

427

Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica NOWY SĄCZ

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

Zakliczyn

Gleby 12 punktów (70% zbioru) charakteryzują się naturalną (0°) a 3 (18% zbioru) podwyższoną (I°) zawartością niklu. Gleby jednego punktu wykazują słabe (II°) oraz jednego punktu średnie (III°) zanieczyszczenie niklem. Zanieczyszczenie to wynika z naturalnej wysokiej zawartości niklu w materiale glebowym.

W stosunku do 1995 roku nastąpiło pogorszenie jakości gleby w jednym punkcie pomiarowym zlokalizowanym w miejscowości Tymbark-gmina Tymbark.

— 11 — Mapa 4. Zanieczyszczenie gleb niklem

Gleby badanych punktów pomiarowo-kontrolnych w zdecydowanej większości charakteryzują się naturalną (0°) zawartością ołowiu (16 profili = 94% zbioru). Podwyższoną zawartość ołowiu (I°) stwierdzono tylko w jednym profilu glebowym zlokalizowanym w Czajowicach-gmina Wielka Wieś-powiat krakowski. Punkt ten został sklasyfikowany jako narażony na oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych.

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

Pb

KRAKÓW

NOWY SĄCZ

TARNÓW

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

W stosunku do 1995 roku nie obserwuje się zmian. Mapa 5. Zanieczyszczenie gleb ołowiem

Gleby 8 punktów kontrolno-pomiarowych (53% zbioru) wykazują naturalną (0°) zawartość cynku, a 9 punktów zawartość podwyższoną (I°). 353

Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

355 Łyszkowice

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425

Zn

KRAKÓW

TARNÓW

417

Wadowice-Chocznia

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

Łapczyca

433 Zakliczyn

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

NOWY SĄCZ

W stosunku do 1995 roku obserwuje się nieznaczny wzrost ilości gleb ( 2 profile glebowe), gdzie stwierdzono wzrost scynku tj.: Łęka Szczucińska - gmina Szczucin orazMoszczenica – powiat gorlicki. Obydwa wymienione punkty zostały sklasyfikowane jako narażone na oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych.

tężenia

Mapa 6. Zanieczyszczenie gleb cynkiem

— 12 —

Wyniki badań gleb w punktach kontrolno-pomiarowych wykazały, że ich zanieczyszczenie łączne wszystkimi metalami (Cd, Cu, Ni, Pb, Zn) jest niewielkie. W glebach 6 (35% zbioru) punktów stężenie analizowanych me-tali ciężkich nie przekracza wartości granicznych ustalonych dla 0° zanieczyszczenia, poziom zanieczyszczenia 8 profili (47% zbioru) nie przekracza wartości dopuszczalnych, ustalonych dla I° (zawartość podwyższona) zanieczyszczenia. Dwa profile wykazują zanieczyszczenie słabe (II°).

Gleba jednego profilu wykazuje zanieczyszczenie charakterystyczne dla gleb średnio zanieczyszczonych (III°).

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

Cd,Cu,Ni,Pb,Zn

KRAKÓW

NOWY SĄCZ

TARNÓW

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

Mapa 7. Zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi – w.s. wskaźnik syntetyczny zanieczyszczenia gleb łącznie Cd+Cu+Ni+Pb+Zn

Zawartość siarki siarczanowej (S-SO4) w próbkach gleb punktów kontrolno-pomiarowych waha się od 0,88-2,85 mg/100 g gleby, średnia zawartość wynosi 1,64 mg i jest wyższa od średniej krajowej wynoszącej 1,39 mg/100g gleby. Zdecydowana większość gleb punktów kontrolno-pomiarowych

S-SO4 Czajowice

365 Łęka Szczucińska

S-SO4

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

KRAKÓW

NOWY SĄCZ

TARNÓW

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

(15 profili=88% zbioru) charakteryzuje się niską (naturalną) zawartością siarki siarczanowej - I° zanieczyszczenia. Dwa profile glebowe wykazują Mapa 8. Zanieczyszczenia gleb S-SO4

— 13 —

podwyższoną zawartość siarki siarczanowej II° zanieczyszczenia. W porównaniu do 1995 roku obserwuje się spadek stężenia siarki siarczanowej w glebach. Niską zawartością WWA (0°) charakteryzuje się 5 profili (29,4% zbioru). Gleby o podwyższonej zawartości WWA (1°) stanowią 35,3% zbioru (6 profili). Gleby w niewielkim stopniu (2°) zanieczyszczone przez WWA stanowią 29,4% zbioru – 5 profili. Glebę silnie zanieczyszczoną (4°) WWA stwierdzono w jednym punkcie pomiarowym zlokalizowanym w miejscowości Pleszów-gmina Nowa Huta. Stan ten odnotowano w dwóch kolejnych terminach

badawczych, aczkolwiek stężenie WWA stwierdzone w 2000 roku było prawie dwukrotnie niższe od stężenia stwierdzonego w 1995 roku.

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

KRAK W

TARN W

NOWY SĄCZ

Cd

353Kraków-Pleszów

349 Grojec

351 Czajowice

347 Oświęcim

417

Wadowice-Chocznia

355 Łyszkowice

421 Brzyczyna

423 Pcim

419 Jabłonka

427 Tymbark

429 Sromowce Wyżne

431

Biegonice

435 Moszczenica

363 Biała

365 Łęka Szczucińska

425 Łapczyca

433 Zakliczyn

WWA

KRAKÓW

NOWY SĄCZ

TARNÓW

Stopień zanieczyszczenia gleb

Legenda:

1995r. 2000r.

0 I II III IV V

Mapa 9. Zanieczyszczenie gleb wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA)

Podsumowanie Potrzeba ochrony powierzchni ziemi wynika z przesłanek przyrodniczych, gospodarczych i społecznych. Powierzchnia ziemi stanowi podłoże, na którym rozwinęła się cała biosfera i od jakości tego podłoża zależy trwanie i rozwój życia na ziemi. Analiza zagrożeń powierzchni ziemi pozwala na sformułowanie następujących spostrzeżeń:

∗ obszar województwa małopolskiego to obszar najbardziej w skali kraju narażony na erozję wodną oraz wąwozową co skutkuje trwałymi zmianami warunków przyrodniczych

∗ znacznie ponad 90% ewidencjonowanych gruntów wymagających rekultywacji to grunty zdewastowane, a więc takie, które całkowicie utraciły wartość użytkową wskutek działalności przemysłowej, rolniczej lub zmian środowiska. W ciągu ostatnich trzech lat rekultywacji poddawano od 7,6-17% powierzchni, która takiej rekultywacji wymaga.

∗ obserwuje się silne zakwaszenie gleb, które pozostaje na niezmienionym poziomie w obydwu okresach badawczych, co wskazuje na pilna potrzebę ich wapnowania. Zabieg ten poprawi nie tylko odczyn gleb, ale wpłynie również korzystnie na większość ich właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, włącznie z ograniczeniem mobilności i fitotoksyczności pierwiastków śladowych (metale ciężkie) oraz glinu, żelaza, manganu itp.

∗ zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi jest niewielkie, aczkolwiek nieznacznie wzrasta szczególnie w punktach sklasyfikowanych jako narażone na oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych

— 14 —

∗ zdecydowana większość gleb punktów kontrolno-pomiarowych charakteryzuje się niską (naturalną)zawartością siarki siarczanowej, chociaż średnia zawartość jest wyższa od średniej krajowej

∗ tylko około 30% zbioru charakteryzuje się niską zawartością WWA, pozostałe 70% profili charakteryzuje się w różnym stopniu podwyższoną ich zawartością. Wzrost stężenia wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych obserwuje się w punktach kontrolno-pomiarowych scharakteryzowanych jako narażone na oddziaływania emisji przemysłowych, komunikacyjnych i komunalnych.

Do przeciwdziałania wszystkim wymienionym zagrożeniom obliguje „II Polityka ekologiczna państwa” przyjęta przez Rade Ministrów i Sejm.

— 15 —