Copyright © by Ireneusz Korczak

Wszelkie prawa zastrzeżone. Rozpowszechnianie i kopiowanie całości lub części niniejszej publikacji jest zabronione bez pisemnej zgody autora.

Skład i łamanie tekstu

Ireneusz Korczak

Okładka Copyright © by

Ireneusz Korczak

Zdjęcie na okładce

Edward Gierek z wizytą w PGR-ze w Rząśniku

Źródło: Wikimedia Commons (domena publiczna)

Tytuł: Ewolucja czy rewolucja obyczajowaw dekadzie Gierka?

Autor: Ireneusz Korczak

ISBN 978-83-272-3864-1

Wydanie I

2013

3

Dedykuję tę książkę moim wspaniałym Rodzicom,

Krzysztofowi i Elżbiecie, w podziękowaniu za trud włożony w

moją edukację.

4

SPIS TREŚCI

Wstęp 5

I. Teoria badawcza

1.1 Problemy teoretyczne badań obyczajów. Teorie ewolucji 11

1.2 Teoria rewolucji obyczajowej 21

II. Rewolucja obyczajowa w USA i Europie Zachodniej 45

III. Dekada Gierka – wprowadzenie do problematyki

3.1 Sytuacja historyczno-społeczna 74

3.2 Problemy życia codziennego 89

IV. Przemiany obyczajowe w Polsce w dekadzie Gierka

4.1 Czas wolny 107

4.2 Moda 133

4.3 Telewizja i kino 145

4.4 Muzyka rozrywkowa 162

4.5 Relacje międzyludzkie 175

V. Stosunek władz do zmian obyczajowych 196

Zakończenie 210

Aneksy 216

Źródła i Bibliografia 234

Kalendarium 245

5

Wstęp

Pisano, że komunizm jest cywilizacją kłamstwa. Ten pogląd jest często formułowany. Ale na mowę komunizmu można spojrzeć także z punktu widzenia psychiatry, dla którego mowa pacjenta nie jest po prostu kłamstwem. Psychiatra przysłuchuje się mowie, by w niej odczytać coś więcej niż odniesienie do znanej sobie rzeczywistości, chce dostrzec rzeczywistość własną pacjenta. Kiedy mówi się dużą, a o komunizmie mówi się dużo, mówi się też prawdę o sobie.

Jakub Karpiński

Obyczaje są naturalną rzeczywistością społeczeństw od zarania

dziejów. To rzeczywistość historyczna, którą tworzą określone

społeczności. Nie inaczej było w przypadku PRL-u. Ta epoka również

była świadkiem tworzenia się nowych obyczajów bądź zmiany formy już

istniejących. Lata siedemdziesiąte mogą uchodzić za szczególnie ważne w

tej kwestii. To czas, gdy Europa Zachodnia „zmagała się” z rewolucją

obyczajową. Celem tej książki jest znalezienie odpowiedzi na pytanie czy

i w Polsce w latach 70. dokonała się rewolucja obyczajowa.

Potwierdzenie bądź zanegowanie faktu jakoby w Polsce doszło do

rewolucji obyczajowej nie będzie proste, gdyż samo zjawisko to jest

bardzo złożone i trudne do sprecyzowania. Toteż zrozumienie istoty

rewolucji obyczajowej było najtrudniejsze w tej pracy. Dlatego też

powstanie owej pracy nie byłoby możliwe bez odpowiednio

przygotowanej struktury teoretycznej Punktem wyjścia dla moich

rozważań o teorii przemian obyczajowych w Polsce było kilka prac

powstałych w latach 70. i 80., traktujących o obyczajach oraz stylu życia

ówczesnego społeczeństwa polskiego. Ich redaktorem był Andrzej

Siciński, socjolog, który właśnie podjął się trudu spojrzenia na

przemiany społeczne, jakie wówczas zachodziły od strony teoretycznej.

Były to kolejno: Styl życia. Koncepcje propozycje; Styl życia we

współczesnej Polsce; Problemy teoretyczne i metodologiczne badań

stylu życia; Styl życia, obyczaje, ethos w Polsce lat siedemdziesiątych1.

1 Styl życia. Koncepcje propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976; Styl życia we

6

Nieoceniona była również dla mnie praca Jana Grada Obyczaj a

moralność. Próba metodologicznego uporządkowania badań

dotychczasowych2. Jeśli zaś chodzi o przygotowanie metodologiczne, to

oprócz wspomnianych wcześniej prac teoretycznych, w których można

było również znaleźć wiedzę z zakresu metodologii badań obyczajowości,

warto wymienić pozycje Earla Babbiego Badania społeczne w praktyce3.

Jeśli chodzi o autorów zagranicznych zajmujących się rewolucją

obyczajową, w pierwszej kolejności należy wymienić Jamesa Petersena

autora pracy Stulecie Seksu. Historia rewolucji seksualnej 1900-1999

według „Playboya”4; Rogera Kimballa, autora książki Długi Marsz. Jak

rewolucja kulturalna z lat 60. zmieniła Amerykę5. Warto również

wspomnieć takie nazwisko jak Patricia Sannie Lee, autorkę pracy pt.

Pornography and the Sexual Revolution: A Comparative Study

Between West Germany and the United States6.

Należy także wspomnieć o pracy zbiorowej, bardziej już

popularnonaukowej, poruszającej ważne elementy obyczajowości w XX

wieku, mianowicie 5-tomową Historie Życia Prywatnego. Z racji tematu

najbardziej istotny był tom 5: Od I wojny światowej do naszych czasów

pod red. Antoine`a Prosta i Gerarda Vincenta7.

współczesnej Polsce, red. A. Siciński, Warszawa 1978; Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, Warszawa 1980; Styl życia, obyczaje, ethos w Polsce lat siedemdziesiątych, red. A. Siciński Warszawa 1983.

2 J. Grad, Obyczaj a moralność. Próba metodologicznego uporządkowania badań dotychczasowych, Poznań 1993.

3 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, przeł. Marta Bucholc [i inn.], Warszawa 2004.

4 J. Petersen, Stulecie Seksu. Historia rewolucji seksualnej 1900-1999 według „Playboya”, Poznań 2002.

5 R. Kimball, Długi Marsz. Jak rewolucja kulturalna z lat 60. zmieniła Amerykę, Elbląg 2008.

6 P. Sunnie-Lee, Pornography and the Sexual Revolution: A Comparative Study Between West Germany and the United States, European Studies, 2007 [tłumaczenie własne wybranych fragmentów].

7 Historia Życia Prywatnego Tom 5. Od I wojny światowej do naszych czasów, red. A. Prost, G. Vincent, Wrocław 2006.

7

Z kolei z polskich badaczy problematyką obyczajową okresu

PRL-u zajmuje się Wiesław Kot, autor kilku popularnonaukowych

książek opisujących życie codzienne w peerelowskiej rzeczywistości, a co

za tym idzie również kwestie obyczajowości: PRL czas nonsensu. Polskie

dekady. Kronika naszych czasów: 1950-1990; PRL - jak cudnie się

żyło!8. Tematyką obyczajową młodzieży ze szczególnym uwzględnieniem

jej mentalności zajęła się z kolei Hanna Świda-Ziemba autorka pracy:

Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii9, która to w ujęciu

socjologicznym opisuje postawy młodzieży wobec otaczającej ich

rzeczywistości. Analizą młodzieży zajmuje się również Krzysztof Kosiński

autor książki: Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL10,

który to tym razem już w ujęciu historycznym bada życie młodych ludzi,

którym przyszło dorastać w czasach socjalizmu. Powstała również praca

zbiorowa: Obyczaje Polskie. Wiek XX w krótkich hasłach pod red.

Małgorzaty Szpakowskiej11, poruszająca tak mało zbadane aspekty jak:

depilacja, anoreksja, topless, prezerwatywa, kremacja czy

homoseksualizm – wszystko w ujęciu historycznym, choć bardziej w

stylu popularnonaukowym. Z prac zbiorowych warto także wspomnieć

prace Życie codzienne w Polsce w PRL (46-89) pod red. Sebastiana

Piątkowskiego i Grzegorza Miernika12.

Jeśli chodzi o źródła to najważniejsza była dla mnie prasa w

szczególności takie tytuły jak: „Filipinka”, „Film”, „Kobieta i Życie”,

„Kino”, „Przyjaciółka”, „Przyjaźń”, „Sztandar Młodych”. Musimy bowiem

nade wszystko zdać sobie sprawę z tego, iż w tamtych czasach znaczną

8 W. Kot, PRL czas nonsensu. Polskie dekady. Kronika naszych czasów: 1950-1990, Poznań 2007; PRL – jak cudnie się żyło, Poznań 2007.

9 H. Świda-Ziemba, Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010.

10 K. Kosiński, Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006. 11 Obyczaje Polskie Wiek XX w krótkich hasłach, red. M. Szpakowska, Warszawa

2008. 12 Życie codzienne w Polsce w PRL (46-89), red. S. Piątkowski, G. Miernik, Radom-

Starachowice 2006.

8

część społeczeństwa miejskiego stanowili chłoporobotnicy. Była to

kategoria społeczno-zawodowa, której członkowie prowadząc

gospodarstwo rolne, jednocześnie pracowali także w miastach. Byli oni

zatem pierwszym pokoleniem żyjącym także poza wsią. Ze środowiska, w

którym się wychowali trafiali w zupełnie nową przestrzeń, w której nie

zawsze potrafili się odnaleźć. Być może właśnie dlatego tak chętnie

powierzali swoje rozterki, właśnie redakcjom wymienionych wcześniej

czasopism.

Nieocenione były dla mnie również raporty z badań Ośrodka

Badań Opinii Publicznej i Studiów Programowych (dalej OBOP i SP)

dostępne w archiwum internetowym13, a także filmy i seriale jak np.

Czterdziestolatek (1975-1978) w reżyserii Jerzego Gruzy. Bardzo

pomocny okazał się również cykl dokumentów: Wolna miłość w PRL

(2007), który wyreżyserowała Anna Szumilas.

Praca ta ma charakter historyczno-teoretyczny, gdyż nie tylko

opisuje przemiany obyczajowe, ale również porusza kwestie teoretyczne

związane z tymi przemianami. Jest ona także w dużej mierze oparta na

założeniach socjologicznych. Dlatego w stosunku do tej pracy trafnym

określeniem będzie analiza historyczno-socjologiczna. Praca składa się z

pięciu rozdziałów. Pierwszy rozdział jest konstrukcją teoretyczną. Składa

się z dwóch podrozdziałów. Pierwszy porusza kwestie analizy przemian

obyczajowych, wyjaśnia najważniejsze pojęcia związane z tematem

pracy, a także przedstawia najważniejsze teorie ewolucji. Drugi

podrozdział jest próbą analizy zjawiska rewolucji obyczajowej, w której

głównym celem jest sformułowanie na nowo definicji owego zjawiska.

W drugim rozdziale opisana jest rewolucja obyczajowa w Stanach

Zjednoczonych oraz Europie Zachodniej (na przykładzie Niemiec i

Szwecji). Konceptualizacja tejże pracy bowiem skupia się na odpowiedzi

13 http://www.obop.com.pl/archive

9

na pytanie: czy w Polsce w latach 70. doszło do rewolucji obyczajowej?

Aby jednak móc odpowiedzieć na to pytanie trzeba wiedzieć jak ten

proces przebiegał w innych krajach, by móc odnaleźć cechy

charakterystyczne dla tego procesu również w Polsce.

Trzeci rozdział stanowi pewne wprowadzenie do omawianej

problematyki. Składa się on z dwóch rozdziałów. Pierwszy ma na celu

wprowadzić czytelnika w nowe czasy gierkowskie, przedstawić drogę I

sekretarza do władzy oraz jego „ekipy”, a także dokonać pokrótce

przekroju społeczeństwa owych czasów ze szczególnym uwzględnieniem

młodzieży. Właśnie m ł o d z i e ż będzie głównym bohaterem tej pracy,

gdyż przemiany, jakie w tamtych czasach zachodziły były adaptowane

przede wszystkim przez młodych ludzi. Z takim zjawiskiem mieliśmy do

czynienia zarówno na Zachodzie Europy, jak również w Polsce. Należy

także pamiętać, że wszelkie nowe trendy, także kulturowe, a co za tym

idzie obyczajowe w pierwszej kolejności były absorbowane przez miasto.

Dopiero z czasem nowe wzory obyczajowe trafiały na wieś. Dlatego

m i a s t o będzie głównym obszarem przemian obyczajowych, toteż życie

w nim będzie motywem przewodnim tej pracy. Drugi podrozdział ma na

celu przedstawić najważniejsze problemy życia codziennego w Polsce w

latach 70. Chcę przybliżyć Państwu tę problematykę, gdyż to właśnie

życie codziennego wraz z jego troskami było jedną z głównych przyczyn

zmian, jakie nastąpią w tym okresie. W tej części pracy odwołam się

także do współczesności. Chce bowiem pokazać, iż problemy, jakie

wówczas nurtowały społeczeństwo występują także w dzisiejszych

czasach, w nieco tylko zmienionej formie.

Czwarty rozdział pokazuje przemiany obyczajowe w Polsce w

dekadzie Gierka. Składa się on z pięciu podrozdziałów. Poruszą on

kolejno takie aspekty jak zmiany w sposobie spędzania wolnego czasu,

przemiany w modzie, nowy kształt kina i telewizji oraz ewolucje (a może

10

rewolucję?) relacji międzyludzkich.

Opisując jakiekolwiek zmiany w kraju czy to obyczajowe,

polityczne, gospodarcze ważny jest punkt widzenia sfery rządzącej. W

tym przypadku opisując zmiany obyczajowe, warto by również

prześledzić punkt widzenia osób, które sprawowały wówczas władzę. Czy

władza walczyła wszelkimi dostępnymi środkami, czy może ich stosunek

wobec tego, co działo się w obyczajowości był obojętny? A może władza

uznała, że te zmiany zmierzają w dobrym kierunku i dała ciche

przyzwolenie na rozwój wypadków lub nawet im sprzyjała? Odpowiedzi

na to pytanie udzieli nam piąty ostatni rozdział pracy.

W zakończeniu potwierdzę swoje tezy zawarte w książce, ze

szczególnym uwzględnieniem odpowiedzi na pytanie czy w Polsce

dokonała się rewolucja obyczajowe, czy przemiany, jakie się wówczas

dokonały były po prostu następstwami czasu.

11

Rozdział I

Teoria badawcza

Dana teoria jest tym bardziej przekonywująca, im większa jest prostota jej przesłanek, im więcej jest rodzajów zjawisk, jakie może z sobą połączyć, oraz im rozleglejszy jest obszar jej zastosowań.

Albert Einstein

1.1 Problemy teoretyczne badań obyczajów. Teorie ewolucji.

W każdej dziedzinie naukowej, ważne jest właściwe operowanie

pojęciami charakterystycznymi dla danej dyscypliny naukowej. Jako że

najważniejszą kwestią będzie analiza przemian obyczajowych, dlatego

tak ważne jest prawidłowe zrozumienie definicji obyczaju. Termin ten

jest różnie formułowany w zależności od tego, kto (przedstawiciel, jakiej

dziedziny naukowej) podejmuję się próby sformułowania tego pojęcia.

Bronisław Malinowski, etnolog definiuje obyczaj następującą: „Obyczaj

(custom14) jest zestandaryzowanym (standardowym) sposobem

zachowania się tradycyjnie narzuconego członkom społeczeństwa15”.

Florian Znaniecki, socjolog uważa z kolei, iż „każdy obyczaj jest

schematem postępowania, narzuconym członkom przez jakąś grupę

społeczną (...)”16. Henryk Jankowski, filozof, zaś z punktu widzenia etyki

określał obyczaje jako „powszechnie przyjętą w danym środowisku oraz

tradycyjną formę zachowania się”17.

Często zdarza się także, iż w sposób dowolny używamy pojęć:

„zwyczaj”, „obyczaj”, „rytuał”, „obrzęd”, nie zdając sobie z tego sprawy,

jak różnią się tę pojęcia pod względem semantycznym. Najważniejsza

14 custom (ang.) – obyczaj 15 J. Grad, Obyczaj a moralność, Poznań 1993, s. 12 16 Tamże. 17 Tamże.

12

jest tutaj różnica zakresowa. Z w y c z a j jest to indywidualna skłonność

do określonych zachowań np. czytanie książki przed snem. O b y c z a j

zaś jest zachowaniem preferowanym przez większą zbiorowość.

Z r y t u a ł e m z kolei mamy do czynienia, gdy istnieje zespół czynności

powtarzających się w ramach życia zbiorowego, w których występują

przynajmniej trzy podstawowe elementy: określone formuły słowne,

zgodność czynności z przyjętymi regułami oraz wyznaczone role

zachowań dla poszczególnych osób. O b r z ę d jest natomiast zespołem

czynności, których cechą charakterystyczną jest to, iż odbywają się przy

pewnych, ważnych z punktu widzenia życia zbiorowego wydarzeń18.

Badając przemiany obyczajowe (które zwykło ujmować się jako

ciągłe pojawianie się i zanikanie działań obyczajowych), należy zdać

sobie sprawę, iż zmiany tę mogę przyjąć formę kilku wariantów. Są to:

(A) Tworzenie się nowej odmiany praktyki komunikacji obyczajowej

bądź modyfikowanie i (lub) rozbudowywanie już istniejącej.

(B) Zwiększanie się lub zmniejszanie wieloznaczności działań

obyczajowych poprzez:

(a) rozbudowywanie lub upraszczanie elementów czynnościowych

(substratów fizycznych).

(b) rozwijanie się bądź redukcje założeń semantyki.

(C) Zmiany jakościowe dotychczasowego sensu działań obyczajowych

przy jednoczesnym zachowaniu substrat fizycznego.

(D) Przenikanie przekonań światopoglądowych, będącymi zarazem

założeniami semantyki „wykorzenionych obyczajów”, do nowego

obyczaju, często powiązanego z w gruncie rzeczy odmiennym systemem

wierzeń.

(E) Przekształcanie się elementów obyczaju w zwyczaje i odwrotnie.

18 E. Ciupak, Kultura obyczajowa we współczesnej Polsce, [w:] Nowe obyczaje i obrzędy, red. T. Wieliczko, Warszawa 1977, s. 53-54.

13

(F) Zmiany zakresu obowiązywania określonych czynności obyczajowych

(przypadek ewolucji: obyczaj – zwyczaj).

(G) Liberalizacja obyczaju:

(a) w sposobie wykonywania regulowanych przezeń zachowań.

(b) w zakresie jego przestrzegania (podejmowania działań

obyczajowych).

(H) Pojawienia się, trwanie bądź zanik światopoglądowego (w tym także

moralnego) sankcjonowania obyczaju19.

Ważnym elementem związanym z przemianami obyczajowymi

jest c z a s. Wszelkie bowiem zmiany społeczne, a tym bardziej

gwałtowne i głębokie wstrząsy, okresy ważne, cykle szybko kumulujących

się zmian naruszają istniejący porządek czasowy, wprowadzając inny

rytm życia zbiorowego. Przede wszystkim inne prawa czasowe rządzą w

okresach stabilizacji. W życiu codziennym widać wówczas pewną

regularność, sztywność, standaryzacje. Odmienne cechy zaś ma czas w

okresach przełomowych, okresach intensywnych zmian (jak np. USA w

czasie rewolucji obyczajowej). Możemy dostrzec wówczas

nieregularność, spontaniczność, nieprzewidywalność i zmienne rytmy,

odpowiadające kolejnym fazom napięć i następującym po nich okresom

zwolnienia tempa wydarzeń (po przemianach obyczajowych w Polsce w

dekadzie Gierka, daje się zauważyć takie zwolnienie tempa wydarzeń w

latach 80.)20. W takich okresach według Elżbiety Tarkowskiej:

19 J. Grad, dz. cyt., s. 46-47. 20 E. Tarkowska, Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje,

Warszawa 2002, s. 39.

14

(...) czas społeczny przestaje być zasadą porządkującą, którą był dotąd; powstaje sytuacja chaosu, z której dopiero stopniowo wyłoni się nowy porządek temporalny: nowe zasady rytmizacji życia społecznego, nowe zasady strukturalizacji czasu na odcinki ważne, puste oraz daty krytyczne, nowa waloryzacja dobrych (korzystnych) i złych (niebezpiecznych) odcinków czasu, nowe interpretacje początku czasu, nowe sposoby wartościowania przeszłości i przyszłości oraz ich relacji z teraźniejszością21.

Problem ewolucji społeczno-kulturowej rozważał również Niklas

Luhman, socjolog, który stworzył własną koncepcje ewolucji. Dowodzi

on, iż:

„mechanizmy zmienności” tkwią w procesie komunikacji oraz w formowaniu kodów i środków komunikacji. Wszystkie symbole zakładają swoje opozycje, tak że zawsze istnieje sposobność do działania w nowy sposób (pewien rodzaj „mutacji symbolicznej”). Sama natura komunikacji dopuszcza alternatywy, a ludzie czasem działają zgodnie z nimi, tworząc w ten sposób nowe rozwiązania. W gruncie rzeczy, w porównaniu z procesami mutacji biologicznej, zdolność systemów ludzkich do zmienności jest o wiele większa niż systemów biologicznych22.

Luhman był przekonany, iż ewolucja społeczno-kulturowa pociąga

za sobą zróżnicowanie w siedmiu znaczeniach tego terminu:

1. Ewolucja jest rosnącym różnicowaniem się od siebie systemów

interakcyjnych, organizacyjnych i społeczeństwa.

2. Ewolucja pociąga za sobą wewnętrzne różnicowanie się tych trzech

typów systemów.

3. Ewolucja pociąga za sobą rosnące różnicowanie się systemów

społeczeństwa na dziedziny funkcjonalne, takie jak gospodarka, polityka,

prawo, religia, rodzina, nauka i edukacja.

4. Różnicowanie funkcjonalne jest połączone (i jest rezultatem)

rosnącego wykorzystania odrębnych środków komunikacji.

5. Podczas ewolucji dochodzi do wyraźnego różnicowania osób, ról,

21 Tamże.22 J. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2005, s. 76.

15

programów i wartości.

6. Ewolucja wiąże się z przechodzeniem przez trzy odrębne formy

różnicowania: (a) segmentacje, (b) stratyfikacje, (c) różnicowanie

funkcjonalne.

7. Różnicowanie ewolucyjne zwiększa złożoność systemu i jego relacji ze

środowiskiem23.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na pewien model teoretyczny bardzo

ważny z punktu widzenia omawianej problematyki. Chodzi o „model

s p e n c e r o w s k i”. Jego istota opiera się na podkreślaniu roli ewolucji,

a zatem zmian społecznych przebiegających stopniowo, ale

przejawiających efekt kumulacyjny („ewolucja” w przeciwieństwie do

„rewolucji”). Jest to istotne z punktu widzenia tej pracy bowiem

jej celem jest znaleźć odpowiedz na pytanie, czy w latach 70. w Polsce

dokonała się rewolucja obyczajów, czy mieliśmy do czynienia ze

zmianami ewolucyjnymi. Przybliżmy wiec dokładniej charakter tego

modelu. Proces ten często nazywany jest „dyferencjacją struktury”

(różnicowaniem kultury). Najprościej rzecz ujmując chodzi

o przejście od tego, co proste, niewyspecjalizowane i nieformalne, do

tego, co złożone, wyspecjalizowane i formalne. Modelem tym często

posługiwali się socjologowie Emil Durkheim i Max Weber. Durkheim

choć w wielu aspektach nie zgadzał się z Herbertem Spencerem

(socjolog), to jednak poszedł w tym samym kierunku opisując przemiany

społeczne w kategoriach ewolucji. Wskazywał on na „mechaniczną

solidarność” (solidarność wśród ludzi podobnych do siebie), która

ustępowała bardziej złożonej „solidarności organicznej”, w której ludzie

nawzajem się uzupełniają dzięki wzrastającemu podziałowi pracy w

społeczeństwie24.

23 Tamże, s.77-80. 24 P. Burke, Historia i teoria społeczna, Warszawa 2000, s. 164-174.

16

Weber z kolei unikał słowa „ewolucja”. Nie mniej jednak świat

postrzegał jako proces tworzenia coraz bardziej złożonych i

zdepersonalizowanych form organizacji społecznej takich jak biurokracja

czy kapitalizm. Kilku naukowców m.in. socjolog Talcott Parsons

dokonało syntezy poglądów wspomnianych wyżej dwóch myślicieli i

stworzyli model m o d e r n i z a c j i. Opisuje on proces przemian jako

rozwój mający swój początek wewnątrz społeczeństwa. Świat zewnętrzny

zaś stanowi źródło bodźców inicjujących proces adaptacji. W ciągu kilku

lat ewolucyjny model przemian społecznych został poddany ostrej

krytyce. Nie zmieniło to jednak faktu, iż ma on nadal wielu zwolenników.

Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, iż przemiany społeczne są

wielotorowe, a nie jednotorowe25. Istnieje zatem wiele dróg przemian

społecznych. Zadaniem badacza jest analiza tych dróg i wybranie tej

najbezpieczniejszej. Co nie zwalnia go rzecz jasna z szukania innych

dróg. A nawet łączenia kilku w celu stworzenia tej jednej optymalnej.

Należy również zwrócić uwagę na to, w jaki sposób kształtują się

nowe obyczaje. Otóż proces ten (w szczególności dotyczy wzorów

obyczajowości laickich) należy rozpatrywać w czterech podstawowych

układach:

(A) człowiek – przyroda (w odniesieniu do zjawisk naturalnych).

(B) człowiek – społeczeństwo (społeczeństwo rozumiane jako mikro i

makrostruktury społeczne, a także instytucje państwowe, społeczne i

gospodarcze).

(C) człowiek – jego własna osobowość (stosunek do własnych sił

wewnętrznych, ich organizacji i dezorganizacji).

(D) człowiek – siły transcendentne (w odniesieniu do ludzi ortodoksyjnie

wierzących w siły nadprzyrodzone)26.

25 Tamże. 26 E. Ciupak, dz. cyt., s. 66.

17

W każdym z tych układów możemy odnaleźć nowe obyczaje bądź

takie, które dopiero się ukształtują. Oprócz tego w pierwszym układzie

(człowiek – przyroda) proces laicyzacji obyczajów związany jest z

technologiczną dziedziną nauki. W jej skład wchodzą obyczaje życia

gospodarczego takie jak obyczaje pracy, produkcji, spożycia środków

konsumpcyjnych oraz te, które wyrażają stosunek człowieka do

przyrody. W drugim układzie mamy do czynienia z interakcją

obyczajową. Jakikolwiek kontakt człowieka z drugim człowiekiem bądź

grupą jest wyrażany poprzez reguły obyczajowe np. witanie się

uznawanie społecznego prestiżu. W trzecim układzie obyczaj

rozpatrujemy w kategoriach świadomości, traktując je jakoś coś w

rodzaju schematów myślowych. Za pomocą nich jednostka dokonuje

wyborów w ramach określonego systemu wartości. Jednostka wybiera

zwykle wartości, które stanowią jego obiekt pożądania, pragnień i

potrzeb. W układzie tym również występuje tzw. grupa odniesienia.

Każda jednostka kieruję się pewnym systemem zachowań obyczajowych,

będącym odbiciem struktury obyczajowej jego grupy odniesienia. Ze

wszystkich tych wzorów jednostka jedne wybiera, inne znów odrzuca.

Czasem przy wyborze wzorów może być także poddany pewnego rodzaju

naciskom. Dajmy na to ktoś bierze ślub kościelny nie z własnego wyboru,

lecz pod wpływem nacisku rodziny bądź presji środowiska np. wiejskiego

(słynne utarte powiedzenie „Co ludzie powiedzą”). W czwartym układzie

problem obyczajowości ma natomiast wyłącznie charakter sakralny.

Odnosi się bowiem tylko do życia religijnego. We wcześniejszych trzech

układach użycie sformułowania obyczajowość sakralna miałoby

charakter instrumentalny. W tym przypadku można bowiem mówić o

desakralizacji obyczajów przejawiających się w tym, iż obyczaje

występujące w sferze życia świeckiego wcześniej miały zabarwienie

sakralne. W czwartym układzie mamy do czynienia z

18

indywidualizowaniem się obyczajowości religijnej. Widać zatem, iż

obyczaje niezależnie od punktu widzenia uwarunkowane są wieloma

przemianami, jakie dokonały się i dokonują się w kulturze i w warunkach

życia zbiorowego27.

Analizując przemiany obyczajowe na jakimś obszarze, ważne jest

znalezienie kryterium, za pomocą którego można określić właściwą

dziedzinę faktów historycznych. Edward Ciupak, socjolog, wskazuję dwa

kryteria, jakie badacz obyczajów w Polsce powinien brać pod uwagę. Po

pierwsze stopień emancypacji obyczajowości spod wpływów religijnych

– wówczas rozpatrujemy proces kształtowania się świeckiej

obyczajowości. Po drugie stopień zanikania tradycyjnej chłopskiej

obyczajowości i przejmowania przez lokalne, dawniej izolowane

zbiorowości, modelu obyczajowości typowo wiejskiej28.

Badając zmiany obyczajowe w Polsce należy nade wszystko skupić

uwagę na rodzinie. Rodzina bowiem w Polsce była zawsze k o l e b k ą

kultury obyczajowej. Warto przy tej okazji odwołać się także do wiedzy z

zakresu instytucji życia obyczajowego, zgromadzonych przez etnografów,

antropologów oraz w szczególności socjologów. Sfera życia obyczajowego

jest ściśle powiązana określonym kręgiem ludzi oraz konkretną sytuacją.

Ten krąg i sytuacje zaś obejmują swym zasięgiem układy różnych płci,

układy międzypokoleniowe oraz najczęściej układy rodzinne.

Wzory obyczajowe mogą być również rozpatrywane w odniesieniu

do różnych stowarzyszeń i grup społecznych (zawodowych bądź

towarzyskich). Integrują one bowiem grupy, wprowadzają minimum

jednorodności w zachowaniu członków grupy, mają wpływ na ciągłość

grupy oraz są łącznikiem pokoleniowym. Jak pisze E. Ciupak:

27 Tamże, s. 66-69. 28 Tamże, s. 50-51.

19

„Zastępowanie jednego pokolenia przez drugie dokonuję się w procesie przyswojenia sobie przez młode pokolenie określonych wzorów obyczajowych”29.

Wzory obyczajowe mogą być także rozpatrywane w odniesieniu do

dwóch procesów, które miały również największy wpływ na kształt

przemian kulturowych w Polsce. Chodzi tu o procesy industrializacji i

urbanizacji. Pierwszy z nich d e z i n t e g r u j e wzory obyczajowe

funkcjonujące w obrębie społeczności lokalnej. Drugi zaś r o z s z e r z a

zasięg tychże wzorów poza granice miasta30.

Analizując obyczajowość czy to jednostek, czy grup ważnym

aspektem tej problematyki jest kwestia stylu życia31. Używając tego

sformułowania zwykle ma się na myśli pewien zakres zachowań

jednostki bądź grupy, ściśle powiązane z jego (ich) usytuowaniem

społecznym. Właśnie poprzez styl bycia bowiem manifestujemy swoje

położenie społeczne, ułatwiając w ten sposób szeroko rozumianą

lokalizację społeczną. W ujęciu A. Sicińskiego styl życia jest „empiryczną

kategorią socjologicznej analizy zróżnicowania sposobów zachowania

ludzkiego”.

Doszukując się zmian obyczajowych stylu życia ważne jest

zrozumienie wpływu wzorów społecznych (aneks 1), które można

scharakteryzować jako trwałe regularności zachowań, cechujące

zbiorowości ludzkie. Należy jednak rozdzielić tą pojęcie na pewne

podkategorię, a mianowicie na wzory uznawane w danej zbiorowości

oraz praktykowane. Pierwsze z nich (tzw. wzorce) są pożądanymi

ideałami zachowań. Drugie natomiast są rzeczywistymi regułami

29 Tamże, s. 52-53.30 Tamże. 31 A. L. Kroeber (Style and Civilization, 1963) wskazał trzy zasadnicze kierunki, jakie

można wyróżnić w definiowaniu określenia „styl”: styl jest czymś charakterystycznym, wyróżniającym oraz odnoszonym się do sposobu. Ten sam autor zwraca uwagę na to, iż o „stylu” można mówić tam, gdzie istnieje pewna swoboda wyboru, gdzie zachowania nie są całkowicie wymuszone; Za: A. Siciński, Problemy pojęciowe i teoretyczne, [w:] Styl życia. Koncepcje i propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976, s. 15.

20

przestrzeganymi w społecznej praktyce. Cześć wzorów praktykowanych

wyznaczona jest w danej zbiorowości odpowiednimi normami – wzorami

kulturowymi. Inne zaś nie mają odpowiedników normatywnych. Są to

tzw. standardy zachowań.

Pomiędzy wzorcami, wzorami kulturowymi i standardami

zachowań mogą istnieć współzależności. Najprościej rzecz ujmując

wzorce stanowią z jednaj strony uogólnienie pewnego zakresu wzorów

kulturowych, z drugiej zaś gdy już istnieją, są czymś w rodzaju matryc

kształtujących wzory kulturowe. Standardy zachowań z kolei – jak

twierdzi cześć badaczy tej problematyki – stanowią pozostałości

dawnych wzorów kulturowych, które utraciły normatywną podstawę32.

To jak wyglądał kształt stylu życia w latach 70., w dużej mierze

było wynikiem procesów, jakie zachodziły w ostatnim trzydziestoleciu.

Najkrócej rzecz ujmując przed II wojną światową w Polsce występowało

silne zróżnicowanie stylu życia ściśle powiązane ze zróżnicowaniem

struktury klasowej. W PRL-u z kolei nastąpił ro z p a d dawnych stylów

życia. W ich miejsce pojawiły się nowe tendencje i kryteria zróżnicowań.

Czynniki najbardziej różnicującymi były:

a) różnice między sytuacją ludzi mieszkających w miastach i na wsi,

b) poziom życia,

c) różnice wykształcenia,

d) różnice specjalizacji zawodowej33.

Tak oto przedstawia się sytuacja, jeśli chodzi o teorie badań

obyczajowości. W dalszej części rozdziału zostanie przedstawiona teoria

szczególnego przypadku zmian obyczajowych – mianowicie rewolucji

obyczajowej.

32 A. Siciński, Problemy pojęciowe i teoretyczne..., s. 22-23. 33 A. Siciński, Warunki przemian stylu życia we współczesnej Polsce, [w:] Styl życia.

Koncepcje i propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976, s. 182-183.

21

1.2 Teoria rewolucji obyczajowej

Głównym celem tej części rozdziału jest próba przedstawienia

zjawiska rewolucji obyczajowej w ujęciu teoretycznym. Korzystając z

dorobku innych nauk humanistycznych takich jak chociażby socjologia,

antropologia czy kulturoznawstwo spróbuję przedstawić zjawiska, które

w moim przekonaniu były charakterystyczne dla rewolucji obyczajowej.

W podsumowaniu podejmę próbę sformułowania własnej definicji

rewolucji obyczajowej.

Zanim jednak przejdziemy do omawiania zagadnienia należy

rozwiać pewne wątpliwości dotyczące nazewnictwa problematyki. Często

zdarza się bowiem, iż pojęcie rewolucji obyczajowej jest używane

naprzemiennie z pojęciem rewolucji seksualnej. Wielu uważa, że to dwie

nazwy tego samego zjawiska. Nie można się temu dziwić, ponieważ

nawet w słownikach czy encyklopediach możemy spotkać się taką

sytuacją. Chcę zatem w tym momencie rozwiać wszelkie wątpliwości i

jasno określić, iż rewolucja seksualna, to nie to samo co rewolucja

obyczajowa. Jest ona jednym z ważniejszych elementów rewolucji

obyczajowej, można by rzec jej spirytus movens. Rewolucja seksualna to

przede wszystkim zmiany świadomości seksualnej społeczeństw.

Rewolucja obyczajowa jest pojęciem o szerszym znaczeniu. W jej skład

wchodzą takie elementy jak choćby przemiany obyczajowe w modzie,

muzyce czy filmie. Zatem nie wolną nam używać tych pojęć

naprzemiennie. Rewolucja seksualna jest bowiem elementem rewolucji

obyczajowej, nie zaś odwrotnie.

Twórcą samego pojęcia rewolucji seksualnej był Wilhelm Reich

(1897-1957), asystent Zygmunta Freuda, dyrektor pierwszego w dziejach

psychoanalitycznego zakładu naukowego. Po II wojnie światowej Reich

stał się najbardziej znanym psychoanalitykiem w USA. Wtedy właśnie

22

postanowił koncepcję rewolucji seksualnej opatrzyć aparatem

naukowym Toteż stwierdził, że w naturze działa nieznana siła

energetyczna, która znajduje się u podstaw każdego życia - tzw. orgon.

Energetyczny potencjał orgonu zależał, według niego, od aktywności

seksualnej człowieka. Takie choroby jak rak, epilepsja czy miażdżyca

miały być jedynie następstwami naruszenia nieskrępowanego strumienia

orgonu w organizmie34.

Należy również sprecyzować kwestie nazewnictwa omawianego

problemu. Czy rewolucja obyczajowa była faktem historycznym? Nie

ulega wątpliwości, że tak, ale i tu musimy sprecyzować zagadnienie. Otóż

Alojzy Zielecki, dydaktyk historii uważa, iż:

Faktem historycznym jest konstrukcja szczegółowa lub szersza, stworzona przez historyka dla ukazania cząstki minionej rzeczywistości. W rozumieniu potocznym to wydarzenie, które zaistniało w przeszłości, element wiedzy historycznej35.

Otóż fakt historyczny nie jest pojęciem jednorodnym.

Wyróżniamy fakty w postaci w y d a r z e ń, które opisuję przeszłość w

wąskim zakresie np. akt kapitulacji, zgon ważnej osobistości, podpisanie

przymierza. Następną grupą faktów są z j a w i s k a, które mają szerszy

zakres chronologiczny (podanie skrajnej daty) i przestrzenny (zmiany

miejsc). Cechuję je szersza interpretacja. Trzecim rodzajem faktów są

p r o c e s y. Zawierają one wydarzenia i zjawiska o znamiennych

następstwach, które zachodzą w szerokich granicach czasowych i

przestrzennych. Zatem mówienie o rewolucji obyczajowej jako o

wydarzeniu jest zbytnim uproszczeniem. Według mnie bardziej

odpowiednim określeniem jest proces rewolucji obyczajowej lub

ewentualnie zjawisko.

34 A. Miłek, Mity rewolucji seksualnej, adonai.pl (19 września 2010). 35 A, Zielecki, Wprowadzenie do dydaktyki historii, Kraków 2007, s. 66.

23

Rewolucje obyczajową zwykle umiejscawia się w Stanach

Zjednoczonych jako okres przemian zachodzących w społeczeństwie w

latach 60. i 70. Rzeczywiście w USA zjawisko to było najlepiej widoczne.

Miało również najbardziej idące skutki. Jednak proces ten nie ogranicza

się tylko do terytorium Stanów Zjednoczonych. Rewolucja obyczajowa

dała o sobie znać również w innych krajach, także w Europie. Nie można

także mówić o jednej rewolucji obyczajowej, która opanowała ówczesne

kraje. W każdym kraju rewolucja była odpowiedzią na panującą sytuacje

polityczną, społeczną bądź ekonomiczną. Można natomiast wskazać

elementy wspólne dla tych przemian bowiem takowe zaistniały. Zarówno

przyczyny, jak i skutki tych przemian były podobne, jednak mówienie o

jednej rewolucji jest zbytnim uproszczeniem problemu. Również

mówienie, iż w s z y s t k o zaczęło się dopiero w latach 60. jest zbyt

daleką idącym spłaszczeniem problemu. Rewolucja obyczajowa była

bowiem skutkiem procesów, które rozpoczęły się na początku XX wieku.

Hugh Hefner, założyciel „Playboya”, wskazuje właśnie początek

XX wieku jako okres przebudzenia seksualnego epoki. Było to związane z

trzema procesami, które wtedy się rozpoczęły. Miały one niebagatelny

wpływ na przemiany w kwestii seksualności. Po pierwsze i chyba

najważniejsze rozpoczął się wówczas proces u r b a n i z a c j i.

Przemieszczanie się Amerykanów ze wsi do miast wyzwoliło ludność „z

ograniczeń i oków prowincjonalnej moralności”. Nastąpiło wymieszanie

klas społecznych, ras i religii w dużych miastach. Po drugie rozwój

k o m u n i k a c j i, a co za tym idzie nowe środki lokomocji takie jak

tramwaje, pociągi, automobile czy aeroplany pozwalały na wyprawę poza

miejsce zamieszkania. Przed końcem XIX wieku granice seksualne

jednostki wyznaczała odległość, jaką mógł przebyć człowiek pieszą lub

ewentualnie konno w ciągu jednego dnia. Rozwój komunikacji

zlikwidował to terytorialne więzienie. I po trzecie nastąpił rozwój

24

środków m a s o w e g o p r z e k a z u. Dzięki nim marzenia seksualne

przybrały formę wizualną. Dzięki nowym gazetom coraz większej

dostępności radia i filmu a w dalszej perspektywie telewizji i Internetu

seks i wszystko, co się z nim wiąże zaczął powoli przenikać całe

społeczeństwo amerykańskie36. Jak widać zatem sam początek rewolucji

seksualnej nie wiązał się z jednym wydarzeniem, lecz z wieloma

procesami zachodzącymi w społeczeństwie. Można wskazać pewne

punkty zapalne, jakim niewątpliwie był raport Kinseya (o nim szerzej w

dalszej części książki). Jednak początku rewolucji musimy szukać

znacznie wcześniej.

Marek Czachorowski, publicysta jest z kolei przekonany, iż

początek rewolucji seksualnej należy powiązać z wybuchem rewolucji

październikowej. Pierwszym, który posłużył się tym hasłem był Batkins,

dyrektor Moskiewskiego Instytutu Higieny Społecznej, autor broszury

Rewolucja seksualna w Związku Radzieckim. Nad wszystkim miał

sprawować pieczęć sam Lenin, który jasno określił, iż: „Komunizm nie

powinien przynieść ascetyzmu, ale radość życia i energię życiową przez

wypełnione miłością życie”37. Lenin w celu oswobodzenia tej miłości -

zgodnie zresztą z wytycznymi Engelsa – postanowił zmienić

prawodawstwo dotyczące małżeństwa. W końcu jak można prowadzić

swobodne życie seksualne w okowach monogamicznego związku

małżeńskiego. 19 i 20 grudnia 1917 roku wprowadzone zostały dekrety

„O rozwiązaniu małżeństwa” i „O cywilnym małżeństwie, dzieciach i

rejestracji małżeństwa”. W 1918 roku zaś zatwierdzono kodeks rodziny i

małżeństwa, który był w ogóle pierwszym sowieckim kodeksem. Prawa te

praktycznie uczyniły instytucję małżeństwa tylko formalnością.

Zniesiono ślub kościelny. Wprowadzono rozwód, który można było

36 H. Hefner, Przedmowa, [w:] J. Petersen, Stulecie Seksu. Historia rewolucji seksualnej 1900-1999 według „Playboya”, Poznań 2002, s. 9-11.

37 Cyt. za: M. Czachorowski, Wiek rewolucji seksualnej, Warszawa 1999, s. 14.

25

uzyskać bardzo łatwo, nawet korespondencyjnie, za niewielką opłatą i

bez zawiadamiania drugiej strony38.

Elementem komunistycznej rewolucji seksualnej była też pierwsza

w historii świata legalizacja aborcji (18 listopada 1920 roku), co miało

wyzwolić seksualną przyjemność. Tylko w jednym moskiewskim szpitalu

w ciągu roku dokonywano na początku lat dwudziestych 50 tys. aborcji.

Należy również zauważyć, iż Europa Zachodnia i USA zostały

wyprzedzone przez ZSRR także w popularyzacji homoseksualizmu. W

latach dwudziestych zniesiono odnośne carskie zakazy prawne i ta nowa

sytuacja obowiązywała aż do czerwca 1934 roku. Ponieważ prawo

kształtuje obyczaje (jak zwracał uwagę już Arystoteles), wyzwolono w ten

sposób całą falę zjawiska homoseksualizmu. W ZSRR nie zapomniano

również o konieczności zmiany mentalności i sytuacji kobiet w

społeczeństwie, jak również w rodzinie. W tym celu Lenin pisał w

artykule Wielka inicjatywa:

Kobieta jest wciąż jeszcze niewolnicą domową, mimo wszystkie wyzwalające ją ustawy, przytłaczają, dusi, ogłupia, poniża drobne gospodarstwo domowe, które przykuwają do rondli i pieluch, trwoni jej pracę na roboty barbarzyńsko nieprodukcyjne, drobne, denerwujące, przytępiające, ogłupiające. Prawdziwe wyzwolenie kobiety, prawdziwy komunizm, rozpocznie się dopiero tam i dopiero wtedy, gdzie i kiedy rozpocznie się walka masowa (kierowana przez posiadający władzę państwową proletariat) przeciw temu drobnemu gospodarstwu domowemu, a raczej jego masowa przebudowa w wielkie gospodarstwo socjalistyczne. (...) Stołówki publiczne, żłobki, przedszkola - oto przykłady tych pierwszych pędów (komunizmu), oto te proste, powszednie środki, niemające w sobie nic pompatycznie krasomówczego, uroczystego, które zdolne są faktycznie wyzwolić kobietę i faktycznie zdolne są zmniejszyć i znieść nierówność, jaka zachodzi między nią a mężczyzną pod względem roli w produkcji społecznej i w życiu społecznym39.

Istotne jest również to, iż w drugiej połowie XX wieku dokonała

się z m i a n a modelu rodziny. Przed industrializacją rodzina stanowiła

ośrodek produkcji gospodarczej. Jej istota opierała się na modelu

38 Tamże. 39 Cyt. za: Tamże, 15-16.

26

rodziny poszerzonej. Rozwój technologiczny sprawił, że rodzina

przestała być jednostką produkcyjną. Miało to swój skutek w tym, iż

model rodziny uległ zmianie. Zanikła rodzina poszerzona, a na jej

miejscu zaczął kształtować się model rodziny podstawowej, w skład

której wchodziły tylko rodzice i ich bezpośrednie potomstwo40. Dzięki

temu rodzina mogła poświecić więcej czasu na pogłębianie sfery

emocjonalnej i rozwijanie więzi rodzinnych. Prace bowiem w dużej

mierze zaczęły wykonywać maszyny.

Jednakże jak właściwie doszło do tego, że rewolucja obyczajowa

opanowała całe Stany Zjednoczone, by w końcu dość do głosu również w

Europie? Trzeba tutaj sięgnąć głębiej w nurt nauki by pokazać zjawiska,

które towarzyszą rewolucji obyczajowej.

Marcel Mauss, francuski socjolog i antropolog, wskazał na rolę

n a ś l a d o w n i c t w a w rozprzestrzenianiu się wzorców kultury.

Pewne elementy charakterystyczne dla przemian obyczajowych (sposób

ubierania, typ słuchanej muzyki) mogły być rozpowszechniane w

społeczeństwie poprzesz naśladownictwo. Przekonywającym

argumentem są słowa samego autora:

(...) „nawyki” zmieniają się oczywiście zależnie od jednostki i jej sposobów naśladowania innych, ale przede wszystkim zmieniają się w zależności od społeczeństw, wychowania, konwenansów, mody i prestiżu. Mamy tu do czynienia z technikami i dziełem zbiorowego i indywidualnego rozumu praktycznego, a nie, jak się zazwyczaj sądzi, z duszą i jej zdolnościami naśladowczymi41.

Autor wskazuję największą rolę p r e s t i ż u w naśladownictwie.

Podobnie bowiem dziecko, jak i człowiek dorosły naśladuje czyny

uwieńczone powodzeniem, które powiodły się osobom cieszącym się ich

zaufaniem i mającym pewien autorytet. Nawet czyn stricte biologiczny,

40 A. Giddens, Socjologia, Poznań 1998, s. 129-130. 41 M. Mauss, Sposoby posługiwania się ciałem, [w:] Wiedza o kulturze Cześć 1

Antropologia kultury, red. A. Mencel, Warszawa 2001, s. 156.