Codzienność i niecodziennośćoświeconych

2

NR 3072

Codzienność i niecodziennośćoświeconych

2W rezydencji, w podróży

i na scenie publicznej

pod redakcją

Bożeny Mazurkowejz udziałem

Małgorzaty Marcinkowskiej i Szymona Piotra Dąbrowskiego

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2013

Redaktor serii: Historia Literatury PolskiejMarek Piechota

RecenzentTeresa Kostkiewiczowa

Spis treści

Słowo wstępne   .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .   7Agata RoćkoPolski „wielki świat warszawski” oczami Inflantczyka .    .    .    .    .    .    .    .  11Dorota MolińskaJuste-Aurèle Meissonnier i paryskie wnętrza w rezydencjach polskiej ary-

stokracji   .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .  27Katarzyna KaczmarczykSensomotoryczny wymiar doświadczania osiemnastowiecznego ogrodu

krajobrazowego     .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .  39Dariusz PiotrowiakCudzoziemiec w spotkaniu z polskim dworem szlacheckim  .    .    .    .    .    .  65Paweł GadZagraniczna podróż młodego magnata w świetle diariusza Michała

Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”   .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .  77Agata MuszyńskaStarania Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” o rękę Marii Zofii

z Sieniawskich .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .  89Aleksandra SkrzypietzHieronim Florian Radziwiłł w zalotach  .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 101Aleksandra NorkowskaCodzienne zapachy miasta utrwalone w piśmiennictwie polskiego oświe-

cenia   .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 115Aurelia HasŻycie w oświeconej Warszawie oczami Jana Czyża  .    .    .    .    .    .    .    .    . 127

6 Spis treści

Szymon Piotr DąbrowskiPortrety Elżbiety z Branickich Sapieżyny w paszkwilach obyczajowych

i politycznych   .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 139Iwona WołyniecWalka z depopulacją w publicystyce Sejmu Czteroletniego   .    .    .    .    .    . 153Bożena MazurkowaO kilku łacińskich mottach w polskich dziełach oświeceniowych  .    .    .    .    . 175

Wykaz ilustracji  .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 195

Indeks osobowy  .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 197Summary .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 207Résumé   .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    .    . 211

Słowo wstępne

Tom oddawany do rąk czytelników to druga część zbiorowej publikacji: Codzienność i niecodzienność oświeconych1, która wyrosła z interdyscyplinarnych obrad konferencyjnych, zorganizowanych przez studenckie Koło Oświeconych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w dniach 15–16 listopada 2012 roku. Książka obejmuje rozprawy, w których autorzy czynią przedmiotem rozważań wielorakie doświadczenia i zachowania konkretnych osób oraz problemy, posta-wy i tendencje o charakterze ponadjednostkowym, sytuujące się w trzech prze-strzeniach oświeceniowej rzeczywistości polskiej i zagranicznej: w szlacheckich i magnackich rezydencjach, w krajowych i cudzoziemskich podróżach, a także na scenie publicznej. Poszczególne prace przybliżają różnorodne realia drugiej połowy XVIII, a także początków XIX stulecia, zaświadczające o naszej rodzi-mej oraz europejskiej kulturze materialnej i duchowej owego czasu. Dzięki tym rozważaniom czytelnik ma możliwość postrzegania ówczesnej rzeczywistości z różnych perspektyw.

Szerokie spektrum spraw, które w poszczególnych rozprawach obserwo-wane są w zbliżeniach, przedstawia praca otwierająca tom. Umożliwia ona spojrzenie na zjawiska i tendencje znamienne zarówno dla codzienności, jak i odświętności „świata polskiego” końca XVIII wieku oczyma cudzoziemca w tym czasie przebywającego w Rzeczypospolitej2. Następne prace doty-czą wystroju oraz funkcjonalnych aspektów wnętrz magnackich rezyden-cji, a także kompozycji i zabudowy ogrodów. Autorzy poświęcają również uwagę wielorakim doświadczeniom, przeżyciom i refleksjom utrwalonym

1 Codzienność i niecodzienność oświeconych. [Cz.] 1: Przyjemności, pasje i upodobania. Red. B. Mazurkowa z udziałem M. Marcinkowskiej i S.P. Dąbrowskiego. Katowice 2013. 2 Podobnie jak w przypadku pierwszej części zbiorowej publikacji, rozprawę otwierającą książkę Agata Roćko, jako honorowy gość konferencji, przygotowała na potrzeby tego właśnie tomu.

Słowo wstępne8

w relacjach z zagranicznych wyjazdów naszych rodzimych podróżników oraz planom i przedsięwzięciom matrymonialnym przedstawicieli polskiej arysto-kracji w kraju i za granicą. Przybliżone są też obserwacje poczynione przez obcokrajowców stykających się z osobliwym dla nich (z różnych względów) dworem szlacheckim. W kolejnych rozprawach rozważania skupiają się na realiach ówczesnych środowisk miejskich, a także na literackich wizerunkach imiennie wskazanych, znanych postaci życia publicznego, których osobowość, postawa i postępowanie bulwersowały opinię społeczną i przyciągały pióra ówczesnych literatów. Czytelnik ma ponadto możliwość zapoznania się ze szczegółowym przeglądem problematyki publicystycznych wypowiedzi ze schyłku XVIII wieku, zogniskowanych na przyczynach, przejawach, przewi-dywanych skutkach oraz zalecanych sposobach przeciwdziałania postępującej w Polsce depopulacji. Tom zamyka rozprawa poświęcona paralelom i analo-giom, jakie za sprawą epigrafów oświeceniowi literaci projektowali między wydarzeniami, zjawiskami oraz postaciami odległych, mitycznych i historycz-nych, dziejów starożytnych a kilkoma faktami sobie współczesnymi, które w bulwersującej, ale też radosnej aurze poruszały serca i umysły Polaków, przerywając stały rytm ich życia codziennego.

Jak wynika z dokonanego przeglądu, publikacja ta koresponduje z proble-matyką tomów od wielu już lat wydawanych w ramach serii „Życie codzienne”, poświęconej szeroko pojętej kulturze polskiej i europejskiej dawnych wieków. Przedmiotem obserwacji są w tych pracach zarówno zjawiska powszechne, roz-grywające się na scenie publicznej, jak i przynależące do sfery życia prywatnego, a nawet intymnego; procesy, zjawiska oraz poświadczenia kultury materialnej i duchowej; zróżnicowane realia i uwarunkowanie funkcjonowania różnych grup społecznych, a także obszary ściśle związane z konkretnymi świętami i wydarzeniami niecodziennymi, wyjątkowymi. Potwierdzeniem fenomenu po-pularności tych zagadnień we współczesnych badaniach jest spektrum proble-mów podjętych już w publikacjach, które przybliżają obyczaje, różne „radości i troski dnia codziennego”, magnackie rezydencje oraz rozliczne przyjemności ludzi XVIII wieku3.

Na zróżnicowane (wąskie i szerokie) pojmowanie zjawiska czy też kategorii „codzienności” zwróciła już uwagę Teresa Kostkiewiczowa w studium pierwot-nie otwierającym olsztyński tom z 2006 roku, koncentrując się na wielorakim rozumieniu owego pojęcia w licznych pracach4. Na gruncie tytułowej formuły,

3 Zob. Między Barokiem a Oświeceniem. Obyczaje czasów saskich. Red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk. Olsztyn 2000; Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe. Red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko. Warszawa 2005; Między Barokiem a Oświeceniem. Radości i troski dnia codziennego. Red. S. Achremczyk. Olsztyn 2006; Przyjemność w kulturze epoki rozumu. Red. T. Kostkiewiczowa. Warszawa 2011. 4 T. Kostkiewiczowa: O kategorii codzienności i o codzienności w literaturze. Na przykładzie poezji XVIII wieku. W: Między Barokiem a Oświeceniem. Radości i troski dnia codziennego…, s. 7–17;

Słowo wstępne 9

patronującej katowickim obradom, a obecnie także rozprawom zawartym w obu częściach zbiorowej publikacji, powstały teksty obejmujące refleksją nie tylko zdarzenia zwyczajne, przewidywalne, wpisane niejako w rytuał codzienności, lecz także te odświętne, związane z rytmem i zróżnicowanymi formami życia publicznego, również politycznego. To skłania do refleksji, że pojmowanie kate-gorii „codzienności” poszerza się, a ona sama w pewnej mierze staje się nieostra znaczeniowo, stąd najlepsze uchwycenie fenomenu owego zjawiska możliwe jest dzięki ujmowaniu go w kontekście dwóch opozycji. Pierwsza zestawia ze sobą to, co codzienne (powszednie, powtarzalne), z tym co, niezwykłe (rzadkie, nadzwyczajne). Druga natomiast, która – jak podkreśla Teresa Kostkiewiczowa – wydaje się w tym przypadku ważniejsza, zestawia ze sobą to, co powszednie, z odświętnym (sakralnym, świątecznym), dzięki czemu „codzienny wymiar życia ulega jakby głębszej relatywizacji i związany jest z kulturowo zmiennym pojmowaniem sacrum”5.

W kontekście tych ustaleń oraz zmagań badaczy ze wskazaną kategorią nadrzędną sytuuje się zarówno obecny, jak i poprzedni tom pokonferencyjny. Obie publikacje przybliżają bowiem współczesnemu odbiorcy „codzienność i niecodzienność” doświadczeń, przeżyć, upodobań i pasji ludzi Oświecenia, zarówno w naszym kręgu rodzimym, jak i europejskim, poświadczonych prze-kazami piśmienniczymi, a także innymi, zróżnicowanymi wytworami, które są wyrazem kultury materialnej i duchowej XVIII i początków XIX stulecia6.

Redaktorzy

Katowice, kwiecień 2013 r.

w wersji poszerzonej praca ukazała się w książce autorki. Zob. Eadem: Z oddali i z bliska. Studia o wieku oświecenia. Warszawa 2010, s. 262–277. 5 Zob. Eadem: O kategorii codzienności i o codzienności w literaturze…, s. 9–10; w poszerzo-nej wersji rozprawy, s. 265–266. 6 Przytoczenia z dawnych przekazów rękopiśmiennych i drukowanych podawane są w tomie w zapisie zmodernizowanym, uwzględniającym jednak charakterystyczne cechy ówczesnej polszczyzny.

Wykaz ilustracji

Agata Roćko: Polski „wielki świat warszawski” oczami Inflantczyka:

Fot. 1. Joachim Christoph Friedrich Schulz: Reise eines Liefländers von Riga nach Warschau… (Berlin 1795), karta tytułowa, zbiory własne autorki rozprawy, fot. A. Roćko, s. 12

Dorota Molińska: Juste-Aurèle Meissonnier i paryskie wnętrza w rezydencjach polskiej arystokracji:

Fot. 1. J.A. Meissonnier: Wnętrze gabinetu marszałka Franciszka Bielińskiego w Warszawie, ryt. P. Chenu, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 87, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 32

Fot. 2. J.A. Meissonnier: Wnętrze gabinetu marszałka Franciszka Bielińskiego w Warszawie, widok na narożnik, ryt. P. Chenu, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 88, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 33

Fot. 3. J.A. Meissonnier: Projekt dekoracji salonu Czartoryskich w pałacu w Puławach, widok na stronę z porte-fenêtres, ryt. P.E. Babel, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 84, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 35

Fot. 4. J.A. Meissonnier: Projekt dekoracji salonu Czartoryskich w pałacu w Puławach, widok na stronę z lustrami, ryt. P.E. Babel, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 85, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 35

Katarzyna Kaczmarczyk: Sensomotoryczny wymiar doświadczania osiemnastowiecz-nego ogrodu krajobrazowego

Fot. 1. Rousham – Dolina Wenus, fot. K. Kaczmarczyk, s. 40Fot. 2. Rousham – widok na rzekę Cherwell, fot. K. Kaczmarczyk, s. 40Fot. 3. Stowe – niewidoczna granica ogrodu, przebiegająca za dwiema świątyniami,

fot. K. Kaczmarczyk, s. 45Fot. 4. Stowe – widok na fasadę sztucznego zamku, wzniesionego poza granicami ogro-

du, fot. K. Kaczmarczyk, s. 45

196 Wykaz ilustracji

Fot. 5. Blenheim – widok na Grand Bridge, fot. K. Kaczmarczyk, s. 50Fot. 6. Stowe – widok jeziora w obramowaniu kamiennego łuku, fot. K. Kaczmarczyk,

s. 50Fot. 7. Stowe – Pola Elizejskie, Świątynia Antycznej Cnoty, fot. K. Kaczmarczyk, s. 52Fot. 8. Stowe – Pola Elizejskie, Świątynia Brytyjskiego Dziedzictwa, fot. K. Kaczmarczyk,

s. 52Fot. 9. Rousham – arkady wbudowane w zbocze wzgórza, poniżej punktu widokowego,

zwanego Tarasem Praeneste, s. 62Fot. 10. Rousham – ha-ha, fot. K. Kaczmarczyk, s. 62

Agata Muszyńska: Starania Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” o rękę Marii Zofii z Sieniawskich

Fot. 1. Maria Zofia z Sieniawskich, olej, płótno, malarz saski, ok. 1730, zbiory Muzeum Pałacu w Wilanowie, fot. Z. Reszka, nr inw. Wil.1699, fot. nr C10052, s. 90

Aleksandra Skrzypietz: Hieronim Florian Radziwiłł w zalotach

Fot. 1. Hieronim Florian Radziwiłł, olej, płótno, Jacob Wessel, ok. 1746, zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. E. Gawryszewska, nr inw. MP 2436 MNW, s. 102

Achremczyk Stanisław 8Addison Joseph 44, 46, 53, 56–57, 60, 63Aleksander Benedykt Stanisław Sobieski,

królewicz 81, 91, 94, 103Aleksandrowska Elżbieta 127Alison Archibald 56, 58, 59Amalia zob. Wilhelmina Amalia Welf

von Braunschweig-Lüneburg Ancuta Jan 123, 132Ansbach Christian Albrecht 79Antoniewicz Marceli 96Antoniusz Marek (Marcus Antonius) 191Arystoteles 122Askenazy Szymon 141August II Mocny, król polski 80, 84, 104August III Sas, król polski 15, 16, 23, 36,

71, 72, 80Aviler Augustin-Charles d’ 37Azyniusz Pollion (Gaius Asinius Pollio)

191

Babel Pierre Edme 35, 195Baden-Durlach Johanna Elisabeth von 79Baden Fryderyk von 107Balicki Jan 169 Baranowski Bohdan 67Barthes Roland 60Bartoszewicz Julian 103Bartoszewicz Kazimierz 89

Batey Mavis 63Bąkowska Eligia 66Bérain Jean Baptiste, syn 28Bergonzoni Michele Angiolo 120–122Bernini Gianlorenzo 28, 29Besenval Jean Victor de 30Besenval Katarzyna z Bielińskich de 30Bielińska Ludwika z Morsztynów 30Bieliński Franciszek 27, 28, 30, 31, 32, 33,

34, 36, 37, 195Bielska-Łach Monika 37Bieniarzówna Janina 164Bieńkowski Tadeusz 175, 176Biernacki Gabriel Józef Alojzy 135Biernacki Paweł 134–135Biester Johann Erich 66, 72–73Blanchard Jean-Pierre 192Blondel Jacques-François 37Blount Martha 46Bogucka Maria 169Bogusławski Wojciech 123Borkowska, łowczanka 132Borromini Francesco 28Borzsák Stephanus 192Braidotti Rosi 152Brandenburg-Ansabach Karl Wilhelm

Friedrich von 79Braniccy, rodzina 13, 14, 66, 149Braniccy, ród 139

Indeks osobowy

Indeks osobowy198

Branicki Franciszek Ksawery 133–134, 140, 142–143, 145, 149, 150, 151

Bratuń Marek 20Brzezina Maria 113, 114Buczkowski Kazimierz 169Budzyński Józef 193Bułhakow Jakow Iwanowicz 137Butterwick Richard 148Bystroń Jan Stanisław 22, 23Byszewska Katarzyna ze Skórzewskich

135Byszewski Arnold Anastazy 134, 135, 136

Caché Benedict (Benedikt) de 23Careri Giovanni 29Chachulski Tomasz 18, 175, 192Charlesworth Michael 61Charlotta zob. La Tour d’Auvergne Maria

Karolina Sobieska de Bouillon deChaunu Pierre 66, 70Chenu Pierre 32, 33, 195Choptiany Michał 42Cieńska Helena 150Clarke George B. 63Classen Constance 118Collot d’Herbois Jean Marie 148Conan Michel 47Conte Gian Biagio 178Cortona Pietro da (właśc. Pietro Berrettini)

28Cytowska Maria 176Czapscy, rodzina 13Czarniecki Jan Antoni 105, 112Czartoryscy, rodzina 11–12, 13, 36, 66,

100, 195Czartoryska Izabela z Flemmingów 12Czartoryska Izabela z Morsztynów 30Czartoryska Maria Zofia z Sieniawskich,

1° v. Denhoffowa 27, 28, 30–31, 34, 35, 37, 89, 90, 91–95, 96–98, 99, 100, 196

Czartoryska Zofia 12Czartoryski Adam Jerzy 12Czartoryski Adam Kazimierz 12, 26, 132–

133, 134, 141, 148

Czartoryski Aleksander August 27, 28, 30–31, 34, 35, 37

Czartoryski Kazimierz 30Czartoryski Konstanty Adam 12Czeppe Maria 139Czerski Tadeusz 129, 130Czyż Antoni 132Czyż Jan 123, 127–135, 137Czyżewski Marek 119

Dalairac Francis-Paulin 103Dąbrowski Roman 192Dąbrowski Szymon Piotr 7, 9, 139Dederko Dominik 134Delille Jacques 46–49Dembińscy, rodzina 13Dembowski Jan Sebastian 167–169Denhoff Stanisław Ernest 93, 94, 97, 98,

99, 100 Denhoffowa Joanna z Denhoffów 93Denhoffowa Konstancja ze Słuszków 93,

97, 98Derdej Piotr 136Dernałowicz Maria 16Derra Aleksandra 152Dihm Jan 166, 167Długosz Józef 83Dłuscy, rodzina 13Dopart Bogusław 192Dreyfus Hubert Lederer 54 Dreyfus Patricia Allen 54 Drozdowski Jan 189–190, 191–192Drużbacka Elżbieta 97, 98Drzewiecka Anna z Błędowskich 129–130Dufour Piotr 189Dymnicka-Wołoszyńska Hanna 78, 89,

101, 113, 114Dziekoński Bartłomiej 169–171Dzięgielewski Jan 153Dzwonkowski Włodzimierz 128, 136

Eleonora Magdalena Wittelsbach (Pfalz--Neu burg), cesarzowa rzymsko-nie-miecka 103, 104

Indeks osobowy 199

Elżbieta Krystyna von Braunschweig- -Wolfenbüttel, cesarzowa rzymsko- -niemiecka 80, 96

Emanuel Bragança, infant portugalski 84Empedokles z Akragos 149Epaminondas 51Erythraeus Nicolaus 178Erzepki Bolesław 140Eugeniusz Sabaudzki (Eugène François

de Savoie) 107

Felisiak Elżbieta 95Ferdynand III Habsburg, cesarz rzym-

sko-niemiecki 101Fersen Iwan Jewstafiejewicz 134Flemming Jakub Henryk 80, 85Foster Hal 41Franz Ludwig Wittelsbach (Pfalz-Neu-

burg), elektor trewski 94Frycz Modrzewski Andrzej 186Fryderyk August II zob. August III SasFryderyk II Wielki, król pruski 107, 135,

141, 154, 160Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern (Wielki

Elektor), elektor brandenburski 101Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern, król

pruski 79, 95Fuhring Peter 28

Gad Paweł 77Garbaczowa Maria 176Gawęcki Bolesław 56Gawryszewska Elżbieta 196Gerard Alexander 58–59Gierowski Józef Andrzej 30, 104Gilpin William 51, 54Gloger Zygmunt 70Głębicka Ewa Jolanta 101, 176Głowiński Michał 193Goliński Janusz K. 113–114Goliński Zbigniew 16, 123, 140, 176, 180Gomulicki Juliusz Wiktor 140Gozdzcy, rodzina 13Górska Aleksandra 14Górska Magdalena 23, 192

Grabowska Elżbieta 134, 136, 137Grabowski Michał 103 Grabowski Paweł 145, 151Grodek Andrzej 167Grodziski Stanisław 164 Gronkow, minister pruski 79Gurowscy, rodzina 13Guzek Andrzej Krzysztof 131

Habermas Jürgen 119Habsburgowie, dynastia 80, 83Has Aurelia 127Hassendrück Ernst 104Hautecœur Louis 28Heath Stephen 60Heidegger Martin 42 Helcel Antoni Zygmunt 103Hentschel Walter 28Herder Johann Gottfried von 75Herod Antypas, tetrarcha galilejski i pe-

rejski 143Herod I Wielki, król judzki 146Herodiada 143Hesse Werner 104Hessen-Kassel Wilhelm von 91Hipokrates z Kos 150 Hlebowiczowa Katarzyna z Radziwiłłów

101, 103Hoare II Henry (zw. Henry the Magni-

ficent) 61Hobbes Thomas 56Hohenzollern Ludwik Leopold 103Hohenzollernowie, dynastia 80Home Henry 59Homer (Homeros) 51, 188, 194Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 127,

175, 177, 192–194Howes David 118Hume David 56Hunt John Dixon 44, 47, 49, 51, 63Huquier Gabriel 29

Inglot Mieczysław 194Iwaszkiewicz Janusz 134

Indeks osobowy200

Jabłonowscy, rodzina 13Jadwiga Elżbieta Wittelsbach (Pfalz-Neu-

burg) Sobieska 92Jagodzińska Maria 41Jakub Franciszek Edward Stuart, preten-

dent angielski 84, 92Jakub Ludwik (właśc. Ludwik Henryk

Jakub) Sobieski (zw. Fanfanikiem), królewicz 81, 91, 92, 94, 103

Jan Chrzciciel, św. 143Jan Ewangelista, św. 147 Jan III Sobieski, król polski 78, 81, 92,

103, 175Jan V Wielkoduszny (Joāo V o Magnâni-

mo), król portugalski 30Janeczek Zdzisław 141Jaros Sławomir 154Jaroszuk Jan 103Jasiński Jakub 192Jaśkiewicz Mikołaj 117, 123Jay Martin 41–42, 63Jezierski Franciszek Salezy 116, 117, 140,

142–143Jezierski Jacek 161–165, 172, 173Johann Wilhelm Wittelsbach (Pfalz-Neu-

burg), elektor reński 104Johnson Mark 42–43Józef II Habsburg, cesarz rzymsko-nie-

miecki 154Juliusz Cezar (Gaius Iulius Caesar) 179,

191Jütte Robert 118Juwenalis (Decimus Iunius Iuvenalis) 76

Kaczmarczyk Katarzyna 39, 41, 195–196Kaczmarek Marian 128Kaczyński Paweł 192Kaleta Roman 124, 129, 130, 132, 140–141,

142Kalisch Johannes 104Kaliszewski Wojciech 192Kałużniacki Orest Marian 93Kamieńska Zofia 67Kamieński Andrzej 103, 104Kaniowski Andrzej Maciej 119

Kaplan Rachel 47Kaplan Stephen 47Karaś Kazimierz 13 Kardasz Margarita 37Karkucińska Wanda 105Karol III Filip Wittelsbach (Pfalz-Neu-

burg), elektor reński 81–82, 94, 103, 104, 109, 110–111, 112–113, 114

Karol IV Teodor Wittelsbach (Pfalz-Sulz-bach), elektor reński 107

Karol VI Habsburg, cesarz rzymsko-nie-miecki 80, 94, 96, 108

Karol von Sulzbach zob. Karol IV Teodor Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach)

Karpiński Franciszek 46–49Karpowicz Mariusz 175Kartezjusz (właśc. René Descartes) 41–42Kasprzyk Jerzy 189Katarzyna II, carowa rosyjska 137, 189Kausch Johann Joseph 65–66, 72, 73,

74–76Kądziela Łukasz 144Kent William 39, 53Kermisz Józef 173Kipa Emil 128Kitowicz Jędrzej 15–16, 23, 36, 71–72Klemens August Ferdynand Wittelsbach,

elektor koloński 107Klimowicz Mieczysław 192Kniaźnin Franciszek Dionizy 176, 192Kobyliński Szymon 105Kochanowski Jan 74, 176Kochowski Wespazjan 74Koehler Krzysztof 65, 67, 70, 74Kołłątaj Hugo 179–189Komaszyński Michał 103, 104Konarski Stanisław 181Konopczyński Władysław 30, 89, 91, 135,

153Konstanty Władysław Sobieski, króle-

wicz 81, 91, 94, 103, 104Kopacz Artur 128Kopaliński Władysław 143, 146, 149, 150,

190Korcz Władysław 155, 159, 166

Indeks osobowy 201

Korn Wilhelm Bogumił 47Korzon Tadeusz 153, 172Kosiński Adam Amilkar 127Kostkiewiczowa Teresa 8, 9, 18, 23, 31,

65, 66, 75, 113, 119–120, 123, 124, 132, 175, 176, 177, 180, 181, 182, 185–186, 193, 194

Kościuszko Tadeusz 128Kotłubaj Edward 101, 103Kott Jan 131, 150Kowalczyk Jerzy 28Kowalczyk Małgorzata Ewa 20Kowecki Jerzy 140Koźmian Kajetan 128Krajewski Michał Dymitr 117, 122Krakowski Bernard 140Krasicki Ignacy 16, 19, 75, 116Krasińscy, rodzina 13Kraszewski Józef Ignacy 11, 113, 141Kraushar Aleksander 103Krzyżanowski Adam 166Kubalska-Sulkiewicz Krystyna 37Kubiak Zygmunt 183Kucharski Adam 78Kuchowicz Zbigniew 25, 160Kulczycki Jakub 124Kuzko Katarzyna 115

La Tour d’Auvergne Frédéric Maurice Casimir de Turenne de 80, 94

La Tour d’Auvergne Maria Karolina Sobieska de Bouillon de (zw. Charlottą) 80, 92, 93, 94, 98

Langley Batty 55Lappin Linda 29Latour (Kazimierz?) 108, 110Le Tourneur Pierre 148Lehndorff Ernst Ahasverus Heinrich von

69, 73, 76Leopold I Habsburg, cesarz rzymsko-nie-

miecki 104Lesiński Janusz 105, 113Leś Mariusz 95Leśniakowska Marta 14Levin David Michael 41, 42

Libera Zdzisław 123, 154Lichaczow Dymitr 44, 48, 60Likurg (Likurgos) 51Linde Samuel Bogumił 116, 119–120, 149,

150Lipiński Edward 163, 164, 165, 166, 168,

169Lipnik Wanda 119Locke John 56, 117London George 46Lord Temple zob. Temple RichardLorentz Stanisław 31Loret Maciej 20Lubomirscy, rodzina 13Lubomirska-Ostrogska Teresa Katarzyna

81Lubomirski Michał 136Ludwik XV, król francuski 28–29, 30, 37,

83, 84Ludwik XVI, król francuski 148

Łojek Jerzy 136Łoziński Władysław 68Łukasiewicz Małgorzata 115, 119

Maksimowicz Krystyna 140–141, 142, 144Maksymilian II Emanuel Wittelsbach,

elektor bawarski 80–81Malec Jerzy 160, 161Małachowscy, rodzina 13Małachowski Adam Nałęcz 171–172Małachowski Antoni Nałęcz 171Małachowski Stanisław 180, 181, 183,

184–185, 186, 187Manteuffel-Szarota Anna 37Marcinkowska Małgorzata 7, 9Marek Ewangelista, św. 143Marewicz Wincenty Ignacy 117–118, 122–

123, 124, 125Maria Anna Wittelsbach (Pfalz-Neuburg),

królowa hiszpańska 30Maria Elżbieta Habsburg 80Maria Kazimiera de La Grange d’Ar-

quien Sobieska (zw. Marysieńką), królowa polska 103, 104

Indeks osobowy202

Maria Klementyna Sobieska Stuart 84, 92Mariette Jean-Pierre 37Markiewicz Henryk 140Markowski Władysław 103Marshall Joseph 66, 67–68, 73, 76Martindale Colin 57–58Maternicki Jerzy 153Mateusz Ewangelista, św. 143, 146Matuszewicz Marcin 139Mazurkowa Bożena 7, 9, 175, 177, 190,

192, 193Mączak Antoni 17McLuhan Marshall 118Meissonnier Étienne 28Meissonnier Juste-Aurèle 27–38, 195Merleau-Ponty Maurice 43, 54Messalina zob. Valeria MessalinaMeusel Johann Georg 11Miączyńska, starościna krzepicka 132Michalski Jerzy 24, 30, 153, 165Mickiewicz Adam 67Mierzejewski Józef 140, 142, 145Mikocki Tomasz 20Mikołajczak Aleksander Wojciech 175Mikulski Tadeusz 127Mills Abraham 56 Mirzoeff Nicholas 42Młodziejowscy, rodzina 14Młodziejowski Andrzej Stanisław Kostka

129–130, 137Mniszchowie, rodzina 14Mniszech Michał Jerzy Wandalin 20, 173Moggridge Hal 53Mogilnicki Tomasz 110–112Molińska Dorota 27, 31, 34, 195Morawska Duklana 86Morawska Katarzyna 86 Morawska Teofila Konstancja z Radzi-

wiłłów 78, 85–86Morawski Ignacy Feliks 85Morawski Karol 86 Morawski Stefan 59Morcinek Roch 128 Moszyński August Fryderyk 19–20Muszyńska Agata 89, 196

Mycielscy, rodzina 14

Nagielski Mirosław 153Naruszewicz Adam Stanisław 116, 123,

124, 177–179, 189, 192, 193Nawrocki Witold 129Nax Jan Ferdynand 157–161, 162Nejbert Józef 131Nejbertowa, żona Józefa 131Nesteruk Małgorzata 194Norblin Jan Piotr 131Norkowska Aleksandra 115Nowak-Dłużewski Juliusz 140, 142Nowicki, sługa Radziwiłłów 99

Ocieczek Renarda 176Ogińscy, rodzina 13, 14Oktawian August (Gaius Iulius Caesar

Octavianus) 179, 191Olmsted Frederick 49Orłowski Hubert 70, 74Osborn James Marshall 42Ossolińscy, rodzina 14Ossowski Michał 165–167Ostrowscy, rodzina 13, 14Ottaviano Silvia 178

Pallasmaa Juhani 42Paszek Jerzy 141 Paszkowski Józef 147Pawiński Adolf 139Pawlikowski Józef Herman 128, 134,

154–157Pawlikowski Tadeusz 154Pawłowiczowa Janina 148Pecold Kazimierz 128Pessel Włodzimierz Karol 115Pevsner Nikolaus 44, 48Pfalz-Neuburg zob. Wittelsbach (Pfalz-

-Neuburg)Pfalz-Sulzbach zob. Wittelsbach (Pfalz-

-Sulzbach)Pianko Gabriela 175–176, 177Pietraszko Stanisław 175Piotrowiak Dariusz 65

Indeks osobowy 203

Piszczkowski Mieczysław 154, 155Platon (Plato) 41, 42Platt Julian 175, 177, 193Plaut (Titus Maccius Plautus) 175 Płonka-Syroka Bożena 158Pociejowie, rodzina 13Pollak Roman 36, 72Pompejusz Sekstus (Sextus Pompeius

Magnus Pius) 191Poniatowscy, rodzina 13Poniatowski Józef Antoni 136Ponińscy, rodzina 13Poniński Adam Łodzia 142Pope Alexander 42, 46, 55Popiołek Bożena 91Popow Samanta 31Potkowski Edward 79, 91Potoccy, rodzina 13Potocki Ignacy (właśc. Roman, Ignacy,

Franciszek) 141, 151, 173Potocki Jan Eryk 137Potocki Jan Nepomucen 148Przezdziecki Aleksander Narcyz 103Puchalska-Dąbrowska Bernadetta Maria

18

Rabowicz Edmund 131, 140, 142, 144, 150, 157

Radziwiłł Bogusław 101Radziwiłł Hieronim Florian 91, 101, 102,

105–114, 196Radziwiłł Hieronim Wincenty 86Radziwiłł Janusz 101Radziwiłł Jerzy Józef 103Radziwiłł Karol Stanisław (Panie Ko-

chanku) 86Radziwiłł Karol Stanisław, kanclerz wiel-

ki litewski 78, 91, 93, 101, 103Radziwiłł Michał Kazimierz (Rybeńko)

77, 78–85, 86–87, 89, 91, 92–97, 98–99, 100, 105, 113, 196

Radziwiłł Michał Kazimierz, podkancle-rzy litewski 92, 101, 103

Radziwiłł Mikołaj Krzysztof (Sierotka) 113

Radziwiłł Mikołaj Krzysztof 92Radziwiłł Stanisław Kazimierz 103Radziwiłłowa Anna Katarzyna z San-

guszków 78, 79, 81, 82, 84, 85, 91, 92, 93, 94–95, 96–97, 98, 99, 100, 101, 105–111, 112, 113, 114

Radziwiłłowa Anna z Radziwiłłów 101Radziwiłłowa Elżbieta Zofia z Hohen-

zollernów 101Radziwiłłowa Franciszka Urszula z Wiś-

niowieckich 99, 100, 105Radziwiłłowa Helena z Przezdzieckich

63Radziwiłłowa Katarzyna z Sobieskich 103Radziwiłłowa Magdalena z Czapskich

113Radziwiłłowie, rodzina 13, 14, 81, 92, 94,

97, 99, 100, 101, 103, 104, 105, 108, 111, 113

Radziwiłłowie, ród 78, 81, 89, 91, 92, 96, 101, 103

Ramotowska Franciszka 105Rau Ryszard 195Rejman Zofia 194Reszka Zbigniew 196Rewers Ewa 115Roćko Agata 7, 8, 11, 18, 23, 24, 31, 66,

113, 195Rodaway Paul 115, 116, 118Rok Bogdan 86Rosik Stanisław 91Ross Stephanie 49Rosset Edward 158 Rostworowski Emanuel 153, 154, 155,

156, 167Rousseau Jean Jacques 71, 159Ruaeus Carolus 178Russell James A. 59 Rybicka Elżbieta 115

Sajkowski Alojzy 80, 89, 92, 99, 104, 113Sakowicz Kaja Natalia 44Salome III, córka Herodiady 143Sapieha Jan 139, 149Sapieha Jan, starosta bobrujski 91

Indeks osobowy204

Sapieha Kazimierz Jan 103Sapieha Kazimierz Nestor 68, 142, 143–

144, 145, 146, 149Sapiehowie, rodzina 14, 103, 104, 139Sapieżyna Elżbieta z Branickich 68, 139–

141, 142–150, 151–152Sapieżyna Karolina z Radziwiłłów 91Sapieżyna Krystyna z Hlebowiczów 103Sapota Tomasz 178Sarbiewski Maciej Kazimierz 175Sarnowska-Temeriusz Elżbieta 175, 176Schmidt Hans 103, 104Schulz Joachim Christoph Friedrich 7,

11–26, 195Sellmer Izabela 70Sellmer Sven 70Sendyka Roma 118Seume Johann Gottfried 73–74Siemieński Lucjan 128Sieniawscy, rodzina 91–92, 97, 100Sieniawska Cecylia Maria z Radziwiłłów

92Sieniawska Elżbieta Helena z Lubomir-

skich 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100

Sieniawska Maria Zofia zob. Czartoryska Maria Zofia z Sieniawskich 1° v. Den-hoffowa

Sieniawski Adam Mikołaj 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 100

Sierpiński Witold 157Simmel Georg 115Sitkowa Anna 177Skałkowski Adam Mieczysław 135Skarga Piotr 177Skarżyńska Anna 16Skrzypietz Aleksandra 81, 91, 92, 101,

103, 104, 196Skwara Ewa 175Skwarczyńska Stefania 95Sliesoriūnas Gintautas 103, 104 Sobiescy, rodzina 103Sobieska Maria Kazimiera Józefa 92Sobieski Jakub 83, 86Sokrates 51

Spence Joseph 42Srogosz Tadeusz 158, 159, 161, 163, 167,

170, 171, 172, 173Stanisław August Poniatowski, król pol-

ski 20, 66, 127, 128, 129, 133, 134, 135, 136–137, 139, 141, 142, 144, 148, 153, 167, 176, 177–178, 189, 193

Stanisław Leszczyński, król polski 84Stankiewicz Wacław 168 Starkman Michał 103Stasiewicz Krystyna 8, 97Staszewski Janusz 135Staszic Stanisław 157, 162, 163, 181Stedman Richard Clark 43Stefanowska Zofia 24Sternberg Robert Jeffrey 58Stępnik Krzysztof 92Stojek-Sawicka Karolina 108Strzelbicki Antoni 142Suchodolski Wojciech 142, 146Sulzbach zob. Wittelsbach (Pfalz-Sulz-

bach)Sulzbachowie zob. WittelsbachowieSułkowscy, rodzina 13, 18Sułkowski Józef 134Switzer Stephen 46Szczepaniec Józef 154Szczepański Marek Stanisław 115, 123Szekspir William 147–148

Ślęzak-Tazbir Weronika 115, 123

Targosz Halina 78Tarło Jan 91Tarnawski Władysław 148Tarnowscy, rodzina 27Tazbir Janusz 22, 68Temple Richard (Lord Temple) 51Terencjusz (Publius Terentius Afer) 175Teresa Kunegunda Sobieska Wittelsbach,

elektorowa bawarska 81Thompson James 46, 53–54, 64Tłomacki Andrzej 139Toeplitz Kazimierz Leon 135

Indeks osobowy 205

Toeplitz Krzysztof Teodor (właśc. Krzysz-tof) 135

Toeplitzowie, rodzina 135Tomkiewicz Władysław 37Topińska Marta 101 Traunpaur Alfons Heinrich 70, 73Trembecki Stanisław 131, 140, 150Tretiak Józef 147Trzynadlowski Jan 44Turner James 61Tyzenhauz Antoni 66

Ugniewski Marek 151Uruski Seweryn 127

Valeria Messalina, cesarzowa rzymska 147

Vautrin Hubert 65, 68, 69, 70–71, 72, 73, 74, 75, 76

Walewski Adam 128Walewski Michał Kolumna 151Walpole Horace 49Waniczkówna Helena 30, 133Wasilewski Tadeusz 101, 103Wasylewski Stanisław 136Waszczeniuk Zbigniew 131Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 61,

178–179, 180, 182, 183–184, 186, 188, 190–191, 192, 193–194

Wessel Jacob 102, 196Wettinowie, dynastia 28Węgierski Tomasz Kajetan 132, 140, 144,

145–146, 150Whately Thomas 60–61Wichrowska Elżbieta Zofia 18Wieczorkiewicz Anna 149, 151Wielhorski Michał 159Wilhelm IV Orański, stadhouder 107Wilhelmina Amalia Welf von Braun-

schweig-Lüneburg, cesarzowa rzym-sko-niemiecka 96

Willaume Juliusz 128Willis Peter 44

Wirtemberska Maria (właśc. Maria Anna z Czartoryskich von Württemberg de Montbéliard) 12, 124

Wirtemberski Ludwik (właśc. Ludwig von Württemberg de Montbéliard) 12, 134

Wise Henry 46Wisner Henryk 30Wiszewski Przemysław 91Wiśniowiecka Tekla Róża z Radziwiłłów

91Wittelsbach (Pfalz-Neuburg) Ludwika

Karolina z Radziwiłłów 1° v. Hohen-zollern 81, 101, 103–104

Wittelsbach (Pfalz-Neuburg) Teresa Ka-tarzyna z Lubomirskich-Ostrogskich 81

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Elżbieta Augusta Zofia Wittelsbach (Pfalz- -Neuburg) 82, 103–104, 105

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Elżbieta Maria Augusta 94, 104, 105, 107, 111–112

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Johann Christian 91

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Józef Karol Emanuel 82, 104, 105

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Maria Anna 94, 104, 105, 111–112

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Maria Franciszka Dorota von 104, 105 108, 109, 110–113, 114

Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Teodor Eustachy 105

Wittelsbachowie, dynastia 82, 104Włodarski Aleksander 127Wolański Adam 134, 135, 136Woliński Janusz 153Wolska Barbara 124, 141, 178Wołoszyński Ryszard W. 165Wołyniec Iwona 153, 158Woodbridge Kenneth 61Woronicz Jan Paweł 194Wotton Henry 47

Indeks osobowy206

Woźnowski Wacław 139, 140, 141, 144, 146, 150

Wójcicki Jacek 192Wójcik Zbigniew 30Wujek Jakub 143Wybicki Józef 181Wykowski Felicjan 176

Zabiełło Michał 137Zabiełło Szymon 135Zabłocki Franciszek 134, 140, 146–150,

151–152Zabłocki Stefan 193Zamoyscy, rodzina 13Zamoyski Adam 105, 113Zamoyski Andrzej Hieronim 163Zamoyski Jan 157, 162, 163Zatorska Izabella 18

Zawadzki Wacław 11–12, 65, 66, 68–69, 76

Zboińska-Daszyńska Bożena 19–20Zbytkower Judyta, żona Szmula 135Zbytkower Szmul (właśc. Szmul Jaku-

bowicz lub Józef Samuel Sonnenberg) 134, 135

Zielińska Teresa 79, 91, 96Zienkowska Krystyna 161, 163Ziomek Jerzy 140, 142Złotkowski Kazimierz 97, 98Znamierowski Czesław 56Zofia Dorota Hanowerska, królowa pru-

ska 79

Żelewski Roman 128Żochowska Seweryna 63Żytakowa 131

Indeks zestawiłSzymon Piotr Dąbrowski

Every-day and occasional life of the Enlightened

2In a residence, in a journey and on the public stage

Summary

The book constitutes the second part of the publication deriving from the Poland-wide conference of all level students and academics, organised in Katowice by the Circle of the Enlightened of the University of Silesia. The articles included in the volume, written by both the experienced and beginner researchers, concentrate on various issues, conditions, and manifestations of an every-day existence and lifestyle of people in the 18th century, as well as occasional facts and events that got a lot of publicity at this time, and concerned particular persons or the whole society. The subject of observation concerns three broad areas of the Polish and European reality those days: aristocratic palaces and gardens as well as noble manor houses, namely, places visited by Poles abroad and by foreign travelers in our country for various reasons, and the public stage in a political, social, traditional and historical dimension. The basis of investigation constitutes Polish and foreign literary works sensu stricte (among others occasional poetry, name-addressed poems and pamphlets), practical texts (diaries, journey reportages, correspondence) and journalism of the Great Sejm, as well as artistic projects of an interior design of aristo-cratic residences proving aesthetic preferences of the elite representatives at that time.

The very publication contributes important findings and new content to the knowl-edge on various aspects of a private and public life in the 18th century, also including a sensual perception of the world retained in the texts of the epoch. The authors inter-estingly show the co-existence of the elements of an every-day life and factors going beyond the ordinary nature in many situations and spheres of the reality at that time. They bring the ways totally private issues overlapped with individual or native busi-nesses, as well as economic situations being public or occasional in nature then closer. Besides, they introduce important aspects, such as how the foreigners perceived cultural, social or civilization aspects of the Polish reality and the world outsider the Republic of Poland by our travelers.

A wide array of problems related to living in a city is characterised in the vol-ume above all from the morale point of view on the examples of various behaviors of

208 Summary

the urban space inhabitants. An introductory article by Agata Raćko pays attention to a journey reportage by Friedrich Schulz, a city dweller from Livland who, when staying in Warsaw at the time of the Great Sejm, recorded the good and the bad sides of the Warsaw aristocracy in his notes, writing about residences and journeys made by the representatives of aristocracy, as well as their activity on the public stage.

Dorota Molińska thoroughly analysed an interior design of Franciszek Bieliński’s Warsaw residence as well as August Aleksander and Maria Zofia Czartoryska’s palace in Puławy projected by Juste-Aurèle Meissonnier, bringing special aesthetic values and the choice of elements and ornament al motives typical of the 18th century Rococo used by the French artist closer. Katarzyna Kaczmarczyk, on the other hand, paid attention to the space situated around European residences (above all English ones) at that time, presenting the main themes of old reflections on gardens, and thoroughly enquiring sensual, physical and motor factors shaping a full aesthetic experience in a landscape garden in the 18th century. Dariusz Piotrowiak, subsequently, brings observations and very unwelcome diagnoses of West-European travelers concerning the construction and equipment of the manor houses of the Polish gentry in the 18th century, as well as living conditions in the province of the impoverished part of this social group closer.

A part devoted to journeys and courtship experienced by the representatives of the 18th century aristocracy brings selected biography stages and particular actions of the two members of the Radziwiłł family closer in the articles written by three historians. Paweł Gad outlines details of a two-year journey to the West (1721–1723) made by Michał Kazimierz “Rybeńko”, on the basis of the correspondence of a young aristocrat with his mother most of all, and his short entries in a diary, reconstructing the path of the passage and the course, as well as the atmosphere of his meetings with the representatives of aris-tocracy in the European manor houses. Agata Muszyńska and Aleksandra Skrzypietz, on the other hand, paid attention to matrimonial twists and turns of the Radziwiłł brothers, observing mainly a letter material from the very epoch in a detailed way. The first of the authors presents details concerning the so far unknown efforts “Rybeńko” made when proposing to Maria Zofia Sieniawska whereas the second one brings the unfortunate attempts his younger brother Hieronim Florian made in Mannheim when proposing to Maria Franciszka, the youngest margrave von Sulzbach whose dowry would allow the Radziwiłł family to regain a part of Neuburg goods closer.

Works being thoroughly observed by Aleksandra Norkowska were related to the 18th century urban space. The author presents a vision of the cosmosphere of the towns being maintained by writers at that time, pointing to its key qualities, such as dominance of unpleasant smells and the lack of an olfactory differentiation between poor and rich people. A bit different perspective is taken by Aurelia Has observing the functioning of the city-capital city community in the second half of the 18th century. She brings the images of Warsaw dwellers at that time closer, them being outlined in poems by Jan Czyż, a less-known poet in the era of Stanisław August, critically evaluating indecent entertainment , ruthless pursuit of money, positions and splendors, as well as increasing corruption in the jurisdiction observed in this circle.

The issues dealt with in the last three articles are connected with the events playing a great political and social role in the era of Stanisław August, as well as well-known figures of the public stage at that time. Basing on rhymed lampoons from this very pe-riod, Szymon Piotr Dąbrowski reconstructs pejorative images of Elżbieta neé Branicka

209Summary

Sapieżyna, where the biblical, and mythological themes and motives, as well as historical references served the purpose of the exposition and depreciation of the actions taken by a well-known aristocrat often presented as a monster threatening a homeland. Iwona Wołyniec, on the other hand, discusses considerations on the reasons, manifestations and results of a gradually decreasing number of people in the country that were unfor-tunate for the Republic of Poland, retained in the journalism of the Great Sejm, as well as particular suggestions of how to prevent this negative tendency. The article closing the volume, by Bożena Mazurkowa, concentrates on the quotations taken from the an-cient texts the works connected with the attempt to kidnap Stanisław August, the Great Sejm, and an anniversary of the enactment of the Constitution of May 3 were provided with, outlining inter-textual relationships between a motto and its source and the work preceded by it, as well as a persuasive function of epigraphs in the contents referring to the mythic and historic history of Rome.

The authors of works included in the volume, concentrating on the elements and phenomena of an every-day life of different social groups of the “age of lights”, as well as the occasional events and private lives of famous figures in this very period, bring the ways of shaping, perceiving and describing various areas and aspects of reality closer.

La vie quotidienne et des moments exceptionnels des Lumières

2En résidence, en voyage et sur la scène publique

Résumé

Le livre constitue la deuxième partie de la publication collective, issue du colloque polonais interdisciplinaire des chercheurs universitaires et des jeunes chercheurs de tous les grades, organisé à Katowice par le cercle académique des Lumières de l’Université de Silésie. Les dissertations recueillies dans le tome, écrites par des chercheurs expéri-mentés ainsi que par les débutants, se concentrent sur des aspects, des conditionnements et des manifestations différents de la vie quotidienne et du style de vie des gens du XVIIIe siècle, ainsi que sur des faits et des évènements exceptionnels, qui, à l’époque, ont rebondi une large couverture, concernant des personnes concrètes ou la société entière. L’objectif d’observations se divise en trois espaces de la réalité polonaise de l’époque : des palais et des jardins d’aristocrates et des résidences de noblesse ; les lieux visités pour des raisons diverses par les Polonais à l’étranger et par les voyageurs étrangers en Pologne ; la scène publique dans la mesure politique, sociale, morale et historique. Les oeuvres purement littéraires, polonaises et étrangères (entre autres la poésie de circons-tance, les poèmes dédiés, les pamphlets), les textes usuels (les mémoires, les relations de voyage, la correspondance), le journalisme de la Grande Diète et les projets artistiques d’aménagement des intérieurs des résidences de magnats qui manifestent les gouts des représentants de l’élite, sont à la base des enquêtes.

Cette publication apporte des conclusions importantes et de nouveaux contenus à l’ensemble du savoir sur de différents aspects de la vie privée et publique au XVIIIe siècle, y compris une réception sensuelle du monde, établie dans les textes de l’époque. Les auteurs montrent de manière intéressante la coexistence des éléments du quotidien et des facteurs dépassant la routine dans de nombreux lieux et des sphères de la réalité contemporaine. Ils mettent en évidence comment les affaires purement personnelles se sont mélangées avec des intérêts individuels ou familiaux ainsi que des conjonctures au caractère public et inhabituel. En plus ils introduisent des trames importantes : la perception des aspects culturels, sociaux et civilisationnels de la réalité polonaise par les étrangers et la vision du monde hors des frontières de la Pologne par nos voyageurs.

212 Résumé

Un large éventail de problèmes de la vie en ville est caractérisé dans le volume avant tout de la perspective des mœurs à l’exemple des comportements différents des habitants de l’espace citadin. Dans le texte initial Agata Roćko se concentre sur une re-lation de voyage de Friedrich Schulz, un bourgeois de Livonie, qui, pendant un séjour à Varsovie à l’époque de la Grande Diète, a immortalisé dans ses notes les lumières et les ombres de l’aristocratie de la capitale, en décrivant des résidences et des voyages des représentants de magnats ainsi que leurs activités sur la scène politique. Dorota Molińska sou met à une analyse détaillée la décoration d’intérieur de la résidence dans la capitale de Franciszek Bieliński et celle du palais à Puławy d’August Aleksander et Maria Zofia Czartoryski, conçue par Juste-Aurèle Meissonnier, en exposant des valeurs artistiques exceptionnelles et le choix des éléments et motifs de décoration, employés par l’artiste français, caractéristiques pour le rokoko du XVIIIe siècle. Katarzyna Kaczmarczyk se concentre sur l’espace autour des résidences européennes contemporaines (avant tout anglaises) et présente des thèmes principaux de la réflexion sur les jardins ; elle analyse avec rigueurs des facteurs sensuels, corporels et moteurs formant la plénitude de l’ex-périence esthétique dans le jardin paysagé au XVIIIe siècle. Dariusz Piotrowiak présente les observations et les diagnostics des voyageurs de l’Europe de l’Ouest sur l’architecture et l’équipement des résidences de la noblesse polonaise au XVIIIe siècle et les conditions de vie en province de la partie appauvrie de cette couche sociale.

Dans la partie concernant les voyages et la cour des représentants des magnats, les trois historiens présentent dans leurs études des fragments de deux biographies et des démarches de deux membres de la famille princière de Radziwiłł. Paweł Gad décrit les détails du voyage (1721–1723) de Michał Kazimierz « Rybeńko » à l’Ouest ; en se référant à la correspondance du jeune magnat (surtout avec sa mère) et ses notes laconiques dans le journal, l’auteur reconstruit l’itinéraire du voyage, le cours et l’atmos-phère de ses rencontres avec des représentants de l’aristocratie des cours européennes. Agata Muszyńska et Aleksandra Skrzypietz focalisent leur attention sur les péripéties matrimoniales des frères Radziwiłł, en soumettant à une analyse détaillée principale-ment le matériel épistolaire de l’époque. La première des auteurs présente des détails inconnus auparevent de l’histoire malheureuse de la demande de la main de Maria Zofia Sieniawska par « Rybeńko », la seconde chercheuse décrit les démarches échouées de son frère cadet Hieronim Florian à Manneheim qui voulait épouser Marie Françoise de Palatinat-Soulzbach, la plus jeune des margraves, dont la dot aurait permis à Radziwiłł de récupérer une partie des territoires de Neuburg.

Les oeuvres analysées minutieusement par Aleksandra Norkowska font référence aux réalités de l’espace citadin au XVIIIe siècle. L’auteur de l’étude présente une vision de l’osmosphère de la ville, établie par les littéraires de l’époque, en montrant ses prin-cipales propriétés, comme la domination des odeurs désagréables et l’incapacité de dif-férenciation ophtalmologique des gens pauvres et des riches. Aurelia Has observe dans son texte le fonctionnement de la société de la ville – capitale dans la seconde moitié du XVIIIe siècle d’une perspective différente. Elle présente les images des habitants de la Varsovie de l’époque, esquissées dans les poèmes de Jan Czyż, un poète moins connu de l’époque du roi Stanislas, qui juge critiquement des distractions indécentes, la chasse in-conditionnelle aux trésors, aux postes et aux mérites, ainsi que la corruption de la justice.

La problématique de trois dernières dissertations est liée aux événements dont la signification politique et sociale était grande à l’époque du roi Stanislas, ainsi qu’aux

213Résumé

personnages connus de la scène publique. Szymon Piotr Dąbrowski reconstruit, à la base des pasquinades versifiées, des images péjoratives d’ Elżbieta Sapieżyna, où les trames et les motifs bibliques, mythologiques, ainsi que des références historiques, servaient à démasquer et déprécier les démarches de l’aristocrate connue, présentée souvent comme un monstre menaçant la patrie. Iwona Wołyniec décrit avec détails les réflexions, établies dans le journalisme de la Grande Diète, sur les causes, les manifestations et les résultats, fatals pour la République, de la diminution du nombre de la population, ainsi que les propositions concrètes de la contreopération à cette tendance nuisible. Dans la dernière étude, qui clôt le volume, Bożena Mazurkowa attire l’attention sur les citations, tirées des textes anciens, dont étaient dotées les oeuvres liées avec l’attentat sur le roi Stanislas August, la Grande Diète, l’anniversaire de la proclamation de la Constitution du 3 mai. Dans chaque cas, l’auteur explique les relations intertextuelles entre la devise et sa source et l’oeuvre qui la contient, aussi que la fonction persuasive des épigraphes dans le contenu, qui se réfèrent à l’histoire mythique et réelle de Rome.

Les auteurs des travaux recueillis dans le volume, en se concentrant sur des élé-ments et ds phénomènes de la vie quotidienne des couches sociales différentes de « l’âge des Lumières », ainsi que sur des événements inhabituels et des vies privées des per-sonnages connus à ce temps-là, mettent en rapport les méthodes des gens de l’époque de formuler, de percevoir et de décrire des espaces et des aspects de réalité différents.

Redaktor  Magdalena BiałekProjektant okładki  Paulina Dubiel

Logo na okładce  Łucjan DylągRedaktor techniczny  Barbara Arenhövel

Łamanie  Edward Wilk

Copyright © 2013 byWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-2308-4

(wersja drukowana)

ISBN 978-83-8012-084-6(wersja elektroniczna)

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 13,5. Ark. wyd. 16,5.Papier Alto 80 g/m2, vol. 1,5

Cena 28 zł (+ VAT)Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.

M. Rejnowski, J. Zamiaraul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław