WSPANIALI NIEDOCENIENI (uwagi wstpne)Opracowanie graficzne Sawomir Lgocki Cigle za mao zdajemy sobie spraw z tego jak znaczcy i wielostronny by wkad Polakw w cywilizacj wiata. Na przeszkodzie w penym poznaniu tego wkadu ley jednak jego rozproszenie w dziesitkach krajw na rnych kontynentach. Ale wanie dlatego mamy prawdziwy skarb, ktrym moemy i powinnimy si chlubi. Jest nim pami o tysicach zdolnych i rzutkich polskich emigrantach, ktrzy rozproszeni po wiecie znakomicie spisywali si w krajach, ktre ich gociy. Faktem jest, e w XIX wieku polscy emigranci odegrali wielokrotnie wiksz rol w dokonaniach cywilizacyjnych ni ich ubezwasnowolnieni przez zaborcw rodacy w Kraju. Jake bogaty by ich dorobek i jak rnorodne dziedziny, w ktrych si zasuyli. By wspomnie krtko ju na wstpie o niektrych z tych postaci, pniej szerszy omawianych w moim tomiku: inynier Kazimierz Gzowski, ktry zbudowa most nad Niagar, profesor Leopold J. Boeck, ktry zaoy pierwsz politechnik w Stanach Zjednoczonych, zakonnik ojciec Maksymilian Ryo, zaoyciel pierwszej wyszej uczelni w libaskim Bejrucie, Ignacy Domeyko ojciec grnictwa w Chile" i zarazem twrca szkolnictwa wszystkich stopni w tym kraju, Aleksander Hoyski, pierwszy pomysodawca Kanau Panamskiego, pionier podwodnej eglugi i lotnictwa Stefan Drzewiecki, wysawiany przez pisarza Marka Twaina wielostronny wynalazca Jan Szczepaniak, zwany polskim Edisonem", twrca najwyej pooonej linii kolejowej na wiecie Bronisaw Malinowski, genera armii tureckiej Konstanty Borzcki, prekursor idei tureckiego odrodzenia narodowego, o ktrym twrca nowoczesnego pastwa tureckiego Kemal Ataturk powiedzia: Ten Polak wart jest pomnika ze szczerego zota. Czy inna jake kapitalna posta z XIX wieku, ju nie emigrant, a typ przedsibiorczego bogatego Polaka w Rosji - prezydent Tomska Zachary Cybulski. To wanie on sta si inicjatorem i gwnym fundatorem pierwszej wyszej uczelni na ogromnych obszarach Syberii. Z jakim podziwem pisa o rnych zagranicznych dokonaniach wybitnych Polakw na emigracji profesor Norman Davies, akcentujc: (...) wszystkie te znane szerokiemu wiatu, nie dajce si wymwi polskie nazwiska nale do utalentowanych jednostek, ktre zdobyy saw dziki wyjtkowym zdolnociom, osobowoci lub temperamentom. Nie jest niczym zaskakujcym, e wdrujcy po wiecie Polacy maj swj nieproporcjonalnie wysoki wkad w dzieje naukowych podry i bada, a take w rozwj zwizanych z tego typu dziaalnoci dyscyplin naukowych (podkr. - J.R.N.) (N. Davies, Boe igrzysko", Krakw 1998, t. 2, s. 310-321). Szczeglnie podkrelam t wanie wypowied prof. Normana Daviesa. Tak pochlebn ocen o roli i wkadzie Polakw wypowiada bowiem synny naukowiec zagraniczny, co uniemoliwia pomniejszanie jej wymowy przez stwierdzanie, e tak oto chwal si sami Polacy na zasadzie kada pliszka swj ogonek chwali". 3

Copyright by Jerzy Robert Nowak, Warszawa

Wydawnictwo MaRoN, tel. 0-608 854 215

ISBN 83-89033-70-4

Ile przyjemnoci sprawiao mi zawsze czytanie tekstw na temat zasug Polakw za granic, opisy wypowiadanych na ich temat penych entuzjazmu pochwa czoowych postaci krajw, ktre ich przyjy u siebie. Pamitam, z jakim wzruszeniem ogldalimy w grupie Polakw w Kanadzie tablic ku czci inyniera K. Gzowskiego przy wodospadzie Niagara. Tam dowiedzielimy si bowiem, e tablica ku czci Polaka jest jedyn tablic upamitniajc czyje czyny w caym wielkim regionie wok najsynniejszego wodospadu wiata. Dokonania wspomnianych wyej Polakw i tylu innych opisanych w dalszej czci mego tomiku mogyby by wspania szko patriotyzmu, wzmocnienia dumy narodowej, najlepszym zastrzykiem" przeciwko narodowemu zakompleksieniu. Mogyby by, gdyby nie jedno ale... Niestety jake liczne z opisywanych w tym tomiku postaci to wielcy niedocenieni, a w kadym razie w zbyt maym stopniu spopularyzowani w naszych ksikach i w naszych mediach. Do najbardziej szokujcych nale rozmiary zalegoci w popularyzowaniu polskiego udziau w rozwoju Stanw Zjednoczonych. Dzieje si tak pomimo faktu, e Polacy nale do niewielu narodw mogcych poszczyci si znaczcymi zasugami dla rozwoju Stanw Zjednoczonych ju w pierwszych stuleciach ich historii. A take pomimo faktu, e popularyzacja polskiego wkadu w dzieje USA sprzyjaaby znacznie lepszemu docenieniu samych Polakw w kraju bdcym dzi jedynym supermocarstwem. Jest to tym potrzebniejsze w sytuacji, gdy wanie w USA od wielu lat szczeglnie czsto dochodzi do wybrykw antypolonizmu, osawionych Polish Jokes. Przypomnijmy tu choby jeden z najpopularniejszych wyskokw tego typu. Skada si on z pytania: Jaka jest najkrtsza ksika wiata? i odpowiedzi: Historia polskiej kultury! Trudno si dziwi wypisywaniu takich andronw przez zagranicznych anty-Polakw. Duo bardziej szokujce jest to, e w samej Polsce tak mao robimy, aby przeciwdziaa antypolskim stereotypom przez pokazanie prawdziwych faktw, z ktrych moemy by dumni. Choby z faktu, e to wanie Polacy zbudowali pierwszy wikszy zakad przemysowy w USA w XVII wieku (hut szka w Jamestown). Czy tego, e wanie Polak - A. Kurczewski (Curtius) ju w poowie XVII wieku wsawi si zaoeniem pierwszej wyszej uczelni w Nowym Amsterdamie (pniejszym Nowym Jorku). Pisze o tym m.in. Piotr Taras w podstawowym, prawie 900-stronicowym dziele Wkad Polakw do kultury wiata" (Lublin 1976, pod red. prof. M.A. Krpca i in., s. 807). Pomimo tego postaci Curtiusa nie mona znale w nowszych polskich encyklopediach. Prno szuka w naszych encyklopediach te innej bardzo zasuonej polskiej postaci, wspomnianego ju profesora Leopolda J. Boecka, zaoyciela pierwszej amerykaskiej politechniki w Nowym Jorku w 1854 roku. Rwnie przykre pominicia zasuonych Polakw mona znale i w odniesieniu do postaci z XX-wiecznej nauki. Prno szukaem np. w najnowszych polskich encyklopediach postaci doktora Hilarego Koprowskiego, ktry kilkadziesit lat temu wsawi si w USA wykryciem pierwszej szczepionki przeciwko chorobie Heinego-Medina. Pami4

tam jak par lat temu wraz ze synnym ekonomist prof. Stefanem Kurowskim uskaralimy si na fakt do powszechnego przemilczenia dokona dr. Koprowskiego w Polsce. Gdyby Koprowski by Czechem, Wgrem, ydem czy Anglikiem ile rozpisywano by si wwczas wrd kadej z tych nacji na temat jego odkrycia. Znam dobrze Wgrw i pamitam, z jakim entuzjazmem komentuj kade wybitniejsze dokonanie swoich rodakw, opatrujc je zaraz najwyszymi pochwaami, najchtniej okreleniem vilaghiru" (wiatowej sawy). Dr Koprowski dokona za rzeczywicie odkrycia na wiatow saw, a jednak jako dziwnie nie uznaje si go nawet za godnego sawy w Polsce. Skar si na zaniedbania w popularyzacji polskich zasug dla rozwoju Stanw Zjednoczonych, ale przecie podobne uwagi mona odnie do historii naszych rodakw w jake wielu innych krajach. Std tym usilniejsze pragnienie, aby ten tomik przyczyni si do pokazania peniejszego obrazu polskiego wkadu w cywilizacj wiata i... pokrzepienia serc. W tym czasie, gdy przemilcza si jake wiele cennych informacji o polskim wkadzie cywilizacyjnym, tym chtniej i tym czciej sczy si rne twierdzenia o rzekomym naszym tradycyjnym jakoby zapnieniu kulturowym i naukowym. Nader typowe pod tym wzgldem byy prawdziwe brechty zaprezentowane przez fizyka prof. ukasza M. Turskiego na amach tygodnika Wprost" z 4 maja 1997 r. .A. Turski zabysn" tam kompromitujcym jego samego i redakcj Wprost" uoglnieniem goszcym jakoby w Polsce panuje cigy marazm intelektualny" poczwszy od XV wieku! Od XV wieku, a wic od Wodkowica, Dugosza, poprzez Kopernika, FryczaModrzewskiego, Heweliusza, braci niadeckich, Staszica, Kotaja, Mickiewicza, ukasiewicza, Kolberga, Wrblewskiego, Olszewskiego do Skodowskiej-Curie, Balzera, Brucknera, Sienkiewicza, Reymonta, Konecznego, Znanieckiego, T. Zieliskiego, Weigla, Hirszfelda, Greckiego, Herberta, Miosza etc. etc. Jak okreli postaw autora tego typu uoglnie o polskim marazmie intelektualnym" od XV w., i redakcji, ktra nagonia tego typu oszczercze uoglnienia?! W tym tomiku chciabym pokaza, jak bardzo kamliwe s te i im podobne uoglnienia rnych oczerniaczy i pomniejszaczy polskiego dorobku cywilizacyjnego. wiadomie - ze wzgldw objtociowych - ogranicz przy tym w jak najwikszym stopniu omawianie postaci najbardziej znanych i spopularyzowanych ju w Polsce, czsto wrcz rezygnujc z ich przedstawienia. Tym chtniej upomn si za to o nazwiska jake wielu osb za mao docenionych, a czasem wrcz zapomnianych. A zwaszcza tych Polakw, ktrzy w dalekich krajach dawali swj wkad cywilizacyjny, czsto bardzo znaczcy, a ktrych dotd jako cigle nie eksponuje si w Polsce stosownie do ich wartoci. Podjta przeze mnie tematyka zasugiwaaby na grube tomy. Ze wzgldw objtociowych nie mogem si oczywicie pokusi o przekazanie penego obrazu jake bogatego wkadu Polakw do cywilizacji rnych krajw wiata.

5

ZASUGI DAWNEJ POLSKIGoosowno twierdze o rzekomym polskim "marazmie intelektualnym" od XV wieku staje si szczeglnie widoczna w zestawieniu z rozlicznymi wiadectwami zagranicznymi, wanie w XV wieku wysoko oceniajcymi poziom polskiej Akademii Krakowskiej w rnych dziedzinach. Szczeglnie entuzjastyczne byy zagraniczne opinie na temat znakomitego rozwoju polskiej astronomii - dowodzio to, e genialne dzieo Mikoaja Kopernika nie zrodzio si na jakim pustkowiu intelektualnym w izolacji od jakichkolwiek polskich poprzednikw. Przypomnijmy tu, co napisa o znaczeniu Akademii Krakowskiej ok. 1480 r. niemiecki kronikarz Hartman Schedel: W Krakowie przy kociele w. Anny znajduje si uniwersytet, gony z bardzo wielu sawnych i uczonych mw, w ktrym uprawiane s wszelkie umiejtnoci: nauka wymowy, poetyka, filozofia i fizyka. Najbardziej jednak kwitnie tam astronomia, a pod tym wzgldem, jak wiem od wielu osb, w caych Niemczech nie ma szkoy sawniejszej (podkr. - J.R.N.) (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 377). Szczeglnie dua saw cieszyli si tacy astronomowie krakowscy jak Wojciech z Brudzewa, autor wielu fundamentalnych prac astronomicznych, Jan z Gogowa czy Micha z Wrocawia. Rzecz znamienna - ju w latach czterdziestych XV wieku wanie do Akademii Krakowskiej zwrci si obradujcy Sobr Bazylejski z prob o opracowanie kalendarza. Tak oceniano polski marazm"! W licie napisanym do Decjusza w 1523 roku Erazm z Rotterdamu skada powinszowania Polakom jako: narodowi, ktry - chocia niegdy uwaany by za barbarzyski teraz tak piknie rozwija si w dziedzinie nauk, prawa, obyczajw, religii i we wszystkim, co przeciwne jest wszelkiemu nieokrzesaniu, e wspzawodniczy moe z najbardziej kulturalnymi narodami wiata (podkr. - J.R.N.) (cyt. za: Janusz Tazbir, Spotkania z histori", Warszawa 1979, s. 64). Wypisujcy brednie o polskim marazmie intelektualnym" polscy uczeni w stylu prof. .A. Turskiego nie znaj ani troch (albo udaj, e nie znaj) wasnej rodzimej narodowej historii. Powinni chyba jak najszybciej zapisa si na korepetycje z tej dziedziny do takich zagranicznych znawcw naszych dziejw jak choby prof. Norman Davies. Przypomnijmy, e prof. Davies jednoznacznie akcentowa, i: (...)w dziedzinie nauki, literatury i wiedzy talent Polakw okaza si zadziwiajco bogaty i gboki (podkr. - J.R.N.). Bez cienia hiperboli mona tu okres panowania dwch ostatnich Jagiellonw nazwa Zotym Wiekiem Polski (N. Davies, op.cit., s. 175). Zbyt mao przypomina si tradycje rozwoju polskiej astronomii i fizyki w dobie przedkopernikowskiej, co sprawia wraenie, jak gdyby Kopernik by wyjtkowym zjawiskiem, ktre pojawio si jak Deus ex machina na tle dotychczasowej cakowitej pustki" w polskich naukach cisych. Przypomnijmy wic, e ju w 1458 roku Eneasz Sylwiusz (pniej papie Pius II) 6

pisa o krakowskim uniwersytecie: Cracovia... in qua artium liberalium schola floret, arte, mathematica celebris. Wychwala krakowskie osignicia naukowe niemiecki uczony Hartman Schedel w 1493 roku, a Anglik Leonard Cox wyda nawet rozprawk De laudibus Academiae Cracoviensis" (1518). W XV wieku akademia krakowska staa si najwaniejsz wysz uczelni w caej Europie rodkowej i Wschodniej. cigali na ni przybysze z rnych czci Europy, m.in. najsynniejszy alchemik XV wieku Faust, pniej tak wsawiony jako tytuowy bohater dziea Goethego.

WRD WIELKICH POSTACI POLSKIEJ MYLI XVI WIEKUWiek XVI w polskiej nauce zabysn przede wszystkim wspaniaymi odkryciami astronomicznymi Mikoaja Kopernika, nazbyt powszechnie znanymi, by je tutaj omawia. Warto wspomnie natomiast o duo mniej znanej roli Kopernika jako wybitnego ekonomisty i dziaacza gospodarczego, zajmujcego si w swych pracach z tej dziedziny gwnie problemami pieninymi, a zwaszcza procesem psucia pienidza oraz postulatami ujednolicenia monety Polski rdzennej (tzw. Korony) z monet przyczonych do Polski w poowie XV wieku tzw. Prus Krlewskich. Do najwybitniejszych polskich uczonych owych czasw, wsawionych w skali midzynarodowej nalea budzcy podziw s wszechstronnoci geograf, lekarz i historyk Maciej z Miechowa (1457-1523). Ten wieloletni rektor akademii Krakowskiej zasyn przede wszystkim Traktatem o dwch Sarmacjach": azjatyckiej i europejskiej. Dzieo to jest powszechnie uznawane za pierwsz nowoytn geografi Wschodu europejskiego. Zawierao obraz Sarmacji europejskiej (terytoriw midzy Wis a Donem) i azjatyckiej (midzy Donem a Morzem Kaspijskim). Dzieo Miechowity prostowao przy tym szczeglnie wiele bdnych wyobrae o terytoriach pastwa moskiewskiego pastwa carw. Ksika Miechowity tylko w jednym XVI wieku zyskaa a jedenacie wyda aciskiego oryginau. W cigu XVI i XVII wieku Traktat o dwch Sarmacjach" by tumaczony na wiele jzykw. Maciej Miechowita by rwnie autorem pierwszej drukowanej historii Polski Chronica Polonorum", obejmujcej wydarzenia do 1506 roku. Dodajmy, e by on rwnie pierwszym polskim lekarzem wenerologiem. Ta rzekomo grzznca w marazmie intelektualnym" Polska wydaje w XVI wieku kolejnych gonych na ca Europ pisarzy politycznych. W 1551 roku wychodzi dzieo Commentatorium De Re-publica Emendata" Andrzeja Frycza Modrzewskiego, opowiadajce si za rwnoci praw dla wszystkich ludzi, przeciw niewoli chopw paszczynianych, ze stanowczym sprzeciwem wobec wojen. Prace Modrzewskiego s tumaczone na niemiecki, francuski, hiszpaski i rosyjski. Prof. I.C. Pogonowski nazywa go jednym z pionierw europejskiej myli politycznej (I.C. Pogonowski, Poland. An Illustrated History", New York 2000, s. 65).7

Z jeszcze wikszym rozgosem midzynarodowym spotkao si wydane w 1586 roku dzieo biskupa Wawrzyca Golickiego, zdecydowanego przeciwnika wszelkiego despotyzmu: De Optimo Senatore". Ksika biskupa Golickiego wysuna gon w caej wczesnej Europie teori o odpowiedzialnoci monarchw za sprawowan przez nich wadz. Biskup Golicki domaga si ograniczenia wadzy krlewskiej, rwnoci wszystkich obywateli wobec prawa i opartej na zasugach rwnorzdnoci szans. Ksika wywoaa irytacj wszystkich zwolennikw rzdzenia tward rk i spotkaa si szybko z zajadymi przeladowaniami. Z najsurowszymi zaleceniami niszczenia ksiki Golickiego wystpia m.in. synna krlowa Anglii Elbieta . II Tudor. Przeladowano ksik Golickiego rwnie za nastpnych wadcw Anglii, skazujc jej egzemplarze na spalenie. Przeladowania ze strony wadcw nie potrafiy powstrzyma niezwykej wprost popularnoci dziea bp. Golickiego na terenie Anglii. Zyskao ono sobie kolejne trzy przekady w Londynie: w 1598 roku, w 1607 roku i w 1733 roku, nie mwic o duo wikszej iloci wyda. Szereg autorw uwaa, e posta Poloniusa w Hamlecie" i szereg umieszczonych tam tyrad politycznych znalazy si na skutek gbokiego zainteresowania Szekspira dzieem bp. Golickiego (por. I.C. Pogonowski, op.cit., s. 73). Zdaniem profesora Iwo Gollancza z Cambridge University, Szekspir najwyraniej zna ksik Golickiego i woy kilka fragmentw z niej do dwch swoich sztuk (wg W.S. Kuniczak, My Name is Million", New York 1978, s. 14). Zdaniem polonijnego badacza wpyw myli Golickiego bardzo widoczny jest w opracowywanej w 1776 roku przez jednego z ojcw rewolucji amerykaskiej" Thomasa Jeffersona Deklaracji Niepodlegoci (tame, s. 14).

rw ocenia, e Stanisaw Polak by twrc pierwszego w wiecie nowoczesnego wydawnictwa (podkr. - J.R.N.) (por. Wkad...", op.cit., s. 774; B. Orowski, Nie tylko szabl i pirem", Warszawa 1985, s. 32). Polscy drukarze mieli szczeglnie wielkie zasugi rwnie dla rozwoju sztuki drukarskiej w Wiedniu. Pierwsz nowoczesn wielk drukarni w Wiedniu zaoy szlachcic poznaski Rafa Skrzetuski, ktry przybra przydomek Heffhalter. Sw drukarni rozwija z wielkim rozmachem, czc j z odpowiedni ksigarni asortymentow i odlewni czcionek. Po niecaych dziesiciu latach dziaania przenis si na Wgry, gdzie rwnie sta si pionierem sztuki drukarskiej (por. uwagi w rozdzialiku o Wgrzech). W kilkadziesit lat pniej Skrzetuski znajduje znakomitego kontynuatora sztuki drukarskiej w innym Polaku Mateuszu Kocmyrzowskim, wystpujcym pod aciskim imieniem Matthaeus Cosmerovius Polonus. Ocenia si go jako najwybitniejszego drukarza i wydawc wiedeskiego a po wiek XIX. Wyda razem okoo 350 drukw, co stanowio blisko jedn trzeci caej wiedeskiej produkcji wydawniczej w XVII wieku (wg B. Orowski, op.cit., s. 32). Polak Franciszek Skoryna z Poocka wsawi si wydawaniem pierwszych ksiek drukowanych po rosyjsku. Polacy w ogle odegrali bardzo du rol we wspieraniu Rosjan sw sztuk drukarsk. Ocenia si, e w przecigu dwch stuleci wytoczylimy ponad 1500 ksiek drukowanych po rosyjsku. Polska uczelnia krakowska wyksztacia pierwszego drukarza w Czechach Mikoaja Szczecin, podpisujcego si na swych drukach jako Mikoaj bakaarz przesawnej szkoy krakowskiej". Jzef H. Retinger wspomina o pionierskiej roli polskiego drukarza Jana Adama z Polski w Neapolu i w Anglii. Doda naley, e drukarze polscy wydrukowali wiele ksiek dla Czechw, mieszkacw Wooszczyzny i poudniowych Sowian.

EKSPANSJA POLSKIEJ SZTUKI DRUKARSKIEJ W XVI WIEKUDzi, gdy polska ksika przeywa tak trudne chwile, mona tylko z prawdziw nostalgi wspomina niebywae sukcesy polskich drukarzy w rnych krajach Europy. Sam druk bardzo szybko rozpowszechni si w Polsce. Ju w 1465 roku, a wic w dziesi lat po wydaniu Biblii Gutenberga, ukazuj si pierwsze drukowane ksiki w Krakowie. Pniej dochodzi tam do prawdziwego rozkwitu sztuki drukarskiej. Na przykad tylko w cigu 33 lat od 1503 r. do 1536 roku w Krakowie wyszo 294 ksiki, to jest tyle, co w caej Anglii. Co najwaniejsze jednak to to, e polscy drukarze stali si pionierami sztuki drukarskiej w licznych krajach Europy, od Hiszpanii i Anglii po Austri, Wgry, Siedmiogrd, Wooszczyzn, Rosj. W Hiszpanii szczeglnie zasuonym pionierem druku sta si Stanisaw Polak z Sewilli. Zosta tam zaproszony w 1491 roku przez rzdzc par krlewsk Ferdynanda i Izabel, co dowodzio posiadanej ju wwczas przez niego renomy. Szereg auto8

WPYWY POLSKIE NA WGRZECH, MODAWII I WOOSZCZYNIERzeczpospolita Obojga Narodw moga si poszczyci bardzo powanym oddziaywaniem kultury rwnie na swoich ssiadw z poudnia w cigu XVI i XVII wieku, zwaszcza na Wgry, Modawi i Wooszczyzn. Klska Wgier pod Mohaczem w 1526 roku w wojnie z Turkami i upadek pastwowoci wgierskiej sprawiy, e na wiele dziesicioleci przyjazna Polska staa si najbliszym i najpewniejszym miejscem intelektualnego schronienia dla Wgrw. Po 1526 roku przez bardzo dugi okres czasu humanista wgierski mia waciwie tylko dwa wyjcia - albo z broni w rku toczy osamotnion walk przeciwko jednemu z dwch zaborcw w straszliwie spustoszonym kraju albo ucieka ku Krakowowi, gdzie istniay szanse dalszej twrczoci literackiej i naukowej. Dla Wgier XVI wieku Krakw na pewien czas sta si tym, czym Pary dla polskiej emigracji - Chopina, Mickiewicza, Sowackiego czy Norwida. Jak pisa czoowy wgierski9

znawca stosunkw polsko-wgierskich prof. Endre Kovacs: Krakw, dawna stolica Polski, zajmuje wydatne miejsce w uksztatowaniu wgierskiej kultury narodowej... W toku XV-XVI wieku sta si on zarazem centrum wgierskiej kultury (podkr. - J.R.N.)- Kiedy w kraju zniszczonym przez Turkw dziki reformacji zrodzia si tsknota za ksikami, gwnie Krakw zaopatrywa w ksiki domy wgierskie. Podobn opini wyrazi historyk literatury Bela Varjas, piszc, i: Krakw przyczyni si do narodzenia ksiki wgierskiej i do rozwoju drukarstwa wanie w dwch najbardziej krytycznych dziesicioleciach wgierskiej historii XVI wieku. Dopomogo to do przezwycienia najtrudniejszych lat, zanim na Wgrzech moga powsta samodzielna produkcja wydawnicza. Pierwsz ksik wgiersk wydrukowano ju w 1527 r. w drukarni Hieronima Wietora w Krakowie. Przez mury tamtejszego uniwersytetu przeszy tysice wgierskich studentw. Wrd pionierw wgierskiego drukarstwa spotykamy kilku Polakw: Balinta Mantskowitsa i dwch Skrzetuskich: Rafaa (ojca) i Rudolfa (syna). Szczeglny rozgos zyskali sobie zwaszcza dwaj ostatni. Rafa Skrzetuski, ktry pocztkowo drukowa ksiki w Wiedniu, przenis si stamtd do Debreczyna, gdzie wyda w tamtejszej drukarni jedne z najpikniejszych ksiek wgierskich XVI wieku, m.in. wspaniae wydanie wspomnianego zbioru praw Tripartitum" Werbocziego. Mianowany pniej przez narodowego krla Wgier Jana Zygmunta Zapoyl typographus regni" osiedli si w Gyulafehervar w Siedmiogrodzie (dzi rumuska Alba Julia), zapocztkowujc tam drukarstwo. Bogat sztuk graficzn odznaczay si rwnie dziea drukowane w debreczyskiej drukarni jego syna Rudolfa, syncego z przepiknych drzeworytw. Jeszcze wiksze, prawdziwie przemone, byo polskie oddziaywanie kulturowe na Modawi i Wooszczyzn, krainy, ktre byy poprzedniczkami dzisiejszej pastwowoci rumuskiej. Zaoona przez jezuitw z Polski szkoa w Jassach odegraa wyjtkow wprost rol w ksztatowaniu zacztkw rumuskiej kultury. Wpywy polskie wida w licznych bardzo znaczcych utworach autorw rumuskich XVII wieku. Na przykad w 1673 roku w Uniechowie ukaza si Psaterz wierszem" napisany przez rumuskiego metropolit Dosoftei. Psaterz ten by przerbk synnego Psaterza Dawidw" Jana Kochanowskiego. Jeden z najwybitniejszych rumuskich twrcw XVII wieku, polonofil Miron Costin ksztaci si w polskim kolegium jezuickim w Barze i pozna doskonale jzyk polski. Costin spisa po polsku pionierskie wrcz dzieo dla historii Rumunii - kronik Modawii i Wooszczyzny z 1677 roku. Z kolei pierwsza kronika w jzyku rumuskim wysza spod pira wielkiego bojara Grzegorza Ureche, ktry rwnie ksztaci si w Polsce, a w swej pracy szczeglnie mocno korzysta z kronik polskich. Na tle tych faktw najlepiej wida jakimi banialukami jest wypisywanie twierdze o polskim marazmie intelektualnym" w tamtych stuleciach. Wrcz przeciwnie, Polska wczesna w licznych dziedzinach kultury i nauki cieszya si prawdziwym rozkwitem w odrnieniu od autentycznego mara10

zmu w licznych krajach ssiednich. Poczwszy od cesarstwa rosyjskiego, ktrego ycie kulturowe i naukowe w XVI i XVII wieku byo bardzo zuboone i ratowao si z tego ubstwa wanie ogromnymi wpywami cywilizacyjnymi Polski w drugiej poowie XVII wieku. Poprzez Wgry, ktre po przejciowej dobie rozkwitu wgierskiego humanizmu za czasw krla Macieja Korwina w drugiej poowie XV wieku, przeyway straszliw katastrof od czasw klski pod Mohaczem w 1526 roku. Podczas gdy w Polsce Mikoaj Rej mg sobie wypisywa sielskie pochway ywota czowieka poczciwego, intelektualici wgierscy XVI wieku byli skazani albo na emigracj (gwnie do Polski), albo na wegetacj, a nawet mier w cigych walkach z Turkami i Austriakami. W jednej z takich walk zgin najwikszy poeta wgierski tamtych stuleci Balint Balassi. Inny przykad przymusowego marazmu - Czechy po klsce pod Bia Gr w 1620 roku, ktra otworzya drog do stulecia austriackich represji, prawdziwie mrocznych czasw, jak uskara si w XIX wieku najwikszy czeski powieciopisarza historyczny Alojzy Jirasek. A prawd o wczesnej sytuacji Polski tym lepiej si widzi na tle fatalnego stanu ycia kulturalnego i naukowego naszych niektrych ssiadw. Nie mwic o Modawii i Wooszczynie, gdzie dopiero rodzio si ycie kulturalne, i to znw gwnie pod polskim wpywem. Czy jake ubogich intelektualnie w owych czasach pastwach skandynawskich na czele z pastwem XVII-wiecznych rabusi - Szwecj. Olgierd Budrewicz cytowa kiedy opini wspczesnego uczonego szwedzkiego, ktry wspominajc jak bardzo prymitywny i zacofany by jego kraj w XVII wieku przyzna: Midzy Polsk a Szwecj bya wtedy taka rnica poziomu ycia i kultury jak teraz midzy Szwecj a Suazilandem (wg tekstu O. Budrewicza, Po potopie", Wprost" z 13 kwietnia 1977 r.).

POLSKIE ODDZIAYWANIA CYWILIZACYJNE W ROSJISzokujco due zalegoci nagromadziy si rwnie w sferze popularyzacji polskich oddziaywa cywilizacyjnych na Rosj. Dziao si tak nieprzypadkowo. Zarwno w dobie zaborw, jak i w czasach PRL-u nie wypadao" zbytnio eksponowa historii polskiej ekspansji" kulturowocywilizacyjnej w Rosji XVI-XVII wieku. A by to czas tym wikszych polskich oddziaywa, e okres owych stuleci by faktycznie czasami rosyjskiego marazmu intelektualnego, pomimo coraz bardziej rosncej potgi pastwowej. Rosja, ktrej literatura uzyskaa takie triumfy w XIX-wiecznej Europie, naleaa do bardzo ubogich kulturowo w czasach naszego jagielloskiego zotego wieku". Tym wiksze byy wic zasugi cywilizacyjne Rzeczypospolitej Obojga Narodw dla Rosji w wieku XVI i XVII. Jake mocno i z uzasadnieniem podkrela je profesor Janusz Tazbir w ksice Polska na zakrcie dziejw", piszc: Jest rzecz powszechnie wiadom, i Rosja XVII stulecia czerpaa caymi garciami z dorobku polskiego Renesansu. Za naszym wa11

nie porednictwem poznajc tamtejszy teatr, poezj czy filozofi. Wwczas te zreszt na terytorium Rzeczypospolitej wytoczono cyrylica daleko wicej ksiek anieli si ich ukazao wspczenie w Rosji (podkr. J.R.N.).

DOMINACJA KULTUROWA POLSKI W ROSJI XVII WIEKUCigle za mao znana i spopularyzowana jest historia jake wielkich wpyww polskiej kultury w Rosji XVII wieku. Mona wrcz mwi o dominacji wpyww polskiej kultury w Rosji za kolejnych carw Aleksego i Fiodora II oraz w okresie regencji carwny Rosji - odsyam tu do rdowej Historii Rosji" Ludwika Bazylowa. Szczeglnie wielk rol w rozpropagowaniu kultury acisko-polskiej w Rosji odegra absolwent Akademii Mohylaskiej w Kijowie, od 1664 roku przebywajcy w Moskwie Samuel Sitniatowicz (Symeon Poocki), pisarz religijny, wychowawca dzieci cara Aleksego. Pod wpywem literatury polskiej, z ktr zawsze by jak najsilniej zwizany, opracowa on dwa ogromne (50 tysicy wierszy) zbiory poetyckie. Z jego inicjatywy powstaa pierwsze wysza szkoa w Rosji, zaoona w 1687 roku i przetrwaa do pocztkw XIX wieku Akademia Sowiasko-Grecko-aciska w Moskwie. W tym czasie tumaczono w Rosji wiele publikacji z jzyka polskiego. Jzyk polski by gwnym jzykiem salonw bojarskich za regencji carwny Zofii. Profesor Bazylow pisa o bardzo duych wczesnych wpywach polskich rwnie w sferze kultury materialnej. Panowaa ogromna moda na stroje polskie. Zaczo si to od pierwszej ony cara Fiodora, szlachcianki ze Smoleszczyzny, ktra wyranie opowiedziaa si za zamian cikich szat rosyjskich na polskie kontusze, z szabl u boku. Wrd rosyjskich bojarw bardzo popularne byy meble na mod polsk. Starano si rwnie bardzo naladowa wytwory polskiego rzemiosa. Szczegln rol Polski w cywilizowaniu Rosji XVII wieku tak wysawia Jzef H. Retinger: Jeli chodzi o kultur ycia, to powierzchowny nawet wgld porwnawczy w ycie rosyjskie i polskie pozwala stwierdzi, e Polacy byli wychowawcami Moskwy (...). Kniaziowie i bojarowie rosyjscy wanie w Polsce uczyli si manier i nabierali polotu. Przyjedali na dwory naszych Ostrogskich, Zbaraskich lub rzadziej na dwr krlewski, by nabra towarzyskiej ogady. Kronikarze rosyjscy opowiadaj, e nawet cielcin nauczyli si je mieszkacy Moskwy od Polakw na dworze Maryny Mniszjwny (...). O ile nauka sza do Rosji, to sza przez Polsk: wiadomo przecie, e wszystkie druki w jzyku rosyjskim, przeznaczone dla obszarw moskiewskich drukoway si w Polsce albo za staraniem polskich bibliopolw (...) od pocztkw XVII wieku a do pocztkw XVII wieku, Polska i Polacy s najwaniejszym elementem kultury na caych dzierawach moskiewskich (wg J.H. Retingera, Polacy w cywilizacjach wiata", Gdask 1991, s. 90-91).

Jake wymownym uznaniem tej dawniejszej cywilizacyjnej roli Polski wobec Rosji bya ocena Rosjanina, publicysty i dziaacza politycznego Mikoaja Sazonowa, ktry tak pisa w artykule publikowanym na amach La Tribune des Peuples" 10 czerwca 1849 roku: Kiedy cywilizacja wschodnia zniszczona zostaa przez najazdy Tatarw, nauki i sztuki, wszystkie wielkie idee postpu i wolnoci pyny do Rosji z jednego tylko rda, mianowicie z Polski, kiedy ta bya wolna i niepodlega.

POLSKA W WIEKU XVII I XVIIIXVII stulecie na pewno znaczco odstawao pod wzgldem dorobku polskiej kultury i nauki od zotego wieku jagielloskiego. Nie byy to jednak w adnym razie czasy zupenego marazmu intelektualnego. Przypomnijmy tu choby kilka jake wybitnych nazwisk z rnych dziedzin. M.in. wrd XVIIwiecznych Polakw znalazo si szereg wybitnych teoretykw sztuki wojennej o midzynarodowej sawie. Niebyway rezonans w caej wczesnej Europie zyskaa teoretyczna ksika o artylerii Kazimierza Siemienowicza Ars magnae artileriae" (Amsterdam 1650). Tumaczona na francuski, angielski, niemiecki i holenderski praca polskiego autora przez prawie 200 lat bya podstawowym dzieem teoretycznym o artylerii. Jeszcze w XIX wieku dzieo to byo uznane za pionierskie przez synnego historyka artylerii niemieckiej M. Jansa. Do najcenniejszych osigni polskiej myli technicznej w XVII wieku naleay prace matematyka jezuity Adama Adamandy Kochaskiego. Znaczco ulepszy on konstrukcj zegarw, wprowadzajc do nich wahado magnetyczne oraz spryn regulujc ruch wahada koowego. Wiek XVII wyda rwnie najsynniejszego po Koperniku polskiego astronoma w skali midzynarodowej - gdaszczanina Jana Heweliusza. By on autorem licznych wybitnych dzie publikowanych po acinie, czonkiem londyskiego Royal Society" od 1664 r. Heweliusz jako pierwszy w historii astronomii opublikowa kompletny katalog komet i katalog pooe 1500 gwiazd. On te jako pierwszy wprowadzi oznaczenie wystpujcych na Ksiycu acuchw grskich podobnymi nazwami jak na Ziemi (Alpy, Apeniny). W swych badaniach korzysta z olbrzymiego jak na owe czasy teleskopu o dugoci 150 stp (czyli ok. 50 m) (wg Wkad...", op.cit., s. 379). Zawsze wierny Polsce i cieszcy si yczliwoci kolejnych krlw polskich Heweliusz nazwa odkryt przez siebie konstelacj gwiazd tarcz Sobieskiego" (acutum Sobiescii). Do wybitniejszych postaci nauki XVII wieku do koca ycia podkrelajcych swe zwizki z Polsk nalea Samuel Hartlib, urodzony w Elblgu syn kupca pomorskiego i polskiej szlachcianki. Po osiedleniu si w Anglii zasyn tam jako reformator szkolnictwa. Wpyn na Miltona, ktry pod jego wpywem zdecydowa si na napisanie gonego Traktatu o wychowaniu". Wedug J.H. Retingera, Hartlib najbardziej wsawi si jako pierwszy13

12

agronom nowoczesny i jemu przypisuj w Anglii reform rolnictwa, ktra rozpocza si w XVII w. Midzynarodowy rozgos zyskaa sobie w XVII wieku Logica" jezuity, profesora Akademii Wileskiej Marcina migleckiego (1562-1619), przetumaczona m.in. we Francji i w Anglii (miaa tam 3 wydania). Synny pisarz Jonathan Swift jeszcze w 1685 roku, zdajc egzamin z logiki na uniwersytecie w Dublinie, by przepytywany z tego olbrzymiego polskiego dziea. W wczesnej Francji tak wychwalano walory dziea polskiego logika: Jezuita Smiglecius, Polak by jednym z ostatnich dialektykw, ktry pisa o logice Arystotelesa bardzo subtelnie i jednoczenie bardzo pewnie. Przenikn mdrze jego ducha (...) (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 171). Warto przypomnie rwnie posta pioniera upowszechnienia kawy w chrzecijaskiej Europie XVII-wiecznego mieszkaca Wiednia Polaka Jerzego Franciszka Kulczyckiego. Nasz rodak, znajcy biegle jzyk turecki przez wiele lat zajmowa si handlem towarami ze Wschodu. Przypisuje mu si wielkie zasugi dla oblonego Wiednia w 1683 roku, gdy mia wwczas przekra si przez linie nieprzyjacielskie i jako pierwszy przynie wie o zbliajcej si odsieczy. Wedug Bolesawa Orowskiego tradycja gosi, e za te swoje nieocenione usugi dla Wiednia Kulczycki mia otrzyma w nagrod zdobyczne zapasy kawy, ktr podobno uznano za pasz dla wielbdw. Korzystajc z tych zapasw Kulczycki otworzy wwczas w Wiedniu pierwsz w wiecie chrzecijask kawiarni. I tak si to zaczo. Dziki pionierskiej inicjatywie wiedeskiego Polaka zwyczaj picia kawy stopniowo opanowa ca chrzecijask Europ.

NAJBARDZIEJ ZASUONY EMIGRANT XVIII WIEKUPolski wkad w cywilizacje zagraniczne XVIII wieku to przede wszystkim wiekopomne dokonania lotaryskie byego krla Polski Stanisawa Leszczyskiego. aden Francuz nie zrobi tyle dla rozwoju i wzbogacenia jakiejkolwiek francuskiej prowincji ni krl Leszczyski zrobi przez dziesiciolecia swego zarzdu Lotaryngi. Mg przy tym wydawa na to odpowiednio due rodki dziki protekcji swego zicia krla Ludwika XV, ktry odda mu Lotaryngi w doywotnie posiadanie. Jako zarzdca Lotaryngii Stanisaw Leszczyski okaza si znakomitym administratorem, wielkim protektorem jej rozwoju gospodarczego, kulturalnego i naukowego. Lotaryczycy uczcili S. Leszczyskiego za zasugi dla ksistwa lotaryskiego piknym pomnikiem wzniesionym w 1831 roku na cze polskiego krlawygnaca w Nancy. Na pomniku upamitniano midzy innymi powstaa z inicjatywy S. Leszczyskiego: Krlewsk szko medyczn i Krlewsk akademi umiejtnoci, literatury i sztuki, wielk bibliotek publiczn, Ogrd Botaniczny, liczne szkoy powszechne i szkoy rednie, bezpatne poradnie lekarskie, szpitale dla ubogich, upikszenie Luneville, Commercy itd. Pisano,14

e podczas 30 lat zaradzania ksistwem lotaryskim Stanisaw Leszczyski sta si prawdziwym wzorcem owieconego wadcy XVIII-wiecznego, ksicia-filozofa (Le roi-philosophe beinfaisant"). Leszczyskiemu zawdzicza swe powstanie jedna z pierwszych wyszych szk wojskowych na wiecie, utworzona 1 maja 1737 roku Ecole des cadets gentilhommes". Pamitajc o Polsce poow z miejsc dla uczniw (24 na 48) zarezerwowa Leszczyski dla Polakw. Ukoczyo j 167 przybyszw z Polski. Leszczyski zrobi bardzo wiele rwnie dla upikszenia Lotaryngii rozlicznymi paacami i ogrodami. Ocenia si, e stolica Lotaryngii - Nancy wanie Leszczyskiemu zawdzicza swoje wysokie miejsce wrd szczeglnie cenionych pod wzgldem architektury zespow miejskich Europy. Generalnie biorc jednak wiek XVIII nie by dla nas szczeglnie szczliwym stuleciem take w sferze kultury i nauki. Ciko zapacilimy za prawdziwy marazm czasw saskich. Synny polski pijar Stanisaw Konarski, ktry omieli si by mdrym" dopiero zapocztkowywa powolne polskie odrodzenie w upadku". Polscy twrcy i uczeni na og nie mogli si przebi poza rodzime opotki. Do wyjtkw naleay przykady wybicia si" jakich polskich dzie na zagraniczny rezonans. Tak jak si stao z dwutomowym dzieem Jdrzeja niadeckiego Teoria jestestw organicznych", ktre doczekao si przekadu na jzyk francuski i niemiecki. A jednak nawet w tym tak nieszczliwym dla nas stuleciu doczekalimy si jednej rzeczy, z ktrej moemy by prawdziwie dumni. Powoli odradzajca si z upadku Polska wsawia si stworzeniem Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego w wiecie ministerstwa owiaty, organu prawnego o penej autonomii prawnej i materialnej, niezalenej od monarchy. Znamienne, ze wprowadzenie podobnej instytucji zalecano z wyrazami podziwu dla jej dokona w szeregu krajach Europy, od Francji po Prusy. Jeszcze 1803 roku car Aleksander I sw reform szkolnictwa opar na projekcie zaczerpnitym wanie z Ustaw" Komisji Edukacji Narodowej" (wg Wkad...", op.cit., s. 249). Kolejny przykad podwaajcy twierdzenia o rzekomym nieustajcym polskim marazmie intelektualnym" od stuleci!

15

POLACY W PIERWSZYCH STULECIACH ROZWOJU STANW ZJEDNOCZONYCHPOLACY TWRCAMI PIERWSZEGO AMERYKASKIEGO ZAKADU PRZEMYSOWEGO (HUTY SZKA) W 1608 R.Polacy nale do niewielu narodw europejskich, ktrych przedstawiciele znaczco zapisali si do historii pierwszych stuleci rozwoju Stanw Zjednoczonych. Pierwsi polscy osadnicy przybyli ju w 1608 roku do Jamestown w Wirginii. Wedug zgodnej oceny historykw, ci polscy pionierzy: 1) dopomogli w uratowaniu Jamestown od ruiny ekonomicznej; 3) zbudowali pierwsze w Stanach Zjednoczonych zacztki przemysu, stawiajc tam i uruchamiajc hut szka; 3) wzmocnili gospodarczo koloni, gdy zaczli tam wytwarza smo, dziegie i wyroby stolarskie na eksport do Anglii. To byy faktycznie pierwsze wyroby made in America" wywoone z kontynentu amerykaskiego statkami do Anglii (por. A.L. Waldo, True heroes of Jamestown", Miami, Floryda 1977, s. 161). Szczeglne znaczenie mia fakt, e polscy osadnicy w Jamestown, uruchamiajc hut szka, stworzyli tym samym i pierwszy zakad przemysowy w historii Stanw Zjednoczonych. Thomas E. Kissling pisa w The Monitor" w 1958 r.: Przybycie do Wirginii w 1608 roku rzemielnikw z katolickiej Polskaj uratowao od upadku pierwsze brytyjskie osiedle w Ameryce. Takie jest wiadectwo przywdcy kolonistw kapitana Johna Smitha, przedstawione w publikowanej w 1630 roku ksice Prawdziwe podre, przygody i obserwacje kapitana Johna Smitha". Jakie byyby skutki upadku osady w Jamestown? Zdaniem Luisa B. Wrighta, profesora historii amerykaskiej: Jeliby upado Jamestown Hiszpanie i Francja ostatecznie podzieliyby ca Ameryk pnocn midzy siebie i nigdy nie powstayby Stany Zjednoczone (cyt. za: A.L. Waldo, op.cit., s. 161). Pose Izby Reprezentantw Frank C. Omers w Michigan akcentujc znaczenie uratowania angielskiej osady w Jamestown od upadku przez rzemielnikw, akcentowa: Do dziwnym byo to, e ci rzemielnicy nie byli Anglikami, lecz najwczeniejszymi polskimi imigrantami do tego kraju (tame, s. 162). W padzierniku 1973 roku przywdca republikanw Gerald Ford (pniej wiceprezydent, a wreszcie prezydent USA) publicznie uczci w wystpieniu w Izbie Reprezentantw 365. rocznic przybycia pierwszych Polakw do Ameryki Pnocnej, mwic m.in.: Historia jak pierwsi polscy imigranci pomagali w zaoeniu kolonii w Jamestown jest niezwykle barwna.16

Pomysowo i kwalifikacje, jakie zaprezentowali ci polscy imigranci napawaj wszystkich Amerykanw polskiego pochodzenia wielk dum. Te wanie cechy uczyniy Ameryk wielkim krajem. Przybycie pierwszych Polakw do Ameryki jest wane z wielu powodw - poniewa oznacza pocztek polskiej emigracji do tego kraju i poniewa praca tych pierwszych imigrantw miaa zasadnicze znaczenie dla przetrwania kolonii Jamestown (podkr.-J.R.N.).

PIERWSZY STRAJK POLITYCZNY W USA, WYGRANY PRZEZ POLAKW (1619 R.)Rzemielnicy polscy w Jamestown przeszli do historii Stanw Zjednoczonych rwnie z innego powodu. To oni zorganizowali i doprowadzili do zwycistwa pierwszy na caym kontynencie amerykaskim strajk polityczny. Polscy rzemielnicy (smolarze) wywoali ten strajk w 1619 roku, walczc nie o korzyci materialne, ale o rwnouprawnienie obywateli, domagajc si przyznania im pierwotnie zanegowanego prawa gosu w lokalnych wyborach. Protestujcy przeciwko dyskryminacji Polacy zastrajkowali, przerywajc dziaalno fabryki szka, zakadu destylujcego dziegie i zakadu produkujcego mydo. Strajk uznany zosta za bardzo powane zagroenie dla interesw gospodarczych Wirginii. Poza polskimi wyrobami z kolonii tej eksportowano do Anglii tylko tyto. W efekcie gubernator Yeardley i zgromadzenie ustawodawcze Wirginii musiao ulec daniom strajkujcych Polakw. Na posiedzeniu z 31 lipca 1619 roku uznano, e Polacy maj by obdarzeni penymi prawami gosu i dysponowa rwn wolnoci jak pozostali mieszkacy kolonii. Norman Davies wspomina o jeszcze jednym specyficznym novum, jakie wnieli pierwsi polscy rzemielnicy w pocztkach XVII wieku w USA z racji uprawiania przez nich gry w palanta uwaa si ich za wynalazcw tak popularnego dzi w USA baseballu.

POLAK ZAOYCIELEM PIERWSZEJ WYSZEJ UCZELNI W NOWYM AMSTERDAMIE (DZI NOWYM JORKU) Poza Jamestown wanym skupiskiem Polakw sta si Manhattan na terenie obecnego Nowego Jorku, a wwczas nalecego do Holandii Nowego Amsterdamu. Ju w 1643 roku istniao tam cae osiedle polskie. Zachowane z tamtych czasw rda dowodz, ze Polacy odegrali znaczca rol na terenie Nowego Amsterdamu. Do najbardziej zasuonych postaci nalea Polak Aleksander Kurczewski (Curtius), ktry w poowie XVII w. zaoy pierwsz wysz szko w Nowym Amsterdamie. Warto doda, e Kurczewski by uwaany za pierwszego lekarza z prawdziwego zdarzenia" w No17

wym Amsterdamie. W zaoonej przez Kurczewskiego wyszej szkole nauczao rwnie pani innych polskich nauczycieli: Jan Rutkowski i Kazimierz Budkiewicz. Jeden z polskich kolonistw, kapitan Marcin Krygier by dwukrotnie wybierany na burmistrza Nowego Amsterdamu (w 1653 r. i 1661 r.). Krygier by komendantem jednego z miejskich fortw nazwanego Casimir" (Kazimierz). Przypuszcza si, e nazw t nadano fortowi na cze wczesnego polskiego krla Jana Kazimierza. Do czoowych polskich postaci Nowego Amsterdamu nalea Wojciech Adamkiewicz, budowniczy gubernatora P. Stuyvesanta. Adamkiewicz zasyn jako twrca pierwszych wikszych budynkw Nowego Amsterdamu. W zapiskach z wczesnej historii Nowego Amsterdamu utrwalia si rwnie pami polskiego oficera garnizonu Daniela Liczko, ktry by zarazem wacicielem najlepszej gospody w miecie.

ZNACZENIE WIELKIEJ EMIGRACJICigle zbyt mao znany jest wkad polskich emigrantw do cywilizacji wiata, rola odegrana przez nich w yciu kulturalnym, naukowym, gospodarczym i politycznym rnych krajw, a take w walkach o wolno rnych narodw wiata. A przecie ju w odniesieniu do ludzi z Wielkiej Emigracji po Powstaniu Listopadowym najsynniejszy dzi zagraniczny badacz dziejw Polski prof. Norman Davies pisa jake celnie: W szeregach Wielkiej Emigracji znalaza si caa niemal elita polityczna Krlestwa Kongresowego, a take znaczny procent wybitnych przedstawicieli wiata artystycznego epoki. To, czego dokonali, byo o wiele znakomitsze ni osignicia wspczesnych im rodakw, ktrzy zdecydowali si pozosta w ojczynie (podkr. - J.R.N.). Na poddaszach Parya - czy na rozlegych poaciach Syberii - Polacy wykazywali godn szacunku i podziwu intensywno uczu, niewyczerpan energi w podtrzymywaniu politycznych organizacji i debat, imponujc byskotliwo w podejmowaniu literackich i naukowych przedsiwzi. Faktem jest, e historii polskiego ycia umysowego w XIX wieku w ogle nie sposb opisa bez naleytego docenienia osigni umysowych Wielkiej Emigracji. Po 1831 roku centrum polskiego ycia duchowego przenioso si na wiele dziesicioleci na Zachd. Z jednej strony wyraao si to w bardzo silnym oddziaywaniu polskich myli wolnociowych na Zachodzie, o ktrym ju wspominaem w pierwszym tomie, dyplomacji ks. A. Czartoryskiego, francuskich" wykadw i artykuw A. Mickiewicza i in. Z drugiej strony w bardzo znaczcym wkadzie, jaki wnioso tysice polskich wygnacw w kultur, nauk i technik krajw, ktre udzieliy im schronienia. Wkadzie tym wikszym, e patronoway mu gwiazdy pierwszej wielkoci na firmamencie intelektualnym typu Fryderyka Chopina czy Adama Mickiewicza, zaprzyjanionych z czoowymi francuskimi intelektualistami owej epoki. Do szczeglnie niedocenionych po dzi dzie spraw naley dorobek polskiej emigracji w dziedzinie nauki i techniki. A by on rzeczywicie bardzo znaczcy.

POLSCY ZAOYCIELE MIAST AMERYKASKICH W XVIII W.Paru przedsibiorczych Polakw z XVIII wieku stao si zaoycielami osad, ktre pniej stay si znaczcymi orodkami. Profesor Norman Davies pisa w Boym Igrzysku" (op.cit., t. 2, s. 309), i: Na rodkowym zachodzie Antoni Sadowski, handlarz futer z Filadelfii, dokona w XVIII wieku odkrycia doliny Ohio. Jego synowie: Jakub i Jzef Sandusky" odegrali wybitn rol w dziejach kolonijnych ekspansji, ktrych celem byo zaoenie osad Cincinnatii w stanie Ohio (dzi znaczcy orodek naukowy i kulturalny - J.R.N.) i Harrodsburgh (w stanie Kentucky). Polak Piotr Stadnicki opracowa w 1776 roku pierwsze plany osady Buffalo w stanie Nowy Jork, ktre pniej wyroso na wielka amerykask metropoli. Piotr Taras nazywa wrcz Stadnickiego zaoycielem Buffalo i przypomina, e synny amerykaski m stanu Jefferson nazywa Stadnickiego gwnym bankierem amerykaskim (wg Wkad...", op.cit., s. 805). Polak Karol Baszkowicz wsawi si wykonaniem licznych planw i map regionw amerykaskich, w tym pierwszej mapy caego wybrzea Nowej Anglii, dzi przechowywanej w British Museum. Inny Polak - Kazimierz Teodeor Goerck wykona pierwszy plan miasta New Yorku, ktry by poddany jego administracji (tame).

POPOWSTANIOWA EMIGRACJA WE FRANCJIBadania francuskich archiww odsoniy znaczc rol polskich emigrantw w budowie francuskiej infrastruktury gospodarczej, zwaszcza kolei i mostw. Okazao si, e tylko w okresie lat 1835-1880 we francuskim rzdowym Korpusie Drg i Mostw zatrudnionych byo a 223 Polakw na stanowiskach tzw. konduktorw (czyli kierownikw) robt III klasy i wyszych. Rodowici Francuzi uskarali si, e rzd zapcha" Korpus Drg i Mostw Polakami...

18

19

Wrd licznego grona polskich inynierw na emigracji we Francji szczeglnie piknie zapisa si byy pukownik artylerii w czasach Powstania Listopadowego Franciszek Tomasz Bartmaski, ktry kierowa wykonaniem najwikszego w owym czasie tunelu we Francji, dugoci 7800 m. Inny polski inynier Karol Chrobrzyski odegra czoow rol w budowie francuskiej Kolei Pnocnej (por. B. Orowski, Nie tylko szabl i pirem", Przegld Techniczny" z 1 listopada 1981 roku). Dodajmy, e wyej wspomniany inynier Bartmaski zasuy si rwnie dla rozwoju kolejnictwa w Hiszpanii, budujc tam linie kolejowe : Madryt-Aranjuez i Walencja-Kartegena. Polscy emigranci we Francji zasynli osigniciami rwnie w przernych innych dziedzinach. Mao si dzi na przykad przypomina uznanie, z jakim spotkay si efekty prac gen. Jzefa Bema w dziedzinie mnemotechniki (krl Ludwik Filip przyzna mu za nie Legi Honorow). Bem wyjani wwczas, e ju posiada to najwiksze odznaczenie francuskie dziki przyznaniu mu go za bohaterstwo w walkach w subie Napoleona w 1813 roku. Najsynniejsz postaci wrd licznych polskich lekarzy na emigracji we Francji sta si Adam Raciborski. Jego wydany w 1835 roku podrcznik Nouveau Mantel complet d'auscultation et de percussion" zosta przeoony na wiele jzykw i przez cae dziesiciolecia cieszy si ogromnym uznaniem u lekarzy na caym wiecie. Dodajmy, e Francja przez cae dziesiciolecia stanowia wielkie centrum polskiej publicystyki midzynarodowej. Publicystyki, ktra odegraa ogromn rol w niweczeniu nimbu naszych zaborcw, obnaaniu caej ich maoci i nicoci. Nie s to twierdzenia goosowne. Z jakim podziwem pisa o dokonaniach polskich XIX-wiecznych publicystw wietny amerykaski znawca naszych dziejw - Richard M. Watt, autor jednej z najgruntowniejszych zagranicznych historii Polski najnowszej Bitter Glory": Przez ptora stulecia do uzyskania niepodlegoci Polacy wyrniali si wrd najwikszych publicystw wiata (podkr. - J.R.N.). Polacy byli widoczni i wymowni w reprezentowaniu atrakcyjnych spraw na caym wiecie (R.M. Watt, Bitter Glory. Poland and its Fate 1918-1939", New York 1979, s. 462). Do przypomnie gon w caej wczesnej Europie publicystyk Mickiewicza na amach midzynarodowego dziennika politycznego La Tribune des Peuples" (1849), gdzie opublikowa ponad 70 artykuw. Czy pniejsz o kilkanacie lat publicystyk Juliana Klaczko na amach Revue des Deux Mondes". Klaczko by wtedy zaliczany do najwietniejszych publicystw midzynarodowych. Gon ksik Deux chanceliera" (Dwaj kanclerze"), wydan w 1865 roku, bardzo mocno przyczyni si do ozibienia stosunkw midzy kanclerzami Rosji i Prus, ukazujc jak bardzo niekorzystnie dla Rosji odbia si wsppraca z Prusami Bismarcka.

kad historyk Joachim Lelewel podczas pobytu w Paryu, a potem w Brukseli wsawi si znakomitymi opracowaniami na temat geografii i numizmatyki wczesnoredniowiecznej Europy (Numismatique du moyen age" (Paris 1835) i Geographie du moyen age" (Bruxelles 1850-1852). Zdaniem historyka Jana Tyszkiewicza (Wkad...", op.cit., s. 302): Indywidualny wkad tego Polaka w prahistori i mediewistyk europejsk by ogromny. Z kolei brat Joachima Lelewela - podpukownik inynierii Jan Pawe Lelewel, niegdy bardzo zasuony przy budowie Kanau Augustowskiego oraz fortyfikowaniu Zamocia i Pragi, sta si jednym z najwybitniejszych inynierw w Szwajcarii. Od 1837 roku pracowa jako naczelny inynier kantonu berneskiego przy budowie mostw, drg, luz i kanaw. Innym szczeglnie wyrniajcym si inynierem polskim w Szwajcarii by Aleksander Stryjeski, bardzo zasuony przy opracowaniu pierwszej nowoczesnej mapy Szwajcarii. Od 1854 roku peni stanowisko inyniera kantonu genewskiego. Zawdziczano mu m.in. trasowanie licznych linii kolejowych, budow drg i mostw na Rodanie. Wspania karier zawodow zrobi w Szwajcarii byy oficer Powstania Listopadowego Norbert Patek. Sta si on jednym z gwnych twrcw szwajcarskiego przemysu zegarmistrzowskiego, wci uwaanego za najwaniejsz dziedzin produkcji w Szwajcarii. Zaoona przez patka firma Patek-Fhilippe" zasyna tym, e jako pierwsza zacza wytwarza zegarki kieszonkowe na masow skal. W Portugalii wielk karier w dziedzinie prac inynierskich i kartograficznych zrobi byy wsppracownik generaa J. Bema Jzef Konrad Chemicki. Za swe zasugi dla rozwoju myli technicznej w Portugalii Chemicki awansowa pod koniec ycia na generaa, gwnego kartografa, inspektora drg i mostw i naczelnego inspektora budowli rzdowych, pomnikw i zabytkw. To tylko nieliczne z przykadw jake bogatego zestawu karier i prawdziwych sukcesw w dziaaniu, jakie uzyskali niektrzy przedstawiciele polskiej Wielkiej Emigracji w Europie Zachodniej. A przecie jake wiele osb z Wielkiej Emigracji zasyno swymi osigniciami na innych kontynentach, poza Europ (pisz o tym szerzej w pniejszych rozdziaach).

OD NORWEGII PO WGRY, RUMUNI I GRECJPolscy emigranci wyrniali si aktywnoci take w innych czciach Europy, od jej pnocnej czci - Skandynawii, po kraje rodkowej i poudniowo-wschodniej Europy. Liczne lady aktywnych twrczych polskich dziaa w rnych dziedzinach odnajdujemy m.in. w Norwegii. Na przykad jeden z byych onierzy Powstania Listopadowego Adam S.A. Dzwonkowski sta si wielce zasuonym organizatorem prasy norweskiej. Dzwonkowski by wsptwrc wydawnictwa, ktre od 1835 r. zaczo wydawa pierwszy ilustrowany tygodnik popularny w Norwegii, nazywany Skilling Magazin", a pniej rwnie i inne czasopisma. Jego dynamiczna dzia21

OD BELGII PO PORTUGALIMona by dugo wylicza postacie z polskiej Wielkiej Emigracji, ktre zyskay bardzo znaczcy autorytet w krajach, w ktrych osiady. Na przy21

alno wydawnicza i ksigarska w Norwegii trwaa ponad wier wieku (por. T. Cielak, Zarys historii najnowszej krajw skandynawskich", Warszawa 1978, s. 43). Inny Polak Aleksander Jzef Waligrski sta si autorem wielu przedsiwzi technicznych w Norwegii, midzy innymi jako wsptwrca pierwszej norweskiej linii kolejowej na trasie Christiania (dzi Oslo) - Eidsvold oraz budowniczy rozlicznych kanaw i budowli wodnych. Nie zabrako Polakw wrd XIX-wiecznych animatorw rozwoju ycia gospodarczego na Wgrzech. Pionierem wgierskiego przemysu elektrotechnicznego by Polak Janusz Krzmieniecki, zaoyciel wgierskich zakadw Wolfram, twrca pierwszych radioodbiornikw serii Orion. Synny most acuchowy (Lanchid) w Budapeszcie by rekonstruowany wg planw Szilarda Zieliskiego, pierwszego przewodniczcego Wgierskiej Izby Technicznej, inyniera, ktry jako pierwszy zastosowa na Wgrzech konstrukcje elbetonowe. Zieliski, ktry praktykowa u synnego Eiffla w Paryu, po przybyciu do Budapesztu, pracujc jako profesor i inynier, zaprojektowa i zbudowa wiele mostw, wie cinie, hal produkcyjnych. Prezesem Krajowego Towarzystwa Gospodarczego by inny Polak - Wadysaw eleski, dyrektorem eglugi na Dunaju - Stefan Maskurowicz. Pochodzcy z Kielc Leon Pantoczek by na Wgrzech zarazem pionierem przemysu szklanego i dagerotypii, a pniej fotografiki. Polacy wyrnili si rwnie w rnych dziedzinach ycia w Rumunii, a najsilniejsi w sferze medycyny. Jzef J. Retinger twierdzi w ksice Polacy w cywilizacjach wiata" (op.cit., s. 199), e okoo poowy XIX wieku wszyscy powaniejsi lekarze w Rumunii byli Polakami: dr Gluck, dyrektor generalny Najwyszej Rady Sanitarnej kraju i prymariusz szpitala Brancovanu w Bukareszcie, dr St. Wojciechowski, rzdowy komisarz sanitarny na obwd bukareszteski, ukaszewski, Nowacki, Samulewicz, Awedyk i in. Dla rozwoju Grecji szczeglnie zasuy si Zygmunt Mineyko (18401925), powstaniec z 1863 roku, ktremu jako jednego z niewielu Polakw udao si zbiec z syberyjskiego zesania. Z Tomska dotar do Petersburga i pod faszywym paszportem barona von Mebert wyjecha na Zachd. Ju w drugiej poowie lat 60. zdoby doskonaa praktyk w pracy inynieryjnej na terenie Bugarii, gdzie budowa drogi, koleje elazne i mosty, pracowa przy regulacji rzek (por. wstp E. Kozowskiego do wspomnie Z. Mineyki Z Tajgi pod Akropol", Warszawa 1971, s 9). Od 1871 roku do koca ycia przebywa w Grecji. Ju w latach 70. zostaje naczelnym inynierem Epiru i Tesalii. Wsawi si wwczas udanym poszukiwaniem synnej wityni w Dodonie. W 1880 roku opracowa now map etnograficzn Epiru. Od lat 90. przez dugi czas kierowa departamentem w greckim Ministerstwie Robt Publicznych. W czasie wojny kreteskiej pracowa jako szef sekcji topograficznej greckiego sztabu. W 1910 roku grecki parlament przyzna mu honorowe obywatelstwo Grecji. Uczestniczy w wojnie bakaskiej 1912-1913. Zatrudniony w sztabie generalnym opracowa do najdrobniejszych szczegw wszystkie plany strategiczne", ktre zadecydoway o zdobyciu przez22

Grekw wanej twierdzy Janiny (por. J. Parandowski, Wspomnienia i sylwety", Wrocaw 1969, s. 222, rozdzia Zdobywca Janiny". Za swe efekty wojenne otrzyma najwysze wwczas greckie odznaczenie wojskowe ZotyKrzy Zasugi.

23

EMIGRACJA W TURCJICigle nazbyt mao spopularyzowany jest wielce znaczcy udzia polskiej emigracji w rozwoju cywilizacyjnym Turcji w drugiej poowie XIX wieku. A chodzi o setki dobrze wyksztaconych Polakw, ktrzy z energi zabrali si do umacniania Turcji, jako konsekwentnego wroga ciemicej nas Rosji. Jak doszo do tak wielkiego wspdziaania z dawnym mahometaskim wrogiem ze strony Polakw z kraju, ktry przez stulecia by przedmurzem chrzecijastwa". Po prostu, poczwszy od XVIII wieku w nowej zmienionej sytuacji politycznej Polacy i Turcy zaczli uwaa za swego gwnego i zarazem wsplnego wroga Rosj carw. Ju w czasie I wojny rosyjsko-tureckiej za Piotra I Wielkiego w latach 1700-1711 doszo do wielce wymownego wydarzenia. Kiedy wojskom tureckim udao si otoczy wojska Piotra I na Pwyspie Azowskim wrd warunkw, ktre narzucili Rosjanom, znalazo si zobowizanie do nie przekraczania nigdy odtd przez nic granic Polski. Car formalnie zgodzi na to, nigdy nie zamierzajc dotrzyma tego warunku. Jedn z wojen rosyjsko-tureckich w drugiej poowie XVIII wieku do dzi w historiografii tureckiej nazywa si wojn polsk", bo wywoana bya sprzeciwem Turcji wobec cigych ingerowa w Polce. Stosunek Turkw do Polski w dobie rozbiorowej najlepiej wyraa anegdotyczna historia o tym, jak na audiencjach dyplomatycznych sutan upomina si o posa z nieistniejcego ju na mapie Lechistanu, czyli Polski. Pierwsze zwycistwa polskie nad Rosjanami w czasie Powstania Listopadowego wywoay wiele radoci w tureckiej stolicy. wczesny turecki minister wojny tumaczy Polakom ogromn yczliwo wyraan im przez sutana w sowach: Rzecz niebywaa, odkd istnieje wiara mahometaska, sutan by pi razy w wielkim meczecie, aby si modli do Boga za was, psw chrzecijaskich.

POLACY W AWANGARDZIE TURECKIEJ MYLI TECHNICZNEJDo szczeglnie duego rozwoju polskiej emigracji politycznowojskowej w Turcji doszo po wybuchu wojny krymskiej i w pniejszych dziesicioleciach. Na terenie imperium sutanw dziaay polskie formacje wojskowe, ktre kierowano przeciwko Rosjanom. Turcy cakowicie ufali Polakom i niejednokrotnie Polacy awansowali ich do wysokich godnoci wojskowych i cywilnych. Widzc polsk racj stanu w jak najwikszym umocnieniu Turcji, Polacy intensywnie starali si o podniesienie cywilizacyjne Turcji, wwczas kraju straszliwie zacofanego. Typowym przykadem takich dziaa byy inicjatywy generaa Jzefa Bema. Schroniwszy si do Turcji w 1849 roku po klsce wgierskiej wojny niepodlegociowej, Bem dojrza w kraju sutanw najwiksz szans na przysze wsparcie Polski w wielkiej wojnie narodw. Skierowany przez wadze tureckie do syryjskiego Aleppo zbudowa tam fabryk saletry niezbdnej do produkcji prochu i 24

opracowywa kolejne projekty modernizacji armii tureckiej. W memoriaach do wadz tureckich dowodzi koniecznoci przygotowania si Turcji do nieuniknionej wojny z Rosj, projektowa utworzenie arabskiego korpusu kawalerii z polskimi oficerami na czele. Na krtko przed mierci w 1850 roku Bem rozbi przypuszczony na Aleppo atak koczowniczych plemion beduiskich. Polscy emigranci w Turcji starali si konsekwentnie wzmacnia Turcj dla przeciwdziaania ekspansjonistycznym planom Rosji, jako najciszego zaborcy Polski. Stanowili liczc si si. W drugich dziesicioleciach po 1850 roku w Turcji przebywao okoo 350 polskich emigrantw: oficerw, inynierw i rzemielnikw, ktrzy oddali swe umiejtnoci subie dla wzmocnienia Turcji, budowali forty w rozlicznych wilajetach tureckich. Polskim inynierom zawdziczano opracowanie nowoczesnych map Bakanw, Kurdystanu i Syrii. wietny znawca historii polskiej myli technicznej Bolesaw Orowski pisa na temat wyjtkowo duej roli Polakw w modernizacji Turcji m.in.: Od 1854 r. Polacy zbudowali zrby sieci telegraficznej w imperium tureckim na Bakanach, w Azji Mniejszej i w Syrii. Czoowymi pionierami w tej dziedzinie byli wyksztacony we Francji weteran Powstania Listopadowego i powstania wgierskiego Franciszek Sokulski oraz (...) Brzozowski (z zawodu agronom) (B. Orowski, Nie tylko szabl i pirem", Przegld Techniczny", 1 listopada 1981 r.). Zdaniem Orowskiego Polacy odegrali w Turcji rol wyjtkow, nadajc ton rozwojowi nowoczesnej techniki i organizacji ycia. Po zorganizowaniu w Turcji w 1865 roku pastwowej administracji drg i mostw Polacy zajli w niej liczne czoowe stanowiska. Kilkunastu Polakw zostao naczelnymi inynierami w poszczeglnych wilajetach, tj. prowincjach imperium osmaskiego, czsto odpowiadajcych obszarem dzisiejszym pastwom, takim jak Irak czy Bugaria. Wrd polskich oficerw, ktrzy przybyli na emigracj do Turcji, nie brakowao postaci prawdziwie barwnych i awanturniczych. By przypomnie choby Antoniego Aleksandra Iliskiego (Iskindera Pasz), byego onierza Powstania Listopadowego. Po dugoletnich tuaczkach emigracyjnych (walczy m.in. jako torreador w Hiszpanii, pniej bi si w Algierze, Afganistanie, Indiach i Chinach) zosta adiutantem generaa Bema w czasie jego bojw siedmiogrodzkich 1849 roku. Po przybyciu do Turcji szybko wyrni si w walkach, ju w 1854 roku w czasie wojny krymskiej dowodzc pukiem tureckich zaptyjw". Pniej dowodzi tureck stra przedni w czasie wyprawy do Gruzji. Kulminacj jego tureckiej kariery staa si nominacja na gubernatora w Bagdadzie (zob. W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia Polski", London 1967, t. I, s. 132-133). Niemniej barwn i awanturnicz postaci by inny polski oficer Micha Czajkowski (Sadyk Pasza), znany te jako autor bardzo poczytnych w swoim czasie powieci kozackich. Wspdziaajc z dyplomacj ks. A. Czartoryskiego odgrywa on przez kilka dziesicioleci wielce znaczc rol w rozwijaniu antyrosyjskiej akcji u boku Turkw na Bakanach. Historyk profe25

sor Jerzy W. Borejsza, wysoko oceniajc zasugi Michaa Czajkowskiego w przeciwdziaaniu wpywom Rosji carskiej na Bakanach, pisa, i: (...) jako szef agencji Hotelu Lambert w Konstantynopolu Czajkowski ujawni w peni swoje talenty organizatora i polityka, wywierajcego wpyw na rzd turecki i organizujcego Sowian bakaskich. To jemu zawdzicza Aleksander Karadijordjewi utrzymanie si na tronie serbskim. To on sta si rzecznikiem praw bugarskich w Konstantynopolu (podkr. - J.R.N.). Stara si odcign Sowian tureckich od Rosji i ustawicznie forsowa spraw polsk w polityce tureckiej, wysya emisariuszy na Kaukaz do narodw walczcych z caratem i penetrowa skupiska starowiercw i Kozakw wzdu europejskiej granicy Rosji (...) podczas wojny krymskiej poprowadzi sformowany przez siebie puk kozakw sutaskich i zasyn pod tureckim imieniem Sadyka Paszy (J.W. Borejsza, Pikny wiek XIX", Warszawa 1984, s. 389). Dodajmy, e za zasugi w walkach przeciwko Rosjanom w dobie wojny krymskiej Turcy mianowali Czajkowskiego gubernatorem wojennym Bukaresztu. Niestety, pod koniec ycia Czajkowski zwtpi w jakiekolwiek szanse dalszej walki o spraw polsk i pokaja si wobec wadz rosyjskich.

go twrcy Republiki Tureckiej - Kemala Ataturka najwikszy wpyw wywara wanie ksika Borzckiego. Sam twrca nowoczesnego pastwa tureckiego po pierwszej wojnie wiatowej, najsynniejszy polityk turecki XX wieku Kemal Ataturk wyzna bez ogrdek o Borzckim: Ten Polak godny jest pomnika ze szczerego zota, tak wielkie s jego zasugi w dziele tworzenia si nowoytnej Turcji (cyt. za: K. Gaczyska-Kilaska Polacy w Kraju Pksiyca", Krakw 1974, s. 181). Dodajmy, e wanie Deladdin Pasza - Borzcki wsawi si inn wielk zasug dla modernizacji i europeizacji Turcji. To on by inicjatorem wprowadzenia alfabetu aciskiego do jzyka tureckiego (K. GaczyskaKilaska, op.cit., s. 181).

POLAK - PREKURSOREM IDEI TURECKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGOSzczeglnie due, trudne do przecenienia zasugi dla Turcji odda inny oficer polski Konstanty Borzcki, byy uczestnik walk pod dowdztwem generaa Bema na Wgrzech. Wszedszy na sub w armii tureckiej pod mianem generaa Deladdina Paszy, Borzcki zosta kapitanem sztabu generalnego armii tureckiej i naczelnikiem dziau kartografii w Seraskieracie. Uczestniczc w kolejnych walkach tureckich przeciw Rosji doszed do rangi generaa. Nie wyczyny bojowe jednak, lecz dziaalno polityczna Borzckiego staa si jego najwikszym powodem do chway w Turcji. Chodzio o jego ogoszon w 1869 roku prac Les Turcs ancients et moderns". Byo to pierwsze w historii Turcji opracowanie dziejw narodu tureckiego stanowczo obalajce twierdzenia niektrych zachodnich historiografw o niszoci kulturowej Turkw. Ksika Borzckiego dostarczaa bardzo wiele argumentw wzmacniajcych turecki patriotyzm i poczucie dumy narodowej. W kilkadziesit lat po mierci Borzckiego zaczto wysawia jego rol jako swego rodzaju twrc tureckiej wiadomoci narodowej. Widziano w nim czoowego inicjatora ruchu ideologicznego, ktry dy do przeksztacenia kosmopolitycznej spoecznoci osmaskiej w nowoczesny nard turecki. O bardzo wielkiej roli wspomnianej ksiki Borzckiego Les Turcs ancients et modernes" w ksztatowaniu poczucia narodowego Turkw pisa m.in. Bernard Lewis, autor podstawowego dziea Narodziny nowoczesnej Turcji". Profesor uniwersytetu w Ankarze Seraffetin Turan doszed do wniosku, e ze wszystkich ksiek, jakie wpyny na rozwj umysowy przysze26 27

NA PRZEOMIE XIX I XX WIEKUKocowe dziesiciolecia XIX wieku i pocztek XX wieku przyniosy kontynuacj, cho na znacznie mniejsz skal, exodusu polskich uczonych do krajw Europy Zachodniej. Poczwszy od najsynniejszej polskiej uczonej - Marii Skodowskiej-Curie. Wzgldy objtociowe zmuszaj tu do rezygnacji z przedstawienia jej powszechnie znanego dorobku, ukoronowanego przyznaniem jej dwch Nagrd Nobla. Tym bardziej za to zachcibym do przyjrzenia si sylwetkom kilku jake utalentowanych, a cigle nazbyt zapomnianych osb, ktre day swj znaczcy wkad do dziejw nauki i techniki. Historyk nauki dr Andrzej Krajewski przypomnia 23 lutego 2003 roku na amach Newsweek"-a posta Polaka Michaa Doliwy-Dobrowolskiego, ktry w wieku niespena 30 lat zrewolucjonizowa wiatowy przemys elektryczny". Usunity z politechniki z Rygi za dziaalno polityczn DoliwaDobrowolski w wieku 19 lat wyemigrowa do Niemiec. W 1887 roku w wieku 27 lat zbudowa wedug wasnego pomysu trjfazowy silnik elektryczny, po dzi dzie wykorzystywany w przemyle, rolnictwie i sprzcie domowym. Kilka lat pniej za szczeglnie cenny uznano zrealizowany przez Doliw-Dobrowolskiego pomys przesyania prdu zmiennego trjfazowego liniami wysokiego napicia. Podczas wiatowej Wystawy Elektrotechnicznej we Frankfurcie nad Menem Polak zaprezentowa uczestnikom Wystawy trjfazow lini energetyczna czc oddalone od siebie o 175 kilometrw Lauffen i Frankfurt. Specjalny silnik skonstruowany przez Polaka o rekordowej w owym czasie mocy 100 KM napdza prd przesyany ow trakcj. Do pionierw kinematografii w wiecie nalea Kazimierz Pruszyski (1875-1945). Ju w latach 1894-1895 skonstruowa on pierwsz kamer (pelograf) w tym samym czasie, co bracia Lumiere kinematograf. W 1909 roku przedstawi Francuskiej Akademii Nauk oburator, przeson likwidujc drgania obrazu filmowego przy projekcji. Zyska sobie tym bardzo entuzjastyczne oceny. Szczeglnie cennym byo stworzenie przez Pruszyskiego w 1910 roku pierwszej na wiecie rcznej kamery filmowej, tzw. aeroskopu. Kamera Prszyskiego, produkowana pniej na masow skal, umoliwia nakrcenie pierwszych kronik walk na froncie zachodnim, a take robienie zdj lotniczych. W Rosji, a pniej we Francji pracowa jeden z najwybitniejszych wynalazcw przeomu XIX i XX wieku Polak Stefan Drzewiecki. Ju w pocztkach swej dziaalnoci wynalazczej Drzewiecki wynalaz licznik kulometryczny, ktry wszed w 1867 roku do produkcji. Drzewiecki by jednym z najwybitniejszych pionierw eglugi podwodnej i lotnictwa. W 1877 roku skonstruowa pierwsz jednoosobow d podwodn, poruszan rub o napdzie pedaowym. Wyprbowa j w Odessie. By wsptwrc teorii ruby okrtowej i miga lotniczego. Jako pierwszy wprowadzi peryskop. By inicjatorem budowy wyrzutni torpedowych, budowanych przy wykorzy28

staniu spronego powietrza. Zbudowa rwnie patowiec Canard", wyposaony w tylne migo i samoczynne urzdzenia stabilizacyjne. W 1911 roku dokonano pierwszego prbnego lotu tego patowca. Cho dziaa gwnie w Rosji i we Francji, czu si zawsze bardzo mocno zwizany z polskoci. W testamencie zapisa pastwu polskiemu sw pracowni w Auteuil oraz bibliotek.

POLACY W XIX-WIECZNEJ ROSJI. NA SYBERYJSKICH SZLAKACHNiebywale znaczcy, cho cigle zbyt mao znany szerszym krgom czytelniczym, by wkad Polakw w rozwj XIX-wiecznej Rosji. By to jednak, niestety, gwnie wkad wymuszony przez zniewolenie i cierpienia - na syberyjskich trasach. Polscy zesacy odegrali najwiksz rol w zagospodarowywaniu Syberii - dziki swemu wyksztaceniu, energii i inwencji. wiadectwa pod tym wzgldem s jednoznaczne. Oto np. jak podkrela szczeglnie duy wkad Polakw w zagospodarowanie i zdynamizowanie rozwoju Syberii niemiecki podrnik Ferdynand Muller: (...) pomidzy zesacami odrni naley dwie kategorie: zwyczajnych przestpcw i skazanych na wysanie za polityczne przestpstwa. Pomidzy tymi ostatnimi grali wan rol, podczas mego pobytu w Irkucku, Polacy zesani wskutek wypadkw w 1864 r. Nie mona zaprzeczy, ze Syberia wiele ma im do zawdziczenia. Zego upywu na ludno Polacy mie nie mogli, poniewa ich wycznie polskiego patriotyzmu tutaj nie zrozumiano, a przytem trzymali si z dala od Rosjan. Tym sposobem upywa oni musieli tylko dobrze i poytecznie, ju wskutek swej znacznie wyszej kultury od innych zesacw. Podczas pobytu w Syberii wielu Polakw z ogromnym zapaem i gbok erudycj pracowao nad badaniem kraju. Zesani na Syberi lekarze prowadzili dalej i tutaj sw praktyk i szczeglniej byli czynni po wsiach, wrd ludu wiejskiego; nie szukali jednak bynajmniej korzyci, ani te nie udzielali swych rad z jakiegokolwiek bd wyrachowania. Do czasu przybycia Polakw, w wikszych nawet miastach nie byo prawie wcale ani hotelu, ani restauracji dzi istniej one w kadym, nawet malekim miasteczku i, niemal bez wyjtku, znajduj si w rkach Polakw (podkr. - J.R.N.); brak konkurencji powoduje wysokie ceny i waciciele tych zakadw ciesz si zamonoci. Inni zajmowali si rnymi rzemiosami, czasami zupenie nieodpowiednimi ich poprzedniemu zajciu; tak np. doskonae buty nieprzemakalne, ktre w podry przynosiy nieco korzyci, wyrabia szewc Polak. (...) Inny Polak, bdcy dawniej - jak mi mwiono - pukownikiem uanw, zarabia sobie na chleb fabrykujc cygarnice, fajki, oprany do albumw itp., ktre wykonywa misternie z bardzo mocnego drzewa, rzebi prawdziwie po mistrzowsku i wykada potem zotem i srebrem. Wszdzie spotka mona Polakw - krawcw, piekarzy, rzenikw itp. Dziaalno Polakw na polu rolnictwa nie jest mi znan jednak - o ile si dowiedziaem29

- byli oni i na tym polu poyteczni, zaszczepili i aklimatyzowali wiele podw i rolin z ich rodzinnego kraju (cyt. za: A. Kuczyski Syberia. 400 lat polskiej diaspory", Wrocaw 1998, s. 397-398). Z kolei Rosjanin Micha Orfanow, ktry odwiedzi Irkuck pod koniec lat siedemdziesitych XIX wieku, relacjonowa: Hotel, w ktrym zatrzymalimy si, prowadzony by przez Polaka, zesaca politycznego. Caa suba hotelowa, poczwszy od bufetowego i koczc na wonicy - wszyscy Polacy. Wynajmujecie dorokarza - okazuje si, e i on przestpca polityczny, wchodzicie do rzenika, mleczarni, krawca, szewca, do jakiegokolwiek rzemielnika czy drobnego sklepikarza - wszdzie polityczni, ofiary powstania polskiego. (...) Polacy mieli zdecydowan przewag w wiecie lekarskim, w adwokaturze, wrd personelu urzdniczego w kopalniach zota. Sklepy z gotowymi ubraniami i obuwiem, restauracje i hotele byy bezwzgldnie polskie (cyt. tame, s. 398). Kilkanacie lat pniej inny Rosjanin - N.S. Romanow zapisa w swym dzienniku w grudniu 1883 roku, komentujc wydan w maju 1883 roku zgod wadz carskich na powrt polskich zesacw do kraju: Polacy w Syberii. Dwadziecia lat temu tysice Polakw zesano na Syberi. Wielu z nich zmaro w surowych warunkach syberyjskich z biedy i ndzy, w nazbyt cikich warunkach, w ktrych znaleli si oni modzi (po wikszej czci od 17 do 25 lat) i niedowiadczeni. Gdyby cho poowa zesanych na Sybir doya do tego roku. Teraz dziki manifestowi wadz wszyscy, ktrzy przeyli, wracaj do swego kraju. Co dali oni Syberii?... Oni bardzo mocno przyczynili si do rozwoju rzemiosa i ogrodnictwa na Syberii (podkr. J.R.N.). Student - matematyk stawa si tu lusarzem, stolarzem, zegarmistrzem, ziemianim uczy si wyrabia i sprzedawa kiebas, buki i pieczywo. Wycznie Polacy rozwinli wdliniarstwo, restauracje i niektre inne dziedziny. Przed przybyciem tu Polakw prawie zupenie nie byo kawiarni, restauracji, ani porzdnych hoteli (podkr. - J.R.N.). (...) Polscy zesacy w cigu 20-letniego pobytu wnieli tu niektre swoje sympatyczne cechy narodowe: uczciwo, solidno, takt i rzucajce si w oczy humanistyczne podejcie do sug. Znaczco przyczynili si do podniesienia poziomu warstwy redniej i niszej (podkr. - J.R.N.). W samym Irkucku dugo nie bdzie innych nauczycieli, zwaszcza w dziedzinie muzyki, rysunku i jzykw obcych. (...) Sybir uznaje i ceni te zasugi polskich zesacw politycznych. Spoeczestwo syberyjskie zachowuje dla nich za to wdziczno (cytowane za wydanym w marcu 1995 roku w Irkucku biuletynem tamtejszego centra spoeczno-naukowego pt. Poliaki w Sibirii", s. 7-8). Mona byoby dugo wylicza przerne przedsiwzicia gospodarcze, ktrych pionierami na Syberii byli polscy zesacy. I tak np. bracia Karpiscy wybudowali pierwsz na Syberii fabryk serw szwajcarskich. Na Zabajkalu powstaa fabryka wiec Wielhorskiego, Gruszeckiego i Hryniewieckiego, a w Aleksandrowsku fabryka wiec Pasierbiskiego i Wokulskiego (!) Z kolei jeden z najsynniejszych bohaterw spisku podchorych Piotr Wysocki po zwolnieniu z katorgi i staniu si wolnym osiedle30

cem zaoy fabryk myda pod szyldem P.W. Akatuja". Jeszcze wczeniej powstaa jako pierwsza w kraju zabajkalskim fabryka myda Konstantego Sawiczewskiego (przedtem mydo sprowadzano na Syberi z Rosji europejskiej). Wedug Albina Jakuba Kohna, autora wydanej w Lipsku w 1887 roku monografii Sibirien und das Amurgebiet" Polacy mieli przemony wpyw na rozwj rzemiosa na Syberii i byli powszechnie szanowanymi wytwrcami powozw, wdlin, artykuw cukierniczych, mebli, piwa. Antoni Kuczyski pisa w swej historii Polakw na Syberii, e: W Irkucku wielu Polakw prowadzio sklepy z odzie, ktre nosiy nazw sklepw warszawskich". Do dobrego tonu naleao noszenie ubra uszytych przez Polakw, zaopatrywanie si w polskie meble" i polskie wdliny" (por. tame, s. 399). Piotr Taras pisa z kolei, e: W caej Syberii panowaa moda polska". Inteligencja rosyjska nosia warszawskie ubrania", jada polski chleb", polskie ciastka", pia polskie piwo" (...) (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 787). W ocenie Antoniego Kuczyskiego polscy zesacy wybornie samorealizowali si rwnie w dziedzinie rolnictwa, bardzo mocno przyczyniajc si m.in. do upowszechnienia ogrodnictwa na Syberii. M.in. Polacy udoskonalili narzdzie do orki, ktrym bya socha, przystosowujc j do uprawy lekkich i pytkich gruntw. Wesza ona do powszechnego uytku na Syberii i nazwano j soch syberyjsk". Pierwsz farm pod Wadywostokiem zaoy Polak - Micha Jankowski. Polscy zesacy odegrali bardzo znaczn rol rwnie w badaniach nad Syberi. Do przypomnie takie nazwiska jak Aleksander Czekanowski, Jan Czerski czy Benedykt Dybowski. Prowadzone przez Aleksandra Czekanowskiego badania doprowadziy m.in. do powstania ogromnych zbiorw 4000 okazw paleontologicznych, 18 000 zoologicznych i 9000 botanicznych. Towarzystwo Geograficzne w Paryu uhonorowao zotym medalem wyniki bada Czekanowskeigo. Zasugi Czekanowskiego dla bada nad Syberi uczczono rwnie i w samej Rosji, w wiele dziesicioleci po jego mierci, nazywajc jego imieniem pasmo gr midzy Len a Olenkiem. Jan Czerski zasuy si szczeglnie mocno w badaniach nad budow geologiczn okolic Bajkau. Uwaa si, ze opracowana przez niego mapa geologiczna Bajkau jest po dzi dzie jedyn dajc pojcie o budowie geologicznej strefy przybrzenej Bajkau jako caoci (wg Wkad..., op.cit., s. 754). Zasugi polskiego badacza uczczono nazwaniem na jego cze Grami Czerskiego pasma grskiego pooonego na wschd od Gr Wierchojaskich. Jego imi nadano rwnie jednemu z regionw autonomicznej Republiki Jakuckiej. Inny polski badacz, rwnie zesaniec po 1863 roku Benedykt Dybowski jest dzi uwaany za czowieka, ktry swymi badaniami bardziej przyczyni si do poznania fauny najgbszego jeziora wiata - Bajkau ni wszystkie dotychczasowe ekspedycje naukowe Akademii Nauk, posiadajce doskonae wyposaenie instrumentalne i due zasoby finansowe (wg Wkad. op.cit., s. 758). Trudno nie zgodzi si z uwagami o roli Polakw w zagospodarowaniu Syberii wypisanymi ju wielu dziesicioleci temu przez znakomitego publicyst31

Ksawerego Pruszyskiego: Jeli Niemcy uwaaj, e wkad ich narodu w nasz cywilizacj jest duy, to jest on przecie niczym w porwnaniu z wkadem polskim w kraje za Uralem. To nasz inynier budowa tam drogi i koleje wytycza, i skarby kruszcw odkrywa, i ziemiami zarzdza, i przedsibiorstwa handlowe zakada, i szkoy wznosi. By wszystkim. Dzi, pozornie, z tego wszystkiego pozostay tylko sprchniae krzye zesacze na cmentarzach Irkucka, Semipaatyiiska, Nowosybirska. Ale kto spojrzy gbiej, ten powie, e mao ktry nard

POLAK - ODKRYWC NADKASPIJSKICH TERENW NAFTOWYCHInnym, podobnym do Kozie-Poklewskiego typem polskiego przedsibiorcy, ktry potrafi pamita o swych ziomkach po zrobieniu bajecznej fortuny by inynier Witold Zglenicki. Dziki uparcie podejmowanemu wiertnictwu w rnych miejscach Morza Kaspijskiego udao mu si odkry ogromne zoa ropy naftowej, ktre eksploatowane s do obecnych czasw. Zglenicki, czowiek, ktrego zabia wyczerpujca praca (zmar zaledwie po pidziesitce) efekty swej ogromnej harwki przeznaczy na wsparcie polskiej nauki. Cao dywidend z odkrytych przez siebie z przepisa dla wspierajcej polskich uczonych w Kongreswce stypendiami i zapomogami Kasy im. Mianowskiego w Warszawie. Okazao si to wrcz krlewskim darem dla polskiej nauki. Bolesaw Orowski pisa w ksice Nie tylko szabl i pirem" (op.cit., s. 210): Cho brzmi

wiata w mao ktrym kraju dalekim zdoby si na tak wielki wysiek cywilizacyjny jak zniewolona Polska na niepolskiej Syberii (podkr. -

J.R.N.) (cyt. za K. Pruszyski, Wybr pism publicystycznych", wybr Z. Haraschin-Gutkowskiej, Krakw 1966, t. 2, s. 127-128). Ogromne przestworza Rosji stwarzay szanse szybkiego dorobienia si dla dynamicznych Polakw z ikr z rnych czci Kongreswki. XIX wiek by wiadkiem dziaa licznych takich wczesnych Wokulskich, ktrzy potrafili zrobi prawdziwie bajeczne kariery na rosyjskich biznesach. Wymieni tu dla przykadu dwie takie postacie godne szczeglnej uwagi ze wzgldu na to, e zarabiajc krocie na interesach w Rosji potrafili zawsze pamita o swoich polskich ziomkach. Najsynniejszym i zarazem najbogatszym polskim przedsibiorc, prowadzcym interesy na Syberii by Alfons Kozie-Poklewski. Wybudowa dwie prosperujce fabryki szka i porcelany niedaleko Tomska. To on zapocztkowa eglug parow na rzece Ob, a potem rwnie i na Irtyszu i Turze. Niezwykle przedsibiorczy, sta si wacicielem kopal zota, elaza, wgla i azbestu, budowniczym maszyn parowych. Zgromadziwszy wielki majtek nie zapomnia o swych polskich korzeniach. W swych przedsibiorstwach oraz w niezliczonych karczmach nalecych do niego stara si zatrudnia polskich zesacw, udziela im bardzo szerokiej pomocy i opieki.

to jak paradoks, sytuacja naszej nauki bya wwczas, dziki zapisowi Zglenickiego, lepsza ni w pniejszym okresie, kiedy jej mecenasem stao si odrodzone Pastwo Polskie (podkr. - J.R.N.).

POLSCY INYNIEROWIE W ROSJIJake niewiele dzi wie si o bardzo wielkim wpywie polskiej myli technicznej w rnych dziedzinach ycia gospodarczego w Rosji, o oszaamiajcych karierach bardzo licznych polskich inynierw. By przypomnie choby takie nazwiska jak Stanisaw Kierbed, wiceprezes Zarzdu Kolei WschodnioChiskiej, spokrewniony ze znanym budowniczym mostw Stanisawem Kierbedziem, jak Tadeusz Chrzanowski, ktry budowa kolej midzy Donem a Wog oraz lini terespolsk" czy Rydzewski (budowniczy kolei kaukaskiej i tunelu suramskiego). W ilu miejscach Rosji mona byo spotka - i to gromadnie - polskich inynierw. Na przykad w zarzdzie budowy kanau Ob-Jenisjej pracowaa caa grupa polskich inynierw: bikowski, Wok-Koraczewski, Pochacki, Balicki, Rogalski i Bobieski. Zastpc naczelnego kierownika budowy kolei Minusisk by w latach 1914-1916 inynier Kazimierz Falkowski. Piotr Taras pisa, e Polacy w Rosji rozwijali nie tylko przemys metalurgiczny (Ignacy Jasiukiewicz), ale rwnie naftowy (Wyganowski-Bacerwicz, Sokoowski), zakadali system irygacyjny Turkiestanu (Jzef yliski, Wadysaw Massalski) (...) (por. Wkad...", op.cit., s. 788). Rosyjskie wadze byy wrcz skonfundowane przewag polskich rodowisk inynieryjnych w licznych dziedzinach ycia w Rosji. Nader wymowne od tym wzgldem s zapiski synnego rosyjskiego XIXwiecznego publicysty Aleksego Suworina tak ulubionego przez CataMackiewicza. W swym dzienniku, pod dat 12 lipca 1897 r. Suworin wspomina o poirytowaniu cara w zwizku z artykuem w Nowych Wremiach" o

POLAK - TWRC PIERWSZEJ WYSZEJ UCZELNI NA SYBERIIInnym wielkim opiekunem polskich zesacw by bardzo bogaty Polak, waciciel kopal zota Zachary Cybulski, ktremu powierzono urzd prezydenta miasta Tomska. To wanie Zachary Cybulski by inicjatorem utworzenia pierwszej i jedynej wyszej uczelni na Syberii, przekazujc w 1875 roku na koszty budowy uniwersytetu z wasnych funduszy kwot 100 000 rubli, a cztery lata pniej dodajc jeszcze 40 000 rubli (wg N. Jadrincew Sibir kolonija", Petersburg 1882, s. 124). Pomimo e o lokalizacj wyszej uczelni ubiegao si a 6 miast wanie zarzdzany przez Cybulskiego Tomsk otrzyma w 1888 roku pierwsz na Syberii wysz uczelni. Jak podkrela Antoni Kuczyski: Bya to pierwsza wysza uczelnia na ogromny terytorium od Kazania do Oceanu Spokojnego. Dopiero w dziesi lat pniej (1898) powsta we Wadywostoku Instytut Wschodni (A. Kuczyski, op.cit. s. 394).

przewadze elementu polskiego wrd inynierw na kolei. Cesarz nieprzyjemnie odczu wzmiank o fakcie, o ktrym wie doskonale. Ale inynierw Rosjan nie ma.33

32

POLACY W AMERYCE PNOCNEJ OD XLX WIEKU DO 1945 ROKU POLAK - ZAOYCIELEM PIERWSZEJ POLITECHNIKI AMERYKASKIEJJu w XIX wieku Polacy w Stanach Zjednoczonych wzbogacili ten kraj licznymi utalentowanymi indywidualnociami w rnych dziedzinach (o kilku z nich, zasuonych dla armii Pnocy w wojnie secesyjnej) ju pisaem w pierwszym tomie. Niektre z tych postaci cigle nie s jeszcze dostatecznie wyeksponowane w stosunku do dokona - tak jak choby profesor Leopold J. Boeck, nazwany przez amerykaskiego pisarza Louisa E. van Normana twrc najlepszej amerykaskiej Politechniki (podkr. - J.R.N.) (por. L. van Norman Polska jako Rycerz wrd narodw", Warszawa 1908). Profesor Leopold J. Boeck w 1854 r. zaoy w Nowym Jorku pierwsz Politechnik w Stanach Zjednoczonych. Przed przybyciem do USA Boeck by wykadowc wyszej matematyki na Sorbonie. W 1873 r. prezydent USA Grant mianowa go amerykaskim komisarzem owiaty na wystawie wiatowej w Wiedniu. W 1876 r. Boeck by kolejny raz amerykaskim komisarzem na wiatowej wystawie, tym razem w Filadelfii. Zdumiewajce, e postaci Polaka tak zasuonego dla rozwoju nauk cisych w USA, nie mona znale w adnej z polskich krajowych encyklopedii. Szczeglnie ciekaw i wielostronn postaci wrd XIX-wiecznej Polonii amerykaskiej by Pawe Feliks Wierzbicki, lekarz wojskowy, nauczyciel, geolog, ekonomista i ceniony dziaacz spoeczny. Wydana przez niego w 1849 r. w San Francisco ksika California as it is, and as it may be, or Guide to the Gold Region" bya nie tylko pierwsz ksik w jzyku angielskim opublikowan na zachd od Gr Skalistych, ale zarazem najlepszym opisem Kalifornii w tym okresie.

POLSKI POMYSODAWCA KANAU PANAMSKIEGONorman Davies, piszc o zasugach Polakw dla rozwoju Stanw Zjednoczonych w XIX wieku pisze m.in.: Na pograniczu Dzikiego Zachodu znaleli si Polacy w rodzaju Henry'ego Lyonsa Brodarskiego z St. Louis, ktry w latach 40. i 50. XIX wieku dziaa jako jeden z najwybitniejszych przedsibiorcw na szlakach ldowych wiodcych do Kalifornii i Oregonu. Na zachodnim wybrzeu Polacy znaleli si pord Rosjan z Syberii, ktrzy byli pionierami na Alasce i ktrzy w 1811 roku zbudowali34

nad Zatok San Francisco twierdz Fort Ross. W 1849 r. chirurg z korpusu medycznego armii amerykaskiej, doktor Paul Wierzbicki, urodzony we wsi Czerniawka na Woyniu napisa ksik, ktra wstrzsna kontynentem. Jego California" (...) bya pierwsz ksik wydrukowan na zachd od Gr Skalistych i staa si standardowym przewodnikiem dla tysicy gnanych nadziej poszukiwaczy zota, zaraonych gorczk z roku czterdziestego dziewitego. (...) Aleksander Hoyski (1816-1893) zbada poudniow Kaliforni i przepowiedzia powstanie Kanau Panamskiego (...) (N. Davies, op.cit., t. 2, s. 310, 321). Warto nieco szerzej wspomnie o postaci A. Hoyskiego, niezwykle barwnej osobowoci, poety i przyjaciela Juliusza Sowackiego, podrnika i publicysty, obdarzonego wielk, wrcz genialn wyobrani. Jedna z waniejszych jego prac La Californie et les routes interoceaniques" wydana w Brukseli w 1853 r. w poowie bya powicona analizie moliwoci budowy kanau, ktry poczyby Atlantyk z Pacyfikiem. Analizujc rne dotychczasowe projekty w tej sprawie oraz wycigajc wnioski z wasnych obserwacji, Hoyski jednoznacznie opowiedzia si za wybraniem wanie Panamy jako najlepszego terytorium dla budowy takiego kanau. Koncepcja Polaka zyskaa sobie bardzo szeroki rozgos i zdaniem rnych autorw w znaczcym stopniu przyczynia si do opracowania projektu budowy Kanau Panamskiego (por. M. Paradowska Polacy w Meksyku i Ameryce rodkowej", Wrocaw 1985, s. 205). Maria Paradowska przypomina w cytowanej ju ksice o Polakach w Meksyku i Ameryce rodkowej (op.cit., s. 205), e Hoyski uwaany by rwnie za prekursora lotnictwa. Ju w poowie XIX wieku zapowiada bowiem jego przyszy rozwj i znaczenie dla wiata, piszc m.in.: Wierz, e egluga powietrzna umoliwi przeloty na wszelkie odlegoci i Nowy Jork znajdzie si o 20 godzin od Liverpoolu. Samolot stanie si czynnikiem wolnoci handlu i bdzie mia si z ce i monopoli. Stanie si czynnikiem wolnoci poruszania si, bdzie szydzi ze wszystkich ogranicze wynalezionych dla izolowania narodw midzy sob (...). W historii Polakw w Stanach Zjednoczonych z uznaniem wymienia si nazwisko Tadeusza Sobieskiego Coulinocurta Lowe, ktremu nadano przydomek ojca amerykaskiego lotnictwa. By on twrc pierwszej jednostki balonowej, zoonej z szeciu balonw. Dokona te pierwszego lotu balonem z Cincinnati do Poudniowej Karoliny. T. Sobieski wyrni si m.in. w czasie wojny domowej w subie obserwacyjnej armii Potomac. W dniu 18 czerwca 1861 r. nada on dla prezydenta Lincolna depesz z pokadu balonu, co byo wwczas nadzwyczajnym wydarzeniem. Polakiem z pochodzenia (prawdziwe imi i nazwisko Henryk Dmochowski (by synny rzebiarz amerykaski Henry Sanders, ktrego prace zdobi waszyngtoski Kapitol, a pomniki uchodz za najlepsze w tradycji amerykaskiej (podkr. - J.R.N.) (wg W.A. Wierzewski Polskie Chicago. Lata osiemdziesite, lata dziewidziesite", Toru 2002, s. 454). Dmochowski zaoy w Filadelfii w 1856 r. szko rzeby. Wrd licz35

nych cenionych dzie Dmochowskiego byy m.in. marmurowe popiersia Puaskiego (na pomniku w Sawannah), Kociuszki i Jeffersona, robione na zamwienie amerykaskiego Kongresu oraz liczne popiersia synnych politykw USA i La Fayette'a. W 1860 r. Dmochowski zdecydowa si jednak na powrt do kraju, gdzie kontynuowa swe prace rzebiarskie, cieszc si wielkim uznaniem. Zrealizowa m.in. pikny pomnik Barbary Radziwiwny w Wilnie. Dramatyzm polskich losw zadecydowa o przerwaniu kariery artysty tak fetowanego w Stanach Zjednoczonych. Po wybuchu Powstania Styczniowego Dmochowski zosta wyznaczony komisarzem Rzdu Narodowego na powiat dinieski. Zgin na czele 100-osobwego oddziau powstaczego w bitwie z Rosjanami w maju 1863 r. (por. sylwetk H. Dmochowskiego w PSB, t. V, s. 206-207). Inny wybitny XIX-wieczny Polak Edward Sobolewski zaoy pierwsz orkiestr symfoniczn w Milwaukee i skomponowa ca oper o amerykaskiej wojnie niepodlegociowej przeciw Anglii, gwnym bohaterem swej opery czynic Kazimierza Puaskiego. Postaci, ktra przyniosa najwicej sawy dla Polski w Stanach Zjednoczonych przeomu XIX i XX wieku bya synna aktorka Helena Modrzejewska, ktra osigna prawdziwe zaszczyty popularnoci na amerykaskich scenach. Przez blisko p wieku bya uwaana za najwiksz aktork swoich czasw. Zachwycaa zwaszcza jako genialna odtwrczyni dzie Szekspira (wystpowaa w 17 rolach szekspirowskich). Z kolei jej syn Ralf Modjeski - uwaany jest za jednego z najznakomitszych amerykaskich budowniczych mostw. Wrd kilkudziesiciu zbudowanych przez niego mostw szczeglnie zasyn zbudowany w 1926 r. najduszy wwczas w wiecie most wiszcy na rzece Delaware w Filadelfii, pierwszy most wiszcy o rozpitoci powyej 1/2 km (534 m). Modjeski wsawi si rwnie jako wsptwrca teorii i techniki mostw wiszcych. Bardzo wielk popularno zdoby sobie w Stanach Zjednoczonych pianista i kompozytor Ignacy Jan Paderewski. Wiele osb w Stanach Zjednoczonych uwaao go za najwikszego pianist wszech czasw. Dodajmy do tego jeszcze ca plejad polskich wybitnych piewakw wystpujcych u progu XX wieku w Metropolitan Opera w Nowym Jorku (Jan i Edward Reszke, Jzef Hofman, Adam Didur, uwaana za supergwiazd Marcela Sembrich-Kochaska), synnych polskich dyrygentw i muzykw (poza J.I. Paderewskim m.in. Stanisaw Skrowaczewski, Artur Rodziski i Leopold Stokowski), aktork Pol Negri, nagrodzonego Oscarem reysera filmowego Ryszarda Bolesawskiego i in. (por. W.A. Wierzewski Polskie...", op.cit., s. 455). Polak, i to nie inynier, lecz wybitny pianista wirtuoz - Jzef Hofman, dugoletni profesor wyszej szkoy muzycznej w Filadelfii, wynalaz tak popularne dzi urzdzenie - mechaniczn wycieraczk szyb samochodu. Wedug historyka polskiej wynalazczoci B. Orowskiego Hofman podobno wpad na swj pomys obserwujc jednostajne wahadowe wychylenia prta 36

taktomierza, przyrzdu uywanego przez muzykw do cisego wyznaczania tempa utworu. W 1914 roku z inicjatywy inyniera Feliksa Wadysawa Pawowskiego powoano pierwszy w caych Stanach Zjednoczonych Wydzia Inynierii Lotniczej (Aeronautical Engineering), z czasem przemianowany na Wydzia Inynierii Lotniczej i Kosmicznej (Aerospace Engineering) (wg Z.J. Pasek Polskie cieki w Michigan", Periphery" 1995, vol. I, s. 76).

POLSKI EDISON" (J. SZCZEPANIK)Za najbardziej wszechstronnego polskiego wynalazc uchodzi Jan Szczepanik (1872-1926), nazwany przez synnego amerykaskiego pisarza Marka Twaina polskim Edisonem". Ju w poowie lat 90. Szczepanik opracowa fotoelektryczn metod tkania wzorw na materiale, umoliwiajc skrcenie czasu odwzorowywania obrazu z kilku tygodni do okoo p godziny. Metod t zastosowano pniej na szerok skal w Anglii i w Niemczech. W 1897 r. Szczepanik opatentowa w Anglii urzdzenie nadawcze i odbiorcze suce do przekazywania obrazu i gosu na odlego, nazywajc je telektroskopem lub dalekowidzem. Jak pisa historyk nauki dr Andrzej Krajewski nowatorstwo wynalazku Szczepanika polegao na rozoeniu obrazw na punkty elementarne i przekazaniu ich do odbiornika, ktry znw tworzy z nich kolorowy obraz (do dzisiaj tak si go przekazuje). Wymylone przez Szczepanika urzdzenie zakwalifikowao go, zdaniem amerykaskiego historyka Alberta Abramsona, do rzdu pionierw i twrcw telewizji. W 1899 roku Szczepanik stworzy barwny film maoobrazkowy. Dr Krajewski, piszc o roli Szczepanika jako wynalazcy, przypomnia, e: W 1905 roku stworzy (on) barwny papier wiatoczuy, lecz nie zarobi na tym ani grosza. Dopiero w latach 30. patent Polaka zastosoway firmy Kodak w USA i Agfa w Niemczech - zaczy produkowa kolorowe klisze fotograficzne, co uczynio z nich wiatowe koncerny. Najwikszy rozgos przynis Szczepanikowi jednak wynalazek z zupenie odmiennej dziedziny: skonstruowanie w 1901 roku kamizelki kuloodpornej. Jego kamizelka ratowaa nie tylko przed kulami rewolweru, ale nawet przed pociskami 8 mm z karabinu manlicher. Skonstruowana przez Szczepanika kamizelka kuloodporna ju w 1902 r. uratowaa ycie zaatakowanemu przez terrorystw w czasie jazdy karoc krlowi Hiszpanii Alfonsowi XIII. Mark Twain wybra Szczepanika na bohatera paru swoich opowiada. W jednym z nich wynalazek Szczepanika, prekursorski do wspczesnych telewizorw, ratowa ycie niewinnemu czowiekowi niesusznie skazanemu na mier.

POLAK - ODKRYWC WITAMINWrd najwybitniejszych polskich uczonych XX wieku mona wymieni biochemika Kazimierza Funka (pracowa w Instytucie Pasteura w37

Paryu, Niemczech, Anglii, USA, Polsce, a od 1936 roku znowu w USA a do mierci w 1967 roku. Ju w 1912 roku Funk pierwszy odkry substancj, ktr nazwa witamin, wskazujc na to, e jej brak powoduje tropikaln chorob beriberi. Dowid, e brak tej substancji, potrzebnej dla ycia jest rdem takich chorb nazwanych awitaminozami jak krzywica czy szkorbut. Dziki jego odkryciom mona byo zwalcza choroby szczeglnie niebezpieczne dla wielkich rzesz pacjentw. Wielu Polakw przebywajcych w Stanach wsawio si inwencj i przedsibiorczoci, a nawet znaczcymi wynalazkami. Warto tu przytoczy tak pochlebn dla polskich pracownikw opini synnego krla samochodw" Henryego Forda, wsptwrcy amerykaskiego przemysu motoryzacyjnego. Piszc o racjonalizatorskiej dziaalnoci w swych zakadach spord robotnikw rnej narodowoci wymieni tylko Polakw, jako najsprytniejszych", akcentujc, e dziki ich pomysom wiele zaoszczdzono (por. H. Ford Moje ycie o dzieo", Warszawa 1925, s. 99-100). Wanie Polak Leon Melanowski by wynalazc pierwszego silnika spalinowego, ktry uzyska szerokie zastosowanie w przemyle samochodowym. Wykadowcy nauk wojskowych w Massachusets Institute of Technology w Bostonie kapitanowi Edmundowi Gray aliskiemu przypisuje si skonstruowanie pneumatycznej wyrzutni torpedowej. Duym sukcesem w przemyle stay si turbiny wodne opracowane w oparciu o patent prof. Stanisawa Zwierzchowskiego. Synny technolog polskiego pochodzenia Tadeusz Sendzimir zyska sobie renom konstrukcj walcarki Sendzimir Planetary Mili. Jego syn