Jung CHANG

Dzikie

łabędzie: Trzy

córy Chin

Z angielskiego przełoŜyła BOśENA UMIŃSKA

WARSZAWA 2000

Tytuł oryginału: WILD SWANS: THREE DAUGHTERS OF CHINA

Copyright © Globalflair Ltd. 1991 Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo

Albatros 2000 Pierwsze polskie wydanie ksiąŜki ukazało się w 1995 roku nakładem Wydawnictwa Prima

Redakcja: Lucyna Lewandowska

Konsultacja naukowa: Irena KałuŜyńska, Uniwersytet Warszawski

Ilustracja na okładce: Jacek Kopalski

Opracowanie graficzne okładki: Andrzej Kuryłowicz

Opracowanie kartograficzne: AutoGraf ISBN 83-88087-11-8 Wydawnictwo ALBATROS Andrzej Kuryłowicz Adres do korespondencji: skr. poczt. 55, 02-792 Warszawa 78 E-mail: wydawnictwo@prima.waw.pl Zamówienia hurtowe i wysyłkowe: Internovator, Zwrotnicza 1/3, 01-219 War-szawa tel. (22)-632-2381, (22)-862-7011, 0-501-060-891 Zamówienia wysyłkowe: Albatros, skr. poczt. 55, 02-792 Warszawa 78 Księgarnia Wysyłkowa Faktor skr. poczt. 60, 02-792 Warszawa 78, tel. (22)-649-5599 Warszawa 2000. Wydanie I (zmienione) Objętość: 34+lark, wyd., 36+1 ark. druk. Skład: Plus 2 Druk: Abedik, Poznań

Dla mojej babci i ojca, którzy nie doŜyli dnia wydania tej ksiąŜki

Podziękowania

Jon Halliday pomógł mi napisać Dzikie łabędzie. Spośród jego wielu zasług szlifowanie mojego angielskiego jest jedną z najbardziej oczywi-stych. W trakcie naszych codziennych dyskusji zmuszał mnie do ciągłego klarowania zarówno moich myśli, jak i mojej opowieści, a przy tym po-magał mi znajdować najwłaściwsze wyraŜenia w języku angielskim. Wsparta jego historyczną wiedzą, drobiazgową dociekliwością i rozsąd-nymi uwagami czułam się bezpiecznie.

Toby Eady jest najlepszym agentem, jakiego moŜna sobie tylko Ŝy-czyć. Skłonił mnie w delikatny sposób do tego, Ŝebym zajęła się wyłącz-nie pisaniem.

Czuję się zaszczycona, Ŝe miałam do czynienia z tak znakomitymi profesjonalistami jak Alice Mayhew, Charles Hayward, Jack McKeown i Victoria Meyer z wydawnictwa Simon & Schuster w Nowym Jorku oraz Simon King, Carol O'Brien, Hellen Ellis z wydawnictwa HarperCollins w Londynie. Dla Alice Mayhew, mojej opiekunki w wydawnictwie Simon & Schuster, przeznaczam specjalne wyrazy wdzięczności za jej wnikliwe uwagi. Robert Lacey z HarperCollins wspaniale zredagował maszynopis, za co jestem mu głęboko wdzięczna. Pomocne uwagi padające w trans-atlantyckich rozmowach i ciepło, jakim promieniuje Ari Hoogenboom, zawsze dodawały mi energii. Dziękuję wszystkim, którzy pracowali przy tej ksiąŜce.

Entuzjastyczne zainteresowanie moich przyjaciół stanowiło dla mnie niewyczerpane źródło zachęty. Wszystkim im jestem niezmiernie wdzięczna. Szczególnie pomogli mi Peter Whitaker, I Fu En, Emma Tennant, Gavan Mc Cormack, Herbert Bix, R. G.

7

Tiedemann, Hugh Baker, Yan Jiaqi, Sun Li-qun, Y. H. Zhao, Michael Fu, John Chow, Clare Peploe, Andre Deutsch, Peter Simpkin, Ron Sarkar i Vanessa Green. Szczególna rola od początku przypadła Clive'owi Lin-dleyowi, z powodu jego cennych porad.

Moi bracia, siostra i przyjaciele z Chin z całą wielkodusznością po-zwolili mi opowiedzieć dotyczące ich historie, bez których Dzikie łabę-dzie nie byłyby moŜliwe.

Bardzo duŜo miejsca w tej ksiąŜce zajmuje historia mojej matki. Mam nadzieje, Ŝe oddałam jej sprawiedliwość.

Jung Chang Maj 1991, Londyn, Anglia

1

,,Małe złote lilie” — konkubina generała

(1909—1933)

Moja babcia w wieku piętnastu lat została konkubiną generała, szefa policji w słabym i chwiejnym rządzie chińskim. Był rok 1924 i w kraju panował chaos. Na przewaŜającym obszarze, łącznie z MandŜurią, gdzie mieszkała moja babka, władzę sprawowali wojskowi. Związek został zaaranŜowany przez jej ojca, urzędnika policji w prowincjonalnym mie-ście Yixian w południowo-zachodniej MandŜurii, leŜącym sto sześćdzie-siąt kilometrów od Wielkiego Muru i czterysta kilometrów na północny wschód od Pekinu.

Jak większość miast w Chinach, Yixian zostało zbudowane jako for-teca. Mury, które je otaczały, miały dziewięć metrów wysokości, trzy metry sześćdziesiąt centymetrów szerokości, pochodziły z czasów dyna-stii Tang (618 — 907 roku n.e.) i wieńczyły je blanki dźwigające szesna-ście fortów rozstawionych w regularnych odstępach. Mury były na tyle szerokie, Ŝe moŜna było swobodnie przejechać po nich konno. Do miasta prowadziły cztery bramy, których usytuowanie odpowiadało czterem połoŜeniom igły kompasu, kaŜda z zewnętrzną ubezpieczającą bramą, a cała fortyfikacja otoczona była głęboką fosą.

W mieście najbardziej rzucała się w oczy wysoka, bogato zdobiona dzwonnica z ciemnobrązowego kamienia, która została zbudowana w VI wieku, kiedy wkroczył tu buddyzm. KaŜdej nocy uderzano w dzwon, aby oznajmić godzinę, uŜywano go równieŜ jako alarmu w razie poŜaru albo powodzi. Yixian było dobrze prosperującym miastem handlowym. Na równinach wokół uprawiano bawełnę, kukurydzę, sorgo, soję, sezam,

17

brzoskwinie, jabłka i winogrona. Na łąkach i na wzgórzach leŜących na zachód od miasta rolnicy hodowali owce i bydło.

Mój pradziadek, Yang Rushan, urodził się w 1894 roku, kiedy jeszcze całe Chiny były rządzone przez cesarza rezydującego w Pekinie. Człon-kowie rodziny panującej byli MandŜurami, którzy podbili Chiny w 1644 roku. Rodzina Yang naleŜała do chińskiej grupy etnicznej Han i powę-drowała na północ od Wielkiego Muru, szukając szczęśliwszego losu.

Mój pradziadek był jedynym synem swoich rodziców i dlatego był najwaŜniejszą osobą w całej rodzinie. Tylko dzięki synowi moŜe prze-trwać nazwisko rodu — bez niego linia rodzinna wygaśnie, co dla Chiń-czyków było równoznaczne z najstraszliwszą zdradą, jaką moŜna popeł-nić wobec własnych przodków. Posłano go do dobrej szkoły. Miał zdać egzaminy, aby zostać mandarynem — urzędnikiem. Było to ambicją większości męŜczyzn w tym czasie. śaden Chińczyk nie czuł się bez-piecznie bez władzy lub pieniędzy, bo nic go wtedy nie chroniło przed urzędniczym rozbojem lub nieprzewidzianą przemocą. W Chinach nigdy nie było oficjalnie zatwierdzonego systemu prawnego. Wymiar sprawie-dliwości był niepodwaŜalny, a okrucieństwo wpisano w działanie wszystkich instytucji, ale mogło ono takŜe wynikać z kaprysu urzędnika, który, jeśli miał władzę, sam był prawem. Dla dziecka z niearystokra-tycznej rodziny zostanie mandarynem było jedynym sposobem wymknię-cia się z obrotów wiecznie kręcącego się koła niesprawiedliwości i włas-nego strachu. Yang zdecydował, Ŝe jego syn nie zajmie się tradycyjnym rodzinnym rzemiosłem — wyrabianiem wojłoku — i poświęcił siebie i całą swoją rodzinę, aby go wykształcić. Kobiety szyły dla okolicznych zakładów krawieckich, pracując do późna w nocy. śeby zaoszczędzić pieniądze, przykręcały lampki oliwne do minimum i popsuły sobie wzrok. Od długich godzin pracy puchły im palce.

Zgodnie z obyczajem, mój pradziadek został oŜeniony bardzo młodo, w wieku czternastu lat, z dziewczyną starszą od niego o sześć lat. Uwa-Ŝano wtedy, Ŝe jednym z obowiązków Ŝony jest pomoc w wychowywaniu męŜa.

Historia jego Ŝony, mojej prababki, jest typową historią milionów ko-biet chińskich z tamtych czasów. Pochodziła z rodziny garbarzy o nazwi-sku Wu. PoniewaŜ jej rodzina nie naleŜała do inteligencji ani nikt z niej nie piastował Ŝadnego urzędniczego stanowiska, a w dodatku była dziew-czynką, w ogóle nie dano jej imienia. Była drugą córką i nazwano ją po

18

prostu „Dziewczyną numer dwa” (Eryatou). Jej ojciec umarł, kiedy była niemowlęciem, i wychowywał ją wuj. Pewnego dnia, gdy miała sześć lat, wuj jadł obiad z przyjacielem, którego Ŝona była w ciąŜy. Podczas obiadu obaj męŜczyźni ustalili, Ŝe jeśli dziecko będzie chłopcem, poślubi sze-ścioletnią siostrzenicę wuja. Dwoje młodych nigdy nie spotkało się przed ślubem. Poza tym miłość była uwaŜana za coś wstydliwego, coś, co naru-szało honor rodziny. Nie dlatego, Ŝeby stanowiła tabu — w Chinach ist-niała pradawna tradycja romantycznej miłości — ale dlatego, Ŝe uwaŜa-no, iŜ młodzi ludzie nie powinni znaleźć się w sytuacji, w której coś ta-kiego moŜe się przytrafić, poniewaŜ małŜeństwo było sprawą zwykłego obowiązku, umowy pomiędzy dwoma rodzinami. Jeśli miało się duŜo szczęścia, moŜna się było zakochać po ślubie.

W momencie ślubu, który mój pradziadek zawarł, mając czternaście lat, biorąc pod uwagę, Ŝe chowano go pod kloszem, nadal był jeszcze właściwie dzieckiem.

Pierwszej nocy nie chciał spać w pokoju ślubnym. Zasnął na łóŜku w pokoju matki i przeniesiono go, kiedy spał, do sypialni, w której była panna młoda. Ale chociaŜ był rozpieszczonym i zepsutym chłopcem i ciągle jeszcze potrzebował pomocy przy ubieraniu, wiedział dobrze, jak się „robi dzieci”, jak to ujęła jego Ŝona. Moja babka urodziła się pierw-szego roku po ślubie rodziców, piątego dnia piątego księŜyca, wczesnym latem 1909 roku. Była w lepszej sytuacji od swojej matki, bo jednak na-dano jej imię, które brzmiało Yufang. Yu oznacza jadeit i było to imię nadawane całemu potomstwu tej generacji, fang zaś oznacza „pachnące kwiaty”. Świat, na którym się pojawiła, był absolutnie nieprzewidywalny. Im-

perium MandŜurskie, które trwało przez dwieście sześćdziesiąt lat, roz-padło się. W latach 1894— 1895 Japonia zaatakowała Chiny w MandŜu-rii. Chiny poniosły cięŜkie straty i utraciły część terytoriów. Powstanie Bokserów w 1900 roku zostało stłumione przez osiem obcych armii, których kontyngenty stacjonowały potem w MandŜurii, niektóre z nich rozlokowano wzdłuŜ Wielkiego Muru. W latach 1904—1905 Rosja i Japonia stoczyły wojnę na równinach MandŜurii, a zwycięstwo Japonii sprawiło, Ŝe stała się tam dominującą siłą. W 1911 roku pięcioletniego cesarza Chin, Puyi, obalono i ustanowiono republikę, na której czele stanął charyzmatyczny przywódca Sun Yat-sen (Sun Jat-sen).

19

Nowy rząd republiki wkrótce upadł i kraj podzielił się na uzaleŜnione od róŜnych sił lenna. Szczególnie MandŜuria była źle nastawiona wobec republiki, poniewaŜ właśnie z niej wywodziła się panująca dynastia. Ze-wnętrzne siły, zwłaszcza Japonia, pomnoŜyły wysiłki, aby zapanować nad Chinami. Wobec tych wszystkich nacisków stare instytucje załamały się i w efekcie powstała pustka w sferze władzy, moralności i autoryte-tów. Wielu ludzi dąŜyło na szczyty, przekupując lokalnych potentatów kosztownymi podarunkami: złotem, srebrem i innymi kosztownościami. Mój pradziadek nie był na tyle bogaty, Ŝeby kupić sobie lukratywną po-zycję w duŜym mieście, i gdy dobiegał trzydziestki, był zaledwie urzęd-nikiem policji w rodzinnym Yixian, prowincjonalnej dziurze. Ale miał wielkie plany. I miał wartościowe aktywa — swoją córkę.

Moja babcia była pięknością. Miała owalną twarz z róŜowymi policz-kami i alabastrową cerę. Jej długie, lśniące czarne włosy były splecione w gruby warkocz, który sięgał talii. Jeśli okoliczności tego wymagały, była skromna i powaŜna — a przewaŜnie wymagały. Ale pod stateczną powierzchownością kryła się tłumiona energia. Była niewysoka, miała ponad metr pięćdziesiąt, drobną figurę i spadziste ramiona, których rysu-nek uznawano wtedy za idealny.

Jednak jej największym majątkiem były krępowane stopy, zwane po chińsku „siedmiocentymetrowymi złotymi liliami” (sancunjinlian). Oznaczało to, Ŝe jej chód był jak „kołysanie się młodych pędów wierzby w wiosennych powiewach”, jak to ujmowali chińscy znawcy urody ko-biecej. Widok kobiety kołyszącej się na krępowanych stopach miał dzia-łać na męŜczyznę erotycznie, poniewaŜ jej bezradność budziła opiekuń-cze uczucia w patrzącym.

Moja babcia miała dwa lata, kiedy zaczęto jej bandaŜować stopy. Jej matka, która sama miała krępowane stopy, najpierw kawałkiem białego materiału o długości sześciu metrów przywiązała jej palce, oprócz duŜe-go, do podeszwy stopy. Potem na wierzchu połoŜyła duŜy kamień i zgru-chotała kości. Babcia krzyczała w potwornym bólu, ale matka wetknęła jej między zęby złoŜony kawałek materiału, Ŝeby nie było słychać krzy-ków. Ten ból babcia znosiła wielokrotnie.

Trwało to kilka dobrych lat. Nawet kiedy kości były juŜ połamane,

20

stopa była krępowana bandaŜem z grubego materiału w dzień i w nocy, bo gdyby ją uwolniono, mogłoby się zdarzyć, Ŝe kości zaczną się zrastać. Przez lata moja babka Ŝyła w nieustannym bólu. Kiedy prosiła, Ŝeby roz-wiązać bandaŜe, matka szlochała i mówiła jej, Ŝe to by zrujnowało całe jej Ŝycie i Ŝe robi to dla jej szczęścia.

W tych czasach, kiedy kobieta wychodziła za mąŜ, rodzina pana mło-dego zaczynała od obejrzenia jej stóp. UwaŜano, Ŝe duŜe, normalne, przynoszą wstyd domowi męŜa. Teściowa unosiła brzeg długiej spódnicy panny młodej i jeśli jej stopy miały więcej niŜ dwadzieścia centymetrów, demonstracyjnie, z potępieniem, opuszczała spódnicę i wycofywała się, zostawiając pannę młodą pod krytycznymi spojrzeniami gości weselnych, którzy przyglądali się jej stopom i w otwarcie obraźliwy sposób wyraŜali pogardę. Czasem matka litowała się nad córką i rozluźniała bandaŜe, ale kiedy dziewczyna podrosła i musiała znosić pogardę rodziny męŜa i ogólną dezaprobatę, sama winiła swoją matkę za to, Ŝe okazała wcześniej słabość.

Tradycja krępowania stóp została wprowadzona ponad tysiąc lat temu, podobno przez jedną z konkubin cesarza. UwaŜano, Ŝe widok kobiety kuśtykającej na malusieńkich stopkach pobudza erotycznie, a męŜczyźni, bawiąc się tymi stopkami, zawsze schowanymi w jedwabnych haftowa-nych bucikach, podniecają się. Kobiety nie zdejmowały bandaŜy nawet wtedy, gdy juŜ były zupełnie dorosłe, jakby ich stopy mogły znowu uro-snąć. Rozluźniały więzy tylko czasami w nocy, w łóŜku, kiedy wkładały buciki na miękkiej podeszwie. MęŜczyźni rzadko widywali ich stopy gołe — zazwyczaj były pokryte gnijącą skórą i cuchnęły, kiedy zmieniano bandaŜe. Z dzieciństwa pamiętam, Ŝe babcię stale bolały. Kiedy wracały-śmy z zakupów do domu, pierwszą rzeczą, jaką robiła po powrocie, było zanurzenie stóp w misce gorącej wody — i wtedy wzdychała z ulgą. Po-tem obcinała kawałki martwej skóry. Bolały ją połamane kości i paznok-cie, które wrastały w poduszki pod palcami.

Babci zaczęto krępować stopy w tym czasie, gdy juŜ przestano uwa-Ŝać to za rzecz poŜądaną. Kiedy w 1917 roku urodziła się młodsza siostra babci, zaniechano juŜ tego i szczęśliwie uniknęła ona tej tortury.

Ale gdy moja babcia dorastała, w tak nieduŜym mieście jak Yixian nadal powszechnie uwaŜano, Ŝe małe stopy są podstawowym warunkiem

21

dobrego małŜeństwa. Jednak w tym wypadku stanowiły one tylko zada-tek. Dziadek zamierzał zrobić ze swojej córki albo doskonałą damę, albo najwyŜszej klasy kurtyzanę. LekcewaŜąc powszechną mądrość swoich czasów, według której analfabetyzm kobiety z niskiej klasy społecznej był jej cnotą, posłał ją do szkoły dla dziewcząt, którą otworzono w mie-ście w 1905 roku. Poza tym uczyła się grać w chińskie szachy, w ma-dŜonga i w go. Posiadła teŜ sztukę rysowania wzorów hafciarskich. Jej ulubionym wzorem były mandaryńskie kaczki (symbolizowały miłość, bo zawsze pływały w parach) i wyszywała je na małych bucikach, które dla siebie robiła. Poza tym wynajęty nauczyciel udzielał jej lekcji gry na qin, instrumencie podobnym do cytry.

Babcia była uznawana za lokalną piękność. Miejscowi mówili, Ŝe stoi „jak Ŝuraw między kurami”. W 1924 roku miała piętnaście lat i jej ojciec zaczął się niepokoić, Ŝe dla jego jedynej lokaty moŜe minąć najlepszy termin realizacji — i tym samym minie jego szansa na wygodne Ŝycie. Ale tego roku generał Xue Zhiheng, inspektor Centralnej Policji w Peki-nie, miał wizytować miasto.

Xue Zhiheng urodził się w 1876 roku w hrabstwie Lulong, połoŜonym około stu sześćdziesięciu kilometrów na wschód od Pekinu i na południe od Wielkiego Muru, gdzie bezmiar równin Północy wznosi się ku górom. Był najstarszym z czterech synów wiejskiego nauczyciela, a jego prezen-cja robiła silne wraŜenie, co widział kaŜdy, kto go spotkał. Kilku niewi-domych wróŜbitów, którzy dotykali jego twarzy, przepowiedziało mu, Ŝe zyska władzę i wysoką pozycję. Był uzdolnionym kaligrafem — talent, który wysoko wtedy ceniono. W 1908 roku wódz Wang Huaiqing, który wizytował Lulong, zauwaŜył piękne, kaligraficzne pismo na tablicy nad bramą głównej świątyni i wezwał człowieka, który to napisał, a potem zaproponował trzydziestodwuletniemu Xue, Ŝeby został jego adiutantem.

Ze względu na niezwykłą operatywność Xue szybko został awanso-wany na kwatermistrza. Ta funkcja pociągała za sobą dalekie i częste podróŜe i Xue zaczął nabywać na własność sklepy spoŜywcze w okoli-cach Lulong i po drugiej stronie Wielkiego Muru, w MandŜurii. Wy-chwalano jego błyskawiczną karierę, kiedy pomógł generałowi Wang stłumić powstanie w Mongolii Wewnętrznej. Zgromadził wtedy olbrzymi majątek.

22

Sam zaprojektował i wybudował dla siebie osiemdziesięciojednopo-kojową rezydencję w Lulong.

W ciągu dziesięciolecia po upadku imperium Ŝaden rząd nie był w stanie ustanowić i utrzymać władzy. PotęŜni wodzowie rychło zaczęli gryźć się między sobą o kontrolę nad rządem centralnym w Pekinie. Frakcja Xue, na czele której stał generał Wu Peifu, zdominowała we wczesnych latach dwudziestych ten tytularny rząd. W 1922 roku Xue został generalnym inspektorem Centralnej Policji oraz szefem Minister-stwa Spraw Publicznych w Pekinie. Zarządzał dwudziestoma regionami po obu stronach Wielkiego Muru i ponad dziesięciotysięcznym od-działem konnej policji i piechoty. Stanowisko w policji dawało mu wła-dzę, a drugie dawało mu poparcie społeczne.

Przymierza wojskowe były jednak niestałe. W maju 1923 roku frakcja generała Xue zdecydowała, Ŝe nie będzie dłuŜej popierać prezydenta Li Yuanhonga, którego wyniosła na to stanowisko rok wcześniej. W sojuszu z generałem Feng Yuxiangiem, przywódcą chrześcijańskiego ugrupowa-nia, który przeszedł do legendy, kiedy en masse ochrzcił swoje oddziały, uŜywając węŜa straŜackiego, Xue zmobilizował dziesięć tysięcy swoich ludzi i otoczył budynki rządu w Pekinie, Ŝądając, Ŝeby zbankrutowany rząd wypłacił jego ludziom zaległy Ŝołd. Ale jego rzeczywistym celem było poniŜenie prezydenta Li i zmuszenie go do ustąpienia. Li jednak odmówił złoŜenia rezygnacji, wobec czego Xue kazał swoim ludziom, Ŝeby odcięli dopływ wody i elektryczności do pałacu prezydenckiego. Po kilku dniach, kiedy warunki w pałacu stały się nie do zniesienia, w nocy trzynastego czerwca prezydent Li opuścił rezydencję i jej niepiękne zapa-chy i umknął ze stolicy do portowego miasta Tianjin, sto dwanaście ki-lometrów na południowy wschód. W Chinach autorytet i znaczenie wła-dzy to nie tylko osoba, która ją sprawuje, ale takŜe urzędowe pieczęcie. śaden dokument nie miał znaczenia, nawet jeśli podpisał go prezydent, jeśli nie figurowała na nim pieczęć. Wiedząc, Ŝe nie moŜna sprawować prezydentury bez pieczęci, prezydent Li zostawił je u jednej ze swoich konkubin, która właśnie przebywała na rekonwalescencji w Pekinie, w szpitalu prowadzonym przez francuskich misjonarzy. Kiedy był w pobli-Ŝu Tianjin, pociąg zatrzymała uzbrojona policja i poproszono go, by od-dał pieczęcie. Najpierw odmówił podania miejsca, gdzie je ukrył, ale po kilku godzinach zmiękł. O trzeciej nad ranem generał Xue wkroczył do

23

francuskiego szpitala, aby odebrać pieczęcie od konkubiny. Kiedy stanął przy jej łóŜku, nie chciała nawet na niego patrzeć. „Mam oddać pieczęcie zwykłemu policjantowi?” — spytała hardo. Generał Xue wyglądał jednak tak groźnie i władczo w swoim galowym uniformie, Ŝe wkrótce potulnie mu je wręczyła.

Przez następne cztery miesiące Xue uŜywał policji do tego, Ŝeby kan-dydat na prezydenta jego frakcji, Cao Kun, na pewno wygrał szeroko rozgłaszane pierwsze chińskie „wolne” wybory. Ośmiuset czterdziestu członków parlamentu miało być przekupionych. Xue i generał Feng roz-stawili warty w budynku parlamentu i dali do zrozumienia, Ŝe kaŜdy, kto będzie głosował we właściwy sposób, moŜe liczyć na znaczne korzyści. Na tę wieść powróciło z prowincji wielu posłów. Kiedy wszystko było juŜ gotowe, w Pekinie zebrało się pięciuset pięćdziesięciu posłów. Cztery dni przed wyborami, po wielu przetargach, kaŜdy z nich dostał pięćdzie-siąt juanów w srebrze, co stanowiło znaczną sumę. Piątego października 1923 roku Cao Kun został wybrany na prezydenta czterysta osiemdzie-sięcioma głosami, a Xue wynagrodzono kolejną generalską gwiazdką. Nagrodzonych równieŜ zostało siedemnastu „specjalnych doradców” — czyli wszystkie kochanki i konkubiny wodzów i generałów. Ten epizod wszedł do historii Chin jako klasyczny przykład tego, jak moŜna manipu-lować wyborami. Przywołuje się go jako argument, Ŝe demokracja nie sprawdza się w Chinach.

Wczesnym latem następnego roku generał Xue wizytował Yixian. Nie było to duŜe miasto, ale miało strategiczne znaczenie. To właśnie z tych okolic rozchodziły się rozporządzenia pekińskiego rządu. Poza tym wła-dza leŜała wtedy w rękach wielkiego wodza północnego wschodu, Zhang Zuolina, zwanego takŜe Starym Marszałkiem. Oficjalnie generał Xue odbywał tam inspekcję, ale miał takŜe pewne osobiste interesy w tych okolicach. Był tu właścicielem centralnych magazynów zboŜowych i sieci największych sklepów, łącznie z lombardami, które działały podob-nie jak banki i wypuszczały własne pieniądze, krąŜące po mieście i okoli-cach.

Dla mojego pradziadka była to najprawdziwsza Ŝyciowa szansa, zbli-Ŝająca go do moŜliwości zostania kimś. Zaplanował, Ŝe będzie pracował w eskorcie generała Xue, i powiedział swojej Ŝonie, Ŝe zamierza wydać za niego córkę. Nie pytał jej o zgodę, ale po prostują o tym poinformo-wał. Mój pradziadek pogardzał swoją Ŝoną — co nie leŜało w obyczaju

24

tamtego czasu. śona szlochała, ale nic nie mówiła, bo zakazał pisnąć córce choćby słówko. O tym, Ŝeby zapytać samą córkę, nie było w ogóle mowy. MałŜeństwo było transakcją, a nie sprawą uczuć. Powie się jej, kiedy ślub będzie umówiony.

Pradziadek wiedział, Ŝe musi jakoś podejść generała Xue. Otwarte zaoferowanie córki obniŜyłoby jej cenę, poza tym istniała moŜliwość, Ŝe oferta nie zostanie przyjęta. Generał powinien mieć szansę zobaczenia tego, co mu miano zaproponować. W tamtych czasach szanujące się kobiety nie mogły być przedstawiane obcym męŜczyznom, naleŜało więc stworzyć okoliczności, w których generał mógłby zobaczyć córkę Yanga, a spotkanie powinno wyglądać na przypadkowe.

W Yixian była wtedy wspaniała dziewięćsetletnia buddyjska świąty-nia, z rzadkiego drogocennego drzewa, o wysokości około trzech me-trów. LeŜała w pięknym otoczeniu, wśród rzędów drzew cyprysowych, które rosły na obszarze mili kwadratowej. W środku znajdowała się metrowej wysokości drewniana statua Buddy, a ściany pokrywały deli-katne w tonacji freski ilustrujące jego Ŝycie. Do takiego miejsca Yang na pewno powinien zabrać wizytującą miasto osobistość. Poza tym świątynie były jedynym miejscem, do którego kobiety z dobrych do-mów mogły chodzić same.

Mojej babce powiedziano, Ŝeby tego a tego dnia poszła do świątyni. śeby okazać Buddzie najgłębszy szacunek, wzięła kąpiel w pachnącej wodzie, a potem spędziła długie godziny na medytacji w domowej ka-pliczce, przy palącym się kadzidle. Aby móc modlić się w świątyni, powinna być najzupełniej spokojna, wolna od wszelkich emocji. Wsia-dła do doroŜki w towarzystwie słuŜącej. Miała na sobie Ŝakiecik w ko-lorze błękitu kaczego jajka, z brzegami haftowanymi złotą nicią dla podkreślenia prostoty jego kroju, z guziczkami w kształcie kokardek po prawej stronie, do tego róŜową plisowaną spódniczkę, haftowaną w delikatne kwiaty. Włosy zaplotła w jeden warkocz, w który wpięła je-dwabną zielonoczarną peonię. Nie miała makijaŜu, ale była uperfumo-wana, bo tak było przyjęte, kiedy się szło do świątyni. Po wejściu uklę-kła przed wielką statuą Buddy, złoŜyła kilka koutou *[Głęboki pokłon z pozycji klęczącej z dotknięciem czołem podłogi (przyp. tłum.).] i klęcząc, wzniosła dłonie do modlitwy.

Kiedy się modliła, przybył jej ojciec z generałem Xue. Spoglądali na

25

nią z ciemnej bocznej nawy. Mój pradziadek dobrze zaplanował sprawę. W klęczącej pozycji było widać nie tylko jedwabne spodnie, zakończone podobnie jak Ŝakiet złotą nicią, ale takŜe małe stopy jego córki w saty-nowych haftowanych bucikach.

Skończyła modlitwy, pokłoniła się Buddzie trzy razy i, wstając, za-chwiała się, o co było nietrudno przy skrępowanych stopach. Próbując zachować równowagę, chwyciła za ramię słuŜącą. Generał Xue i ojciec ruszyli w jej stronę; zaczerwieniła się, schyliła głowę i chciała odejść, ale ojciec podszedł do niej i przedstawił ją generałowi. ZłoŜyła ukłon, nie podnosząc nisko spuszczonej głowy.

Jak to było przyjęte w przypadku człowieka o takiej pozycji, Xue nie rozmawiał wiele z Yangiem o tym spotkaniu, zwłaszcza Ŝe Yang miał niską rangę, ale mój pradziadek zauwaŜył, Ŝe generał był zafascynowany. Następnym krokiem było zaaranŜowanie bliŜszego spotkania. Kilka dni później Yang, ryzykując bankructwo, wynajął najlepszy teatr w mieście i zespół miejscowej opery, zapraszając generała Xue jako honorowego gościa. Teatr, jak większość teatrów chińskich, leŜał na otwartej prze-strzeni i zabudowany był drewnianymi ławkami wokół prostokątnej sce-ny bez kurtyny i dekoracji. Przestrzeń dla widzów bardziej przypominała kawiarnię niŜ zachodni teatr. MęŜczyźni siedzieli przy stołach, jedli, pili i rozmawiali głośno, chociaŜ trwało przedstawienie. Z boku, wyŜej, był balkon, gdzie skromnie siedziały kobiety, a za nimi stały ich słuŜące. Mój pradziadek tak wszystko zaaranŜował, Ŝeby generał Xue mógł dobrze widzieć jego córkę.

Tym razem była ubrana bardziej bogato i elegancko niŜ w świątyni. Miała na sobie gęsto haftowaną satynową suknię i kosztowności we wło-sach. Kiedy się śmiała i rozmawiała ze swoimi przyjaciółkami, widać było jej Ŝywy temperament i energię. Generał Xue z rzadka spoglądał na scenę.

Po przedstawieniu odbyła się tradycyjna chińska gra, zwana zgady-wankami z lampionu. Grało się w dwóch osobnych salach — w jednej męŜczyźni, w drugiej kobiety. W kaŜdej sali było kilkanaście kunsztow-nie zrobionych papierowych lampionów, w które wkładano kartki z wier-szowanymi zagadkami. Osoba, która rozwiązała najwięcej zagadek, wy-grywała i dostawała nagrodę. Wśród męŜczyzn zwycięzcą był naturalnie generał. Wśród kobiet — moja babcia.

26

Yang umyślnie dał generałowi okazję podziwiania urody i inteligencji swojej córki. Na koniec naleŜało jeszcze przedstawić jej artystyczne ta-lenty. Dwa dni później mój pradziadek zaprosił generała do domu na kolację. Była jasna, ciepła noc z pełnią księŜyca — znakomita do słucha-nia gin. Po kolacji męŜczyźni zasiedli na werandzie i zawołano moją babkę, Ŝeby zagrała na dziedzińcu. Jej występ, kiedy grała w altance, a wokół unosił się zapach syringi, oczarował generała. Później powiedział, Ŝe jej gra tego wieczoru w świetle księŜyca zniewoliła jego serce. Gdy urodziła się moja matka, nazwał ją Baoqin, co znaczy Prześliczna Cytra.

Zanim wieczór się skończył, oświadczył się — nie mojej babce natu-ralnie, ale jej ojcu. Nie proponował małŜeństwa; chciał, Ŝeby moja babka została jego kochanką. Yang wcale nie oczekiwał więcej. Rodzina Xue zaaranŜowała małŜeństwo generała juŜ dawno temu, a kryterium wyboru była pozycja społeczna rodziny Ŝony. Rodzina Yang miała zbyt niską pozycję, Ŝeby mógł oŜenić się z ich córką. śony nie brało się dla przy-jemności — od tego były konkubiny, które mogły nawet dojść do istotnej władzy w rodzinie, ich pozycja była jednak zupełnie inna niŜ pozycja Ŝony. Konkubina była jakby zinstytucjonalizowaną kochanką, którą się brało lub oddalało, wedle woli.

Moja babcia po raz pierwszy dowiedziała się o planowanym związku, kiedy na kilka dni przed ślubem matka wyjawiła jej tę nowinę. Pochyliła wtedy głowę i rozpłakała się. Nie chciała zostać konkubiną. Ale jej ojciec juŜ postanowił, a było nie do pomyślenia, Ŝeby sprzeciwiać się woli ro-dziców. Kwestionowanie ich decyzji uwaŜano za „niegodne córki”, a okazanie się niegodną córką było równoznaczne ze zdradą. Nawet jeśli dziewczyna odmawiała spełnienia woli ojca, nie traktowano tego powaŜ-nie; jej postawę interpretowano jako wyraz chęci zostania z rodzicami. Jedynym sposobem, Ŝeby „nie” dziewczyny zostało potraktowane po-waŜnie, było samobójstwo. Babcia zagryzła usta i nic nie powiedziała, bo teŜ i nie miała nic do powiedzenia. Gdyby powiedziała „tak”, uznano by to z kolei za niegodne dobrze wychowanej kobiety i zinterpretowano jako wyraz gorącej chęci opuszczenia rodziców.

Widząc, Ŝe córka jest nieszczęśliwa, matka tłumaczyła jej, Ŝe to naj-lepsza z wszelkich moŜliwości. Ojciec powiedział: „W Pekinie mówi się, Ŝe kiedy generał Xue tupnie, całe miasto drŜy”. Mojej babce podobała się

27

wojskowa postawa generała. Pochlebiały jej teŜ słowa zachwytu i uzna-nia pod jej adresem, które potem jeszcze upiększono i wygładzono. Poza tym Ŝaden męŜczyzna w Yixian nie robił tak imponującego wraŜenia, jak generał-wódz. Moja babka miała piętnaście lat i nie bardzo wiedziała, co to znaczy być konkubiną. Sądziła, Ŝe generał Xue ją pokocha i będzie wiodła szczęśliwe Ŝycie.

Generał powiedział jej, Ŝe moŜe zostać w Yixian, w domu, który za-mierza kupić specjalnie dla niej. Znaczyło to, Ŝe pozostanie w pobliŜu rodziny i nie będzie musiała mieszkać w jego rezydencji, podporządko-wując się władzy jego Ŝony i innych konkubin — a wszystkie one miały-by przed nią pierwszeństwo. W domu takiego potentata jak generał Xue kobiety Ŝyły jak więźniarki. Prowadziły ustawiczne kłótnie i podgryzały się nawzajem, w duŜej mierze z braku poczucia bezpieczeństwa. Jedyną jego gwarancją była łaska ich męŜa. Propozycja, Ŝe będzie miała własny dom, duŜo znaczyła dla mojej babki, podobnie jak obietnica nadania związkowi powagi i znaczenia przez odbycie pełnej ceremonii ślubnej. To z kolei oznaczało, Ŝe i ją, i jej rodzinę potraktowano z szacunkiem. I w końcu ostatni aspekt sprawy, takŜe bardzo dla niej waŜny: teraz, kiedy ojciec był usatysfakcjonowany, miała nadzieję, Ŝe lepiej będzie traktował jej matkę.

Pani Yang chorowała na epilepsję i z powodu choroby czuła, Ŝe nie jest godna swojego męŜa. Zawsze była mu podporządkowana i posłuszna, a on miał ją za nic. W ogóle nie okazywał troski o jej zdrowie. Przez całe lata Ŝyła z poczuciem winy, poniewaŜ nie urodziła syna. Po urodzeniu babci moja prababka miała całą serię poronień, aŜ urodziła następne dziecko w 1917 roku — ale znowu była to dziewczynka.

Pradziadek pragnął mieć tyle pieniędzy, Ŝeby go było stać na konku-biny, była to prawie jego obsesja. „Ślub” pozwolił mu zrealizować to pragnienie, bo generał szczodrze szafował ślubnymi podarunkami dla całej rodziny, a najhojniej obdarowany został pradziadek. Dary były wspaniałe, zgodnie z pozycją generała.

W dniu ślubu pod domem Yanga pojawiła się lektyka z zasłonami z wyszywanego jedwabiu i satyny. Przed nią szedł orszak z tabliczkami, chorągwiami i jedwabnymi lampionami, z wizerunkiem złotego feniksa, symbolem kobiety. Ceremonia zgodnie z tradycją odbywała się wieczo-rem i światło z duŜych czerwonych lampionów błyskało w ciemniejącym

28

zmroku. Była takŜe orkiestra z bębnami, cymbałami, fujarkami i pisz-czałkami, która grała wesołe melodie. Przy okazji ślubu koniecznie nale-Ŝało robić duŜo hałasu, bo gdyby było cicho, uznano by, Ŝe w tym wyda-rzeniu jest coś przynoszącego wstyd. Moja babcia była ubrana we wspa-niały, kolorowo haftowany strój, a jej głowę i twarz zakrywał czerwony jedwabny welon. Ośmiu męŜczyzn niosło ją do nowego domu. W lektyce było potwornie duszno i gorąco, więc dyskretnie uniosła zasłonkę i zer-kała spod swojego welonu — była zachwycona, widząc na ulicach ludzi obserwujących jej orszak. To było naprawdę coś innego, niŜ mogła mieć zwykła konkubina, której zazwyczaj przypadała mała lektyka z zasłon-kami z bawełny w niezbyt imponującym kolorze indygo, niesiona przez dwóch lub najwyŜej czterech ludzi, bez orszaku i muzyki. Obniesiono ją dookoła miasta, odwiedzając wszystkie cztery bramy miejskie, jak wy-magał tego ceremoniał, a przed lektyką na wozie i w koszach wystawiono na widok publiczny kosztowne ślubne podarunki, jakie otrzymała. Gdy juŜ pokazano moją babkę całemu miastu, zaniesiono ją do jej nowego domu, duŜej stylowej rezydencji. Była usatysfakcjonowana. Dzięki wy-stawnej ceremonii poczuła, Ŝe zyskała prestiŜ i szacunek. Nikt, kto Ŝyw, nie pamiętał w Yixian takiego ślubu.

Kiedy przybyła do domu, czekał w nim na nią generał Xue w parad-nym mundurze, w otoczeniu lokalnych dygnitarzy. W salonie, w którym paliły się czerwone świece i oślepiająco jasne lampy gazowe, odbyła się ceremonia składania kwiatów przed tabliczkami Nieba i Ziemi. Potem pokłonili się sobie nawzajem i moja babka, zgodnie z obyczajem, weszła sama do izby ślubnej, a generał wraz z innymi męŜczyznami udał się na wystawny bankiet.

Generał Xue nie opuszczał domu przez trzy dni. Babcia była uszczę-śliwiona. Sądziła, Ŝe go kocha, a on ze swej strony okazywał jej coś w rodzaju szorstkiej czułości, choć prawie w ogóle nie rozmawiał z nią o niczym powaŜnym, zgodnie z tradycyjnym powiedzeniem, Ŝe „kobiety mają długie włosy i krótki rozum”. Od chińskiego męŜczyzny oczekuje się powściągliwości i dostojeństwa, nawet w domu, w gronie rodziny. Rano, zanim wstali, babcia masowała mu stopy, a wieczorem grała na qin. Po tygodniu niespodzianie oznajmił, Ŝe wyjeŜdŜa. Nie powiedział, dokąd jedzie, a ona wiedziała, Ŝe nie wypada pytać. Jej obowiązkiem było czekać, aŜ wróci. Okazało się, Ŝe miała czekać sześć lat.

29

We wrześniu 1924 roku wybuchły walki między frakcjami dwóch głównych wodzów na Północy. Generał Xue został mianowany zastępcą dowódcy pekińskiego garnizonu, ale po kilku tygodniach dawny sprzy-mierzeniec, generał Feng, przeszedł na stronę przeciwnika. Trzeciego listopada Cao Kun, któremu Xue i Feng pomogli w poprzednim roku zdobyć prezydenturę, został zmuszony do rezygnacji. Tego samego dnia garnizon pekiński został rozwiązany, a dwa dni później urzędnicy biura policji pekińskiej zwolnieni. Generał Xue musiał w pośpiechu opuścić Pekin. Zaszył się w swoim domu w Tianjin, w obrębie francuskiej konce-sji, która posiadała immunitet obszaru eksterytorialnego. Tam właśnie uciekł równieŜ prezydent Li, gdy Xue zmusił go do ustąpienia.

W tym czasie moja babcia tkwiła w rejonie na nowo wszczętych walk. Walczącym dowódcom zaleŜało na kontroli nad północnym wschodem i miasta leŜące przy torach kolejowych, zwłaszcza jeśli stanowiły węzeł kolejowy jak Yixian, były waŜnym celem. Niedługo po wyjeździe gene-rała Xue walki zbliŜyły się do murów miasta i toczyły się tuŜ za jego bramami. ZuboŜali wodzowie zainteresowali się ofertą jednej z włoskich firm zbrojeniowych, która jako dodatkową gwarancję zapłaty przyjęła „wioski do złupienia”. Gwałt i grabieŜ były na porządku dziennym. Jak wiele innych kobiet, moja babcia poczerniła sobie twarz sadzą, Ŝeby wy-glądać brzydko i brudno. Szczęśliwie tym razem Yixian wyszedł z tego prawie nienaruszony. Walki w końcu przeniosły się na południe i Ŝycie wróciło do normy.

Dla mojej babki „norma” oznaczała róŜne sposoby zabijania czasu spędzanego w obszernym domu. Dom był w typowo północnochińskim stylu — zbudowany wokół trzech stron czworoboku, od południa dzie-dziniec zamknięty murem dwumetrowej wysokości, z bramą otwierającą się na dziedziniec zewnętrzny, strzeŜony przez podwójną bramę z okrągłą mosięŜną kołatką.

Domy budowane w tym stylu miały chronić przed skrajnościami kli-matu, który gwałtownie przechodził od mroźnej zimy do palących letnich upałów, praktycznie bez okresów pośrednich, wiosny i jesieni. W lecie temperatura dochodziła do plus trzydziestu pięciu, w zimie do minus dwudziestu dziewięciu stopni Celsjusza i towarzyszyły jej wyjące wiatry, które przylatywały ponad równinami znad Syberii. Przez większą część

30

roku do oczu wpadał pył i bił w twarz, i ludzie nosili maseczki zakrywa-jące usta albo całą twarz. W północnochińskich domach, takich jak dom babci, okna głównych pokoi wychodzących na wewnętrzny południowy dziedziniec były zazwyczaj otwarte, by złapać tyle słońca, ile się da, podczas gdy mur od północy przyjmował ostre uderzenia wiatru i pyłu. Po północnej stronie był duŜy salon i pokój mojej babki. Oba skrzydła domu były przeznaczone dla słuŜby i dla róŜnych domowych potrzeb. Podłoga w głównych pokojach była wyłoŜona płytkami, drewniane okna oklejone papierem, a spadzisty dach pokrywały cienkie czarne dachów-ki.

Dom mojej babki, jak na lokalne standardy, był luksusowy — i daleko wspanialszy niŜ dom jej rodziców — jednak ona czuła się tam samotna i nieszczęśliwa. Oprócz niej mieszkała w tym domu słuŜba: odźwierny, kucharz, dwie pokojówki. Ich zadaniem było nie tylko usługiwać, ale takŜe pełnić rolę straŜy i szpiegować. Odźwierny miał instrukcję, aby nie pozwalać babci wychodzić samej — bez względu na okoliczności. Gene-rał Xue, zanim wyjechał, opowiedział babci ostrzegawczą historię o jed-nej ze swoich konkubin. Kiedy odkrył, Ŝe kobieta ma romans ze słuŜą-cym, przywiązał ją do łóŜka, wetknął jej głęboko w usta kawałek materia-łu, na który sączono po kropli spirytus, aŜ powoli zadławiła się na śmierć. „Oczywiście nie mogłem jej dać przyjemności szybkiej śmierci. Kobieta nie moŜe dopuścić się większej podłości niŜ zdradzenie własnego męŜa” — powiedział. Kiedy chodziło o niewierność, męŜczyźni pokroju genera-ła Xue winili za to kobietę, nie tego drugiego męŜczyznę. „Kochanka tylko zastrzeliłem” — dodał mimochodem. Moja babka nigdy się nie dowiedziała, czy to się naprawdę zdarzyło, ale choć miała dopiero piętna-ście lat, była juŜ przygotowana na wszystko.

Od tamtej chwili Ŝyła w ustawicznym lęku. Prawie nie mogła wy-chodzić, musiała więc stworzyć sobie własny świat w czterech ścianach. Nie była jednak takŜe prawdziwą panią domu i musiała przypochlebiać się słuŜbie, na wypadek gdyby wymyślili jakieś historie przeciwko niej, co zdarzało się w Chinach często. Dawała im mnóstwo prezentów i or-ganizowała partie madŜonga, poniewaŜ wygrani goście zazwyczaj hoj-nie obdarzali słuŜbę.

Nigdy za to nie brakowało jej pieniędzy. Generał Xue przysyłał regu-larnie pensję, którą wypłacał jej kierownik jego lombardu. Pokrywał takŜe jej przegrane w madŜonga.

Wydawanie partii madŜonga było powszechnym elementem Ŝycia konkubin w całych Chinach. Równie powszechne było palenie opium,

31

które było szeroko dostępne. Dzięki opium ludzie tacy jak moja babka Ŝyli w stanie względnego zadowolenia, obojętni i uzaleŜnieni od nałogu. Wiele konkubin, walcząc z samotnością, popadło w uzaleŜnienie. Generał Xue zachęcał moją babkę do palenia opium, ale go nie słuchała.

Jedynym wypadkiem, kiedy opuściła dom, było wyjście do opery. Po-za tym całymi dniami siedziała samotnie. Mnóstwo czytała, przewaŜnie powieści i sztuki, a w donicach przed domem hodowała swoje ulubione kwiaty — ogrodowy balsam, hibiskusy, róŜe oraz karłowate drzewka. I jeszcze tylko kot dawał jej pocieszenie w tej pozłacanej klatce.

Wolno jej było odwiedzać rodziców, choć i na to patrzono niechętnie i nie mogła u nich zostawać na noc. Mimo Ŝe byli jedynymi ludźmi, z któ-rymi mogła porozmawiać, wizyty u nich takŜe stanowiły próbę cierpli-wości. Jej ojciec dzięki koneksjom z generałem Xue awansował na za-stępcę szefa lokalnej policji, a potem nabył ziemię i inne nieruchomości. Ale kiedy otwierała usta, Ŝeby powiedzieć, jaka jest nieszczęśliwa, ojciec zaczynał ją pouczać: cnotliwa kobieta powinna stłumić swoje uczucia i nie pragnąć niczego ponad to, co jest jej obowiązkiem wobec męŜa. Do-brze, Ŝe za nim tęskni, to zaleta, ale nie powinno się słyszeć narzekającej kobiety. „Porządnej kobiecie” nie wolno było mieć swojego zdania, a jeśli juŜ je miała, z pewnością nie powinna być do tego stopnia bezczel-na, Ŝeby o nim mówić. Na koniec cytował chińskie przysłowie: „Jeśli poślubiłaś gęś, bądź posłuszna gęsi, a jeśli poślubiłaś psa, słuchaj psa”.

Minęło sześć lat. Najpierw nadeszło kilka listów, potem nastąpiła zu-pełna cisza. Nie mając moŜliwości rozładowania psychicznej energii ani seksualnej frustracji, nie mogąc nawet normalnie chodzić z powodu znie-kształconych stóp, moja babcia zredukowała swoją aktywność do niena-turalnie przesadnego kręcenia się koło domu. Z początku liczyła na jakąś wiadomość, wspominając ciągle swoje krótkie poŜycie z generałem. Bar-dzo jej go brakowało, chociaŜ wiedziała, Ŝe jest tylko jedną z wielu kon-kubin rozsianych po całych Chinach i w ogóle juŜ nie marzyła o tym, Ŝe spędzi z nim resztę Ŝycia. Niemniej nadal za nim tęskniła, poniewaŜ przedstawiał sobą jedyną szansę na coś, co by przypominało normalne Ŝycie.

32

Ale tygodnie przeszły w miesiące, a miesiące w lata i w końcu jej tę-sknota się stępiła. Wiedziała juŜ, Ŝe jest dla niego zwykłą zabawką, po którą sięgnie tylko wtedy, kiedy mu będzie wygodnie. Jej niepokój nie miał nawet przedmiotu, na którym mógłby się skupić. Było to tak, jakby tkwił skrępowany w kaftanie bezpieczeństwa. Jeśli przypadkiem coś na-gle wydostawało się poza ten kaftan, babcia czuła się tak podniecona, Ŝe nie wiedziała, co ze sobą zrobić. Czasem po prostu traciła przytomność i padała na podłogę. Miewała takie zaćmienia do końca Ŝycia.

Pewnego dnia, po sześciu latach od chwili, kiedy jej „mąŜ” po prostu wyszedł z domu, znowu się pojawił. Ich spotkanie było zupełnie inne niŜ to, o czym marzyła na początku rozstania. Wtedy wyobraŜała sobie, Ŝe kiedy wreszcie wróci, odda mu się i poświęci do końca, z namiętnością — teraz jednak znajdowała w sobie tylko powściągliwą obowiązkowość. Przechodziła równieŜ tortury niepokoju na myśl o tym, Ŝe mogła obrazić kogoś ze słuŜby albo Ŝe ktoś z nich mógłby ją oczernić, próbując wkraść się w łaski generała, ale wszystko poszło gładko. Sam generał, teraz po-nadpięćdziesięcioletni, złagodniał i nie wyglądał juŜ tak majestatycznie jak przedtem. Jak się spodziewała, ani słowem nie wspomniał o tym, gdzie był i co porabiał ani dlaczego wrócił — i ona sama teŜ nie pytała. NiezaleŜnie od tego, Ŝe nie chciała być zbesztana za to, Ŝe prowadzi do-chodzenie, po prostu przestało ją to obchodzić.

Skoro juŜ o tym mowa — w rzeczywistości generał przez cały ten czas wcale nie był daleko. Wiódł spokojne Ŝycie emerytowanego dygni-tarza, dzieląc czas między dom w Tianjin a wiejską posiadłość niedaleko Lulong. Świat, w którym doszedł do świetności, juŜ przeminął. Wodzo-wie i ich lenny system upadli, a większa część Chin była obecnie pod kontrolą Kuomintangu, czyli nacjonalistów, pod wodzą Chiang Kai-sheka (Czang Kaj-szeka). Dla zaznaczenia oderwania się od pełnej cha-osu przeszłości i podkreślenia otwarcia nowego rozdziału stabilnej przy-szłości, Kuomintang przeniósł stolicę z Pekinu (Stolica Północna) do Nankinu (Stolica Południowa). W 1928 roku władca MandŜurii, Zhang Zuolin (znany jako Stary Marszałek), został skrytobójczo zabity przez Japończyków, którzy stawali się coraz bardziej aktywni na tym obszarze. Syn Starego Marszałka, Zhang Xueliang (znany jako Młody Marszałek), połączył się z siłami Kuomintangu i formalnie zintegrował MandŜurię z resztą Chin — chociaŜ rządy Kuomintangu nigdy się tutaj nie zakorzeni-ły.

33

Wizyta generała Xue u mojej babci nie trwała długo. Podobnie jak za pierwszym razem, po kilku dniach nagle oświadczył, Ŝe wyjeŜdŜa. Wie-czorem, w przeddzień wyjazdu, spytał moją babcię, czy chciałaby miesz-kać razem z nim w Lulong. Serce jej stanęło. Jeśli kaŜe jej pojechać, bę-dzie to oznaczało, Ŝe dostała doŜywotni wyrok i Ŝe zawsze juŜ będzie przebywała pod jednym dachem z jego Ŝoną i innymi konkubinami. Ogarnęła ją panika. Masując jego stopy, bardzo spokojnie poprosiła, Ŝeby pozwolił jej zostać. Powiedziała, jakie to było miłe z jego strony, Ŝe obie-cał jej rodzicom, iŜ będzie mogła być blisko nich, i ostroŜnie wspomnia-ła, Ŝe jej matka nie jest w najlepszym zdrowiu, bo właśnie urodziła trze-cie dziecko, długo oczekiwanego syna. Powiedziała, Ŝe chciałaby dopeł-nić powinności dobrej córki i Ŝe oczywiście, kiedykolwiek on, jej pan i małŜonek, zaszczyci Yixian, będzie mu słuŜyła swoją osobą. Następnego dnia generał spakował swoje rzeczy i wyjechał — sam. Zarówno przy przyjeździe, jak i przy wyjeździe zasypał moją babcię biŜuterią — było to złoto, srebro, jadeit, perły, szmaragdy. Jak wielu męŜczyzn wierzył, Ŝe tego właśnie pragnie serce kobiety. Swoją drogą dla wielu kobiet w takiej sytuacji, w jakiej była babcia, biŜuteria była jedynym Ŝyciowym zabez-pieczeniem.

W niedługi czas potem moja babcia uświadomiła sobie, Ŝe jest w cią-Ŝy. Siedemnastego dnia trzeciego księŜyca, na wiosnę 1931 roku urodziła niemowlę płci Ŝeńskiej — była to moja matka. Babcia napisała do gene-rała Xue, Ŝeby go o tym zawiadomić, a on odpisał, Ŝe nadaje dziewczyn-ce imię Baoqin, i prosił, Ŝeby przyjechały do Lulong, jak tylko będą na tyle silne, Ŝeby podróŜować.

Moja babcia była zachwycona, Ŝe ma dziecko. Teraz czuła, Ŝe jej Ŝy-cie ma cel, i przelała całą swą miłość i energię na córkę. Generał Xue pisał wiele razy, prosząc, Ŝeby przyjechała do Lulong, ale odpowiadała wymijająco. AŜ pewnego dnia w lecie 1932 roku dostała telegram z za-wiadomieniem, Ŝe generał jest powaŜnie chory, i poleceniem, Ŝeby na-tychmiast wzięła dziecko i zjawiła się w Lulong. Z tonu telegramu jasno wynikało, Ŝe tym razem nie moŜe odmówić.

Do Lulong było około trzystu sześćdziesięciu kilometrów i dla mojej babci, która dotychczas nigdy nie podróŜowała, oznaczało to bardzo po-waŜne przedsięwzięcie. Poza tym podróŜ, kiedy się miało krępowane stopy, była niezwykle trudna: nie miała jak nosić bagaŜu, a juŜ zwłaszcza

34

z małym dzieckiem na ręku. Zdecydowała, Ŝe weźmie ze sobą swoją czternastoletnią siostrę Yulan, którą nazywała Lan.

PodróŜ była przygodą. Znowu wokół stało się niebezpiecznie. W styczniu 1931 roku Japończycy, którzy solidnie umocnili swoją władzę na tym terenie, wszczęli na duŜą skalę inwazję na MandŜurię i japońskie oddziały szóstego stycznia 1932 roku rozpoczęły okupację Yixian. Dwa miesiące później Japończycy proklamowali załoŜenie nowego państwa, zwanego Manzhuguo (Państwo MandŜurskie), które obejmowało więk-szość terenu północno-wschodnich Chin (o powierzchni równej Francji i Niemcom). Ogłosili, Ŝe Manzhuguo jest niepodległym krajem, ale w rzeczywistości podlegało Tokio. Na czele jego rządu postawiono Puyi, który jako dziecko był ostatnim cesarzem Chin. Z początku nosił godność Chief Executive, a później, w 1934 roku, ogłosił się cesarzem Manzhu-guo. Wszystko to niewiele znaczyło dla mojej babci, która prawie nie miała kontaktu ze światem zewnętrznym. PoniewaŜ przeciętni ludzie nie mieli wpływu na to, kto nimi rządzi, do wszelkiej władzy mieli fatali-styczny stosunek. Dla wielu Puyi był w sposób naturalny władcą, oczy-wistym Synem Niebios. W dwadzieścia lat po tym, jak w Chinach znie-siono cesarstwo i ustanowiono republikę, nie było jeszcze zjednoczonego narodu, który mógłby sobie dawać radę bez autorytarnej władzy, a mieszkańcy MandŜurii mieli raczej blade wyobraŜenie o tym, co to zna-czy, Ŝe są obywatelami czegoś, co nazywa się Chiny.

Pewnego gorącego dnia, w lecie 1932 roku, moja babka, jej siostra i moja matka wsiadły do pociągu, który jechał na południe i wyjeŜdŜał poza obręb MandŜurii, zmierzając do miasta Shanhaiguan, gdzie Wielki Mur opada od gór ku morzu. W miarę jak lokomotywa, sapiąc, ciągnęła pociąg w głąb równin wybrzeŜa, widziały zmieniający się krajobraz: nie było juŜ gołej, brązowoŜółtej gleby równin MandŜurii — wokół rozcią-gała się znacznie ciemniejsza ziemia o bujniejszej roślinności, prawie gęstwina w porównaniu z północnym wschodem. Pociąg minął Wielki Mur, skręcił w głąb lądu i po godzinie zatrzymał się w mieście Changli, gdzie wysiadły przy budynku z zielonym dachem, który wyglądał jak budynki stacji kolejowych na Syberii.

Moja babcia wynajętym wozem ciągniętym przez konie pojechała wyboistą, zapyloną drogą na północ, do posiadłości generała Xue, leŜą-cej trzydzieści kilometrów dalej, nieopodal murów nieduŜego miasta

35

Yanheying, które kiedyś było waŜnym obozem wojskowym, często od-wiedzanym przez władców MandŜurii i ich dwór, i dlatego droga zyskała nazwę „Cesarskiego traktu”. Była wysadzana topolami, których jasnozie-lone liście połyskiwały w powietrzu pełnym słońca. Za rzędami topoli ciągnęły się sady brzoskwiniowe, które właśnie kwitły. Ale moja babcia nie bardzo mogła się cieszyć tą scenerią — po pierwsze była cała w ku-rzu, po drugie była wytrzęsiona od jazdy po wyboistej drodze. Jednak ponad wszystko martwiła się i denerwowała tym, co ją czeka, gdy doje-dzie na miejsce.

Kiedy zobaczyła posiadłość, była przytłoczona jej wspaniałością. Po-tęŜnych frontowych wrót strzegł uzbrojony wartownik, stojący nieru-chomo obok olbrzymiej statuy półleŜącego lwa. Był tam teŜ rząd ka-miennych rzeźb do wiązania koni: cztery słonie i cztery małpy. Te wła-śnie zwierzęta zostały wybrane z powodu ich chińskich nazw. Słowo „słoń” i „dostojny urząd” mają to samo brzmienie (xiang), a słowo „mał-pa” i „arystokracja” równieŜ brzmią tak samo (hou). Gdy wóz przejechał przez zewnętrzną bramę na wewnętrzny dziedziniec, babcia zobaczyła przed sobą ogromną ślepą ścianę, a dopiero potem, z boku, drugą bramę. Była to klasyczna chińska budowa, z zasłaniającą posiadłość przed ob-cymi ścianą, dzięki której w razie napaści nie moŜna było strzelać ani bezpośrednio atakować frontowej bramy.

Gdy przejechali przez wewnętrzną bramę, przy babci jak zjawa poja-wiła się słuŜąca i władczo odebrała od niej dziecko. Inna słuŜąca zapro-wadziła ją do domu, a potem do salonu.

Pojawiła się Ŝona generała i moja babcia uklękła, oddając jej pokłon i mówiąc: „Witam cię, moja pani” — jak wymagała etykieta. Siostrze bab-ci nie pozwolono wejść do salonu i stała pod drzwiami jak słuŜąca. W tym wszystkim nie było niczego osobistego — krewnych konkubiny nie traktowano jak członków rodziny. Kiedy babcia oddała juŜ stosowną ilość pokłonów, Ŝona generała powiedziała jej, Ŝe moŜe wstać, uŜywając zwrotu, który natychmiast ustawił babcię w domowej hierarchii raczej bliŜej wyŜszej rangą słuŜącej niŜ Ŝony.

Potem Ŝona generała powiedziała jej, Ŝeby usiadła. Babcia musiała podjąć błyskawiczną decyzję. W tradycyjnym chińskim domu to, gdzie kto siada, wskazuje na jego pozycję. śona generała miała swoje miejsce w północnej części salonu, jak przystało osobie z jej pozycją. Po drugiej

36

stronie nieduŜego stolika stało drugie krzesło zwrócone przodem w stro-nę południa — naleŜało ono do generała. Po obu stronach salonu stały rzędy krzeseł dla ludzi o róŜnym statusie. Babcia usiadła na jednym z krzeseł najbliŜej drzwi, aby okazać skromność. Wtedy Ŝona generała poprosiła, Ŝeby usiadła bliŜej — trochę bliŜej. Musiała w tej sytuacji okazać nieco łaskawości.

Kiedy babcia juŜ się usadowiła, Ŝona generała powiedziała jej, Ŝe od tej chwili dziecko będzie wychowywane tak, jakby było jej (Ŝony gene-rała) własną córką i będzie mówiło do niej (Ŝony generała), a nie do babci, „mamo”; babcia miała traktować swoją córkę jak młodą panią domu i odpowiednio się wobec niej zachowywać. Zawołano pokojówkę, Ŝeby odprowadziła babcię, która czuła, Ŝe pęka jej serce, ale powstrzy-mywała płacz. Rozszlochała się dopiero w swoim pokoju. Rano, kiedy zaprowadzono ją na spotkanie z konkubiną numer dwa, faworytą genera-ła, która prowadziła dom, wciąŜ miała czerwone oczy. Faworyta była śliczna, miała delikatną twarz i ku zdziwieniu babci okazała się zupełnie sympatyczna, ale babcia nie pozwoliła sobie na to, Ŝeby przy niej otwar-cie płakać. Intuicyjnie czuła, Ŝe w tym nowym dziwnym otoczeniu naj-lepszą polityką jest ostroŜność.

Nieco później tego samego dnia wezwano ją do „męŜa”. _ Pozwolono jej zabrać ze sobą moją matkę. Generał leŜał na kang, było to płaskie, szerokie, prostokątne łoŜe o wysokości około osiemdziesięciu centyme-trów, ogrzewane od spodu przez ceglany piecyk. Dwie konkubiny, czy moŜe słuŜące, klęczały obok generała i masowały mu stopy i Ŝołądek. Xue miał zamknięte oczy i ziemistą twarz. Babcia pochyliła się nad łóŜ-kiem i zawołała go cicho. Otworzył oczy i zdobył się na coś w rodzaju półuśmiechu. Babcia posadziła mamę na łóŜku i powiedziała: „To jest Baoqin”. Z wielkim wysiłkiem generał pogłaskał moją mamę po głowie i powiedział: „Urodę Baoqin ma po tobie, jest bardzo ładna”. I znowu za-mknął oczy.

Babcia znów cicho go zawołała, ale nie otwierał oczu. Uświadomiła sobie, Ŝe generał jest cięŜko chory, moŜe nawet umierający. Zabrała córeczkę z łóŜka i mocno przytuliła, ale po chwili Ŝona generała, która kręciła się w pobliŜu cały czas, niecierpliwie pociągnęła ją za rękaw. Kiedy wyszły z pokoju generała, jego Ŝona ostrzegła babcię, Ŝeby nie naprzykrzała mu się zbyt często, a właściwie wcale. Zasadniczo powinna siedzieć w swoim pokoju i czekać, kiedy się ją wezwie.

37

Babcia była przeraŜona. Jej przyszłość, jako konkubiny, a nawet przy-szłość jej dziecka były w niebezpieczeństwie. MoŜe nawet w śmiertel-nym niebezpieczeństwie. Nie miała Ŝadnych praw. Jeśli generał umrze, znajdzie się na łasce jego Ŝony, która będzie miała władzę nad jej Ŝyciem i śmiercią. Zrobi z nią, co zechce — moŜe ją sprzedać jakiemuś boga-czowi albo nawet oddać do domu publicznego, co zdarzało się dość czę-sto. Jeśli tak się stanie, nigdy juŜ nie zobaczy swojego dziecka. Wiedzia-ła, Ŝe musi zabrać córkę i uciekać jak najszybciej.

Wróciła do pokoju i całą siłą woli próbowała się uspokoić. Zaczęła planować ucieczkę. Czuła, Ŝe krew rozsadza jej głowę. Nogi miała tak miękkie, Ŝe chodząc, przytrzymywała się mebli. Znowu się załamała i zaczęła rozpaczliwie szlochać z bezsilnego gniewu, bo nie wiedziała, co począć. Najgorsza była myśl, Ŝe generał w kaŜdej chwili moŜe umrzeć i wtedy ona zostanie w potrzasku do końca Ŝycia.

Stopniowo zdołała się jednak opanować i zaczęła jaśniej myśleć. Obejrzała dokładnie całą posiadłość. Była podzielona na szereg małych dziedzińców i ogrodzona wysokim murem. Nawet ogród został zaprojek-towany bardziej z myślą o bezpieczeństwie niŜ o pięknie. Było w nim kilka cyprysów, wierzb i zimowych śliw — ale drzewa nie rosły przy murze, a dla zupełnej pewności, Ŝe Ŝaden napastnik nigdzie się nie ukry-je, muru nie zasłaniały nawet krzewy. Dwie bramy od ogrodu były za-mknięte na kłódkę, a bramy frontowej przez okrągłą dobę strzegli uzbro-jeni wartownicy.

Babci w ogóle nie pozwolono wyjść poza obręb murów. Mogła co-dziennie odwiedzać generała, ale tylko uczestnicząc w czymś w rodzaju zbiorowej wycieczki, kiedy razem z innymi kobietami, defilując obok jego łóŜka, mamrotała: „Pozdrawiam cię, panie”.

Po jakimś czasie poznała inne osobistości domu. Poza Ŝoną generała, kobietą, która liczyła się najbardziej, była konkubina numer dwa. Babcia odkryła, Ŝe to właśnie ona wydała słuŜbie polecenie, Ŝeby obchodzili się z nią dobrze, dzięki czemu jej sytuacja była łatwiejsza do zniesienia. W domach takich jak ten postawa słuŜby zaleŜała od pozycji osoby, której usługiwali. Płaszczyli się przed tymi, którzy byli w łaskach, pomiatali tymi, którzy je utracili.

Konkubina numer dwa miała córeczkę trochę starszą od mojej mamy i obie kobiety zbliŜyły się do siebie jeszcze bardziej. Powodem szczególnej

38

łaski, jaką generał Xue darzył tę konkubinę, był fakt, Ŝe miał z nią dziec-ko, tę właśnie córeczkę — poza nią i córką babci, czyli moją mamą, nie miał więcej dzieci.

Po miesiącu, w ciągu którego dwie konkubiny prawie się zaprzyjaźni-ły, babcia poszła do Ŝony generała i powiedziała, Ŝe chciałaby pojechać do domu, by przywieźć swoje rzeczy i ubrania. śona generała zgodziła się, ale na pytanie, czy babcia moŜe zabrać ze sobą małą, Ŝeby dziecko poŜegnało się z dziadkami, odpowiedziała „nie”. Potomkini rodziny Xue nie moŜna było zabierać poza rodzinną posiadłość.

Tak więc moja babcia wyruszyła samotnie do Changli. Gdy woźnica wysadził ją na stacji, zaczęła rozpytywać ludzi, którzy się tam kręcili, aŜ znalazła dwóch męŜczyzn z końmi, którzy zgodzili się jej słuŜyć trans-portem. Poczekała do zmierzchu i wróciła z nimi drogą na skróty do Lu-long. Jeden z nich posadził ją na siodle za sobą.

Kiedy dojechali do posiadłości generała, podeszli do tylnej bramy i babcia podała umówiony sygnał. Po chwili oczekiwania, która wydawała się trwać godzinami, brama się otworzyła i w świetle księŜyca pojawiła się siostra babci z dzieckiem w ramionach. Drzwi otworzyła zaprzyjaź-niona konkubina numer dwa, która potem uderzyła w nie kilka razy sie-kierą, Ŝeby wyglądało na to, Ŝe otworzono je przemocą.

Babcia nawet nie miała czasu na to, Ŝeby uściskać córeczkę — zresztą nie chciała jej budzić, bo gdyby mała zaczęła płakać, zaalarmowałaby straŜe. Obie z siostrą wspięły się na konie — babcia została przywiązana do jednego z jeźdźców — i pomknęli w noc. Jeźdźcy byli dobrze opłace-ni i pędzili szybko. Do świtu byli w Changli i zanim w Lulong wszczęto alarm, juŜ znalazły się w pociągu jadącym na północ. Kiedy pod wieczór przyjechały do Yixian, babcia padła na ziemię i długo leŜała, nie mogąc się ruszyć.

Była tu stosunkowo bezpieczna i właściwie poza zasięgiem rodziny Xue, ale nie wzięła mojej mamy do domu, poniewaŜ bała się słuŜących. Spytała dawną przyjaciółkę ze szkoły, czy nie ukryłaby jej dziecka. Przy-jaciółka mieszkała w domu swojego teścia, mandŜurskiego doktora o nazwisku Xia, który znany był z Ŝyczliwości i nigdy nikogo nie odprawił w potrzebie ani nie zdradzał przyjaciół.

Dla rodziny Xue moja babka, zwykła konkubina, nie była na tyle waŜna, Ŝeby ją tropić i ścigać. Ale chodziło o moją matkę, potomkinię

39

rodu. Babcia wysłała do Lulong telegram, w którym donosiła, Ŝe dziecko w pociągu zachorowało, a następnie zmarło. Potem nastąpił okres nie-pewności i oczekiwania, podczas którego babcia prawie odchodziła od zmysłów. Niekiedy wydawało się jej, Ŝe rodzina Xue powinna uwierzyć w jej opowiastkę. Innym razem jednak mówiła sobie, Ŝe nie, Ŝe prawdo-podobnie przyślą zbirów, którzy ją i dziecko zawloką z powrotem do domu generała. W końcu pocieszała się myślą, Ŝe rodzina Xue zbyt jest zajęta oczekiwaniem na śmierć patriarchy rodu, Ŝeby tracić na nią ener-gię, i Ŝe prawdopodobnie z punktu widzenia tamtych kobiet jest korzyst-ne, Ŝe nie ma tam jej dziecka.

Kiedy się upewniła, Ŝe rodzina Xue zostawi ją w spokoju, znowu za-mieszkała w swoim domu w Yixian z moją matką. Przestała takŜe bać się słuŜby, poniewaŜ wiedziała, Ŝe jej „mąŜ” juŜ nie przyjedzie. Przez rok Ŝadne wiadomości nie przychodziły z Lulong, aŜ pewnego jesiennego dnia 1933 roku nadszedł telegram zawiadamiający, Ŝe generał Xue zmarł i Ŝe babcia jest oczekiwana na pogrzebie.

Generał zmarł w Tianjin we wrześniu. Jego ciało przywieziono do Lu-long w drewnianej lakierowanej trumnie, udrapowanej czerwonym ha-ftowanym jedwabiem. Towarzyszyły jej dwie inne trumny: jedna równieŜ lakierowana i udrapowana w czerwony jedwab, druga ze zwykłego drew-na i bez jedwabiu. W tej drugiej lakierowanej trumnie spoczywało ciało jednej z jego konkubin, która połknęła opium, aby dzielić z nim śmierć. Było to uwaŜane za najwyŜszą małŜeńską lojalność. Później tabliczka na jej cześć, napisana przez znanego dowódcę wojskowego Wu Peifu, zosta-ła umieszczona na ścianie dawnej rezydencji generała Xue. Trzecia trum-na zawierała szczątki innej konkubiny, która dwa lata wcześniej zmarła na tyfus. Jej ciało zostało ekshumowane, aby moŜna było je ponownie pochować z generałem Xue, jak tego wymagał zwyczaj. Trumna była ze zwykłego drewna — poniewaŜ zmarła na zarazę, uwaŜano ją za osobę, której los nie sprzyjał. W trumnach umieszczono rtęć i węgiel, Ŝeby za-bezpieczyć ciała przed gniciem. KaŜde zwłoki miały w ustach perłę.

Generał Xue i dwie konkubiny zostali pochowani w tym samym gro-bowcu; jego Ŝona i inne konkubiny po śmierci miały do nich dołączyć. Podstawowy pogrzebowy rytuał powinien wypełnić syn zmarłego —

40

miał dzierŜyć specjalną chorągiew przyzywającą duchy przodków. Po-niewaŜ generał Xue nie miał syna, jego Ŝona adoptowała dziesięciolet-niego siostrzeńca, Ŝeby wypełnił to zadanie. Chłopiec spełnił takŜe inny rytuał — klęcząc koło trumny, wołał: „UwaŜaj na gwoździe!”. Wierzono, Ŝe jeśli się tego nie wypowie, zmarły pokaleczy się o nie.

Miejsce na grób wybrał sam generał Xue zgodnie z zasadami geo-mancji. Było to piękne, spokojne miejsce, za którym od północy leŜały dalekie góry, a z przodu, na południu, między drzewami eukaliptusowy-mi płynął strumień. Było wyrazem pragnienia, Ŝeby jako oparcie mieć za sobą rzecz trwałą i pewną — góry — a przed sobą odbicie słońca, które symbolizowało wschodzącą pomyślność.

Ale moja babcia nigdy nie zobaczyła grobu: zignorowała wezwanie i nie pojechała na pogrzeb. PoniewaŜ tego nie zrobiła, kierownik lombardu nie wypłacił naleŜnej jej pensji. Mniej więcej tydzień później jej rodzice dostali list od Ŝony generała Xue. śyczeniem mojego dziadka było, Ŝeby babcia odzyskała swobodę. Jak na tamte czasy, była to decyzja wyjątko-wo światła i babcia nie mogła uwierzyć swojemu szczęściu.

Miała dwadzieścia cztery lata i była wolna.

2 „Nawet zwykła zimna woda

jest słodka” —

moja babcia wychodzi

za mandŜurskiego doktora

(1933— 1938)

List od Ŝony generała Xue zawierał takŜe prośbę, Ŝeby rodzice zabrali babcię do siebie. ChociaŜ zostało to wyraŜone w tradycyjny, aluzyjny sposób, zrozumiała, Ŝe kazano jej się wyprowadzić.

Ojciec zabrał ją do domu z widocznym ociąganiem. Nie miał juŜ am-bicji odgrywania roli dobrego ojca rodziny. Od chwili kiedy zaaranŜował związek swojej córki z generałem Xue, jego akcje w świecie poszły w górę. Został awansowany na zastępcę szefa policji w Yixian, wciągnięty na listę ludzi o znaczących koneksjach i stał się stosunkowo bogatym człowiekiem — zakupił pewne posiadłości ziemskie i zaczął palić opium.

W tym samym czasie, kiedy go awansowano, wziął sobie konkubinę, kobietę z Mongolii, którą przedstawił mu jego bezpośredni szef. Obda-rowywanie pnącego się w górę kolegi konkubiną było powszechną prak-tyką, a lokalny szef policji miał przy tym nadzieję, Ŝe i jego obejmie pro-tekcja generała Xue. Pradziadek niedługo zaczął się rozglądać za drugą konkubiną — poniewaŜ człowiek z jego pozycją powinien mieć ich jak najwięcej, było to wskaźnikiem statusu społecznego. Nie musiał daleko szukać — jego konkubina miała siostrę.

Kiedy babcia wróciła do domu, sytuacja była zupełnie inna niŜ przed dziesięcioma laty, gdy go opuszczała. Oprócz jednej nieszczęśliwej i gnębionej Ŝony, którą była jej matka, zastała teraz trzy małŜonki. Jedna z konkubin urodziła córeczkę, która była w tym samym wieku, co moja

42

matka. Siostra mojej babci, Lan, w zaawansowanym wieku szesnastu lat wciąŜ była niezamęŜna, co bardzo irytowała Yanga.

Babcia przeprowadziła się z jednego gniazda intryg do drugiego. Oj-ciec był obraŜony zarówno na nią, jak i na jej matkę. Teraz, kiedy miał dwie konkubiny, które wolał o wiele bardziej niŜ Ŝonę, był dla niej jesz-cze bardziej nieprzyjemny. Jadał posiłki z nimi, a Ŝona jadała sama. Na babcię zaś był obraŜony za to, Ŝe wróciła do domu wtedy, kiedy wreszcie urządził sobie Ŝycie.

Poza tym uwaŜał ją za osobę przynoszącą nieszczęście, poniewaŜ straciła męŜa. W tamtych czasach uwaŜano, Ŝe kobieta, której mąŜ umarł, ponosi odpowiedzialność za tę śmierć. Mój pradziadek widział więc w niej osobę przynoszącą pecha, stanowiącą groźbę dla jego pomyślnego losu i chciał, Ŝeby wyniosła się z jego domu.

Konkubiny podbechtywały go jeszcze. Zanim moja babcia wróciła do domu, urządziły wszystko po swojemu. Prababka była łagodną, nawet słabą osobą. ChociaŜ teoretycznie stała ponad konkubinami, w praktyce była zdana na ich łaskę. W 1930 roku urodziła syna, Yulina. Konkubiny straciły poczucie bezpieczeństwa, bo w razie śmierci pradziadka cały majątek przeszedłby w ręce jego syna. Jeśli Yang okazywał jakiekolwiek uczucia w stosunku do syna, konkubiny złościły się i obraŜały. Od chwili jego narodzin wszczęły wojnę psychologiczną przeciw prababce. Jeśli w ogóle otwierały do niej usta, to tylko po to, Ŝeby narzekać i robić uwagi, a jeśli na nią patrzyły, to z lodowatym, kamiennym wyrazem twarzy. W pradziadku nie miała Ŝadnego wsparcia, a jego wzgardy i potępienia dla niej wcale nie uśmierzył fakt, Ŝe urodziła syna — znalazł nowe powody, Ŝeby mieć jej wszystko za złe.

Ale babcia miała silniejszy charakter od swojej matki, a przejścia mi-nionych lat jeszcze bardziej ją zahartowały. Nawet w swoim ojcu budziła pewien lęk. Powiedziała sobie, Ŝe czasy, kiedy potulnie go słuchała, juŜ minęły i zamierza walczyć o siebie i o swoją matkę. Jak długo będzie w tym domu, konkubiny mają być grzeczne, a nawet dobrze byłby widziany od czasu do czasu ich przymilny uśmiech.

Taka była atmosfera domu, w którym moja matka spędziła tak waŜne dla dziecka lata — od drugiego do czwartego roku Ŝycia. Choć osłaniana przez swoją matkę, czuła przecieŜ panujące w domu napięcie.

43

Babcia była teraz piękną, młodą kobietą w wieku dwudziestu pięciu lat. Miała przy tym ogładę i kilku męŜczyzn prosiło ojca ojej rękę. Ale poniewaŜ poprzednio była konkubiną, ci, którzy oferowali jej pozycję Ŝony, byli zbyt biedni i nie mieli szans u pana Yanga.

Moja babcia miała dość świata konkubin, pełnego podejrzliwości i małostkowej mściwości, w którym jedynym sposobem Ŝycia było dać się zdeptać lub deptać inne. Chciała tylko, Ŝeby zostawiono ją w spokoju i Ŝeby mogła wychowywać córkę.

Ojciec nieustannie popędzał ją do ponownego małŜeństwa, czasem prawiąc niemiłe aluzje, czasem mówiąc jej wprost, Ŝe powinna go juŜ uwolnić od obowiązku zajmowania się jej sprawami. Ale przecieŜ nie miała dokąd pójść i nie wolno jej było podjąć Ŝadnej pracy. Po jakimś czasie, nie mogąc znieść takiej presji, załamała się.

Wezwano wtedy doktora. Był to doktor Xia, w którego domu moją matkę ukrywano trzy lata temu, po ucieczce babci z posiadłości generała Xue. ChociaŜ synowa doktora Xia była przyjaciółką babci, sam doktor nigdy jej nie widział. Kiedy wszedł do pokoju, jej uroda zrobiła na nim takie wraŜenie, Ŝe wycofał się w pomieszaniu i wymamrotał do słuŜącej, Ŝe poczuł się niedobrze. W końcu opanował się, wszedł jeszcze raz, usiadł i długo z babcią rozmawiał. Był pierwszym męŜczyzną, któremu mogła powiedzieć to, co naprawdę czuje, więc zwierzyła się przed nim ze swojego smutku i swoich nadziei — aczkolwiek z pewną powściągliwo-ścią, jak przystało kobiecie wobec męŜczyzny, który nie jest jej męŜem. Doktor był delikatny i współczujący, a moja babka wiedziała, Ŝe ją rozu-mie. Wkrótce zakochali się w sobie i doktor Xia oświadczył się. Powie-dział mojej babci, Ŝe chce, Ŝeby została jego prawowitą Ŝoną, a takŜe obiecał, Ŝe wychowa moją mamę jak swoją córkę. Babcia przyjęła oświadczyny ze łzami radości. Jej ojciec takŜe był zadowolony, aczkol-wiek pospieszył uprzedzić doktora Xia, Ŝe nie jest w stanie dać córce posagu. Doktor Xia odpowiedział, Ŝe to nie ma znaczenia.

Doktor stosował tradycyjną medycynę i prowadził rozległą praktykę w Yixian, ciesząc się bardzo duŜym uznaniem zawodowym. Nie pocho-dził z Hanów, jak rodzina Yang i większość ludzi w Chinach, ale był rdzennym mieszkańcem MandŜurii. Wywodził się z rodziny nadwornych lekarzy władców MandŜurii, którzy byli bardzo szanowani za swoje usługi.

44

Doktor Xia był dobrze znany nie tylko jako świetny lekarz, ale takŜe jako dobry człowiek, bo często leczył ludzi za darmo. Był wysokim męŜ-czyzną, miał ponad sto osiemdziesiąt centymetrów wzrostu i poruszał się elegancko. Zawsze chodził ubrany w tradycyjną długą szatę i kaftan. Miał miłe brązowe oczy, kozią bródkę i długie, opadające wąsy. Jego twarz i postać tchnęły spokojem.

Kiedy oświadczył się mojej babce, był juŜ starszym człowiekiem. Miał sześćdziesiąt pięć lat, był wdowcem, ojcem trzech dorosłych synów i córki, a wszystkie jego dzieci miały juŜ swoje rodziny. Synowie mieszkali razem z nim. Najstarszy zarządzał domem i rodzinną farmą, drugi prowadził u boku ojca praktykę lekarską, a trzeci — mąŜ przyja-ciółki szkolnej mojej babci, był nauczycielem.

W sumie jego synowie mieli ośmioro dzieci, a jeden z ich synów sam był juŜ Ŝonaty i miał syna.

Doktor Xia zawołał ich do gabinetu i powiedział o swoich planach. Słuchali z niedowierzaniem, popatrując na siebie wzajem, a potem zale-gła głęboka cisza. Wreszcie najstarszy powiedział: „Przypuszczam, ojcze, Ŝe miałeś na myśli, Ŝe ona będzie twoją konkubiną”. Doktor Xia powtó-rzył, Ŝe zamierza pojąć moją babcię jako prawowitą Ŝonę. Zostałaby wte-dy ich macochą, a to powodowało określone następstwa. NaleŜałoby jej się takie traktowanie jak starszemu pokoleniu, na równi z męŜem przy-sługiwałby jej wysoki status. W zwykłym chińskim domu młodsza gene-racja była podporządkowana starszej, z odpowiednimi formami zaznacza-jącymi róŜnice ich pozycji, a doktor Xia naleŜał do jeszcze bardziej skomplikowanego mandŜurskiego systemu etykietalnego. Młodsi musieli okazywać starszym szacunek kaŜdego poranka i wieczora, męŜczyźni klękali, a kobiety składały głęboki ukłon. Podczas uroczystości rodzin-nych męŜczyźni powinni złoŜyć pełny koutou. Fakt, Ŝe babcia była po-przednio konkubiną, oraz róŜnica wieku oznaczały, Ŝe synowie doktora będą musieli być posłuszni komuś, kto ma niŜszy status i jest znacznie młodszy niŜ oni sami. Tego juŜ było dla nich za wiele.

Cała rodzina zebrała się razem i wszyscy dyskutowali z rosnącą zło-ścią. Nawet synowa, która była niegdyś koleŜanką szkolną babci, była wielce niezadowolona, poniewaŜ małŜeństwo jej teścia zmusiłoby ją do zupełnie nowych stosunków z dawną koleŜanką. Nie mogłaby jeść przy

45

tym samym stole co jej dawna przyjaciółka ani nawet siadać w jej obec-ności, musiałaby klęczeć, a nawet składać koutou.

Wszyscy członkowie rodziny — synowie, synowe, wnuki, nawet prawnuczek — wchodzili po kolei, aby błagać doktora Xia, Ŝeby „wziął pod uwagę uczucia” swojej własnej „krwi i ciała”. Padali na kolana, składali pełny koutou, szlochali i krzyczeli. Błagali doktora Xia, Ŝeby rozwaŜył fakt, Ŝe jest MandŜurem, a zgodnie z dawnym zwyczajem man-dŜurskim męŜczyzna o jego pozycji nie powinien się Ŝenić z chińską kobietą. Doktor Xia odpowiedział, Ŝe to prawo zostało juŜ dawno znie-sione. Syn argumentował, Ŝe gdyby był dobrym MandŜurem, respekto-wałby to prawo. Wielokrotnie wracała teŜ sprawa róŜnicy wieku — dok-tor Xia był ponad dwukrotnie starszy od mojej babci. Ktoś przywołał stare przysłowie: „Młoda kobieta, która ma starego męŜa, w istocie nale-Ŝy do innego męŜczyzny”.

Doktora Xia najbardziej bolał szantaŜ emocjonalny — zwłaszcza ar-gument, Ŝe wzięcie za Ŝonę byłej konkubiny będzie miało wpływ na po-zycję społeczną jego dzieci. Wiedział, Ŝe jego dzieci mogą „stracić twarz”, i czuł się winny z tego powodu. Niemniej najwaŜniejsze było dla niego szczęście mojej babci. Gdyby ją wziął jako konkubinę, nie tylko „straciłaby twarz”, ale stałaby się niewolnicą całej rodziny. Jego miłość nie wystarczyłaby, Ŝeby ją osłonić, gdyby nie była legalną Ŝoną.

Błagał swoją rodzinę, Ŝeby przychyliła się do jego woli. Ale oni — zgodnie z przekonaniem panującym w ich kręgach społecznych — uwa-Ŝali, Ŝe nie naleŜy pobłaŜać takim nieodpowiedzialnym Ŝyczeniom. Jedni wskazywali na jego sędziwy wiek. Inni mówili mu: „JuŜ masz synów, wnuków i nawet prawnuków, duŜą i dobrze prosperującą rodzinę. Czego jeszcze chcesz? Po co ci ten ślub?”.

Coraz więcej krewnych i przyjaciół pojawiało się na scenie, zaproszo-nych przez synów. Wszyscy jednomyślnie twierdzili, Ŝe ślub jest obłąka-nym pomysłem. Wreszcie zwrócili Ŝądła ku mojej babci. „Znowu chce wyjść za mąŜ, mimo Ŝe ciało pierwszego męŜa jeszcze nie ostygło w grobie — mówili. — Ta kobieta wszystko wykalkulowała: nie moŜe za-akceptować statusu konkubiny i musi być legalną małŜonką. Gdyby cię naprawdę kochała, to czy nie satysfakcjonowałoby jej to, Ŝe zostanie twoją konkubiną?”. Przypisywali mojej babci niskie motywy, ostrzegali, Ŝe zaplanowała sobie, iŜ skłoni doktora do jej poślubienia, a potem będzie źle traktowała jego dzieci i wnuki.

46

Insynuowali takŜe, Ŝe zamierza połoŜyć rękę na pieniądzach doktora. KaŜda przemowa o właściwym postępowaniu, moralności i jego wła-snym dobru miała w tle milczące załoŜenie dotyczące majątku. Krewni obawiali się, Ŝe babcia zagarnie dobytek doktora, gdy jako Ŝona automa-tycznie stanie się zarządczynią majątku.

Doktor Xia był bogatym człowiekiem. Posiadał osiemdziesiąt hekta-rów ziemi uprawnej w okręgu Yixian i miał nawet jakieś posiadłości na południe od Wielkiego Muru. Jego obszerny dom w mieście zbudowany był z szarej cegły, ozdobionej białym wzorem. Sufity były wybielone wapnem, a pokoje wytapetowane tak, Ŝe ukryto belki i złączenia, co było uwaŜane za wskaźnik powodzenia i majątku. Poza tym prowadził kwit-nącą praktykę lekarską i był właścicielem apteki.

Kiedy członkowie rodziny zobaczyli, Ŝe nic nie wskórają, postanowili „popracować” bezpośrednio nad babcią. Pewnego dnia wstąpiła do niej synowa, która była jej szkolną koleŜanką. Po herbacie i niezobowiązują-cych pogawędkach przeszła do istoty swojej misji. Babcia rozpłakała się, wzięła ją za rękę, jak to robiły zazwyczaj, i zapytała, co by zrobiła, gdyby była w jej sytuacji. Odpowiedziało jej milczenie, więc ciągnęła: „Dobrze wiesz, co to znaczy być konkubiną. Nie chciałabyś nią być, prawda? Wiesz, jest takie powiedzenie Konfucjusza: Jiang xin bi xin — wyobraź sobie, Ŝe masz w piersi moje serce”. Lepiej czasami odwołać się do czy-ichś lepszych instynktów za pomocą myśli mędrca, niŜ po prostu powie-dzieć nie.

Przyjaciółka wróciła do rodziny prawie z poczuciem winy i opowie-działa o niepowodzeniu swojej misji. Dodała, Ŝe nie ma serca dalej naci-skać na babcię. Znalazła sprzymierzeńca w Degui, drugim synu doktora, który leczył razem z ojcem i był z nim bliŜej niŜ jego bracia. Powiedział, Ŝe naleŜy pozwolić na to małŜeństwo. Trzeci syn takŜe zaczął się wyco-fywać, kiedy Ŝona opisała mu strapienie babci.

Najbardziej nieustępliwy okazał się najstarszy syn. Kiedy jego Ŝona zobaczyła, Ŝe dwaj pozostali wahają się, powiedziała do męŜa: „Oczywi-ście, Ŝe im nie zaleŜy. Mają swoją pracę i tego im ta kobieta nie zabierze. Ale ty? Jesteś jedynym zarządcą majątku ojca — a to przejmie ona i jej córka. Co wtedy pocznę ja i twoje biedne dzieci? Nie mamy niczego pewnego. MoŜe Powinniśmy umrzeć? MoŜe właśnie tego chce twój oj-ciec! MoŜe powinnam się zabić, Ŝeby wszyscy byli zadowoleni!”. Jej mąŜ

47

odpowiedział na to wzburzony: „Poczekaj tylko do jutra”. Kiedy następnego ranka doktor Xia wstał, znalazł całą rodzinę, pięt-

naście osób, z wyjątkiem Degui, klęczącą przed jego sypialnią. W chwili gdy się pojawił, jego najstarszy syn krzyknął: koutou! i wszyscy głęboko się pochylili. Potem głosem rozedrganym z emocji syn wyrecytował: „Ojcze, twoje dzieci i cała twoja rodzina zostanie tu i będzie bić pokłony choćby do śmierci, aŜ cię skłonimy do tego, Ŝebyś zaczął myśleć o swojej rodzinie i miał takŜe wzgląd na siebie samego i swój wiek”.

Doktor Xia był tak zły, Ŝe cały się trząsł. Poprosił swoje dzieci, Ŝeby wstały, ale zanim ktokolwiek zdąŜył się ruszyć, najstarszy syn powie-dział: „Nie, ojcze, dopóki nie odwołasz ślubu”. Doktor Xia próbował porozmawiać rozsądnie, ale syn, grając ofiarę, nadal szantaŜował go roz-trzęsionym głosem. W końcu doktor Xia powiedział: „Wiem, co macie na myśli. Nie będę przecieŜ Ŝył wiecznie. A jeśli się martwicie o to, jak was będzie traktowała wasza przyszła macocha, to nie mam Ŝadnych wątpliwości, Ŝe bardzo dobrze. Wiem, Ŝe to dobra osoba. Oczywiście nie mam Ŝadnych innych gwarancji poza jej charakterem...”.

Kiedy starszy syn usłyszał słowo „charakter”, zawołał: „Jak moŜesz uŜywać słowa »charakter«, mówiąc o konkubinie! śadna porządna kobie-ta nie zostałaby konkubiną, to po pierwsze!”. I zaczął sobie uŜywać na mojej babci. Wtedy doktor Xia stracił panowanie nad sobą, podniósł laskę i zaczął okładać syna.

Przez całe Ŝycie doktor był wzorem opanowania i spokoju. Rodzina, wciąŜ na kolanach, patrzyła oniemiała. Prawnuk zaczął histerycznie krzyczeć. Najstarszemu synowi odjęło ze zdumienia mowę, ale tylko na chwilę, bo kiedy ją odzyskał, podniósł głos ponownie, nie tylko z powo-du fizycznego bólu — głównie z uraŜonej dumy: zbito go na oczach całej rodziny. Doktor Xia przestał go okładać, z trudem łapiąc oddech z gnie-wu i wysiłku. Wtedy najstarszy syn znowu zaczął się wydzierać i obraŜać babcię. Ojciec przerwał mu, mówiąc, Ŝeby się zamknął, i uderzył go z taką siłą, Ŝe złamał laskę na dwoje.

Przez kilka sekund syn milczał upokorzony. Potem wyjął pistolet, po-patrzył doktorowi Xia w twarz i powiedział: „Lojalny poddany przez swoją śmierć protestuje przeciwko cesarzowi. A posłuszny syn przeciwko

48

swojemu ojcu. Tylko śmiercią mogę przeciwko tobie zaprotestować”. Rozległ się strzał. Syn się zachwiał, a potem osunął na kolana. Wpako-wał sobie kulę w brzuch.

Końskim zaprzęgiem zawieziono go do pobliskiego szpitala, gdzie zmarł następnego dnia. Prawdopodobnie nie zamierzał się zabić, chciał tylko wykonać gest na tyle dramatyczny, Ŝeby złamać opór ojca.

Ta śmierć głęboko naruszyła równowagę doktora Xia. ChociaŜ na ze-wnątrz wydawał się spokojny jak zazwyczaj, ci, którzy go dobrze znali, widzieli, Ŝe ten spokój jest naznaczony wielkim smutkiem. Od tego czasu często ulegał atakom melancholii.

Yixian zakipiało od oburzenia, plotek i oskarŜeń, które sprawiły, Ŝe doktor Xia, a szczególnie babcia poczuli się odpowiedzialni za tę śmierć. Niemniej doktor chciał pokazać, Ŝe nie został pokonany. Wkrótce po pogrzebie syna wyznaczył datę ślubu. Uprzedził swoje dzieci, Ŝe mają obowiązek okazywać szacunek nowej matce, i rozesłał zaproszenia do osób z miejscowej elity. Zwyczaj nakazywał im uczestniczenie w ślubie i przyniesienie prezentów. Doktor powiedział babci, Ŝeby się przygotowała do wielkiej uroczystości. Babcia bała się oskarŜeń, a zwłaszcza ich wpływu na doktora, i rozpaczliwie próbowała przekonać samą siebie, Ŝe nie jest winna. Ale przede wszystkim podjęła wyzwanie. Zgodziła się na pełny ceremoniał ślubny. W dniu ślubu opuściła dom ojca w pięknym powozie, w otoczeniu orszaku muzykantów. Zgodnie ze zwyczajem mandŜurskim jej rodzina wynajęła powóz, który ją dowiózł w pół drogi, skąd zabrał ją drugi, przysłany przez pana młodego. W miejscu przesiad-ki przy drzwiach powozu czekał jej pięcioletni brat, Yulin, zgięty wpół — co miało oznaczać, Ŝe przenosi ją na własnych plecach do powozu narzeczonego — a potem wszystko to zostało powtórzone przed domem doktora. Kobieta nie mogła tak po prostu wejść do domu męŜczyzny, to by groziło jej utratą czci. Wszyscy powinni widzieć, Ŝe została tam za-brana, aby zaznaczyć wymagane obyczajem ociąganie się.

Druhny wprowadziły babcię do pokoju, gdzie odbywała się ceremo-nia. Doktor Xia stał za stołem, przykrytym cięŜkim, czerwonym, hafto-wanym jedwabiem, na którym leŜały tabliczki Nieba, Ziemi, Władcy, Przodków i Nauczyciela. Miał na głowie kapelusz, przyozdobiony jak korona, i długą luźną szatę z rękawami w kształcie dzwonów, tradycyjny strój MandŜurów do jazdy konnej i do łucznictwa, pochodzący jeszcze z

49

nomadycznej przeszłości tego ludu. Ukląkł i pięć razy pochylił się w kou-tou — przed kaŜdą tabliczką, a potem sam wszedł do komnaty ślubnej.

Następnie babcia, ciągle w otoczeniu dwóch towarzyszek, pokłoniła się pięć razy, dotykając przy tym prawą ręką włosów — gest ten wyraŜał pozdrowienie. Nie mogła składać koutou z powodu ogromnej, kunsztow-nej fryzury. Potem podąŜyła do komnaty ślubnej, gdzie doktor zdjął za-słaniający jej głowę i twarz czerwony welon. Druhny obdarowały kaŜde z nich pustą wazą w kształcie dyni, które oni wymienili ze sobą, a potem wyszły. Doktor i babcia przez chwilę siedzieli razem w ciszy, po czym doktor wyszedł powitać krewnych i gości. Babcia miała przez kilka go-dzin siedzieć bez ruchu i w samotności na kang, patrząc w okno, na któ-rym powieszono wielkie, wycięte z papieru, „szczęście dla dwojga”. Na-zywało się to „siedzenie w błogim spokoju”, symbolizowało nieobecność wszelkiego niepokoju, jako Ŝe właśnie to uwaŜano za kardynalną cnotę kobiety. Kiedy goście juŜ poszli, wszedł młody krewny doktora i trzy razy pociągnął ją za rękaw. Dopiero wtedy wolno jej było zejść z kang. Z pomocą dwóch słuŜących zdjęła cięŜki, haftowany strój i włoŜyła prostą czerwoną suknię i spodnie. Rozczesała wielką fryzurę, zdjęła z włosów drogocenne ozdoby i uczesała je w dwie spirale spięte nad uszami.

W 1935 roku moja mama, wtedy w wieku czterech lat, i moja babcia, wtedy dwudziestosześcioletnia, wprowadziły się do wygodnego domu doktora Xia. Był to właściwie cały kompleks, składający się z części mieszkalnej i z części dla pacjentów, z apteką wychodzącą na ulicę. W Chinach było przyjęte, Ŝe wzięty lekarz sam prowadził swoją aptekę; doktor Xia sprzedawał w niej tradycyjne chińskie leki, zioła i ekstrakty zwierzęce, które wyrabiał w pracowni przy pomocy trzech uczniów.

Fasadę domu ozdabiał czerwono-złoty okap. Pośrodku znajdowała się tabliczka, na której złotymi znakami napisano, Ŝe tu przyjmuje doktor Xia. Za sklepem był niewielki dziedziniec, na który wychodziło kilka pokoi zajmowanych przez kucharzy i słuŜbę. Dalej kompleks rozdzielał się wokół kilku małych dziedzińców i mieszkali w nim członkowie ro-dziny doktora. W tyle był ogród z cyprysami i zimowymi śliwami. Na dziedzińcach nie rosła trawa — klimat był na to zbyt ostry — lecz po prostu

50

leŜała goła, twarda, brązowa ziemia, która latem zmieniała się w pył, a w zimie, po stopnieniu śniegu, w błoto. Doktor Xia, który uwielbiał ptaki, miał dla nich ogródek i kaŜdego ranka, niezaleŜnie od pogody, przy wtó-rze ich świergotu wykonywał tam qigong, powolne, płynne, pełne gracji chińskie ćwiczenia, zwane często taiji.

Po śmierci syna musiał znosić ciągły, milczący wyrzut rodziny. Nie mówił nigdy babci, jaki ból mu to sprawia. Chińskiemu męŜczyźnie nie przystoi wyŜalać się. Ona jednak wiedziała, co doktor przeŜywa, i bardzo mu współczuła, choć w milczeniu. Odnosiła się do niego z wielką miło-ścią i starała się zaspokoić jego potrzeby.

Dla jego rodziny zawsze miała uśmiechniętą twarz, chociaŜ mimo okazywania formalnego szacunku lekcewaŜono ją. Nawet synowa, jej dawna koleŜanka, unikała jej. Babcia wiedziała, Ŝe uwaŜają, iŜ jest winna śmierci najstarszego syna.

Jej styl Ŝycia zmienił się — zgodnie z mandŜurskimi zwyczajami. Spała w pokoju z mamą, a doktor spał osobno. Bardzo wcześnie kaŜdego ranka, zanim jeszcze wstała, leŜała spięta i nasłuchiwała, czy nie nadcho-dzi ktoś z rodziny. Myła się co prędzej i pozdrawiała kolejno kaŜdego, odpowiadając na ich lodowate powitania. W dodatku musiała sobie pora-dzić z cięŜkim nakryciem głowy, które podtrzymywała peruka, włoŜona na uczesane włosy. I to wszystko w zamian za zimne „dzień dobry” — jedyne słowa, jakie członkowie rodziny wypowiadali do niej w ciągu dnia. Patrzyła na nich, jak się gną i kłaniają, i wiedziała, Ŝe jej nienawi-dzą z całego serca. Rytuał był jeszcze gorszy przez swoją nieszczerość.

Podczas świąt i innych waŜnych okazji cała rodzina musiała jej skła-dać koutou i kłaniać się, a ona podnosiła się ze swojego krzesła i stawała obok niego. Puste krzesło symbolizowało ich matkę. W taki sposób dzię-kowała im za okazany jej szacunek. MandŜurskie obyczaje jakby umyśl-nie rozdzielały ją i doktora. Nawet jeść nie mogli razem. Jedna z syno-wych stała zawsze za babcią i podawała jej wszystko. Ale miała przy tym tak zimną twarz, Ŝe babci trudno było skończyć jedzenie, nie mówiąc juŜ o cieszeniu się jego smakiem.

Kiedyś, niedługo po wprowadzeniu się do domu doktora, mama usa-dowiła się w wygodnym, ciepłym miejscu na kang. Zobaczyła, Ŝe twarz doktora pociemniała — zerwał się i szorstko zepchnął ją z niego. Był to

51

jedyny raz, kiedy okazał wobec niej fizyczną agresję. Zgodnie ze zwy-czajami MandŜurów to miejsce było jego i miało rangę świętości.

Przeprowadzka do domu doktora dała babci nieco swobody, choć jed-nocześnie była pułapką. Dla mamy sytuacja takŜe była dość dwuznaczna. Doktor był dla niej bardzo dobry i wychowywał ją jak własną córkę. Na-zywała go „ojcem”. Dał jej swoje nazwisko, Xia, które nosi do dzisiej-szego dnia, a takŜe nowe imię „Dehong”, złoŜone z dwóch znaków. „Hong” — znaczy „dzika łabędzica”, a „de” jest imieniem rodowym i oznacza „cnotę”.

Rodzina doktora nie odwaŜyła się obrazić babci wprost — byłoby to równoznaczne z porywaniem się na matkę. Najwcześniejsze wspomnie-nia mamy — poza tym, Ŝe przytulała ją babcia — dotyczą tego, jak do-kuczali jej młodsi członkowie rodziny Xia. Nie płakała i ukrywała siniaki i zadrapania przed babcią, ale babcia i tak wiedziała, co się dzieje. Nie mówiła nic doktorowi, nie chciała go denerwować, miał dość problemów ze swoimi dziećmi. Ale mamie było niedobrze. Często prosiła babcię, Ŝeby wróciły do domu dziadków albo do domu, który kupił generał Xue, gdzie wszyscy traktowali ją jak małą księŜniczkę. Szybko jednak zdała sobie sprawę, Ŝe nie powinna prosić, Ŝeby wróciły „do domu”, bo jedy-nym efektem prośby było to, Ŝe babcia płakała.

NajbliŜszymi przyjaciółmi mojej mamy były jej ulubione zwierzęta. Miała sowę, czarnego ptaka myna, który potrafił powiedzieć kilka pro-stych zdań, jastrzębia, białą mysz, kota oraz kilka koników polnych i świerszczy, które trzymała w szklanych butelkach. Z ludzi, poza matką, jej jedynym przyjacielem był stary woźnica doktora Xia, DuŜy Stary Li. Był to mocny, chudy męŜczyzna z gór Xing'an, leŜących na dalekiej pół-nocy, tam gdzie się spotykały granice Chin, Mongolii i Związku Ra-dzieckiego. Miał ciemną skórę, grube włosy, szerokie wargi i zadarty nos, co wśród Chińczyków było bardzo rzadkie. I właściwie wcale nie wyglądał na Chińczyka. Był wysoki, szczupły i Ŝylasty. Ojciec wyuczył go na myśliwego i łowcę, razem wykopywali korzenie Ŝeń-szenia i polo-wali na niedźwiedzie, lisy i jelenie. Przez pewien czas dobrze im się Ŝyło ze sprzedaŜy skór, ale potem zostali wypchnięci z tego interesu przez

52

bandytów, z których najgorsi pracowali dla Starego Marszałka, Zhang Zuolina. DuŜy Stary Li nie mówił o nim inaczej jak „ten sukinsyn ban-dzior”. Później, kiedy powiedziano mojej matce, Ŝe Marszałek jest zago-rzałym antyjapońskim patriotą, przypomniała sobie, jak DuŜy Stary Li szydził z tego „bohatera” północnego wschodu.

DuŜy Stary Li doglądał ulubieńców mojej mamy, a takŜe zabierał ją ze sobą na wyprawy. Tej zimy nauczył ją jazdy na łyŜwach. Na wiosnę, kiedy śnieg i lód topniały, oglądali razem najwaŜniejszą doroczną cere-monię „zamiatania grobów” i sadzenia kwiatów na grobach przodków. W lecie chodzili łowić ryby i zbierać grzyby, a na jesieni wypuszczali się za rogatki miasta, Ŝeby strzelać do zajęcy.

Podczas długich mandŜurskich wieczorów, kiedy wyje wiatr przeci-nający równiny, a mróz wzorami pokrywa okna, DuŜy Stary Li siadał na ciepłym hang, brał moją mamę na kolana i opowiadał jej bajeczne histo-rie o górach na północy. Szła spać z obrazami cudownych wysokich drzew, egzotycznych kwiatów, kolorowych ptaków śpiewających melo-dyjnie i korzeni Ŝeń-szenia, które tak naprawdę były małymi dziewczyn-kami — i kiedy się je wykopało, trzeba je było przewiązać czerwonym sznurkiem, inaczej uciekały.

DuŜy Stary Li opowiadał takŜe mojej mamie o obyczajach zwierząt. Tygrysy, które wędrowały po górach w północnej MandŜurii, były wiel-koduszne i nigdy nie atakowały człowieka, o ile nie czuły się zagroŜone. Uwielbiał tygrysy. Ale z niedźwiedziami sprawy miały się inaczej: były gwałtowne i za wszelką cenę naleŜało ich unikać. Jeśli ci się zdarzy, Ŝe spotkasz niedźwiedzia, musisz stać nieruchomo, póki nie opuści głowy. A to dlatego, Ŝe niedźwiedź ma na czole kłak futra, który zasłania mu pole widzenia, kiedy schyli głowę. Jeśli chodzi o wilka, nie wolno się odwracać i uciekać, bo zawsze cię doścignie. Trzeba stać i patrzeć prosto na niego, jakbyś się nie bała. Potem moŜesz zacząć się bardzo, bardzo powoli wycofywać. Wiele lat potem rady DuŜego Starego Li uratowały Ŝycie mojej mamie.

Pewnego dnia, kiedy była w ogrodzie i rozmawiała ze swoimi zwie-rzętami, wnuki doktora Xia otoczyły ją całą bandą. Zaczęli j ą popychać i wyzywać, a potem bić i szarpać coraz groźniej. Wepchnęli j ą w kąt ogrodu, gdzie znajdowała się stara, wyschnięta studnia i wrzucili do środka. Studnia była dość głęboka i mama mocno się uderzyła o kamie-nie na dnie. W końcu ktoś usłyszał jej krzyki i zawołał DuŜego Starego

53

Li, który przybiegł, niosąc drabinę. Kucharz ją przytrzymywał, kiedy Li schodził na dół. W tym czasie pojawiła się babcia, odchodząca od zmy-słów ze zdenerwowania. Po kilku minutach ze studni wyłonił się Li, trzymając moją mamę, prawie nieprzytomną, całą w siniakach i zadrapa-niach. Li podał ją babci, która wniosła córkę do domu, gdzie zbadał ją doktor Xia. Jedno Ŝebro było złamane i jeszcze po latach czasami się przemieszczało. Po tym zajściu mama juŜ zawsze lekko utykała.

Kiedy doktor Xia spytał ją, co się stało, powiedziała, Ŝe popchnął ją „Numer Szósty”. Babcia, zawsze czuła na sympatie doktora, próbowała ją uciszyć, bo „Numer Szósty” był jego ulubieńcem. Kiedy więc wyszedł z pokoju, znowu powtórzyła, Ŝeby mama nie skarŜyła na niego i nie de-nerwowała doktora. Przez jakiś czas moja mama nie wychodziła z domu z powodu Ŝebra. Pozostałe dzieci zupełnie ją ignorowały.

Bezpośrednio po tym wydarzeniu doktor Xia co jakiś czas zaczął wy-jeŜdŜać z domu na kilka dni. Jeździł do stolicy prowincji, Jinzhou, która leŜała jakieś czterdzieści kilometrów na południe, i rozglądał się za pracą. Atmosfera w domu była nieznośna, a wypadek, jaki przytrafił się mojej mamie, przekonał go, Ŝe sprawę przeprowadzki naleŜy traktować jak naj-powaŜniej.

Nie była to łatwa decyzja. W Chinach to, Ŝe pod jednym dachem Ŝyje razem kilka pokoleń, przysparza rodzinie szacunku. Nawet ulice nosiły takie nazwy, jak „Ulica pięciu pokoleń pod wspólnym dachem” — dla upamiętnienia tych rodzin. Zerwanie ciągłości było uwaŜane za nieszczę-ście i naleŜało go unikać za wszelką cenę. Doktor Xia usiłował jednak robić dobrą minę do złej gry i powiedział mojej babci, Ŝe i tak będzie zadowolony, jeśli nawet mniej go będą szanować.

Babcia odczuła ogromną ulgę, chociaŜ próbowała tego nie okazywać. W rzeczywistości delikatnie popychała doktora Xia do tego kroku, zwłaszcza po tym, co spotkało moją matkę. Miała dość tej licznej rodzi-ny, ich ciągłej lodowatej obecności, ich złych Ŝyczeń. Nie znalazła wśród nich ani towarzystwa, ani nie zaznała prywatności.

Doktor Xia rozdzielił swój majątek pomiędzy członków rodziny. Je-dynymi rzeczami, jakie zatrzymał dla siebie, były podarunki, jakie jego przodkowie otrzymali od władców MandŜurii. Wdowie po swoim naj

54

starszym synu oddał całą ziemię. Drugi syn odziedziczył aptekę, a naj-młodszy dom. Doktor zatroszczył się teŜ o to, Ŝeby DuŜy Stary Li i reszta słuŜących mieli zabezpieczoną przyszłość. Kiedy zapytał moją babcię, czy nie boi się biedy, odpowiedziała, Ŝe mając swoją córkę i jego, będzie szczęśliwa: „Jeśli kochasz, nawet zwykła zimna woda jest słodka”.

W mroźny dzień grudnia 1936 roku cała rodzina zebrała się przed bramą, Ŝeby ich poŜegnać. Wszyscy mieli suche oczy, oprócz Degui, jedynego syna, który poparł to małŜeństwo. DuŜy Stary Li odwiózł ich wozem zaprzęŜonym w konie na stację, gdzie mama poŜegnała się z nim wśród łez. Ale kiedy wsiedli do pociągu, juŜ była podekscytowana. Nie jechała pociągiem od czasu, kiedy miała rok. Była bardzo przejęta i pod-skakiwała jak piłka, wyglądając oknem.

Jinzhou było sporym miastem, liczącym około stu tysięcy mieszkań-ców, stolicą jednej z dziewięciu prowincji Manzhuguo. LeŜało około osiemdziesięciu kilometrów od morza, tam gdzie MandŜuria zbliŜa się do Wielkiego Muru. Podobnie jak Yixian, było otoczone murami, ale rosło szybko i wydostało się juŜ poza ich pierwotny obręb. Znajdowało się w nim kilka fabryk tekstylnych i dwie rafinerie oleju, stanowiło waŜny wę-zeł kolejowy i miało nawet własne lotnisko.

W pierwszej połowie stycznia 1932 roku Jinzhou okupowali Japoń-czycy, którzy zajęli je po cięŜkich walkach. Miasto miało niezwykle stra-tegiczne połoŜenie i grało główną rolę w zajęciu MandŜurii, a jego zdo-bycie było przedmiotem rozmów dyplomatycznych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Japonią oraz kluczowym epizodem w długim ciągu zdarzeń, które w końcu zakończyły się dziesięć lat później w Pearl Har-bor.

Kiedy Japończycy rozpoczęli atak na MandŜurię we wrześniu 1931 roku, Młody Marszałek, Zhang Xueliang, został zmuszony do oddania swojej stolicy, Mukdenu, Japończykom. Przeniósł się do Jinzhou z dwu-stoma tysiącami Ŝołnierzy i ustanowił miasto swoją główną kwaterą. To tu przypuszczono jeden z pierwszych ataków bombowych z powietrza, podczas którego lotnictwo japońskie zniszczyło miasto. Kiedy wreszcie Japończycy weszli do Jinzhou, zachowywali się jak szaleńcy.

Takie więc było to miasto, w którym doktor Xia, liczący sobie wtedy sześćdziesiąt sześć lat, miał zaczynać wszystko od początku. Stać go było tylko na wynajęcie lepianki, która miała jakieś dwa na trzy metry, w bar-dzo biednej dzielnicy miasta, połoŜonej nieopodal rzeki. Większość

55

mieszkających tu ludzi nie mogła sobie pozwolić na połoŜenie na swoich chatach przyzwoitego dachu, kładli więc blachę falistą i przywalali ją cięŜkimi kamieniami, Ŝeby nie porwał jej dmący tu często ostry wiatr. Dzielnica leŜała na skraju miasta, a po przeciwnej stronie rzeki rozciągały się pola sorgo. Kiedy przyjechali tu w grudniu, brązowa ziemia była za-marznięta na kamień — podobnie rzeka, która miała w tym miejscu oko-ło trzydziestu metrów szerokości. Na wiosnę, kiedy lód topniał, ziemia wokół lepianki zamieniała się w trzęsawisko, doskwierał smród ścieków, którego w zimie się nie czuło, poniewaŜ błyskawicznie zamarzały. W lecie w tej okolicy roiło się od komarów i ciągle groziła powódź, bo wo-da podnosiła się do poziomu domów, a brzegi były bardzo źle zabezpie-czone.

Najbardziej przytłaczającym wspomnieniem z tego okresu, jakie ma-ma zachowała, było zimno, zimno nie do wytrzymania. Nie tylko spanie — w ogóle wszystko odbywało się na kang, które zajmowało prawie całą przestrzeń wewnątrz domu, poza małym piecykiem stojącym w rogu. Wszyscy troje spali na kang. Nie było elektryczności ani bieŜącej wody. Osobna lepianka z dołem w środku była wspólną toaletą.

Dokładnie naprzeciwko domu znajdowała się świątynia Boga Ognia i ludzie, którzy przyjeŜdŜali się tu modlić, wiązali konie przed lepianką Xia. Kiedy robiło się ciepło, doktor Xia zabierał moją mamę na spacery wzdłuŜ rzeki i tam, na tle wspaniałego zachodu słońca, recytował jej klasyczną poezję. Babcia im nie towarzyszyła, bo, po pierwsze, nie było takiego obyczaju, Ŝeby mąŜ i Ŝona spacerowali razem, a poza tym jej zdeformowane stopy sprawiały, Ŝe spacerowanie nigdy nie było dla niej przyjemnością. śyli na skraju nędzy. W Yixian zawsze mieli Ŝywność z własnych pól,

przynajmniej ryŜ, nawet wtedy, kiedy Japończycy połoŜyli na nim rękę. Teraz ich dochody zmalały, a Japończycy zabierali większość jeszcze dostępnej Ŝywności. Znaczna część tego, co produkowano w okolicy, była wysyłana do Japonii, a spora japońska armia w MandŜurii zabierała resztę ryŜu i pszenicy na własne potrzeby. Ludzie od czasu do czasu do-stawali trochę kukurydzy i sorgo, ale było tego bardzo skąpo. Główne poŜywienie stanowiły mielone Ŝołędzie, które ohydnie smakowały i mia-ły wstrętny zapach.

56

Babcia nigdy przedtem nie doświadczyła takiej nędzy, a jednak był to najszczęśliwszy okres jej Ŝycia. Doktor Xia ją kochał i miała przy sobie swoją córkę. Nie musiała juŜ poddawać się nudnym mandŜurskim rytu-ałom, a w lepiance często rozlegał się śmiech. Czasami w długie wieczo-ry ona i doktor grali w karty. Zasada była taka, Ŝe jeśli doktor przegry-wał, babcia dawała mu trzy klapsy, a jeśli ona przegrywała, doktor mógł ją trzy razy pocałować.

Babcia miała w sąsiedztwie wiele przyjaciółek, co było dla niej zu-pełną nowością. Jako Ŝona doktora była szanowana, chociaŜ nie powo-dziło im się dobrze. Po latach upokorzeń, kiedy traktowano ją jak rzecz, czuła nareszcie, co to znaczy wolność.

Od czasu do czasu ona i jej przyjaciółki bawiły się, grając na małym bębenku, śpiewając i tańcząc, według starego obyczaju MandŜurów. Melodie, które grały, składały się z prostych, powtarzających się nut i rytmów, a kobiety w trakcie zabawy układały teksty. ZamęŜne kobiety śpiewały o seksie, a dziewice o niego pytały. W ten sposób kobiety, któ-re były przewaŜnie analfabetkami, mogły się dowiedzieć czegoś o Ŝyciu płciowym. Piosenkami rozmawiały takŜe o swoim Ŝyciu, o swoich mę-Ŝach i przekazywały sobie plotki.

Babcia uwielbiała te spotkania i często się do nich przygotowywała w domu. Siadywała wtedy na kang i lewą ręką potrząsając bębenkiem, śpiewała do rytmu, improwizując tekst. Często doktor Xia podsuwał jej słowa. Mama była wtedy za mała, Ŝeby uczestniczyć w tych spotkaniach, ale potem babcia opowiadała i odgrywała wszystko ze szczegółami. Ma-ma była zafascynowana i koniecznie chciała wiedzieć, jakie słowa pod-sunął doktor. Wiedziała, Ŝe musiało to być coś bardzo zabawnego, bo babcia i doktor bardzo się śmiali. Ale kiedy babcia powtórzyła jej te sło-wa, „otoczył ją mrok i mgła” — nie miała pojęcia, co znaczyły. śycie było jednak surowe. KaŜdego dnia toczyła się walka o to, Ŝeby

po prostu przetrwać. RyŜ i pszenicę moŜna było dostać tylko na czarnym rynku, więc babcia zaczęła sprzedawać klejnoty, które dostała od gene-rała Xue. Sama prawie nic nie jadła. Albo mówiła, Ŝe juŜ jadła, albo Ŝe nie jest głodna i zje potem. Kiedy doktor Xia spostrzegł, Ŝe babcia sprzedaje biŜuterię, chciał ją powstrzymać. Powiedział: „Jestem starym człowiekiem i pewnego dnia umrę, ale tobie te klejnoty będą potrzebne, Ŝeby przeŜyć”.

57

Doktor pracował w aptece pewnego człowieka, co nie stwarzało mu specjalnych okazji do okazania swoich umiejętności. Ale pracował cięŜ-ko i stopniowo zyskiwał reputację. W niedługim czasie został poproszony o złoŜenie wizyty pierwszemu pacjentowi. Kiedy wrócił do domu tego wieczora, przyniósł coś zawiniętego w materiał. Mrugnął do mojej mamy i do swojej Ŝony i poprosił, Ŝeby zgadły, co tam ma. Wzrok mamy przy-lgnął do zawiniątka i zanim zdąŜyła krzyknąć: „bułeczki na parze!” — juŜ prawie rozdzierała materiał. Kiedy pochłaniała bułeczki, spojrzała w górę i spotkała rozjaśnione oczy doktora. Jeszcze pięćdziesiąt lat później wyraźnie pamiętała to pełne szczęścia spojrzenie. I nigdy juŜ potem nie jadła niczego równie pysznego, jak te zwykłe pszenne bułeczki na parze.

Domowe wizyty były waŜne dla lekarzy, bo rodzina płaciła raczej le-karzowi niŜ temu, kto go zatrudniał. Jeśli pacjent był zadowolony i boga-ty, lekarze często dostawali spore wynagrodzenie. Wdzięczni pacjenci dawali takŜe lekarzom cenne prezenty na Nowy Rok i z powodu innych okazji. Po pewnej liczbie takich domowych wizyt warunki Ŝycia doktora Xia zaczęły się poprawiać.

Zyskiwał coraz szersze uznanie. Zdarzyło się kiedyś, Ŝe Ŝona guberna-tora prowincji zapadła na śpiączkę. Gubernator wezwał doktora Xia, któ-remu udało się przywrócić jego Ŝonie przytomność. UwaŜano, Ŝe dokonał czegoś niemal równoznacznego ze wskrzeszeniem jej. Gubernator kazał sporządzić tabliczkę, na której własnoręcznie napisał: „Doktor Xia przy-wraca Ŝycie ludziom i społeczeństwu” oraz polecił, Ŝeby obniesiono ją po mieście.

Niedługo potem gubernator zgłosił się do doktora Xia po pomoc w in-nej sprawie. Miał Ŝonę i dwanaście konkubin, ale Ŝadna z nich nie urodzi-ła dziecka, a dowiedział się, Ŝe doktor Xia jest szczególnym znawcą kwe-stii płodności. Doktor przepisał gubernatorowi i jego trzynastu małŜon-kom napary ziołowe i po jakimś czasie kilka z nich zaszło w ciąŜę. W rzeczywistości problemy z płodnością miał tylko gubernator, ale doktor dyplomatycznie leczył takŜe Ŝonę i konkubiny. Gubernator nie posiadał się z radości i napisał na jeszcze większej tabliczce: „Wcielenie Guanyin” (buddyjska bogini płodności i dobroci) i tabliczka została zaniesiona do domu doktora w otoczeniu jeszcze większego orszaku. Po tym ludzie zaczęli przyjeŜdŜać do doktora nawet z Harbina, leŜącego sześćset czter-dzieści kilometrów na północ. Zaczął być znany jako „jeden z czterech

58

sławnych lekarzy” z Manzhuguo. Pod koniec 1937, rok od przyjazdu, doktor Xia mógł się juŜ przepro-

wadzić do większego domu, leŜącego zaraz za starą północną bramą mia-sta. Był bez porównania lepszy niŜ lepianka nad rzeką. Nie gliniany, ale z czerwonej cegły, i miał trzy sypialnie, a nie jedną izbę. Doktor Xia mógł wrócić do własnej praktyki lekarskiej i uŜywał salonu jako gabinetu.

Dom był połoŜony od południowej strony duŜego dziedzińca, który dzielili z dwoma innymi rodzinami, ale tylko z domu doktora drzwi wy-chodziły bezpośrednio na podwórze. Pozostałe domy wychodziły na uli-cę, a od strony dziedzińca miały ściany, w których nie było nawet małego okienka. Jeśli ich mieszkańcy chcieli wejść na dziedziniec, musieli przejść dookoła i wejść przez bramę od ulicy. Na dziedzińcu rosły cypry-sy i wiecznie zielone dęby, na których wszystkie trzy rodziny wieszały pranie. Rosły tam równieŜ róŜe Sharon, które były dostatecznie silne, Ŝeby przetrwać ostre zimy. W lecie babcia sadziła na dziedzińcu swoje ulubione rośliny: biało obrzeŜoną „Chwałę Poranka”, dalie, chryzantemy i ogrodowy balsam.

Babcia i doktor Xia nie mieli wspólnego dziecka. Doktor był zwolen-nikiem teorii, Ŝe męŜczyzna, który przekroczył sześćdziesiąty piąty rok Ŝycia, nie powinien mieć ejakulacji, aby zachować spermę, którą uwaŜa-no za Ŝywotną esencję męŜczyzny. Po latach babcia opowiadała mamie, Ŝe dzięki ćwiczeniom qigong doktor opanował technikę, która pozwalała mu przeŜywać orgazm bez wytrysku. Jak na męŜczyznę w swoim wieku, cieszył się nadzwyczajnym zdrowiem. Nigdy nie chorował i kaŜdego dnia brał zimny prysznic, nawet jeśli temperatura wynosiła dwadzieścia trzy stopnie Celsjusza poniŜej zera. Nigdy nie tykał alkoholu ani tytoniu, zgodnie z zasadami quasi-religijnej sekty, do której naleŜał — było to Zailihui (Stowarzyszenie Rozsądku).

ChociaŜ sam był lekarzem, nie był zwolennikiem lekarstw, uwaŜając, Ŝe najlepszym sposobem na zdrowie jest utrzymywanie ciała w dobrym stanie. Był nieubłaganym przeciwnikiem terapii, która lecząc jeden or-gan, szkodził innym, i nie brał Radnych mocnych lekarstw ze względu na uboczne działanie, jakie mogłyby mieć. Ale babcia i mama często brały lekarstwa 23 jego plecami. Jeśli któraś z nich zachorowała, doktor zaw-sze sprowadzał innego lekarza, który leczył tradycyjną chińską metodą i był

59

takŜe szamanem. Wierzył, Ŝe pewne niedomagania są spowodowane przez złe duchy, które powinny zostać ułagodzone lub wyegzorcyzmo-wane.

Moja mama była szczęśliwa. Po raz pierwszy w Ŝyciu wszędzie wokół siebie czuła miłość. Nie było juŜ napięcia, jakie panowało w domu dziadka, nikt teŜ się nad nią nie znęcał.

Szczególnie fascynowały ją święta, które obchodzono bardzo uroczy-ście. Zwykli Chińczycy nie mieli w ogóle pojęcia o czymś takim jak ty-dzień roboczy. Jedynie państwowe urzędy, szkoły i japońskie fabryki miały w niedzielę wolny dzień. Dla innych ludzi tylko święta stwarzały moŜliwość wytchnienia od rutyny codzienności.

Dwudziestego trzeciego dnia dwunastego księŜyca, siedem dni przed chińskim Nowym Rokiem, zaczynało się Święto Zimowe. Zgodnie z legendą był to dzień, kiedy Bóg Kuchni, który razem z Ŝoną mieszka nad piecem w wiszącej tam swojej podobiźnie, unosi się do nieba, aby Wład-cy Niebios zdać sprawę z tego, jak postępowała rodzina. Jeśli jego raport wypadnie dla rodziny korzystnie, w kuchni będzie pod dostatkiem jedze-nia przez nadchodzący rok. Tego więc dnia cała rodzina gorliwie składała wiele koutou Bogini i Bogu Kuchni do momentu, kiedy ich portrety tra-fiały w płomienie — co symbolizowało ich wniebowstąpienie. Babcia zawsze prosiła mamę, Ŝeby posmarowała im usta miodem. Mama paliła takŜe małe figurki koni i słuŜby, które robiła z sorgo, aby para królewska miała zapewnione ich usługi, co powinno spowodować, Ŝe będą bardziej skłonni powiedzieć o rodzinie Xia duŜo ciepłych słów do Władcy Nieba.

Kilka następnych dni spędzano na przygotowywaniu róŜnych potraw. Mięso cięto i nadawano mu specjalne kształty, a ryŜ i ziarna soi mielono i robiono z nich okrągłe, zawijane i roŜkowate bułeczki. Potem jedzenie chowano w piwnicy, gdzie miało poczekać do Nowego Roku. Przy tem-peraturze minus dwudziestu dziewięciu stopni Celsjusza piwnica była naturalną lodówką.

O północy, w chiński Nowy Rok, ku zachwytowi mamy, odbywał się wielki pokaz fajerwerków. Wychodziła wtedy z doktorem Xia i swoją matką na dwór i składali koutou w stronę, z której, jak przypuszczano, nadchodzi Bóg Powodzenia.

60

WzdłuŜ całej ulicy wszyscy robili to samo. Potem pozdrawiali się słowami: „Obyś miał powodzenie”.

W chiński Nowy Rok ludzie dają sobie nawzajem prezenty. Kiedy rankiem na białym papierze okien wychodzących na wschód pojawiało się światło, moja mama wyskakiwała z łóŜka i pędziła do swoich nowych strojów: czekał na nią nowy kaftan, nowe spodnie, nowe skarpetki i buty. Potem ona i babcia wstępowały do sąsiadów i przyjaciół, i tam składały koutou wszystkim dorosłym. Za kaŜdym razem, kiedy głowa mamy do-tykała podłogi, dostawała „czerwone opakowanie” z pieniąŜkami w środ-ku. To, co było w paczuszkach, miało jej starczyć jako kieszonkowe przez cały rok.

Przez następne piętnaście dni dorośli chodzili z wizytami i Ŝyczyli so-bie nawzajem powodzenia. Powodzenie, czyli pieniądze, było obsesją większości zwykłych Chińczyków. Panowała bieda i w gospodarstwie Xia, jak w wielu innych, jedynym momentem, kiedy moŜna było zjeść mięso w jakiejś nieaptekarskiej dawce, były właśnie święta.

Kulminację świąt stanowiła karnawałowa parada, po której następo-wał pokaz lampionów, kiedy robiło się ciemno. Motywem parady były odwiedziny i przestrogi Boga Ognia, którego obnoszono po mieście. Większość domów była z drewna, a przy suchym i wietrznym klimacie ogień rzeczywiście był ciągłym zagroŜeniem. Posągowi w świątyni skła-dano ofiary przez cały rok. Parada zaczynała się w świątyni Boga Ognia, przed lepianką, w której mieszkali Xia po przyjeździe do Jinzhou. Repli-kę posągu boga, olbrzyma z czerwonymi włosami, brodą, brwiami i w czerwonym płaszczu, niosło w otwartej lektyce dziewięciu młodych męŜ-czyzn. PodąŜały za nimi papierowe smoki i lwy, platformy, chodzący na szczudłach i tancerki tańczące yangge, powiewające kolorowymi je-dwabnymi paskami, zwisającymi im od bioder. Fajerwerki, bębny i cym-bały robiły piekielny hałas. Mama, podskakując, biegła za paradą. Prawie przed kaŜdym domem stało ogromnie kuszące jedzenie jako ofiara dla bóstwa, ale jak zauwaŜyła, bóstwo przejeŜdŜało dość szybko, nie tykając go. „Dobra wola dla bogów, jedzenie dla ludzkich Ŝołądków” — powie-działa jej matka. Po dniach zaciskania pasa moja mama z radością wypa-trywała miłych dla Ŝołądka świąt. Z zupełną obojętnością odnosiła się do tych okazji, którym towarzyszyły raczej poetyckie, a nie gastronomiczne skojarzenia i niecierpliwie czekała na swoją mamę, Ŝeby rozwiązywać

61

zagadki wetknięte we wspaniałe lampiony, wiszące nad wejściowymi drzwiami domów podczas Święta Lampionów, i na to, kiedy razem pójdą na obchód po ogródkach sąsiadów oglądać chryzantemy dziewiątego dnia dziewiątego księŜyca.

Pewnego roku, podczas ceremonii w świątyni miejscowego bóstwa-patrona, babcia pokazała jej rząd rzeźb z gliny, wszystkie pomalowane i udekorowane. Były to sceny z Piekła, pokazujące, jak ludzie będą karani za swoje grzechy. Babcia wskazała na figurę, której wyciągano język z ust — jednocześnie kroiły ją na kawałki dwa diabły, którym włosy na głowach stały sztywno jak szpilki jeŜa, a oczy miały wyłupiaste jak Ŝaby. Torturowany człowiek w poprzednim Ŝyciu był kłamcą — wyjaśniła babcia — i to samo moŜe spotkać mamę, jeśli będzie kłamała.

Było tam kilkanaście grup figur otoczonych falującym tłumem, a kaŜ-da była ilustracją jakiejś moralnej zasady. Babcia zabawnie objaśniała mamie, co oznaczają, ale kiedy podeszły do kolejnej grupy figur, minęła je bez objaśnienia. Dopiero po latach mama uświadomiła sobie, Ŝe była tam kobieta, którą dwaj męŜczyźni przepiłowywali na pół. Była to wdo-wa, która powtórnie wyszła za mąŜ, a przepiłowywano ją, bo naleŜała do obydwu. W tamtych latach wiele wdów obawiało się takiej właśnie kary i pozostawały wierne zmarłym męŜom, nie zwaŜając na to, Ŝe pociąga to za sobą nędzę i ubóstwo. Niektóre nawet popełniały samobójstwo, jeśli rodzina zmuszała je do ponownego zamąŜpójścia. Mama zdała sobie wtedy sprawę z tego, Ŝe decyzja babci, by poślubić doktora Xia, nie była łatwa.

3 „Wszyscy mówią,

jakim szczęśliwym miejscem

jest Manzhuguo” —

Ŝycie pod okupacją japońską

(1938 — 1945)

Na początku roku 1938 moja mama miała prawie siedem lat. Była błyskotliwa i pełna zapału do nauki. Rodzice uwaŜali, Ŝe powinna pójść do szkoły, kiedy tylko zacznie się nowy rok szkolny, czyli po chińskim Nowym Roku.

Nauka była całkowicie kontrolowana przez Japończyków, zwłaszcza program nauczania historii i etyki. Nie chiński, ale japoński był oficjal-nym językiem nauczania. Od czwartej klasy szkoły podstawowej nauka odbywała się juŜ tylko po japońsku i większość nauczycieli stanowili Japończycy.

Jedenastego września 1939 roku, kiedy mama była w drugiej klasie, cesarz Puyi i jego małŜonka przybyli do Jinzhou z oficjalną wizytą. Moja mama miała wręczyć kwiaty cesarzowej. Spory tłum, otaczający świą-tecznie przybrane podium, trzymał Ŝółte papierowe flagi w narodowych kolorach Manzhuguo. Mama była bardzo pewna siebie, kiedy tak stała obok orkiestry dętej i waŜnych osób ubranych w odświętne szaty. Chło-piec w jej wieku, z bukietem dla Puyi, stał obok niej. Kiedy pojawiła się cesarska para, orkiestra zagrała hymn Manzhuguo i wszyscy stanęli na baczność. Mama wystąpiła do przodu i pokłoniła się, trzymając w rękach bukiet. Cesarzowa miała na sobie białą suknię i wspaniałe białe ręka-wiczki za łokcie i mama uznała, Ŝe wygląda przepięknie. Udało się jej takŜe zerknąć na Puyi, ubranego w mundur wojskowy. Jego oczy za gru-bymi szkłami okularów wyglądają jak świńskie ślepka, pomyślała.

NiezaleŜnie od faktu, Ŝe mama była świetną uczennicą, powodem, dla

63

którego została wybrana do wręczenia kwiatów, było to, Ŝe we wszyst-kich kwestionariuszach pisała, iŜ jest narodowości mandŜurskiej, tak jak doktor Xia. Manzhuguo miało być niepodległym państwem MandŜurów. Puyi był szczególnie uŜyteczny dla Japończyków, poniewaŜ dla ludzi, jeśli w ogóle zwracali na to uwagę, był cesarzem MandŜurem. Doktor Xia uwaŜał się za lojalnego poddanego, a moja babcia przyjmowała ten sam punkt widzenia. Tradycyjnie kobieta wyraŜała miłość do męŜczyzny w ten sposób, Ŝe zgadzała się z nim we wszystkim — i mojej babci przy-chodziło to w naturalny sposób. Było jej tak dobrze z doktorem, Ŝe nie przyszłoby jej na myśl wprowadzanie choćby najmniejszych rozdźwię-ków.

W szkole uczono mamę, Ŝe jej krajem jest Manzhuguo oraz Ŝe wśród sąsiednich krajów są dwie republiki chińskie: jedna wroga, której przy-wódcą jest Chiang Kai-shek, a druga zaprzyjaźniona, którą kieruje Wang Jing-wei (sterowany przez Japończyków). Nie miała pojęcia, Ŝe istniały kiedyś i takie Chiny, których MandŜuria była integralną częścią.

Uczniów wychowywano na lojalnych poddanych państwa Manzhugu-o. Słowa jednej z pierwszych piosenek, których się nauczyła mama, brzmiały tak:

Czerwoni chłopcy i zielone dziewczynki spacerują po ulicach, Wszyscy oni wam powiedzą, jakim szczęśliwym miejscem jest

Manzhuguo, Ty jesteś szczęśliwy i ja jestem szczęśliwa, Wszyscy Ŝyją spokojnie i pracują wesoło,

trosk i zmartwień nie mają.

Nauczyciele mówili, Ŝe Manzhuguo jest rajem na ziemi. Ale nawet dziewczynka w wieku mamy zauwaŜała, Ŝe jeśli ten kraj jest rajem, to raczej dla Japończyków. Japońskie dzieci chodziły do osobnych szkół, dobrze wyposaŜonych i dobrze ogrzanych, w których podłogi błyszczały, a okna były wymyte do połysku. Szkoły dla miejscowych dzieci znajdo-wały się w zrujnowanych świątyniach i rozwalających się domach i sponsorowały je prywatne osoby. Nie były ogrzewane. W zimie cała klasa przerywała często lekcje w połowie, Ŝeby pobiegać dookoła budyn-ku, lub wszyscy razem mocno tupali nogami, Ŝeby się rozgrzać.

Rzecz nie tylko w tym, Ŝe przewaŜnie Japończycy byli nauczycielami,

64

ale głównie w tym, Ŝe uŜywali japońskich metod, wśród których bicie było na porządku dziennym. Najdrobniejsza pomyłka lub odstępstwo od obowiązujących zasad i etykiety, na przykład wtedy, gdy dziewczynka nie miała włosów przyciętych centymetr poniŜej płatka ucha, powodowa-ły razy. Zarówno chłopcy, jak i dziewczynki byli mocno policzkowani, a chłopcy poza tym często obrywali po głowach drewnianymi kijami. In-nego rodzaju karą było klęczenie godzinami na śniegu.

Kiedy miejscowe dzieci mijały Japończyków na ulicy, musiały się kłaniać i robić przejście, nawet jeśli Japończycy byli od nich młodsi. Japońskie dzieci często zatrzymywały miejscowe i wymierzały im, zu-pełnie bez powodu, razy. Gdy dzieci spotykały swoich nauczycieli, miały się im głęboko kłaniać. Mama Ŝartowała, mówiąc przyjaciółkom, Ŝe ja-pońscy nauczyciele przelatują jak podmuch wiatru przez łąkę — widać tylko pochylające się trawy.

Wielu dorosłych takŜe kłaniało się Japończykom, bojąc się ich obrazić brakiem szacunku. Dla rodziny Xia z początku obecność Japończyków nie miała wielkiego znaczenia. Posady średniego i niŜszego stopnia zaj-mowali miejscowi, zarówno MandŜurowie, jak i Chińczycy Han, na przykład mój pradziadek nadal był zastępcą szefa policji w Yixian. Do 1940 roku w Jinzhou Ŝyło około piętnastu tysięcy Japończyków. W domu obok takŜe mieszkali Japończycy i babcia była z nimi w przyjaznych stosunkach. Sąsiad był urzędnikiem państwowym. KaŜdego ranka jego Ŝona i trójka dzieci stawali przed bramą i kłaniali mu się nisko, kiedy rikszą wyruszał do pracy. Potem Ŝona zabierała się do swojej pracy: z pyłu węglowego lepiła kule na opał. Z jakichś powodów, których moja babcia i matka nigdy nie zrozumiały, robiła to w białych rękawiczkach, które juŜ po chwili były utytłane.

Japonka często przychodziła do babci. Czuła się samotna, bo jej mąŜ rzadko bywał w domu. Przynosiła trochę sake, a babcia robiła przekąski, na przykład jarzynowe pikle sojowe. Babcia trochę mówiła po japońsku, a Japonka trochę znała chiński. Nuciły sobie nawzajem piosenki i kiedy się wzruszyły, popłakiwały wspólnie. Często teŜ pomagały sobie wza-jemnie w ogródkach. Japonka miała bardzo zmyślne narzędzia do pracy w ogrodzie, które babcia ogromnie podziwiała, a mama tyła często zapra-szana, Ŝeby się pobawiła w ogrodzie Japończyków.

65

Ale i do rodziny Xia musiało w końcu dotrzeć, co robią Japończycy. W północnej MandŜurii spalono wsie, a ludność, która przeŜyła, została stłoczona w „strategicznych przysiółkach”. Ponad pięć milionów ludzi, jedna szósta całej populacji, straciło domy, a dziesiątki tysięcy zmarło. Robotnicy w kopalniach zapracowywali się na śmierć pod dozorem Ja-pończyków, Ŝeby dostarczyć surowce na eksport do Japonii — MandŜu-ria jest wyjątkowo bogata w surowce naturalne. Wielu ludzi, którzy przez dłuŜszy czas w ogóle nie mieli dostępu do soli, zapadało na zdrowiu i zupełnie traciło energię Ŝyciową.

Początkowo doktor Xia twierdził, Ŝe cesarz nie wie o tym, co się dzie-je, poniewaŜ w istocie jest więźniem Japończyków. Ale kiedy Puyi od sformułowania dotyczącego Japonii „nasz przyjazny sąsiad” — przeszedł do określenia „nasz starszy brat Japonia”, a w końcu do formuły „kraj, który jest jak nasz ojciec” — doktor walnął pięścią w stół i nazwał Puyi „głupkowatym tchórzem”. Jednak nawet po tym utrzymywał, Ŝe nie bar-dzo wiadomo, jaką część odpowiedzialności za wszystkie te okrucień-stwa ponosi cesarz — dopóki dwa straszne przypadki nie wstrząsnęły jego światem.

Pewnego dnia pod koniec 1941 roku doktor Xia był w swoim gabine-cie, kiedy wszedł człowiek, którego nigdy przedtem nie widział. Miał na sobie istne szmaty, był wychudzony i zgięty we dwoje. Wyjaśnił, Ŝe pra-cuje jako kulis na kolei i Ŝe ma bardzo silne bóle brzucha. W pracy mu-siał dźwigać wielkie cięŜary, od świtu do zmierzchu, przez trzysta sześć-dziesiąt pięć dni w roku, ale gdyby stracił pracę, nie miałby jak utrzymać swojej Ŝony i nowo narodzonego dziecka.

Doktor Xia powiedział mu, Ŝe jego Ŝołądek nie moŜe strawić podłego jedzenia. Pierwszego czerwca 1939 roku rząd ogłosił, Ŝe od tej pory ryŜ jest przeznaczony dla Japończyków i małej grupy współpracujących z nimi MandŜurów. Większość miejscowych jadała cięŜko strawne mielone Ŝołędzie i sorgo. Doktor dał temu męŜczyźnie lekarstwo, za które nie wziął pieniędzy, i poprosił babcię, Ŝeby mu dała woreczek ryŜu kupione-go na czarnym rynku.

Niedługo potem dowiedział się, Ŝe człowiek ten zmarł w obozie pracy przymusowej. Po wizycie u doktora zjadł ryŜ, wrócił do pracy i zwymio-tował na dziedzińcu kolei. Japoński dozorca zobaczył ryŜ w jego wymio-cinach i męŜczyzna został aresztowany jako „przestępca gospodarczy”, a potem zesłany do obozu. Był w takim stanie zdrowia, Ŝe przeŜył tam

66

tylko kilka dni. Kiedy Ŝona dowiedziała się, co się z nim stało, utopiła się razem z dzieckiem.

Po tym wypadku doktor Xia i babcia popadli w głębokie przygnębie-nie. Czuli się odpowiedzialni za jego śmierć. Doktor Xia powtarzał: „śe teŜ ryŜ moŜe zarówno uratować Ŝycie, jak i zabić. Jeden mały woreczek ryŜu — i trzy Ŝycia!”. O Puyi zaczął mówić: „Ten tyran”.

Wkrótce potem tragedia jeszcze bardziej zbliŜyła się do ich domu. Najmłodszy syn doktora pracował jako nauczyciel w Yixian. Jak w kaŜ-dej szkole, w gabinecie dyrektora, Japończyka, wisiał wielki portret Puyi, któremu naleŜało oddawać honory, wchodząc do gabinetu. Pewnego dnia syn doktora zapomniał pokłonić się przed portretem. Dyrektor zaczął na niego wrzeszczeć, kazał mu się natychmiast pokłonić i tak mocno uderzył go ręką w twarz, Ŝe ten stracił równowagę. Syn doktora zapytał z gnie-wem: „Czy naprawdę muszę się zginać we dwoje kaŜdego dnia? Ani przez chwilę nie wolno mi stanąć prosto? Spełniłem swoją powinność na porannym zebraniu”. Dyrektor znowu go trzepnął i warknął: „To jest twój cesarz! Was, MandŜurów, trzeba uczyć podstawowych zasad przy-zwoitości”. Syn doktora wykrzyknął: „Wielkie mi rzeczy! To tylko ka-wałek papieru!”. W tym momencie dwóch innych nauczycieli, takŜe miejscowych, włączyło się, próbując go powstrzymać od jakichś jeszcze bardziej obrazoburczych słów. Syn doktora opanował się i w końcu zmu-sił się nawet do ukłonu przed portretem.

Wieczorem przyszedł do niego przyjaciel i powiedział mu, Ŝe to, co się wydarzyło, zostało uznane za „cięŜkie przestępstwo”. Obraza, której się dopuścił, jest karana więzieniem, moŜe nawet karą śmierci. Syn dok-tora uciekł. Jego rodzina juŜ o nim nie słyszała. MoŜliwe, Ŝe został ujęty i umarł gdzieś w więzieniu, a moŜe w obozie pracy. Doktor Xia nigdy się nie pogodził z tym ciosem — od tej pory stał się zdecydowanym prze-ciwnikiem Manzhuguo i Puyi.

Jednak na tym ta historia się nie kończy. Z powodu „zbrodni” brata lokalni bandyci zaczęli napastować Degui, jedynego syna doktora, który na pewno jeszcze Ŝył, Ŝądając pieniędzy za ochronę i twierdząc, Ŝe za-wiódł jako starszy brat, który powinien mieć wpływ na młodszego. Za-płacił, ale bandyci zaŜądali więcej. W końcu musiał sprzedać aptekę i wyjechał do Mukdenu, gdzie otworzył nową.

67

Doktor Xia odnosił coraz większe sukcesy. Leczył zarówno Japoń-czyków, jak i miejscowych. Czasem, gdy kurował starszego rangą oficera japońskiego lub kolaboranta, mówił: „chciałbym, Ŝeby umarł” — ale jego osobiste poglądy nigdy nie wpływały na jego zawodową postawę. „Pa-cjent to człowiek — mówił — i tylko to lekarz powinien mieć na wzglę-dzie. Nie moŜe go obchodzić, co to za rodzaj człowieka”.

Po jakimś czasie babcia sprowadziła do Jinzhou swoją matkę. Kiedy poślubiła doktora i opuściła dom, jej matka została sama z męŜem, który nią gardził, i z dwiema konkubinami, które jej nienawidziły. Zaczęła podejrzewać, Ŝe konkubiny chcą otruć ją i jej synka Yulina. Zawsze uŜywała srebrnych pałeczek, poniewaŜ Chińczycy wierzą, Ŝe w zetknię-ciu z trucizną srebro czernieje, i nigdy nie tykała jedzenia, jeśli przedtem nie dała go spróbować psu. Pewnego dnia, było to kilka miesięcy po wy-jeździe babci, pies padł martwy. Prababka po raz pierwszy w Ŝyciu po-kłóciła się wtedy z męŜem i wraz ze swoją teściową, starą panią Yang, wyprowadziły się do wynajmowanego mieszkania. Starą panią Yang oburzyło postępowanie syna i wolała zamieszkać z synową i wnukiem. Syna nie chciała więcej widzieć. Zobaczył ją dopiero wtedy, gdy była na łoŜu śmierci.

Przez pierwsze trzy lata pan Yang z ociąganiem przysyłał im mie-sięczną pensję, ale z początkiem 1939 roku przestał. Doktor Xia i babcia musieli utrzymywać wszystkich troje. W tamtych czasach nie było prawa alimentacyjnego ani odpowiednich do takich sytuacji przepisów i Ŝona była całkowicie zdana na łaskę męŜa. Kiedy w 1942 roku stara pani Yang zmarła, moja prababcia i mały Yulin przeprowadzili się do Jinzhou i za-mieszkali w domu doktora Xia. Prababka uwaŜała siebie i swojego syna za istoty gorszego rzędu, Ŝyjące dzięki cudzej łaskawości. Cały czas ob-sesyjnie prała ubrania całej rodziny i sprzątała, pełna nerwowej uniŜono-ści wobec swojej córki i doktora Xia. Była gorliwą buddystką i kaŜdego dnia, modląc się, prosiła Buddę, by nie reinkarnował jej znowu w kobie-tę. „MoŜe być pies albo kot, tylko nie kobieta” — mamrotała do siebie, kręcąc się po domu i na kaŜdym kroku przepraszając, Ŝe Ŝyje.

Babcia sprowadziła takŜe do Jinzhou swoją ukochaną siostrę Lan. W Yixian Lan poślubiła męŜczyznę, który okazał się homoseksualistą. Ofe-rował ją swojemu bogatemu wujowi i zarazem pracodawcy, który posia-dał fabrykę oleju roślinnego. Ów wuj zgwałcił juŜ w rodzinnym domu

68

kilka kobiet, włącznie z własną młodziutką wnuczką. PoniewaŜ był pa-nem rodziny, nad którą miał ogromną władzę, Lan nie odwaŜyła mu się opierać. Ale kiedy jej mąŜ zaoferował ją wspólnikowi wuja, odmówiła. Babcia musiała zapłacić jej męŜowi za to, Ŝeby zrzekł się praw do niej (xiu), gdyŜ kobieta nie mogła wystąpić o rozwód. Zabrała ją do Jinzhou, gdzie Lan ponownie wyszła za mąŜ, za człowieka, który nazywał się Peie.

Peie był straŜnikiem w więzieniu. Oboje często odwiedzali babcię. Opowieści Peie jeŜyły włosy na głowie. Więzienie było pełne więźniów politycznych. Peie często opowiadał, jacy byli dzielni i jak przeklinali Japończyków, nawet podczas tortur. Tortury były zwyczajną praktyką i więźniowie nie otrzymywali pomocy medycznej. Zostawiano ich samym sobie i rany po prostu gniły.

Doktor Xia zaofiarował się pójść tam i leczyć więźniów. Przy jednej z pierwszych wizyt został przedstawiony Dongowi, koledze Peie, katowi obsługującemu garotę. Więzień był przywiązywany do krzesła, wokół szyi miał sznur, który powoli zaciskano. Śmierć następowała wśród przedłuŜających się męczarni.

Od swojego szwagra doktor Xia wiedział, Ŝe Dong ma wyrzuty su-mienia i ilekroć miał wykonać egzekucję, musiał się przedtem upić. Dok-tor Xia zaprosił Donga do domu, obdarował go i zasugerował, Ŝe — być moŜe — nie musiałby do końca zaciskać sznura. Dong powiedział, Ŝe zobaczy, co się da zrobić. Zazwyczaj egzekucji towarzyszył japoński straŜnik albo zaufany kolaborant, ale czasami, jeśli ofiara nie była dosta-tecznie waŜna, wychodzili, zanim więzień skonał. W takich okoliczno-ściach Dong mógłby zatrzymać garotę.

Po egzekucji ciała wkładano do cienkich drewnianych skrzyń i wywo-Ŝono wozem na skrawek gołej ziemi na przedmieściu, zwanym Połu-dniowym Wzgórzem, gdzie były składane do płytkiej zbiorowej mogiły. Miejsce to nawiedzały dzikie psy, które Ŝywiły się zwłokami. Niemowlę-ta płci Ŝeńskiej, które zabijały ich rodziny, co było powszechne w tych czasach, takŜe wrzucano do tej jamy.

Doktor Xia poznał starego woźnicę i od czasu do czasu dawał mu pie-niądze. Czasem woźnica przychodził do gabinetu doktora i coś tam opo-wiadał, i w końcu zaczął mówić o mogile: „Powiedziałem duszom umar-łym, Ŝe to nie moja wina, Ŝe się tutaj znalazły. Powiedziałem im, Ŝe ze

69

swojej strony Ŝyczę im jak najlepiej. Wracajcie za rok, dusze, w rocznicę. Ale na razie, jeśli chcecie znaleźć lepsze ciała do reinkarnacji, to idźcie w tę stronę, w którą są skierowane wasze głowy. To dla was dobra ścieŜ-ka”. Dong i stary woźnica nigdy ze sobą nie rozmawiali o tym, co robili, i doktor nigdy się nie dowiedział, jak wielu ludzi uratowali. Po wojnie „ocaleni” nieboszczycy zebrali pieniądze dla Donga na zakup domu i kawałka gruntu. Stary woźnica zmarł.

Jednym z ludzi, których Ŝycie ci dwaj pomogli ocalić, był daleki ku-zyn mojej babci, Hanchen, waŜna postać ruchu oporu. PoniewaŜ Jinzhou było głównym węzłem kolejowym na północ od Wielkiego Muru, stało się punktem zbornym Japończyków, kiedy w lipcu 1937 roku napadli na właściwe Chiny. Uruchomili wtedy wszelkie siły bezpieczeństwa. Orga-nizacja Hanchena była infiltrowana przez szpiegów i cała grupa została aresztowana. Wszyscy byli torturowani. Najpierw bito ich po twarzach butem, z którego podeszwy sterczały ostrym końcem gwoździe. Następ-nie większość z nich poprowadzono na egzekucję. Przez dłuŜszy czas rodzina Xia sądziła, Ŝe Hanchen nie Ŝyje, dopóki Peie nie powiedział im, Ŝe Ŝyje, ale czeka na egzekucję. Doktor Xia natychmiast skontaktował się z Dongiem.

W noc egzekucji doktor i babcia pojechali powozem na Południowe Wzgórze, zatrzymali się przy kępie drzew i czekali. Słyszeli, jak zdzicza-łe psy kręcą się obok mogiły, z której buchał przyprawiający o mdłości smród rozkładających się zwłok. W końcu nadjechał wóz. W ciemno-ściach ledwo widzieli, jak stary woźnica schodzi z wozu i wyrzuca z drewnianych skrzyń ciała. Poczekali, aŜ odjechał, i zbliŜyli się do dołu. Po omacku szukali pomiędzy trupami, aŜ znaleźli Hanchena — ale nie wiedzieli, czy jest Ŝywy czy martwy. W końcu stwierdzili, Ŝe jednak oddycha. Był tak straszliwie storturowany, Ŝe nie mógł chodzić, więc z wielkim wysiłkiem zanieśli go do powozu i zawieźli do domu.

Ukryli go w małym pokoiku, w najtrudniej dostępnym kącie domu. Prowadziły do niego jedynie drzwi z pokoju mojej mamy, a do pokoju mamy wchodziło się z sypialni rodziców. Nikt nie mógł wejść do tego pokoiku przypadkiem. A poniewaŜ dom doktora jako jedyny miał wyj-ście na dziedziniec, Hanchen mógł się tam spokojnie gimnastykować, jeśli ktoś z domowników stał na straŜy.

70

Istniało niebezpieczeństwo nalotów policji lub członków lokalnych komitetów. Na samym początku okupacji Japończycy wprowadzili sys-tem sąsiedzkiej kontroli. Lokalnych kolaborantów zrobiono szefami po-szczególnych komitetów, które pomagały w pobieraniu podatków i przez okrągłą dobę pełniły wartę, pilnując, czy nie ma gdzieś „bezprawnych elementów”. Była to forma zinstytucjonalizowanego gangsterstwa, w którym „ochrona” i donosicielstwo stanowiły szczeble do władzy. Często Japończycy dawali wysokie nagrody za wydawanie ludzi. Policja Manz-huguo była mniejszym zagroŜeniem niŜ zwykli cywile. W rzeczywistości wielu policjantów było nastawionych bardzo antyjapońsko. Jednym z ich głównych zadań było sprawdzanie zameldowania i często przeszukiwali dom po domu, zawsze jednak poprzedzali swoje przybycie głośnym: „Sprawdzanie zameldowania! Sprawdzanie zameldowania!” — wi ęc kaŜdy, kto chciał się ukryć, miał wystarczająco duŜo czasu. W takich wypadkach babcia chowała Hanchena w ostatnim pomieszczeniu domu, pod stertą suszonego sorgo przeznaczonego na opał. Policjanci bez po-śpiechu wchodzili do domu, przysiadali na filiŜankę herbaty i mówili do babci przepraszająco: „Wie pani, to tylko formalność...”.

W tym czasie moja mama miała jedenaście lat. ChociaŜ rodzice nie mówili jej, co się dzieje, sama wiedziała, Ŝe nie moŜe nikomu wspomnieć o Hanchenie. Od dzieciństwa uczyła się dyskrecji.

Babcia pomogła Hanchenowi powoli wrócić do zdrowia i po trzech miesiącach miał się juŜ na tyle dobrze, Ŝe mógł się wyprowadzić. PoŜe-gnanie z nim było bardzo wzruszające. „Starsza siostro i starszy szwagrze — powiedział — nigdy nie zapomnę, Ŝe zawdzięczam wam Ŝycie. Jak tylko będę mógł, spłacę wam obojgu dług wdzięczności”. Trzy lata póź-niej wrócił i spełnił obietnicę.

Według programu szkolnego dzieci miały śledzić wiadomości doty-czące japońskich zwycięstw w wojnie. Japończycy nie tylko nie wstydzili się swojej brutalności, ale nawet chełpili się nią, widząc w niej sposób na wszczepienie dzieciom strachu. Filmy pokazywały japońskich Ŝołnierzy rozcinających ludzi na dwoje lub więźniów, których psy rozszarpują na sztuki. Były tam długie zbliŜenia wytrzeszczonych ze strachu oczu ofiar

71

szturmujących Ŝołnierzy. Japończycy pilnowali, Ŝeby jedenastoletnie i dwunastoletnie dziewczynki nie zamykały oczu ani Ŝeby nie pakowały sobie do ust chusteczek, które miały zdławić ich krzyki. Potem przez wiele lat te obrazy z filmów wracały do mojej mamy jako koszmary sen-ne.

W 1942 roku, kiedy armia japońska rozlokowana była wzdłuŜ Chin, południowo-wschodniej Azji i wybrzeŜy Pacyfiku, Japończycy odczuli brak rąk do pracy. Cała klasa mamy była zobowiązana do pracy w fabry-ce włókienniczej, podobnie jak dzieci japońskie. KaŜdego dnia miejsco-we dziewczynki musiały iść około 6 kilometrów; japońskie dzieci woŜo-no cięŜarówką. Miejscowe dziewczynki dostawały rzadką papkę ze sple-śniałej kukurydzy, w której pływały ugotowane martwe robaki; japońskie dziewczynki dostawały mięso, jarzyny i owoce.

Japonki dostawały lekką robotę, taką jak mycie okien. Miejscowe dziewczynki obsługiwały skomplikowane maszyny, które wymagały duŜej zręczności i były niebezpieczne nawet dla dorosłych. Ich praca polegała głównie na ponownym łączeniu zerwanych nici tak, Ŝeby nadą-Ŝyć za maszynami pracującymi na pełnych obrotach. Jeśli natychmiast nie spostrzegły zerwanej nici albo nie związały jej dostatecznie szybko, były niemiłosiernie bite przez japońskiego nadzorcę.

Dziewczynki pracowały w ciągłym strachu. Połączenie napięcia ner-wowego, zimna, głodu i zmęczenia prowadziło do wielu wypadków. Prawie połowa koleŜanek mamy miała obraŜenia albo rany. Pewnego dnia mama zobaczyła, jak wirujące czółenko wyskoczyło z maszyny i wykłuło oko koleŜance stojącej obok niej. Przez całą drogę do szpitala japoński nadzorca beształ dziewczynkę za to, Ŝe nie była dość ostroŜna.

Po odbyciu obowiązkowej pracy w fabryce mama przeszła do szkoły średniej. Od czasów młodości babci sporo się zmieniło i dziewcząt nie więziono juŜ w czterech ścianach rodzinnych domów. To, Ŝe dziewczyna chodziła do szkoły średniej, było społecznie akceptowane. Niemniej chłopców i dziewczęta uczono róŜnych rzeczy. Celem wychowania dziewcząt było zrobienie z nich „pełnych wdzięku Ŝon i dobrych matek”, jak to ujmowano w szkole. Uczyły się tego, co Japończycy nazywali „drogą kobiety” — gospodarstwa domowego, gotowania, szycia, a takŜe ceremonii parzenia herbaty, sztuki układania kwiatów, haftowania, ry-sunku i podstaw sztuki. Szczególnie waŜną częścią edukacji były wiado-mości na temat tego, jak zadowolić męŜa.

72

W skład tej wiedzy wchodziło to, jak się ubierać, jak się czesać, jak się kłaniać — i przede wszystkim jak być posłuszną i nie zadawać pytań. Babcia mówiła, Ŝe mama ma „bunt w kościach” — i dlatego nie nauczyła się Ŝadnej z tych sztuk, nawet gotowania.

Niektóre egzaminy polegały na wykonaniu praktycznego zadania, na przykład na przygotowaniu jakiegoś konkretnego dania albo na ułoŜeniu kwiatów. Komisja egzaminacyjna składała się z lokalnych urzędników, zarówno Japończyków, jak i Chińczyków, którzy oceniali dziewczęta.

Ich zdjęcia w ślicznych fartuszkach, które same dla siebie projektowa-ły i szyły, wisiały na tablicy ogłoszeń razem ze spisem ocen. Japońscy urzędnicy często wybierali sobie narzeczone spośród tych panien. Takie mieszane małŜeństwa miały poparcie władz. Niektóre dziewczęta zostały wytypowane do wyjazdu do Japonii i miały tam poślubić męŜczyzn, któ-rych nigdy przedtem nie widziały. Często chciały tego one same — czy raczej ich rodziny. Pod koniec japońskiej okupacji jedna z mamy przyja-ciółek została wybrana do wyjazdu do Japonii, ale nie zdąŜyła na statek i nadal była w Jinzhou, kiedy Japończycy się poddawali. Mama patrzyła na nią krzywo.

W przeciwieństwie do chińskiej mandaryńskiej tradycji, która stroniła od fizycznej aktywności, Japończycy wprost palili się do sportu i moja matka równieŜ to uwielbiała. Nie czuła juŜ następstw złamania Ŝebra i świetnie biegała. Kiedyś została wytypowana do waŜnych zawodów. Trenowała całymi tygodniami, jednak kilka dni przed zawodami trener, Chińczyk, wziął ją na stronę i poprosił, Ŝeby nie wygrywała. Nie mógł powiedzieć więcej, ale mama rozumiała. Wiedziała, Ŝe Japończycy nie znoszą, kiedy Chińczycy okazują się od nich lepsi, czegokolwiek by to dotyczyło. W zawodach uczestniczyła jeszcze jedna miejscowa zawod-niczka i trener prosił, Ŝeby i jej przekazać jego radę, ale nie mówić, Ŝe rada pochodzi od niego. Do mety mama nie dobiegła nawet w czołówce, jednak jej przyjaciółki wiedziały, Ŝe się o to nie starała. Niemniej druga dziewczynka nie chciała się powstrzymać i wygrała zawody.

Japończycy wkrótce się zemścili. KaŜdego ranka odbywał się apel, który prowadził dyrektor, przezywany „osłem”, poniewaŜ jego nazwisko czytane po chińsku (Maoli) brzmiało jak słowo ..osioł” (maolii). Gardło-wym głosem wyszczekiwał komendy do czterech pokłonów adresowa-nych w róŜne strony. „Głęboki, pełen czci pokłon dla stolicy cesarstwa!”

73

— i tu następował ukłon w stronę Tokio. „Głęboki, pełen czci pokłon dla stolicy kraju” — tu następował ukłon w stronę Xinjing, stolicy Manzhu-guo. Następnie: „Pełen oddania pokłon dla Niebiańskiego Cesarza!” — co oznaczało cesarza Japonii. I w końcu: „Pełen oddania pokłon dla ce-sarskiego portretu!” — czyli dla portretu Puyi. Potem następował znacz-nie mniej głęboki pokłon dla nauczycieli.

Tego ranka, zanim skończono składanie pokłonów, dziewczyna, która poprzedniego dnia wygrała wyścig, została przez „osła” wywleczona z szeregu. Oświadczył, Ŝe jej pokłon dla Puyi był płytki, miał mniej niŜ dziewiętnaście stopni. Okładał ją razami i kopał, krzycząc, Ŝe ją wyrzuca ze szkoły. Dla niej i dla jej rodziny była to katastrofa.

Jej rodzice pospiesznie wydali ją za mąŜ, za jakiegoś drobnego urzęd-nika państwowego. Po klęsce Japończyków jej męŜa uznano za kolabo-ranta, w rezultacie czego nie mogła dostać Ŝadnej przyzwoitej pracy, poza pracą w fabryce chemicznej. Nie było wtedy kontroli zanieczysz-czeń i kiedy moja mama wróciła do Jinzhou w 1984 roku i odnalazła tę koleŜankę, była juŜ prawie niewidoma od chemikaliów. Ironia jej Ŝycia była szczególnie gorzka: pokonała Japonki w wyścigach, a skończyła tak, jakby sama była kolaborantką. Ale powiedziała, Ŝe nie Ŝałuje tamtej wy-granej w szkole.

Mieszkańcom Manzhuguo nie było łatwo rozeznać się w tym, co się dzieje na świecie, czy zorientować się w rzeczywistej sytuacji Japonii na wojnie. Walki toczyły się bardzo daleko, wiadomości podlegały ostrej cenzurze, a radio nadawało tylko propagandowe audycje. Jednak z wielu oznak wnioskowali, Ŝe Japończycy mają kłopoty, zwłaszcza po pogor-szeniu się sytuacji Ŝywnościowej.

Pierwsze prawdziwe wiadomości nadeszły na wiosnę 1943 roku, kie-dy gazety doniosły, Ŝe jeden z krajów sprzymierzonych z Japonią, Wło-chy, poddał się. W połowie 1944 roku powołano do wojska niektórych japońskich cywilnych urzędników. Potem, dwudziestego dziewiątego lipca 1944 roku, nad Jinzhou po raz pierwszy pojawiły się amerykańskie B-29s. ChociaŜ nie bombardowały miasta, Japończycy polecili, Ŝeby kaŜda rodzina wykopała sobie schron przeciwlotniczy. W szkole kaŜdego

74

dnia odbywały się przymusowe ćwiczenia alarmów przeciwlotniczych. Pewnego dnia koleŜanka z klasy mojej mamy złapała przy tej okazji ga-śnicę i skierowała strumień wody na japońskiego nauczyciela, którego szczególnie nie cierpiała. Przedtem coś takiego wywołałoby straszną karę — teraz juŜ nie. Fala odpływała.

Odbywały się teŜ długotrwałe akcje łapania much i szczurów. Uczniowie musieli odcinać szczurze ogony, pakować do kopert i zanosić na policję. Muchy trzeba było wkładać do szklanych butelek. Policja liczyła kaŜdy szczurzy ogon i kaŜdą muchę. Pewnego dnia w 1944 roku, kiedy mama oddała na policji butelkę po brzegi pełną much, policjant powiedział do niej: „Nie starczy na obiad”. Gdy spojrzała na niego zdzi-wiona, wyjaśnił: „Nie wiesz? Japonce lubią muchy. SmaŜą je, a potem jedzą!”. Z jego cynicznego spojrzenia mama wywnioskowała, Ŝe Japoń-czycy nie budzą juŜ w nim podziwu i strachu.

Mama była podniecona i pełna oczekiwań, ale na jesieni 1944 roku pojawiły się ciemne chmury. Jej dom nie był juŜ tak szczęśliwy jak przedtem. Czuła jakiś rozdźwięk między rodzicami.

Piętnastej nocy dziewiątego księŜyca chińskiego roku odbywało się święto Połowy Jesieni, święto związków rodzinnych. Tej nocy, jak naka-zywała tradycja, babcia wystawiała stół z melonem, okrągłymi ciastecz-kami i bułeczkami na dwór. Powodem, dla którego to święto przypadało właśnie o tej porze, jest to, Ŝe chińskie słowo „jedność” (yuan) brzmi tak samo jak „okrągły” lub „całkowity”, a jesienny księŜyc powinien wtedy wyglądać szczególnie wspaniale i okrągło. Wszystko, co się jadło w tę noc, takŜe powinno być kuliste. W jedwabnej poświacie babcia opowia-dała mamie historie o księŜycu: mówiła, Ŝe ten ogromny cień to gigan-tyczne drzewo kasji, które pewien moŜny pan, Wu Gang, próbował przez całe Ŝycie ściąć. Ale drzewo było zaczarowane i jego wysiłki poszły na marne. Mama patrzyło w niebo i słuchała zafascynowana. Tej nocy księ-Ŝyc takŜe lśnił pięknie i hipnotyzująco, jednak mama nie mogła go opi-sać, bo babcia zabroniła jej uŜywać słowa „okrągły”, poniewaŜ rodzina doktora Xia nie była pełna. Doktor był przygnębiony juŜ kilka dni przed świętem i kilka dni po nim. Babcia traciła wtedy ochotę do opowiadania swoich historii.

W noc święta w 1944 roku mama i babcia siedziały w altance, patrząc przez szczeliny między cienistymi liśćmi w ogromne, bezchmurne niebo.

75

Mama zaczęła mówić: „KsięŜyc dziś w nocy jest szczególnie okrągły”, ale babcia przerwała jej szorstko i nagle rozpłakała się. Pobiegła do do-mu, a mama słyszała jej szlochanie i krzyki: „Wracaj do swojego syna i do wnuków! Zostaw mnie i moją córkę i idź swoją drogą!”. Potem, w przerwach między szlochami, powiedziała: „Czy to była moja albo twoja wina, Ŝe twój syn się zabił? Dlaczego rok po roku mamy dźwigać ten cięŜar? To nie ja powstrzymuję cię od spotkania z twoimi dziećmi. To oni odmawiają wizyt i nie chcą cię widzieć...”. Od dnia, kiedy opuścili Yixian, odwiedził ich tylko Degui, drugi syn doktora. Do mojej mamy doktor Xia nie odzywał się w ogóle i od tego momentu czuła, Ŝe coś jest niedobrze. Zrobił się milczący, więc instynktownie go unikała. Babcia często miewała oczy pełne łez i mruczała do siebie, Ŝe ona i doktor nie mogą być zupełnie szczęśliwi, bo za wysoką cenę zapłacili za swoją mi-łość. Przytulała mocno mamę i mówiła jej, Ŝe jest jedynym, co ma w Ŝyciu.

Kiedy nadeszła zima, mama była pogrąŜona w nietypowej dla siebie melancholii. Nastroju nie poprawiło jej nawet to, Ŝe na chłodnym listo-padowym niebie pojawiły się po raz drugi amerykańskie B-29s.

Japończycy robili się coraz bardziej nerwowi. Pewnego dnia koleŜan-ka mamy dostała ksiąŜkę zakazanego chińskiego pisarza. Szukając jakie-goś spokojnego miejsca do czytania, zawędrowała za miasto i znalazła piwnicę. Sądziła, Ŝe to pusty schron przeciwlotniczy. Macając w ciemno-ści, nacisnęła coś, co wydało jej się włącznikiem światła. Rozległ się przeszywający hałas. To, co nacisnęła, było włącznikiem alarmu, gdyŜ trafiła do wojskowego magazynu. Nogi miała jak z galarety. Próbowała uciec, ale po chwili złapali ją japońscy Ŝołnierze i gdzieś zaciągnęli.

Dwa dni potem cała szkoła pomaszerowała na goły, pokryty śniegiem skrawek ziemi za zachodnią bramą w zakolu rzeki Xiaoling. Lokalni mieszkańcy takŜe zostali wezwani przez szefów komitetów sąsiedzkich. Dzieciom powiedziano, Ŝe będą świadkami „ukarania złej osoby, która była nieposłuszna Wielkiej Japonii”. Mama zobaczyła, jak japońscy Ŝoł-nierze wloką jej koleŜankę. Postawili ją naprzeciwko mamy. Była skuta łańcuchami i nie bardzo mogła chodzić. Była torturowana, a twarz jej tak spuchła, Ŝe z trudem dało się ją poznać. Japońscy Ŝołnierze podnieśli

76

broń i skierowali lufy na dziewczynę, która, jak się zdawało, chciała coś powiedzieć, ale nie mogła wydobyć z siebie głosu. Potem nastąpił trzask wystrzałów i ciało dziewczyny upadło, a jej krew zaczęła wsiąkać w śnieg. „Osioł”, japoński dyrektor, badał wzrokiem szeregi uczniów. Ma-ma z trudem ukryła swoje uczucia, gdy patrzyła na ciało koleŜanki, leŜą-ce w połyskującej czerwonej plamie krwi na białym śniegu.

Słyszała, jak ktoś próbuje stłumić szloch. Była to panna Tanaka, mło-da nauczycielka, Japonka, którą mama lubiła. „Osioł” błyskawicznie znalazł się przy pannie Tanaka, okładając ją i kopiąc. Upadła na ziemię i turlała się, próbując uniknąć jego butów, ale dalej kopał ją bez litości. Zdradziła rasę japońską, wrzeszczał. Wreszcie skończył, spojrzał na uczniów i warknął, Ŝeby odmaszerować.

Mama jeszcze raz spojrzała na poturbowaną nauczycielkę, na zwłoki koleŜanki i zdławiła nienawiść.

4 „Niewolnicy, którzy nie mają

własnego kraju” —

pod róŜnymi rządami

(1945—1947)

W maju 1945 roku po Jinzhou rozeszła się wieść, Ŝe Niemcy się pod-dały i Ŝe wojna w Europie jest skończona. Samoloty amerykańskie poja-wiały się coraz częściej: B-29s bombardowały inne miasta w MandŜurii, ale Jinzhou pozostało nietknięte. Mieszkańcy spodziewali się, Ŝe Japoń-czycy niedługo zostaną pokonani.

Ósmego sierpnia uczniom ze szkoły mamy kazano iść do świątyni i modlić się za zwycięstwo Japończyków. Następnego dnia do Manzhuguo weszły oddziały radzieckie i mongolskie. Rozeszła się wiadomość, Ŝe Amerykanie zrzucili dwie bomby atomowe na Japonię; wiadomości te podnosiły miejscowych na duchu. W następnych dniach z obawy przed nalotami w szkołach przerwano naukę. Mama została w domu i pomagała kopać schron przeciwlotniczy.

Trzynastego sierpnia wszyscy usłyszeli, Ŝe Japończycy proszą o po-kój. Dwa dni później sąsiad, Chińczyk, który pracował dla rządu, wpadł do ich domu, mówiąc, Ŝe w radio będzie waŜny komunikat. Doktor prze-rwał pracę i razem z babcią usiedli na dziedzińcu. W komunikacie ogło-szono, Ŝe cesarz japoński poddał się. Zaraz po tym nadeszła wiadomość, Ŝe Puyi abdykował jako cesarz Manzhuguo. Ludzie w stanie najwyŜszego podniecenia gromadzili się na ulicach. Mama poszła do szkoły zobaczyć, co się tam dzieje. Budynek wydawał się opustoszały, tylko z jednego z pomieszczeń biurowych dochodziły jakieś głosy. Podkradła się i zajrzała przez okno — to płakali zebrani tam japońscy nauczyciele.

78

Prawie nie spała tej nocy i juŜ o świcie była na nogach. Otworzyła drzwi frontowe i zobaczyła na ulicy tłumek ludzi. Na jezdni leŜało ciało Japonki i ciała dwójki dzieci. Japoński oficer popełnił harakiri, a jego rodzinę zlinczowano.

Kilka dni po kapitulacji znaleziono Japończyków, sąsiadów rodziny Xia, martwych. Ktoś powiedział, Ŝe się otruli. Wszędzie w Jinzhou Ja-pończycy popełniali samobójstwa albo ich linczowano. Japońskie domy rabowano i mama spostrzegła, Ŝe jeden z ubogich sąsiadów wszedł w posiadanie wielu cennych rzeczy, które teraz sprzedawał. Uczniowie mścili się na japońskich nauczycielach, bijąc ich bez litości. Niektórzy Japończycy zostawiali swoje małe dzieci na progach domów miejsco-wych rodzin w nadziei, Ŝe w ten sposób chociaŜ one znajdą ocalenie. Wiele Japonek zgwałcono, więc wiele z nich ścinało włosy i próbowało uchodzić za męŜczyzn.

Mama martwiła się o pannę Tanaka — była to jedyna nauczycielka, która nigdy nie biła dzieci i jedyna, która okazała Ŝal podczas egzekucji koleŜanki mamy. Spytała rodziców, czy mogliby ukryć nauczycielkę w swoim domu. Babcia wyglądała na zaniepokojoną, ale nic nie powiedzia-ła. Doktor Xia tylko skinął głową.

Mama poŜyczyła ubranie od ciotki Lan, która była podobnego wzrostu co panna Tanaka. Znalazła nauczycielkę zabarykadowaną w mieszkaniu. Ubranie pasowało jak ulał. Panna Tanaka była wyŜsza niŜ zazwyczaj Japonki i mogła bez trudu uchodzić za Chinkę. Gdyby ktoś pytał, moŜna było powiedzieć, Ŝe jest kuzynką mamy. Chińczycy mieli tak liczne ro-dziny, Ŝe trudno byłoby dokładnie policzyć wszystkich kuzynów. Panna Tanaka zamieszkała w ukrytym pokoju, w którym przedtem mieszkał Hanchen.

W chaosie, jaki powstał po kapitulacji Japończyków i upadku reŜimu Manzhuguo, ofiarami byli nie tylko Japończycy. W nocy rozlegały się strzały i często słyszano wołania o pomoc. MęŜczyźni z rodziny, razem z piętnastoletnim bratem babci i uczniami doktora Xia, kaŜdej nocy pełnili wartę na dachu uzbrojeni w kamienie, siekiery i topory. W przeciwień-stwie do babci mama w ogóle się nie bała. Babcia była zdumiona: „Masz w Ŝyłach krew twojego ojca” — powtarzała.

Rabunki, gwałty i zabójstwa trwały osiem dni po kapitulacji Japoń-czyków, do momentu, kiedy ludność dowiedziała się, Ŝe nadciąga inne

79

wojsko — radziecka Armia Czerwona. Dwudziestego trzeciego sierpnia szef komitetu sąsiedzkiego poprosił mieszkańców, Ŝeby wyszli na dwo-rzec przywitać Rosjan. Doktor Xia i babcia zostali w domu, ale mama przyłączyła się do wesołego tłumu młodych ludzi z trójkolorowymi trój-kątnymi flagami z papieru. Kiedy pociąg wjechał na stację, tłum zaczął machać chorągiewkami i wznosić okrzyk: „Wula” (chińska wersja rosyj-skiego „hurra”, czyli „ura”). Mama wyobraŜała sobie Rosjan jako zwy-cięskich bohaterów z imponującymi brodami, na wielkich koniach, a zobaczyła grupę nędznie ubranych młodych ludzi o jasnej skórze. Poza jakimś człowiekiem, którego kiedyś zobaczyła w przejeŜdŜającym samo-chodzie, Rosjanie byli pierwszymi białymi, jakich widziała.

W Jinzhou stacjonowało około tysiąca rosyjskich oddziałów i na po-czątku ludzie okazywali im wdzięczność za to, Ŝe pomogli pozbyć się Japończyków. Ale sami Rosjanie stworzyli kolejne problemy. Po kapitu-lacji Japończyków szkoły były zamknięte i mama brała prywatne lekcje. Pewnego dnia, gdy wracała z lekcji, zobaczyła zaparkowaną na poboczu cięŜarówkę; z boku stali Rosjanie, trzymając sztuki materiału. Pod rzą-dami Japończyków tekstylia były ściśle racjonowane. Podeszła i spojrza-ła: materiały pochodziły z fabryki, w której pracowała, kiedy była w szkole podstawowej. Rosjanie wymieniali je na zegary, zegarki lub bibe-loty. Mama przypomniała sobie, Ŝe w domu gdzieś na dnie kufra leŜy stary zegar. Pobiegła i wygrzebała go. Trochę się rozczarowała, kiedy zobaczyła, Ŝe jest zepsuty, ale rosyjscy Ŝołnierze bardzo się ucieszyli i dali jej za niego sztukę białego materiału z delikatnym róŜowym wzor-kiem. Przy kolacji cała rodzina z niedowierzaniem kiwała głowami nad tymi dziwacznymi cudzoziemcami, którzy mają taką ochotę na stare ze-psute zegary i inne buble.

Ale Rosjanie zabierali nie tylko dobra z pobliskiej fabryki — oprócz tego rozmontowywali całe zakłady, łącznie z dwiema rafineriami oleju z Jinzhou, i przewozili wszystko statkami do Związku Radzieckiego. Po-wiedzieli, Ŝe są to „reparacje”, ale dla miejscowych znaczyło to tylko tyle, Ŝe fabryki zostały zniszczone.

Rosyjscy Ŝołnierze wchodzili równieŜ do domów i zabierali to, na co mieli ochotę — szczególnie zegarki i ubrania. Wiadomości o tym, Ŝe gwałcili kobiety, rozprzestrzeniły się po Jinzhou lotem błyskawicy. Wiele kobiet pochowało się z obawy przed „wyzwolicielami”. Wkrótce miasto ogarnął niepokój i gniew.

80

Dom rodziny Xia stał poza murami miasta i miał marne za-bezpieczenie. Przyjaciółka mamy zaproponowała, Ŝe udostępni im dom w obrębie murów, otoczony wysokim kamiennym ogrodzeniem. Rodzina od razu się przeniosła, zabierając ze sobą Japonkę, nauczycielkę mamy. Ale przeprowadzka znaczyła, Ŝe mama będzie miała duŜo dalej na lekcje — około pół godziny w jedną stronę. Doktor Xia chciał ją tam odprowa-dzać i zabierać po południu, mama nie chciała jednak, Ŝeby chodził tak daleko, więc część drogi wracała sama, a w umówionym miejscu on juŜ na nią czekał. Któregoś dnia zatrzymał się niedaleko niej jeep pełen roze-śmianych rosyjskich Ŝołnierzy. Rosjanie wyskoczyli i zaczęli biec w jej kierunku. Uciekała najszybciej, jak tylko mogła. Po jakimś czasie zauwa-Ŝyła w oddali swojego ojczyma, wymachującego laską. Rosjanie byli juŜ bardzo blisko, ale nagle skręciła do pustego przedszkola, które dobrze znała i które było zbudowane jak labirynt. Przyczaiła się tu na godzinę, a potem wyszła tylnymi drzwiami i wróciła bezpiecznie do domu. Doktor Xia widział, jak Rosjanie ścigali mamę i jak wpadli do budynku, ale ku jego wielkiej uldze wkrótce wyszli, najwyraźniej pokonani przez jego rozkład.

Jakiś tydzień po przybyciu Rosjan mama została zaproszona przez komitet na spotkanie, które miało się odbyć następnego dnia wieczorem. Kiedy przyszła tam, zobaczyła grupę męŜczyzn w zniszczonych ubra-niach i kilka kobiet — którzy mówili o tym, jak to przez osiem lat wal-czyli, by pobić Japończyków i by rządy w Chinach mogli objąć zwykli ludzie. Byli to komuniści* — chińscy komuniści. [Członkowie powstałej w 1921 roku Komunistycznej Partii Chin. W latach 1927— 1937 prowadzili rewolucyjne wojny domowe, 1937— 1945 wojnę z Japonią, 1946—1949 wojnę domową, zakończoną powstaniem Chińskiej Republiki Ludowej.]

Weszli do miasta poprzedniego dnia, bez fanfar i ostrzeŜeń. Kobiety-komunistki na zebraniach nosiły takie same bezkształtne ubrania jak męŜczyźni. Mama pomyślała: jak oni mogą głosić, Ŝe pobili Japończy-ków? Nie mają nawet przyzwoitych ubrań ani broni. Według niej wy-glądali, jakby byli biedniejsi niŜ Ŝebracy. Była rozczarowana, bo wyobra-Ŝała ich sobie jako wysokich, przystojnych i bardzo silnych. Wujek Peie, straŜnik więzienny, i Dong, kat, powiedzieli jej, Ŝe komuniści byli naj-dzielniejszymi więźniami. „Ci mają najmocniejsze kości” — mówił wujek.

81

„Śpiewali, wykrzykiwali hasła i przeklinali Japończyków do ostatniej minuty przed uduszeniem” — mówił Dong.

Komuniści nawoływali do zachowania porządku, zaczęli teŜ areszto-wać kolaborantów i ludzi, którzy pracowali dla japońskich sił bezpie-czeństwa. Między aresztowanymi znalazł się Yang, ojciec babki, który wciąŜ był szefem policji w Yixian. Został zamknięty we własnym wię-zieniu, a jego szefa stracono. Komuniści wkrótce przywrócili porządek i uruchomili gospodarkę. Sytuacja Ŝywnościowa, która była przedtem roz-paczliwa, poprawiła się znacznie. Doktor Xia mógł znowu przyjmować pacjentów i znowu otworzono szkoły.

Komuniści zostali rozkwaterowani w domach miejscowych mieszkań-ców. Wyglądali na uczciwych i skromnych i często wdawali się w poga-wędki z rodzinami, u których mieszkali. „Brak nam ludzi z wykształce-niem — mówili do jednej z koleŜanek mojej mamy. — Przyłącz się do nas, a moŜesz zostać przewodniczącą całego okręgu”.

Potrzebowali nowych członków. Po kapitulacji Japończyków zarówno komuniści, jak i Kuomintang* [* Partia Narodowa, załoŜona w 1912 r. przez Sun Yatsena. W latach 1927—1936 prowadzili wojnę domową z komunistami, zakończoną po II wojnie światowej klęską Kuomintangu. Władzę utrzymali tylko na Tajwanie i przy-brzeŜnych wyspach.] próbowali zająć jak największe terytorium, ale Ku-omintang miał liczniejszą i lepiej wyposaŜoną armię. Jedni i drudzy dą-Ŝyli do zajęcia korzystniejszych pozycji, przygotowując się do wznowie-nia wojny domowej, która na poprzednie osiem lat została częściowo zawieszona, gdyŜ obie strony walczyły z Japończykami. Teraz walki między komunistami i Kuomintangiem znów wybuchły. MandŜuria stała się polem walki z powodu swoich ekonomicznych zasobów. PoniewaŜ komuniści byli w pobliŜu, weszli do MandŜurii praktycznie bez wsparcia Rosjan. Amerykanie pomogli Chiang Kai-shekowi ustabilizować władzę Kuomintangu na tym obszarze, przewoŜąc tysiące jego oddziałów do Północnych Chin. Próbowali równieŜ wysadzić wojsko w Huludao, por-cie odległym blisko pięćdziesiąt kilometrów od Jinzhou, ale pod ogniem komunistów musieli się wycofać. Oddziały Kuomintangu zmuszono do zejścia na ląd, na południe od Wielkiego Muru, skąd pociągami musiały

82

pojechać na północ. Amerykanie osłaniali je z powietrza. Jednocześnie około pięćdziesięciu tysięcy marines wylądowało w północnych Chi-nach; okupowali Pekin i Tianjin.

Rosjanie formalnie uznali Chiang Kai-sheka i Kuomintang jako rząd Chin. Jedenastego grudnia Armia Czerwona opuściła Jinzhou oraz jego okolice i wycofała się do północnej MandŜurii, jak przewidywała umowa ze Stalinem, zakładająca, Ŝe Rosjanie wycofają się po trzech miesiącach od zwycięstwa. W ten sposób chińscy komuniści byli zdani sami na sie-bie w zarządzaniu miastem. Pewnego wieczoru mama zobaczyła, jak Ŝołnierze w pośpiechu zabierają swoją broń wraz z ekwipunkiem i rusza-ją w kierunku południowej bramy miasta. Wiedziała, Ŝe w okolicy toczy-ły się cięŜkie walki, i domyśliła się, Ŝe komuniści zostali zmuszeni do wycofania się.

Wycofanie się było zgodne z załoŜeniami przywódcy komunistów Mao Zedonga. Nie trzyma się miast, jeśli Kuomintang ma militarną przewagę. „NaleŜy otoczyć miasta, pozostając w terenie pozamiejskim, i następnie je zająć”.

Następnego dnia po wycofaniu się komunistów do miasta weszła czwarta armia — czwarta w ciągu czterech miesięcy. Ta armia miała czyste mundury i błyszczącą amerykańską broń. Był to Kuomintang. Ludzie wybiegali z domów, gromadzili się na wąskich, zabłoconych uli-cach, klaskali i krzyczeli wesoło. Mama przecisnęła się między ludźmi i znalazła się z przodu podnieconego tłumu. Zanim się spostrzegła, juŜ machała ręką i głośno wołała. Ci Ŝołnierze naprawdę wyglądają jak po-gromcy Japończyków, pomyślała. Podekscytowana pobiegła do domu, Ŝeby opowiedzieć o nich rodzicom.

W Jinzhou panowała atmosfera święta. Wszyscy chcieli zaprosić Ŝoł-nierzy na kwatery do swoich domów. Pewien oficer zamieszkał w domu Xia. Zachowywał się w sposób godny szacunku i wszyscy w domu go lubili. Babcia i doktor Xia mieli nadzieję, Ŝe Kuomintang potrafi utrzy-mać porządek i prawo oraz Ŝe w końcu zaprowadzi pokój.

Ale oczekiwania i dobra wola wobec Kuomintangu wkrótce zmieniły się w gorzkie rozczarowanie. Większość wyŜszych oficerów pochodziła z innej części Chin i z góry traktowała miejscowych, zwracając się do nich jak do wangguonu („niewolników bez własnego kraju”). Pewnego wie-czoru w szkole mamy odbywało się przyjęcie dla uczennic i dla oficerów Kuomintangu. Trzyletnia córeczka jednego z nich wygłosiła mowę, która

83

zaczynała się od słów: „My, Kuomintang, przez osiem lat walczyliśmy z Japończykami i wyzwoliliśmy was, niewolników Japonii...”. Mama i jej koleŜanki wyszły.

Sposób, w jaki wojskowi z Kuomintangu chcieli wybrać sobie konku-biny, wydawał się mamie wstrętny, pełen pośpiechu i zachłanności. Na początku 1946 roku w Jinzhou było bardzo duŜo oddziałów. Szkoła ma-my była jedyną szkołą dla dziewcząt w mieście i oficerowie i urzędnicy zachodzili do niej w poszukiwaniu konkubin, czasami Ŝon. Niektóre dziewczęta wychodziły za mąŜ z własnej woli, a inne dlatego, Ŝe nie po-trafiły odmówić swoim rodzinom, które uwaŜały, Ŝe poślubienie oficera daje dobry start w Ŝyciu.

Mając piętnaście lat, mama jak najbardziej nadawała się do zamąŜpój-ścia. Wyrosła na bardzo atrakcyjną i bardzo lubianą młodą kobietę, a w nauce była gwiazdą. Kilku oficerów oświadczyło się, ale powiedziała rodzicom, Ŝe nie chce Ŝadnego z nich. Jeden, który był szefem sztabu generała, złoŜył groźną obietnicę, Ŝe przyśle po nią lektykę, choć odmó-wiono przyjęcia od niego sztabek złota. Mama, która podsłuchiwała pod drzwiami, kiedy składał tę propozycję rodzicom, wpadła do środka i po-wiedziała mu prosto w twarz, Ŝe się w tej lektyce zabije. Szczęśliwie niedługo potem jego jednostka dostała rozkaz opuszczenia miasta.

Mama zdecydowała, Ŝe sama sobie wybierze męŜa. Była bardzo roz-czarowana sposobem traktowania kobiet i nienawidziła instytucji konku-binatu. Rodzice zgadzali się z nią co do tego, ale często byli nękani przez konkurentów i uprawiali zawiłą, szarpiącą nerwy dyplomatyczną grę, próbując mówić „nie” bez naraŜania się na odwet.

Jedną z nauczycielek mamy była młoda kobieta, panna Liu, która bar-dzo ją lubiła. W Chinach, jeśli ludzie darzą kogoś naprawdę wielką sym-patią, wprowadzają go do swojej rodziny jako honorowego członka. W tych czasach, choć nie tak jak w czasach młodości babci, młodzi ludzie nadal nie mieli wielu okazji do spotkań, więc poznanie siostry czy brata przyjaciół było najlepszym rozwiązaniem dla tych, którzy nie lubili aran-Ŝowanych małŜeństw. Panna Liu przedstawiła więc mamę swojemu bra-tu. Ale najpierw pan i pani Liu mieli zaakceptować tę znajomość.

Na początku 1946 roku mama została zaproszona na Nowy Rok do wspaniałego domu rodziny Liu. Pan Liu był jednym z najbogatszych

84

właścicieli sklepów w Jinzhou. Syn, który miał dziewiętnaście lat, wy-glądał na światowego człowieka: nosił ciemnozielony garnitur, z którego butonierki wystawała chusteczka; było to bardzo eleganckie i robiło wielkie wraŜenie w tak prowincjonalnym mieście jak Jinzhou. Zapisał się na Uniwersytet Pekiński, gdzie miał studiować język i literaturę rosyjską. Na mamie zrobił duŜe wraŜenie, a jego rodzina ją aprobowała. Wkrótce przysłali pośrednika do doktora Xia, prosząc o jej rękę. Jej samej oczywi-ście nikt nic nie powiedział.

Doktor Xia był bardziej liberalny niŜ większość męŜczyzn w tych cza-sach, więc spytał ją o jej uczucia. Zgodziła się być „przyjaciółką” młode-go pana Liu. W tych czasach, jeśli widziano dziewczynę i chłopca roz-mawiających w miejscu publicznym, musiało to znaczyć, Ŝe są co naj-mniej zaręczeni. Mama pragnęła trochę swobody i zabawy, chciała na-wiązywać znajomości z męŜczyznami, nie wchodząc od razu w układy prowadzące do małŜeństwa. Doktor Xia i babcia, znając mamę, byli ostroŜni i grzecznie odmówili przyjęcia wszystkich zwyczajowych pre-zentów. Zgodnie z chińską tradycją rodzina dziewczyny często nie od-powiadała na propozycję małŜeństwa natychmiast, aby nie wyglądało na to, Ŝe zbyt im na tym zaleŜy. Jeśli jednak przyjęli prezenty, zazwyczaj oznaczało to, Ŝe wyraŜają zgodę. Doktor i babcia bardzo się niepokoili, Ŝeby z tej sytuacji nie wyniknęło nieporozumienie.

Przez jakiś czas mama umawiała się z młodym Liu. Imponowała jej jego światowość i wszyscy jej krewni, przyjaciółki i sąsiedzi mówili, Ŝe robi dobrą partię. Doktor Xia i babcia uwaŜali, Ŝe są ładną parą, i właści-wie uznawali go juŜ za swojego zięcia, ale mama czuła, Ŝe to płytki człowiek. ZauwaŜyła, Ŝe wcale nie wybiera się do Pekinu — wolał kręcić się przy domu i prowadzić miłe Ŝycie obiboka. Pewnego dnia odkryła, Ŝe nie czytał nawet Snu czerwonej komnaty, powszechnie znanej, osiemna-stowiecznej chińskiej klasyki, którą znał kaŜdy wykształcony Chińczyk. Kiedy okazała rozczarowanie, młody Liu odpowiedział beztrosko, Ŝe klasyka chińska nie jest jego mocną stroną, gdyŜ najbardziej lubi literatu-rę obcą. I Ŝeby potwierdzić swoją wyŜszość, dodał: „No właśnie, a czy czytałaś Madame Bovary? Tę powieść lubię najbardziej. Sądzę, Ŝe to najlepsza ksiąŜka Maupassanta”.

85

Mama czytała Madame Bovary i wiedziała, Ŝe to powieść Flauberta, nie Maupassanta. Te nadęte i głupie wypowiedzi sprawiły, Ŝe poczuła do Liu niechęć i dystans. Ale nie sprawdzała go więcej — uznano by, Ŝe jest to przejaw kłótliwości i „j ędzowatości”.

Liu uwielbiał grać, szczególnie w madŜonga, co nudziło mamę śmier-telnie. Kiedy pewnego wieczoru podczas gry podeszła pokojówka i spy-tała: „Która ze słuŜących ma zająć się panem w łóŜku?” — bardzo swo-bodnie odpowiedział, Ŝe ta a ta. Mamę strasznie to rozgniewało, ale Liu tylko uniósł brew, jakby był zaskoczony jej reakcją, i powiedział niedba-le: „W Japonii to powszechny zwyczaj. Wszyscy to robią. Nazywają to siqin (łóŜko z usługą)”. Próbował wzbudzić w niej poczucie winy, Ŝe jest prowincjonalna i zazdrosna. W Chinach tradycyjnie uwaŜano, Ŝe to dwie najgorsze przywary kobiety, które usprawiedliwiają nawet odejście męŜa od Ŝony. Mama znowu nic nie powiedziała, chociaŜ gotowała się z gnie-wu i złości.

Uznała, Ŝe nie będzie szczęśliwa z męŜem, dla którego flirt i seks po-zamałŜeński są „esencją męskości”. Chciałaby mieć kogoś, kto by ją kochał i kto nie raniłby jej, robiąc takie rzeczy. Tego samego wieczoru zdecydowała, Ŝe zerwie tę znajomość.

W kilka dni później starszy pan Liu nagle zmarł. W tamtych czasach wystawny pogrzeb był bardzo waŜny, zwłaszcza jeśli zmarły był głową rodziny. Pogrzeb, który nie spełniał oczekiwań krewnych i społeczności, przynosił rodzinie ujmę. Liu chcieli więc duŜej ceremonii, a nie samej procesji z domu na cmentarz. Do czytania buddyjskiej sutry „zwieszonej głowy” w obecności całej rodziny wynajęto mnichów. Zaraz potem członkowie rodziny wybuchnęli płaczem. Lamenty powinno się słyszeć od tej chwili aŜ do dnia pochówku — czterdziestego dziewiątego dnia od zgonu; od świtu do północy kaŜdego dnia powinny się rozlegać płacz i jęki, a przy tym przez cały czas powinno się palić sztuczne pieniądze, aby nieboszczyk mógł ich uŜyć na tamtym świecie. Wiele rodzin nie wytrzy-mywało takiego maratonu i wynajmowało zawodowców, którzy robili to za nich. Ale Liu byli zbyt rodzinni i opłakiwali zmarłego sami — z po-mocą licznych krewnych.

Na czterdziesty drugi dzień po śmierci ciało, umieszczone juŜ w pięk-nej trumnie z sandałowego drzewa, postawiono na dziedzińcu w duŜym

86

namiocie. KaŜdej z siedmiu nocy, jakie jeszcze dzieliły go od pochówku, nieboszczyk miał się wspinać na wysoką górę na tamtym świecie i stam-tąd spoglądać na całą rodzinę; będzie zadowolony tylko w takim wypad-ku, jeśli zobaczy, Ŝe kaŜdy jest na swoim miejscu i okazuje troskę o nie-go. W przeciwnym razie, jak wierzono, nie zazna spokoju. Rodzina chciała, Ŝeby mama teŜ była na miejscu jako przyszła synowa.

Mama odmówiła. Było jej smutno z powodu starszego pana Liu, któ-ry był dla niej miły, ale gdyby uczestniczyła w ceremonii, nie mogłaby juŜ potem uniknąć małŜeństwa z młodym Liu. Między domem Liu a domem Xia krąŜyły wiadomości.

Doktor Xia powiedział mamie, Ŝe zrywanie znajomości w tym mo-mencie oznacza sprawienie zawodu zmarłemu panu Liu, a to niehono-rowe postępowanie. ChociaŜ normalnie nie miałby zastrzeŜeń do jej zerwania z młodym Liu, uwaŜał jednak, Ŝe w takich okolicznościach naleŜy się podporządkować wyŜszemu imperatywowi. Babcia takŜe uwaŜała, Ŝe mama powinna pójść. I dodała: „A w ogóle kto to słyszał, Ŝeby dziewczyna odrzucała męŜczyznę dlatego, Ŝe pomylił nazwisko jakiegoś obcego pisarza, albo dlatego, Ŝe miewa przygody? Wszyscy bogaci młodzi męŜczyźni lubią się zabawić i muszą się wyszumieć. Poza tym ty nie musisz się martwić konkubinami i słuŜącymi. Masz mocny charakter, będziesz miała męŜa w ręku”.

To się zupełnie rozmijało z wizją Ŝycia, jakiego mama pragnęła, i powiedziała to. Babcia w głębi duszy przyznała jej rację. Ale z powodu ciągłych propozycji ze strony oficerów Kuomintangu była niespokojna, mając niezamęŜną córkę. „MoŜna odmówić jednemu, ale nie wszystkim — powiedziała. — Jeśli nie wychodzisz za mąŜ za Zanga, będziesz mu-siała przyjąć oświadczyny Li. Przemyśl to: moŜe Liu jest lepszy niŜ tam-ci? Jeśli go poślubisz, juŜ Ŝaden oficer nie będzie cię niepokoił. Martwię się dniami i nocami o to, co z tobą będzie. Nie odpocznę, dopóki nie opuścisz domu”. Ale mama powiedziała, Ŝe raczej umrze, niŜ poślubi kogoś, kto nie da jej szczęścia i miłości.

Rodzina Liu była na nią bardzo zła — podobnie doktor i babcia. Ca-łymi dniami przekonywali ją, prosili, skłaniali pochlebstwami, krzykiem i szlochem — bez rezultatu. Wreszcie, Po raz pierwszy od czasu, kiedy

87

jako dziecko usiadła na jego miejscu na kang, doktor Xia rozzłościł się na mamę: „To, co robisz, przynosi wstyd nazwisku Xia. Nie chcę mieć córki takiej jak ty!”. Mama porwała się z miejsca i natychmiast palnęła: „Dobrze, nie będziesz miał takiej córki jak ja. Wyprowadzam się!”. Wy-biegła z pokoju, spakowała rzeczy i opuściła dom.

W czasach młodości babci takie zachowanie byłoby niemoŜliwe. Poza pracą słuŜącej nie było pracy dla kobiet, a i słuŜące takŜe musiały mieć referencje. Ale czasy się zmieniły. W 1946 roku kobieta mogła mieszkać sama i mogła znaleźć pracę, na przykład jako nauczycielka lub pielę-gniarka, chociaŜ wiele rodzin uwaŜało, Ŝe pracująca kobieta to ostatecz-ność. W szkole mamy był dział przysposobienia nauczycielskiego, który oferował utrzymanie i naukę za darmo, pod warunkiem, Ŝe ukończyło się trzy lata szkoły. Poza egzaminem, który naleŜało zdać, jedynym wyma-ganiem stawianym kandydatce było to, Ŝeby pracowała potem w szkole. Większość uczennic tego wydziału albo pochodziła z bardzo biednych rodzin, które nie mogłyby opłacić nauki, albo były to dziewczęta, które uwaŜały, Ŝe i tak nie mają szans na naukę na uniwersytecie i dlatego nie chciały uczyć się według programu zwyczajnej średniej szkoły, który przygotowywał na studia. Dopiero od 1945 roku kobiety mogły brać pod uwagę moŜliwość studiowania na uniwersytecie. Pod okupacją japońską kończyły naukę na szkole średniej, a i tam uczono je głównie tego, jak prowadzić dom.

Do tej pory mama nigdy nie rozwaŜała takiej moŜliwości, Ŝeby pójść na kierunek nauczycielski, który był uwaŜany za drugorzędny. Myślała o sobie raczej jako o kandydatce na uniwersytet. Na wydziale byli nieco zaskoczeni, kiedy złoŜyła podanie o przyjęcie, ale przekonała ich o swo-im gorącym pragnieniu zostania nauczycielką. Nie tylko skończyła juŜ trzy lata nauki w szkole, ale oprócz tego była prymuską. Chętnie więc ją przyjęto, kiedy zdała egzamin, który nie sprawił jej zbytniej trudności. Zamieszkała w szkole. Wkrótce potem babcia przyszła ją błagać, Ŝeby wróciła do domu. Mama była zadowolona z pojednania i obiecała, Ŝe będzie często przychodzić i zostawać w domu. Poprosiła jednak, Ŝeby nie zajmowano jej łóŜka w internacie; absolutnie nie chciała być zaleŜna od nikogo, nawet od tych, którzy ją kochali najbardziej. Wydział nauczy-cielski był dla niej idealny. Gwarantował jej pracę po dyplomie, podczas

88

gdy absolwenci uniwersytetu często nie mogli jej znaleźć. Inną zaletę stanowiło to, Ŝe był darmowy — a doktor Xia zaczął właśnie odczuwać efekty źle zarządzanej gospodarki kraju.

Personel rekrutujący się z Kuomintangu administrował fabrykami — tymi, które nie zostały zdemontowane przez Rosjan — w sposób, który wcale nie prowadził do poprawienia ekonomii. Kilka fabryk pod ich za-rządem pracowało w najlepszym razie poniŜej pełnej wydajności — a dochody zapełniały ich kieszenie.

Nieznani kandydaci na posłów z ramienia Kuomintangu wprowadzili się do eleganckich domów po Japończykach. Dom obok starego domu rodziny Xia, ten, w którym mieszkał japoński urzędnik, zajmował teraz ktoś z Kuomintangu ze swoją nowo nabytą konkubiną. Burmistrz Jinzhou, niejaki pan Han, był do tego czasu zerem, a teraz z dnia na dzień stał się bogaty — pieniądze przyniosły mu zyski ze sprzedaŜy własności skonfiskowanej Japończykom i kolaborantom. Nabył kilka konkubin i miejscowi zaczęli nazywać zarząd miasta „gospodarstwem Hana”, gdyŜ pracowało w nim wielu członków jego rodziny i przyjaciół.

Kiedy Kuomintang zdobył Yixian, wypuścili mojego pradziadka z więzienia — albo sam znalazł drogę na wolność. Miejscowi byli przeko-nani, nie bez podstaw, Ŝe wysocy urzędnicy Kuomintangu zbijają fortu-ny, kaŜąc się opłacać byłym kolaborantom. Yang próbował się zabezpie-czyć, wydając ostatnią niezamęŜną córkę, którą miał zjedna z konkubin, za oficera Kuomintangu. Ale tamten był tylko kapitanem, na pewno nie dość wpływowym, Ŝeby go osłonić. Skonfiskowano jego majątek i Ŝył w nędzy. Kiedy usłyszała o tym jego Ŝona, powiedziała dzieciom, Ŝeby nie dawały mu pieniędzy ani nie robiły niczego, co mogłoby mu pomóc.

W 1947 roku, w rok po wyjściu z więzienia, odkrył, Ŝe ma na karku rakowatą narośl. Uświadomił sobie, Ŝe to jego ostatnie dni, i posłał do Jinzhou wiadomość, błagając, by mu pozwolono zobaczyć się z dziećmi. Prababka odmówiła, ale on nadal przysyłał prośby, Ŝeby przyjechali. W końcu jego Ŝona zmiękła. Babcia, Yulin i Lan wsiedli do pociągu do Yixian. Minęło dziesięć lat od chwili, kiedy babcia ostatni raz widziała ojca. Był teraz tylko bladym cieniem dawnego siebie. Łzy popłynęły mu strumieniem po twarzy, kiedy zobaczył swoje dzieci.

89

Było im jednak trudno wybaczyć mu to, jak obszedł się z ich matką — i z nimi samymi — i zwracając się do niego, uŜywali form pełnych dystansu. Prosił Yulina, Ŝeby nazwał go ojcem, ale Yulin odmówił. Zniszczona twarz Yanga była maską rozpaczy. Babcia błagała brata, Ŝeby nazwał Yanga ojcem choćby ten jeden raz, i w końcu Yulin wymówił to słowo przez zaciśnięte zęby. Ojciec wziął go za rękę i powiedział: „Zdo-bywaj wykształcenie albo prowadź własny mały interes. Nie próbuj robić kariery jako urzędnik. To cię zrujnuje, tak jak mnie zrujnowało”. I takie były jego ostatnie słowa do rodziny.

Kiedy umierał, została przy nim tylko jedna konkubina. Był tak bied-ny, Ŝe nie miał nawet trumny. Jego zwłoki włoŜono do starej, zniszczonej torby i pogrzebano bez ceremonii. Nikogo z rodziny nie było na pogrze-bie.

Korupcja była tak rozpowszechniona, Ŝe Chiang Kai-shek do walki z nią utworzył specjalną organizację. Nazywała się „Oddziały pogromców tygrysa”, poniewaŜ porównywano skorumpowanych urzędników do groźnego tygrysa i miało to zachęcać obywateli do nadsyłania skarg. Ale niedługo okazało się, Ŝe organizacja słuŜyła jedynie tym, którzy mieli władzę, do wyciągania pieniędzy od tych, którzy byli bogaci. „Pogromcy tygrysa” mieli lukratywne zajęcie.

DuŜo gorsze jednak były jawne grabieŜe. Od czasu do czasu doktora Xia odwiedzali Ŝołnierze, którzy salutowali i mówili przesadnie ugrzecz-nionym tonem: „Uszanowanie, panie doktorze. Niektórzy z naszych ko-legów mają kłopoty pienięŜne. Czy nie zechciałby pan zaproponować im poŜyczki?”. Niemądrze byłoby odmówić. Wszyscy, którzy nie szli na rękę Kuomintangowi, oskarŜani byli, Ŝe są komunistami, a to często oznaczało aresztowanie i tortury. śołnierze wdzierali się takŜe do gabine-tu, Ŝądali leczenia i lekarstw i za nic nie płacili. Doktorowi Xia nie cho-dziło o to, Ŝe leczy ich za darmo — uwaŜał za swój obowiązek leczyć kaŜdego, kto tego potrzebuje — ale Ŝołnierze często zabierali lekarstwa bez pytania i sprzedawali na czarnym rynku. A o lekarstwa było niezwy-kle trudno.

W miarę jak nasilała się wojna domowa, liczba Ŝołnierzy w Jinzhou rosła. Ci, którzy podlegali centralnemu zarządowi Chiang Kai-sheka, byli

90

nawet w miarę zdyscyplinowani, ale inni nie dostawali Ŝołdu od central-nej władzy i musieli „Ŝyć na własną rękę”.

Na wydziale nauczycielskim mama bardzo się zaprzyjaźniła ze śliczną, Ŝywą, siedemnastoletnią dziewczyną o imieniu Bai. Podziwiała ją i uwaŜała za wzór. Kiedy powiedziała jej o tym, jak bardzo się rozczaro-wała do Kuomintangu, Bai poradziła jej, Ŝeby „patrzyła na las, nie na poszczególne drzewa”. KaŜda siła ma swoje słabe strony, powiedziała. Bai była do tego stopnia prokuomintangowska, Ŝe wstąpiła do jednej ze słuŜb wywiadowczych. Na kursach dano jej do zrozumienia, iŜ powinna donosić na koleŜanki. Odmówiła. W kilka dni później jej koledzy z kursu usłyszeli z jej sypialni strzał. Kiedy tam wpadli, leŜała na łóŜku z trudem łapiąc powietrze, śmiertelnie blada. Na poduszce była krew. Umarła, nie zdoławszy wypowiedzieć słowa. W gazetach pisano o tym jako o „histo-rii koloru brzoskwini”, co oznaczało zbrodnię z namiętności. Pisano, Ŝe została zamordowana przez zazdrosnego kochanka. Ale nikt w to nie wierzył. Jeśli chodzi o męŜczyzn, Bai prowadziła się bardzo skromnie. Mama słyszała, Ŝe została zamordowana, poniewaŜ chciała odejść z wy-wiadu.

Tragedia na tym się nie skończyła. Matka Bai pracowała jako stała słuŜąca u rodziny właściciela sklepu ze złotymi wyrobami. Śmierć jedy-nej córki złamała jej serce. Do rozpaczy i gniewu doprowadzały ją rynsz-tokowe pomówienia w gazetach, jakoby jej córka miała kilku kochan-ków, którzy walczyli o nią i w końcu ją zabili. UwaŜała, Ŝe najświętszą cechą kobiety jest jej czystość, której powinna bronić do końca. Kilka dni po śmierci Bai jej matka się powiesiła. Do właściciela sklepu przyszły jakieś zbiry i zarzuciły mu, Ŝe popełniła samobójstwo z jego winy. Był to dobry pretekst do wyciągnięcia od niego pieniędzy i człowiek ten w koń-cu stracił swój sklep.

Pewnego dnia ktoś zapukał do drzwi doktora Xia i wszedł jakiś czło-wiek zbliŜający się do czterdziestki, ubrany w mundur Kuomintangu, pokłonił się babci i zwrócił się do niej tytułem „starsza siostro”, a do doktora „starszy szwagrze”. Dopiero po chwili uświadomili sobie, Ŝe ten elegancko ubrany, zdrowy, dobrze odŜywiony męŜczyzna to Hanchen, torturowany i ocalony od garoty, którego potem przez trzy miesiące ukrywali w swoim starym domu i wykurowali. Razem z nim przyszedł wysoki młody człowiek, takŜe ubrany w mundur, choć wyglądał raczej

91

na studenta niŜ na Ŝołnierza. Hanchen przedstawił go jako swojego przy-jaciela Zhuge. Mama od razu go polubiła.

Od ich ostatniego spotkania Hanchen został starszym funk-cjonariuszem w wywiadzie Kuomintangu i był szefem jednej z jego pla-cówek na całe Jinzhou. Kiedy poprzednio się rozstawali, powiedział: „Starsza siostro, wasza rodzina ocaliła mi Ŝycie. Jeślibyś kiedyś czegoś potrzebowała, cokolwiek by to było, powiedz tylko słowo, a będzie zro-bione”.

Hanchen i Zhuge często ich odwiedzali i Hanchen wkrótce znalazł pracę w aparacie wywiadu dla dawnego kata, Donga, który ocalił mu Ŝycie, i dla Peie, dawnego straŜnika więziennego, szwagra babci.

Zhuge bardzo się zaprzyjaźnił z rodziną doktora. Studiował nauki przyrodnicze na uniwersytecie w Tianjin i przyłączył się do Kuomintan-gu, kiedy miasto dostało się w ręce Japończyków. Podczas jednej z wizyt mama przedstawiła mu pannę Tanaka, która mieszkała z rodziną Xia. Spodobali się sobie, pobrali i zamieszkali w wynajętych pokojach. Pew-nego dnia Zhuge czyścił broń, niechcący nacisnął spust i broń wypaliła. Pocisk przeszedł przez podłogę i zabił młodszego syna gospodarzy, który leŜał w łóŜku na dole. Gospodarze jednak nie ośmielili się wnieść oskar-Ŝenia przeciwko niemu, bali się człowieka z wywiadu, który mógł kaŜ-demu zarzucić, Ŝe jest komunistą. Słowo ludzi z wywiadu było prawem, a oni sami mieli władzę nad Ŝyciem i śmiercią innych. Matka Zhuge zapła-ciła im znaczną sumę pieniędzy jako odszkodowanie. Zhuge był przy-gnębiony, ale rodzina gospodarzy nie śmiała okazać wobec niego złości. Odwrotnie, okazywali nawet przesadną uprzejmość ze strachu, Ŝe mógłby przypuszczać, iŜ mają do niego Ŝal. Cała ta sytuacja była dla niego trudna do zniesienia i wyprowadził się.

MąŜ Lan, wujek Peie, świetnie sobie radził, pracując dla wywiadu, i z wdzięczności i uznania dla swoich nowych pracodawców zmienił imię na Xiaoshek („Lojalny wobec Chiang Kai-sheka”). NaleŜał do trzyosobowej grupy działającej pod komendą Zhuge. Wyłapywali wszystkich, którzy uprzednio byli projapońscy, ale szybko przerodziło się to w wyłapywanie studentów okazujących prokomunistyczne sympatie. Przez jakiś czas „Lojalny” Peie robił, co mu kazano, ale z cięŜkim sercem; nie chciał być odpowiedzialny za wysyłanie ludzi do więzienia ani za wybieranie ofiar

92

do oskubania z pieniędzy. Poprosił o przeniesienie i został straŜnikiem w jednym z miejskich punktów kontrolnych. Komuniści wyszli z Jinzhou, jednak nie odeszli zbyt daleko; nadal toczyli walki z siłami Kuomintan-gu. Władze miasta próbowały przejąć kontrolę nad najbardziej niezbęd-nymi artykułami i przeszkodzić komunistom w ich zatrzymywaniu.

Praca w wywiadzie dała „Lojalnemu” władzę, a ta z kolei przyniosła pieniądze. Stopniowo zaczął się zmieniać. Palił opium, pił bez umiaru, grał, odwiedzał często burdele i wkrótce złapał chorobę weneryczną. Babcia dawała mu pieniądze, Ŝeby skłonić go do poprawy, ale postępo-wał ciągle tak samo. Niemniej widział, Ŝe w rodzinie Xia jest nie najle-piej z Ŝywnością, i często zapraszał ich do swojego domu na dobre jedze-nie. Doktor Xia nie pozwalał babci, Ŝeby tam chodziła. „To pochodzi z zysków, do których doszedł złą drogą, i nie powinniśmy tego tykać” — powiedział. Ale myśl o przyzwoitym jedzeniu była zbyt mocną pokusą dla babci i od czasu do czasu wymykała się do domu Peie, biorąc ze sobą mamę i Yulina.

Kiedy siły Kuomintangu weszły do Jinzhou, Yulin miał piętnaście lat. Uczył się medycyny u doktora Xia, który uwaŜał, Ŝe Yulin jako lekarz ma obiecującą przyszłość. Babcia była teraz najwaŜniejszą kobietą w rodzinie, jej Ŝeńską głową — poniewaŜ matka, siostra i brat byli na utrzymaniu jej męŜa. Uznała, Ŝe nastała pora oŜenku Yulina. Wkrótce zawarła umowę z kobietą, która była trzy lata starsza od niego i pocho-dziła z biednej rodziny, co oznaczało, Ŝe moŜe cięŜko pracować i będzie posłuszna. Mama poszła z babcią zobaczyć przyszłą pannę młodą; miała na sobie długą, zieloną, aksamitną suknię, którą poŜyczyła na tę okazję. Para zawarła ślub w urzędzie stanu cywilnego w 1946 roku; panna młoda nosiła wtedy wypoŜyczony biały, jedwabny welon w zachodnim stylu. Yulin miał lat szesnaście, a jego Ŝona dziewiętnaście.

Babcia spytała Hanchena, czy nie mógłby znaleźć pracy dla Yulina. Jednym z najbardziej podstawowych artykułów była sol i władze zabroni-ły sprzedawania jej poza miastem. Oczywiście urzędnicy sami prowadzili nielegalny handel solą. Hanchen znalazł dla Yulina pracę straŜnika trans-portów soli. Kilka razy groziło Yulinowi, Ŝe znajdzie się w ogniu walki, ale udało mu się tego uniknąć. Zanosiło się na powaŜne potyczki z ko-munistyczną partyzantką i z innymi frakcjami Kuomintangu, które chcia-ły przechwycić sól. Wielu zginęło w takich walkach. Yulina praca ta

93

napawała lękiem, poza tym męczyło go sumienie. Po kilku miesiącach porzucił ją.

W tym czasie Kuomintang tracił panowanie nad obszarami pozamiej-skimi i z coraz większym trudem zyskiwał rekrutów. Młodzi ludzie nie mieli ochoty zostać „mięsem armatnim” (paohui). Wojna domowa stawa-ła się coraz bardziej krwawa, przynosiła ogromne ofiary, a niebezpie-czeństwo, Ŝe się zostanie powołanym do wojska, było coraz większe. śeby uchronić Yulina od munduru, naleŜało się wystarać o jakąś formę immunitetu. Babcia spytała Hanchena, czy nie znalazłby dla Yulina pracy bezpośrednio w siłach wywiadu. Ku jej zaskoczeniu Hanchen odmówił, wyjaśniając, Ŝe nie jest to miejsce dla przyzwoitego człowieka. Babcia nie zdawała sobie sprawy, Ŝe przeŜywa powaŜną depresję z powodu swo-jej pracy. Podobnie jak „Lojalny” Peie, był nałogowym palaczem opium, duŜo pił i chodził do prostytutek. Najwyraźniej niszczył samego siebie. Zawsze był człowiekiem o duŜej samodyscyplinie, z wyczulonym poczu-ciem moralności i to, co robił, nie było w jego stylu. Babcia myślała, Ŝe moŜe odwieczne lekarstwo, jakim jest małŜeństwo, mogłoby mu pomóc, ale powiedział jej, Ŝe nie ma ochoty się Ŝenić, bo nie chce Ŝyć. Babcia była zaszokowana. Usiłowała go skłonić, Ŝeby powiedział dlaczego, ale Hanchen tylko się rozpłakał i z goryczą powiedział, Ŝe nie wolno mu mówić, a poza tym i tak by mu nie była w stanie pomóc.

Hanchen przyłączył się do Kuomintangu, poniewaŜ nienawidził Ja-pończyków. Ale sprawy potoczyły się inaczej, niŜ to sobie wyobraŜał. Jeśli się było związanym z wywiadem, trudno było uniknąć zbrukania rąk krwią niewinnych Chińczyków, do tego częstokroć kolegów. Nie mógł wydostać się z wywiadu. To, co spotkało przyjaciółkę mamy, Bai, spo-tkałoby kaŜdego, kto próbowałby porzucić pracę w wywiadzie. Hanchen czuł prawdopodobnie, Ŝe jedynym sposobem uwolnienia się z tej sytuacji jest śmierć, ale samobójstwo tradycyjnie było uwaŜane za wyraz protestu i mogło ściągnąć powaŜne kłopoty na rodzinę. Wniosek był prosty, po-winien umrzeć śmiercią naturalną — i to było powodem, dla którego nie szanował swojego zdrowia i nawet nie próbował leczenia.

W wigilię chińskiego Nowego Roku 1947 wrócił do swojego rodzin-nego domu w Yixian z zamiarem spędzenia świąt z bratem i ojcem, star-szym juŜ człowiekiem. Jakby przeczuwał, Ŝe to ostatnie spotkanie, został

94

u nich. CięŜko zachorował i latem umarł. Jak powiedział babci, jedyną rzeczą, jakiej Ŝałował, było to, Ŝe nie będzie mógł spełnić synowskiego obowiązku i wyprawić ojcu wystawnego pogrzebu.

Niemniej spełnił przed śmiercią obietnicę daną babci i jej rodzinie. ChociaŜ nie chciał znaleźć dla Yulina pracy w wywiadzie, to jednak dał mu legitymację, według której Yulin był funkcjonariuszem tej instytucji. Oczywiście nigdy nim nie był, ale legitymacja chroniła go przed powoła-niem do armii. Mógł zostać i pomagać doktorowi Xia w aptece.

Jednym z nauczycieli w szkole, do której chodziła mama, był młody męŜczyzna, który uczył chińskiej literatury, Kang. Był bardzo inteligent-ny, miał duŜą wiedzę i mama szanowała go ogromnie. Zwierzył się jej i innym dziewczętom, Ŝe kiedy mieszkał w mieście Kunming, w połu-dniowo-zachodnich Chinach, działał w ruchu antykuomintangowskim i jego dziewczyna została zabita podczas demonstracji, zginęła od wybu-chu granatu ręcznego. Jego lektury były zdecydowanie prokomunistycz-ne i zrobiły na mamie duŜe wraŜenie.

Pewnego ranka 1947 roku mama została zatrzymana w bramie szkol-nej przez starego portiera. Powiedział jej, Ŝe Kang odszedł, i wręczył jej jakiś liścik. Mama nie wiedziała wtedy, Ŝe Kang został ostrzeŜony przez jednego z agentów Kuomintangu, który pracował dla komunistów. Mama w ogóle nie wiedziała zbyt duŜo o komunistach, nie wiedziała takŜe, Ŝe Kang do nich naleŜy. Zrozumiała tylko tyle, Ŝe nauczyciel, którego lubi-ła, musiał uciekać, bo groziło mu aresztowanie.

Liścik od Kanga zawierał tylko jedno słowo: „cisza”. Mama pomyśla-ła o dwóch znaczeniach tego słowa. Jedno mogło się odnosić do wersu z poematu Kanga, poświęconego jego dziewczynie: „Cisza — w której nasza moc potęŜnieje” — i wtedy byłoby to wezwanie, Ŝeby nie tracić ducha. Ale słowo to mogło być takŜe ostrzeŜeniem przed pochopnym działaniem. Mama miała wtedy reputację osoby, która niczego się nie boi. Zwykle to ona kierowała samopomocą wśród uczniów.

Poza tym przyjechała nowa dyrektorka szkoły. Była posłanką na kra-jowy Kongres Kuomintangu i, jak szeptano, miała powiązania ze słuŜbą bezpieczeństwa. Razem z nią przybyli funkcjonariusze wywiadu. Wśród

95

nich był niejaki Yaohan, który został komisarzem politycznym, a jego specjalnym zadaniem było mieć oko na uczniów. Komisarz akademicki był sekretarzem partyjnym Kuomintangu na cały dystrykt.

NajbliŜszym przyjacielem mamy w tym okresie był daleki kuzyn, Hu. Jego ojciec miał sieć sklepów w regionach Jinzhou, Mukdenu i Harbina. Miał Ŝonę i dwie konkubiny. śona urodziła syna, i to był właśnie kuzyn Hu. Konkubiny nie miały synów i dlatego matka Hu była przedmiotem ich antypatii i zawiści. Pewnego wieczoru, kiedy ojciec Hu był poza do-mem, dodały do jedzenia jego matki i do jedzenia pewnego młodego słuŜącego narkotyk, a potem połoŜyły obydwoje do jednego łóŜka. Kiedy ojciec Hu wrócił i znalazł swoją Ŝonę, najwyraźniej pijaną do nieprzy-tomności, w jednym łóŜku ze słuŜącym, dostał szału. Zamknął ją w poko-ju połoŜonym w najdalszym kącie domu i zabronił synowi się z nią wi-dywać. Miał jednak niejasne podejrzenie, Ŝe cała sprawa mogła być in-trygą konkubin, dlatego nie rozwiódł się z Ŝoną ani nie wyrzucił jej z domu, co byłoby ostatecznym wyrazem hańby (i jej, i jego). Niepokoił się, Ŝe konkubiny mogą zrobić coś złego synowi, dlatego wysłał go do szkoły do Jinzhou, i tam spotkała go mama, kiedy miała siedem lat, a on dwanaście. Jego matka, zamknięta w odosobnieniu, wkrótce postradała zmysły.

Kuzyn Hu wyrósł na wraŜliwego chłopca, stroniącego od ludzi. Nigdy nie przeszedł do porządku dziennego nad tym, co się wydarzyło, i czasa-mi rozmawiał o tym z mamą. Ta historia sprawiała, Ŝe mama nieraz roz-myślała o nieszczęśliwych losach kobiet, zarówno w jej rodzinie, jak i w innych, o mnóstwie tragedii, jakie dotykały matki, Ŝony, siostry, konku-biny. Zupełna bezsilność kobiet, barbarzyństwo pradawnych obyczajów, zebranych w „tradycji”, a takŜe w tym, co nazywano „moralnością”, na-pawały ją gniewem i oburzeniem. Wprawdzie zachodziły przemiany, ale były powstrzymywane przez ogromną siłę uprzedzeń. Mama niecierpli-wie wypatrywała bardziej radykalnych zmian.

W szkole dowiedziała się, Ŝe tylko jedna siła obiecuje takie zmiany — komuniści. Informacja pochodziła od jej bliskiej przyjaciółki, dziewiętna-stoletniej dziewczyny, Shu, która zerwała z rodziną i mieszkała w szkole, poniewaŜ ojciec chciał ją zmusić do małŜeństwa z dwunastoletnim chłop-cem. Pewnego dnia Shu przesłała mamie poŜegnalny list, w którym pisa-ła, Ŝe ona i męŜczyzna, którego potajemnie kochała, uciekli i przyłączyli

96

się do komunistów. „Oni są naszą ostatnią nadzieją” — brzmiały jej słowa.

Było to w tym czasie, kiedy mama zbliŜyła się z kuzynem. Hu uświa-domił sobie, Ŝe jest w niej zakochany, gdy spostrzegł, jak bardzo jest zazdrosny o Liu, którego uwaŜał za dandysa. Był ogromnie zadowolony, kiedy mama zerwała z Liu. Zaczęli się widywać prawie kaŜdego dnia.

Pewnego wieczoru w marcu 1947 roku poszli razem do kina. Były dwa rodzaje biletów: siedzące i duŜo tańsze stojące. Kuzyn Hu kupił mamie siedzący, a dla siebie wziął stojący, mówiąc, Ŝe nie ma więcej pieniędzy. Mama pomyślała, Ŝe to nieco dziwaczne, i popatrywała w jego kierunku podczas seansu. W połowie filmu spostrzegła, jak podchodzi do niego elegancko ubrana młoda kobieta, przesuwa się powoli i wtedy, na ułamek sekundy, ich dłonie się spotkały. Mama wstała i powiedziała, Ŝe chce wyjść. Kiedy wyszli, zaŜądała wyjaśnień. Najpierw kuzyn Hu za-przeczał, Ŝe w ogóle cokolwiek takiego zaszło, a kiedy mama dała jasno do zrozumienia, Ŝe nie przyjmuje krętactw do wiadomości, powiedział, Ŝe później to wyjaśni. To są sprawy, których nie zrozumiesz, oświadczył, bo jesteś za młoda. Kiedy doszli do jej domu, nie chciała go zaprosić do środka. Przez kilka następnych dni ciągle przychodził, lecz mama nie chciała go widzieć.

W niedługim czasie była juŜ jednak gotowa przyjąć przeprosiny i wy-glądała przez bramę, czy się nie pojawi. Pewnego wieczoru, kiedy padał gęsty śnieg, zobaczyła, jak wchodzi na dziedziniec ich domu w towarzy-stwie jakiegoś męŜczyzny. Nie poszedł jednak w stronę ich części, ale w stronę mieszkania ich podnajemcy, Yuwu. Potem wyszedł i szybkim krokiem ruszył w stronę jej pokoju. Z pośpiechem powiedział jej, Ŝe musi natychmiast wyjeŜdŜać z Jinzhou, poniewaŜ tropi go policja. Gdy spytała dlaczego, odpowiedział tylko: „Jestem komunista — i zniknął w śnieŜ-nej nocy.

Wtedy mama zrozumiała, Ŝe incydent w kinie musiał być związany z potajemną misją kuzyna Hu. Serce ją bolało, poniewaŜ zabrakło jej czasu, Ŝeby się z nim pogodzić. Uświadomiła sobie, Ŝe ich podnajemca, Yuwu, takŜe działa w podziemiu komunistycznym. Kuzyn Hu przyszedł do nie-go, poniewaŜ chciał się ukryć. Obaj zdali sobie jednak sprawę, Ŝe znajo-mość kuzyna Hu i mamy jest powszechnie wiadoma i jeśli policja go tu znajdzie, wykryją takŜe Yuwu. Tej samej nocy kuzyn Hu próbował się

97

przedostać do strefy kontrolowanej przez komunistów, która zaczynała się jakieś trzydzieści kilometrów od granic miasta. Jakiś czas potem, z początkiem wiosny, Yuwu dostał wiadomość, Ŝe Hu został schwytany, kiedy opuszczał miasto. Tych, którzy mu towarzyszyli, zastrzelono. Dal-sze wiadomości mówiły, Ŝe Hu dostał wyrok śmierci, który został wyko-nany.

Od pewnego czasu mama była coraz bardziej wrogo nastawiona wo-bec Kuomintangu. Alternatywą byli komuniści. Szczególnie pociągały ją ich obietnice, Ŝe połoŜą kres wszystkim niesprawiedliwościom wobec kobiet. Kiedy miała szesnaście lat, nie czuła się gotowa, Ŝeby zaangaŜo-wać się politycznie. Śmierć kuzyna Hu przyspieszyła jej decyzję. Posta-nowiła przyłączyć się do komunistów.

5 „Córka do kupienia

za dziesięć kilo ryŜu” —

walcząc o nowe Chiny

(1947—1948)

Yuwu po raz pierwszy pojawił się w ich domu kilka miesięcy wcze-śniej, polecony przez wspólnego przyjaciela. Rodzina Xia przeprowadzi-ła się właśnie z poŜyczonej rezydencji do duŜego domu w obrębie murów miasta, blisko północnej bramy, i szukała bogatego lokatora, który wspomógłby ich w płaceniu czynszu. Yuwu zjawił się ubrany w mundur oficera Kuomintangu, w towarzystwie kobiety i małego dziecka. Kobietę przedstawił jako swoją Ŝonę, ale w rzeczywistości była to jego pomocni-ca. Dziecko było jej, a prawdziwy mąŜ słuŜył gdzieś daleko w regularnej armii komunistycznej. Stopniowo „rodzina” Yuwu naprawdę stała się jego rodziną. Mieli jeszcze ze sobą dwoje dzieci, a ich pierwsi małŜon-kowie takŜe zawarli nowe małŜeństwa.

Yuwu wstąpił do Komunistycznej Partii Chin w 1938 roku. Został przysłany do Jinzhou z zimowej głównej kwatery komunistów, Yan'an, wkrótce po klęsce Japończyków, a jego zadaniem było zbieranie i prze-kazywanie informacji siłom komunistycznym znajdującym się poza mia-stem. Działał osłaniany swoją pozycją — był szefem jednego z wojsko-wych biur Kuomintangu na dystrykt Jinzhou. Komuniści kupili dla niego ten urząd — w tym czasie urzędy w Kuomintangu, nawet w wywiadzie, moŜna było kupić w systemie licytacji. Niektórzy kupowali stanowiska, Ŝeby uchronić członków swojej rodziny przed wcieleniem do wojska i przed szantaŜami ze strony zbirów, inni po to, Ŝeby móc wymuszać pie-niądze. PoniewaŜ Jinzhou było waŜnym strategicznym miejscem, w mie-ście było wielu oficerów, co ułatwiało komunistom infiltrację.

99

Yuwu grał swoją rolę doskonale. Wydawał mnóstwo przyjęć z hazar-dowymi grami — po części po to, Ŝeby zawierać nowe znajomości, po części, Ŝeby utkać wokół siebie osłaniającą sieć. W tłumie wciąŜ wcho-dzących i wychodzących oficerów i urzędników bezpieczeństwa i wy-wiadu ciągnął się takŜe nieskończenie długi sznur „kuzynów” i „przyja-ciół”. Byli to ciągle inni ludzie, ale nikt o nic nie pytał.

Yuwu wykorzystywał jeszcze inny pretekst maskujący częste wizyty obcych. Gabinet doktora Xia zawsze był otwarty i „przyjaciele” Yuwu mogli tam wejść prosto z ulicy, nie zwracając niczyjej uwagi, a potem przejść przez poczekalnię na wewnętrzny dziedziniec, gdzie mieszkał Yuwu. Doktor Xia znosił te hałaśliwe przyjęcia bez sprzeciwu, choć jego sekta, Stowarzyszenie Rozsądku, potępiała grę i alkohol. Mama była zaskoczona, ale przypisywała to tolerancyjnej naturze ojczyma. Dopiero po latach pomyślała, Ŝe doktor Xia wiedział albo domyślał się, kim jest ich lokator.

Kiedy kuzyn Hu został zabity przez Kuomintang, powiedziała Yuwu, Ŝe chciałaby pracować dla komunistów. Odmówił, zasłaniając się tym, Ŝe jest za młoda.

Mama była powszechnie znana i lubiana w szkole i miała nadzieję, Ŝe komuniści sami się do niej zwrócą. Zrobili tak, ale najpierw odczekali, sprawdzając ją. W rzeczywistości jej przyjaciółka Shu, zanim przeszła do strefy kontrolowanej przez komunistów, powiedziała o niej osobie, która była jej kontaktem, i nawet przedstawiła mamie tego męŜczyznę jako „przyjaciela”. Pewnego dnia człowiek ten pojawił się niespodziewanie i powiedział mamie, Ŝeby tego a tego dnia poszła do tunelu kolejowego pomiędzy północną i południową stacją. W połowie drogi spotka się z przystojnym męŜczyzną, lat około dwudziestu pięciu, z szanghajskim akcentem, który będzie jej kontaktem. Ten męŜczyzna, który, jak się potem dowiedziała, nazywał się Liang, został jej zwierzchnikiem.

Jej pierwszym zadaniem było rozpowszechnianie literatury, takiej jak ksiąŜka Mao Zedonga O rządzie koalicyjnym, broszur na temat reformy rolnej i innej politycznej literatury komunistycznej. Trzeba ją było prze-szmuglować do miasta i ukryć — zazwyczaj pod wielkimi kopcami bady-li sorgo, uŜywanymi jako opał. Potem trzeba było przepakować broszur-ki, które, zrolowane, wtykało się w środek duŜych zielonych papryk.

100

Czasami Ŝona Yulina kupowała te papryki i obserwowała, co się dzie-je na ulicy, kiedy towarzyszki mamy przychodziły przejąć literaturę. Po-magała takŜe ukrywać broszury w popiele z róŜnych pieców i piecyków, pod stosami chińskich lekarstw albo opału. Studenci czytali je w sekrecie, ale powieści o lewicowej wymowie były czytane mniej lub bardziej otwarcie; do ulubionych naleŜała Matka Maksyma Gorkiego.

Pewnego dnia egzemplarz broszury rozprowadzanej przez mamę, O nowej demokracji Mao Zedonga, został w rękach jej raczej roztargnionej koleŜanki, która włoŜyła ją do torby i zapomniała o niej. Kiedy była na targu, otworzyła torbę, Ŝeby wyjąć pieniądze, i broszura wypadła. Zda-rzyło się, Ŝe akurat był tam człowiek ze słuŜby bezpieczeństwa, który poznał Ŝółty, bibułowy papier. Dziewczyna została zabrana na przesłu-chanie. Zmarła w trakcie tortur.

Wiele osób straciło Ŝycie przez kuomintangowską słuŜbę bezpieczeń-stwa i mama wiedziała, Ŝe jeśli zostanie złapana, czekają ją tortury. Wy-padek koleŜanki jednak nie tylko jej nie zniechęcił, ale jeszcze bardziej ją zbuntował. Jej morale ogromnie się wzmocniło, kiedy poczuła się częścią ruchu komunistycznego.

MandŜuria miała podstawowe znaczenie w wojnie domowej, i to, co działo się w Jinzhou, było coraz waŜniejsze dla walki, jaka toczyła się w całych Chinach. Nie było stałego frontu, w sensie jakiejś linii ognia. Ko-muniści trzymali północną część MandŜurii oraz znaczną część terenów pozamiejskich, Kuomintang miał wszystkie główne miasta, oprócz Har-bina na północy, porty i linie kolejowe. Pod koniec 1947 roku komuni-styczna armia po raz pierwszy przewyŜszyła liczebnie armię przeciwnika na tym obszarze; w ciągu tego roku komuniści wyeliminowali trzysta tysięcy oddziałów Kuomintangu z akcji. Wieśniacy przyłączali się do komunistów albo wspierali ich. NajwaŜniejszym powodem było to, Ŝe komuniści ogłosili reformę rolną, i chłopi czuli, Ŝe popierając ich, dosta-ną ziemię.

W tym czasie komuniści kontrolowali przewaŜającą część obszaru wokół Jinzhou. Wieśniacy niechętnie wchodzili do miasta, Ŝeby sprzedać swoje produkty — musieli przechodzić przez punkty kontrolne Kuomin-tangu, gdzie wymuszano na nich wygórowane opłaty albo po prostu kon-fiskowano towar. Od ceny ziarna zdzierano z kaŜdym dniem wyŜszy haracz, a sprawę pogarszali jeszcze zachłanni kupcy i skorumpowani urzędnicy.

101

Kiedy Kuomintang wkroczył po raz pierwszy do miasta, wypuścił własną walutę zwaną „pieniędzmi prawa”. Nie zdołano jednak po-wstrzymać inflacji. Doktor Xia ciągle się martwił o to, co się stanie z babcią i mamą, kiedy on umrze — a miał wtedy prawie osiemdziesiąt lat. Trzymał swoje oszczędności w nowej walucie kuomintangowskiej, po-niewaŜ miał zaufanie do rządu. Po jakimś czasie „pieniądze prawa” za-stąpiła kolejna waluta: „złoty yuan”, który wkrótce zupełnie stracił war-tość i kiedy mama miała opłacić szkolne naleŜności, trzeba było wynająć rikszę, Ŝeby zawieźć te stosy papierów (Ŝeby „nie stracić twarzy”, Chiang Kai-shek nie drukował banknotów o nominałach większych niŜ dziesięć tysięcy yuanów). Wszystkie oszczędności doktora Xia przepadły.

Sytuacja ekonomiczna pogarszała się stale podczas zimy 1947/1948 roku. Protesty przeciwko ograniczeniu dostaw Ŝywności i oszustwom płacowym mnoŜyły się. Jinzhou stanowiło podstawową bazę zaopatrze-niową dla armii Kuomintangu rozlokowanej dalej na północy i w środku listopada 1947 roku dwudziestotysięczny tłum wtargnął do dwóch dobrze zaopatrzonych spichlerzy zboŜowych.

Jedna tylko gałąź handlu prosperowała: handel dziewczętami, sprze-dawanymi do burdeli i do niewolniczej słuŜby. W mieście roiło się od Ŝebraków, którzy oddawali dzieci za jedzenie. Mama przez wiele dni widywała pod szkołą wycieńczoną, zrozpaczoną kobietę w łachmanach, potykającą się na zamarzniętej ziemi. Obok niej dreptała dziewczynka w wieku dziesięciu lat z wyrazem niemego nieszczęścia na twarzy, a za kołnierzyk miała wetkniętą deseczkę, na której naskrobano znaki: „Córka do sprzedania za dziesięć kilo ryŜu”.

Pomiędzy tymi, którzy nie mogli związać końca z końcem, byli takŜe nauczyciele. Domagali się zwiększenia płac, na co rząd odpowiedział podniesieniem opłat za naukę. Nie przyniosło to wiele poŜytku, poniewaŜ rodzice nie mogli sobie pozwolić na większe opłaty. W szkole mamy zmarł nauczyciel — po zjedzeniu kawałka mięsa, który znalazł na ulicy. Wiedział, Ŝe mięso było zepsute, ale był tak głodny, Ŝe zaryzykował.

W tym czasie mama została przewodniczącą związku uczniowskiego. Jej partyjny przełoŜony, Liang, poinstruował ją, Ŝeby spróbowała prze-ciągnąć na swoją stronę zarówno uczniów, jak i nauczycieli. Zabrała się do organizowania kwesty na rzecz zespołu nauczycielskiego. Ona i inne

102

dziewczęta przychodziły do kin i teatrów i przed rozpoczęciem przed-stawień prosiły o datki. Prowadziły takŜe pokazy ze śpiewem i tańcem oraz wyprzedaŜe starzyzny, ale uzyskiwały marne rezultaty — ludzie byli zbyt biedni albo zbyt małoduszni.

Pewnego dnia mama wpadła na znajomą, która była wnuczką komen-danta brygady i której mąŜ był oficerem Kuomintangu. Znajoma powie-działa jej, Ŝe tego wieczoru w eleganckiej restauracji ma się odbyć ban-kiet dla pięćdziesięciu oficerów i ich Ŝon. Wysoko postawione osobisto-ści z Kuomintangu w tych dniach chętnie się bawiły. Mama pobiegła do szkoły i skontaktowała się, z kim tylko się dało. Zarządziła spotkanie o piątej po południu w najbardziej znanym miejscu w mieście, pod ka-mienną wieŜą straŜniczą z jedenastego wieku, mającą osiemnaście me-trów wysokości. Kiedy przybyła tam, miała do dyspozycji ponad sto dziewcząt. Powiedziała, jaki ma plan. Około szóstej zobaczyły przed restauracją spory tłumek oficerów przybywających w rikszach i doroŜ-kach. Kobiety były ubrane jak spod igły, miały na sobie jedwabie, satyny i podzwaniały biŜuterią. Kiedy mama uznała, Ŝe biesiadnicy juŜ pojedli i popili, weszła z kilkoma dziewczętami do restauracji. Kuomintangowska dekadencja miała to do siebie, Ŝe obstawa była tylko na pokaz. Mama weszła na krzesło. W swojej prostej sukni z ciemnoniebieskiej bawełny wyglądała obco na tle. haftowanych jedwabi i klejnotów. Powiedziała krótko o tym, Ŝe nauczycielom jest coraz cięŜej, i zakończyła słowami: „Wiemy, Ŝe jesteście szlachetnymi ludźmi. Sądzimy więc, Ŝe będziecie zadowoleni, mogąc otworzyć portfele i okazać swoją szlachetną szczo-drość”.

Oficerowie byli w kłopotliwym połoŜeniu. Nikt z nich nie chciał się wydać małoduszny. I rzeczywiście, mniej lub bardziej — ale próbowali się pokazać. Przede wszystkim zaś chcieli pozbyć się intruzów. Dziew-częta obchodziły cięŜko zastawione stoły i zapisywały, ile kaŜdy z ofice-rów zadeklarował. Pierwszą rzeczą, jaką zrobiły z rana, było obejście domów oficerskich i zebranie obiecanych sum. Nauczyciele byli ogrom-nie wdzięczni dziewczętom, które natychmiast przekazały im te pienią-dze, by zdąŜyli je wydać, zanim spadnie ich wartość, co mogło nastąpić w przeciągu kilku godzin.

Wobec mamy nie zastosowano Ŝadnej kary, moŜe dlatego Ŝe biesiad-nicy byli zawstydzeni, Ŝe dali się tak przyłapać, i nie chcieli wikłać się

103

dalej w tę krępującą historię — chociaŜ oczywiście całe miasto o niej wiedziało. Mamie udało się odwrócić reguły tej gry. Była przeraŜona ekstrawagancją kuomintangowskiej elity, kiedy ludzie umierali z głodu na ulicach — i dlatego jeszcze bardziej zaangaŜowała się w ruch komu-nistyczny.

O ile Ŝywność była problemem numer jeden w mieście, o tyle na wsiach problemem numer jeden było ubranie. Kuomintang zabronił sprzedawania tekstyliów na wsi. Głównym zadaniem „Lojalnego” Peie, jako straŜnika, było pilnowanie, Ŝeby nie szmuglowano poza miasto i nie sprzedawano komunistom tekstyliów. Szmuglerami byli zarówno handla-rze z czarnego rynku, ludzie pracujący dla urzędników Kuomintangu, jak i komuniści.

Procedura była zazwyczaj taka: „Lojalny” i jego koledzy zatrzymy-wali wóz, konfiskowali towar i wypuszczali szmuglera z nadzieją, Ŝe wróci z kolejnym ładunkiem do zajęcia. Czasem umawiali się ze szmu-glerami co do procentu, jaki otrzymają. Zawsze teŜ mogli sami sprzedać skonfiskowaną odzieŜ w strefie kontrolowanej przez komunistów. „Lo-jalny” i jego koledzy miewali się jak pączki w maśle.

Pewnego wieczoru w bramę, gdzie „Lojalny” pełnił słuŜbę, wtoczył się brudny, niezidentyfikowany wóz. Peie zabrał się więc do odgrywania swojego zwykłego przedstawienia, puszył się, dźgał sterty ubrań z na-dzieją, Ŝe zastraszy woźnicę, ten zmięknie i przystanie na korzystny układ. Kiedy tak szacował wartość ładunku i ewentualny opór woźnicy, rozwaŜał takŜe, jak go wciągnąć w rozmowę i dowiedzieć się, kto jest zleceniodawcą. Nie spieszył się, gdyŜ ładunek był bardzo duŜy i nie mógłby wywieźć wszystkiego z miasta przed świtem.

Usiadł koło woźnicy, kazał mu zawrócić i jechać z powrotem do mia-sta. Woźnica, przyzwyczajony do tego, Ŝe to inni wydają rozkazy, zrobił, jak mu kazano.

Babcia spała zdrowym snem, kiedy około pierwszej w nocy usłyszała kołatanie do drzwi. Otworzyła i ujrzała „Lojalnego”. Powiedział, Ŝe chce zostawić na noc wóz z ładunkiem na dziedzińcu domu. Chińska tradycja właściwie nie pozwala odmówić powinowatemu i babcia musiała się zgodzić. Zobowiązania wobec rodziny i krewnych zawsze były waŜniej-sze niŜ własny osąd moralny. Nie powiedziała nic doktorowi Xia, który przez cały czas spał.

104

Dobrze przed świtem „Lojalny” pojawił się z dwoma wozami; przeła-dował na nie towar i zanim się rozjaśniło, odjechał. Po niespełna półgo-dzinie pojawiła się uzbrojona policja i otoczyła dom kordonem. Woźnica, który pracował dla innego odłamu słuŜby bezpieczeństwa, poinformował swoich przełoŜonych. Naturalnie chcieli odzyskać towar.

Doktor Xia i babcia byli gotowi go oddać, ale przecieŜ towar zniknął. Dla mamy to najście o mały włos nie skończyło się katastrofą. Trzymała w domu komunistyczne ulotki i kiedy tylko pojawiła się policja, złapała je i pomknęła do klozetu. Tam wepchnęła je do swoich watowanych spodni, zawiązywanych wokół kostek, Ŝeby ciepło nie uciekało, i włoŜy-ła gruby zimowy płaszcz. Potem wyszła bez pośpiechu i jakby nigdy nic udawała, Ŝe wybiera się do szkoły. Jakiś policjant ją zatrzymał i powie-dział, Ŝe chce ją zrewidować. Wtedy zaczęła krzyczeć, Ŝe powie „wuj-kowi” Zhuge, jak ją traktują. Do tej pory policjanci nie mieli pojęcia o koneksjach rodziny. Nie mieli teŜ pojęcia, kto skonfiskował tekstylia. Administracja w Jinzhou nie panowała nad sytuacją — w mieście stacjo-nowało bardzo wiele róŜnych jednostek Kuomintangu i kaŜdy, kto miał broń i protekcję, cieszył się niekwestionowaną władzą. Kiedy „Lojalny” i jego koledzy zajęli ładunek, woźnica nie pytał ich, dla kogo pracują.

Gdy mama wymieniła nazwisko Zhuge, w postawie oficera, zaszła zmiana. Zhuge był przyjacielem ich szefa. Na sygnał oficera podko-mendni pochowali broń i rozstali się z wyzywającym sposobem bycia. Oficer ukłonił się sztywno i wymamrotał uniŜone przeprosiny za niepo-kojenie tak czcigodnej rodziny. Szeregowi policjanci wyglądali na bar-dziej rozczarowanych niŜ ich przełoŜony — bez zdobyczy nie będzie pieniędzy, a bez pieniędzy nie będzie jedzenia. Odeszli ponurzy, powłó-cząc nogami.

W tym czasie w Jinzhou powstał nowy uniwersytet. Był to Północno-wschodni Uniwersytet na Wychodźstwie, uformowany przez nauczycieli i studentów, którzy uciekli ze strefy zajętej przez komunistów. Kurs poli-tyczny, jaki wzięli komuniści, był wtedy twardy: zabito wielu posiadaczy ziemskich. W miastach nawet właścicieli małych fabryczek i sklepów denuncjowano, a ich własność konfiskowano. Wielu intelektualistów pochodziło z rodzin względnie zamoŜnych i widziało, jak ich rodziny cierpią pod komunistycznym zarządem.

105

Uniwersytet na Wychodźstwie miał wydział medyczny i mama chcia-ła na niego wstąpić. Jej ambicją zawsze było zostać lekarzem. Po części był to wpływ doktora Xia, a po części chodziło o to, Ŝe zawód lekarza dawał kobiecie największą szansę niezaleŜności. Liang zaaprobował ten projekt z entuzjazmem. Partia miała plany co do jej osoby. Zapisała się na studia w systemie zaocznym w lutym 1948 roku.

Uniwersytet na Wychodźstwie był polem walki, na którym Kuomin-tang i komuniści zajadle walczyli o wpływy. Członkowie Kuomintangu widzieli, jak źle się dzieje w MandŜurii, i zachęcali studentów i intelektu-alistów, Ŝeby uciekali dalej, na południe. Jednak komuniści nie chcieli tracić wykształconych ludzi. Zmodyfikowali program, dotyczący reformy rolnej, i wydali rozkaz, Ŝe miejscy kapitaliści mają być dobrze traktowa-ni, a intelektualiści z zamoŜnych rodzin chronieni. Z tym nowym, bar-dziej liberalnym programem podziemie komunistyczne w Jinzhou agito-wało studentów i nauczycieli, Ŝeby nie wyjeŜdŜali. I tym właśnie głównie zajmowała się wtedy mama.

Mimo tego zwrotu niektórzy studenci i nauczyciele uznali, Ŝe bez-pieczniej będzie uciec. Z końcem czerwca statek pełen młodzieŜy popły-nął do miasta Tianjin, blisko czterysta kilometrów na południowy za-chód. Kiedy tam przybyli, okazało się, Ŝe nie ma dla nich ani schronienia, ani jedzenia. Lokalni urzędnicy Kuomintangu zachęcali ich, aby wstąpili do armii. „Brońcie swojego kraju!” — mówili. Ale tamci nie po to ucie-kali z MandŜurii. Kilku działaczy komunistycznych, którzy popłynęli ze studentami, namawiało ich, Ŝeby się bronili, i piątego lipca w centrum Tianjin odbyła się demonstracja. Domagano się schronienia i wyŜywie-nia. Wojsko otworzyło ogień i dziesiątki studentów zostało rannych, nie-którzy bardzo powaŜnie, niemało teŜ było zabitych.

Kiedy ta wiadomość dotarła do Jinzhou, mama postanowiła natych-miast zorganizować wsparcie dla tych, którzy popłynęli do Tianjin. Zwo-łała spotkanie przewodniczących związków studenckich, wszystkich siedmiu wyŜszych i technicznych szkół. Na spotkaniu zdecydowano w głosowaniu o załoŜeniu Federacji Związków Studenckich w Jinzhou. Mama została wybrana do prezydium. Postanowiono wysłać telegram z wyrazami solidarności do studentów w Tianjin i zorganizować marsz do kwatery generała Jiu, komendanta stanu wojennego, aby mu wręczyć petycję.

106

Przyjaciele mamy czekali niespokojnie na instrukcje. Był to szary, deszczowy dzień i ziemia zamieniła się w lepkie błoto. Zapadła ciemność i nadal nie było znaku ani od mamy, ani od pozostałych sześciu przy-wódców studenckich. Nagle przyszła wiadomość, Ŝe był nalot policji i wszystkich zabrano. Wiadomość ta pochodziła od Yaohana, komisarza politycznego w szkole mamy.

Tymczasem tamci zostali poprowadzeni do kwatery stanu wojennego. Po chwili do pokoju wkroczył generał Jiu. Stanął naprzeciwko za stołem i przemówił cierpliwym, paternalistycznym tonem, najwyraźniej bardziej zasmucony niŜ rozgniewany. Są młodzi i skłonni do szybkiego działania, powiedział. Ale co wiedzą o polityce? Czy zdają sobie sprawę z tego, Ŝe komuniści się nimi posługują? Powinni wrócić do nauki. Zwolni ich, jeśli podpiszą przyznanie się do błędu i wskaŜą komunistów stojących za ich plecami. Tutaj przerwał i popatrzył, jaki efekt wywarły jego słowa.

Dla mamy jego pouczanie i w ogóle postawa były nie do zniesienia. Wystąpiła do przodu i powiedziała głośno: „Niech pan powie, panie ko-mendancie, jakie to błędy popełniliśmy?”. Generał zaczął się denerwo-wać: „Komunistyczni bandyci uŜyli was po to, Ŝeby zrobić zamieszanie. Czy to nie jest wystarczająco gruby błąd?”. Mama takŜe podniosła głos: „Jacy komunistyczni bandyci? Nasi przyjaciele zostali w Tianjin zabici, poniewaŜ zgodnie z waszą radą uciekli przed komunistami. Czym zasłu-Ŝyli na śmierć? I czy my zrobiliśmy coś sprzecznego z rozsądkiem?”. Po kilku takich zapalczywych zdaniach generał walnął pięścią w stół i zawo-łał straŜ. „Niech zwiedzi to miejsce” — powiedział, i dodał, zwracając się do mamy: „Powinnaś zdawać sobie sprawę, gdzie jesteś!”. Zanim Ŝołnie-rze zdołali ją pochwycić, skoczyła do przodu i teŜ walnęła pięścią w stół. „NiezaleŜnie od tego, gdzie jestem, nie zrobiłam nic złego!” — oświad-czyła. śołnierze mocno chwycili ją pod ramiona i odciągnęli od stołu. Potem

wlekli ją korytarzem i po schodach w dół, aŜ znalazła się w jakimś ciem-nym pomieszczeniu. W jego drugim końcu spostrzegła męŜczyznę w łachmanach. Wydawało się, Ŝe siedzi na ławce i opiera się o kolumnę. Głowa mu opadała na jedno ramię i mama zdała sobie sprawę, Ŝe jego tors jest przywiązany do kolumny, a uda do ławki. Dwóch męŜczyzn wpychało mu pod stopy cegły — kaŜda kolejna cegła wyrywała z jego

107

piersi głęboki jęk. Mama poczuła, Ŝe do głowy napływa jej krew, i pomy-ślała, Ŝe słyszy dźwięk pękających kości. Pamiętała, Ŝe potem widziała jeszcze inne pomieszczenie.

Jej przewodnik, oficer, wskazał na człowieka, który znajdował się tuŜ obok nich. Zwisał z belki, był do niej przywiązany za nadgarstki. Od pasa w górę był nagi. Zmierzwione włosy opadały mu w dół, więc nie widzia-ła twarzy. Na podłodze stał koksownik, obok którego siedział męŜczyzna niedbale palący papierosa. Kiedy mama patrzyła, wyjął z ognia metalowy pręt o zakończeniu wielkości pięści męŜczyzny, rozpalony do czer-woności. Z uśmiechem przyłoŜył go do piersi człowieka zwisającego z belki. Mama usłyszała dziki krzyk bólu, potworny syczący dźwięk i po-czuła swąd palonego ciała. Ale nie płakała ani nie zrobiło się jej słabo. Jej przeraŜenie zmieniło się w straszliwy gniew, który dawał jej poczucie ogromnej siły.

Oficer spytał, czy chce teraz złoŜyć zeznanie. Odmówiła, powtarzając, Ŝe nie stoją za nią Ŝadni komuniści. Została zamknięta w małym po-mieszczeniu, w którym było tylko łóŜko i parę prześcieradeł. Tu spędziła kilka długich dni, słuchając krzyków ludzi torturowanych w sąsiednim pomieszczeniu i odmawiając ponawianym Ŝądaniom, Ŝeby wymieniła nazwiska.

Pewnego dnia zabrano ją na podwórko z tyłu budynku, porośnięte chwastami i pokryte kamieniami. Rozkazano jej, Ŝeby stanęła pod wyso-ką ścianą. Obok niej, oparty o ścianę, stał człowiek, który z pewnością był torturowany, bo z trudem utrzymywał się na nogach. Kilku Ŝołnierzy leniwie zajęło pozycje. Ktoś zawiązał mamie oczy przepaską i chociaŜ juŜ nic nie widziała, i tak je zamknęła, gotowa umrzeć, dumna, Ŝe oddaje Ŝycie za wielką sprawę.

Usłyszała strzały, ale nic nie poczuła. Po minucie lub dwóch zdjęto jej przepaskę i rozejrzała się, mrugając. MęŜczyzna, który stał obok niej, teraz leŜał na ziemi. Oficer, który sprowadzał mamę do lochu, podszedł do niej, szczerząc zęby w uśmiechu. Uniósł ze zdziwienia brwi, widząc, Ŝe ta siedemnastolatka nie jest w ogóle roztrzęsiona. Mama powiedziała mu spokojnie, Ŝe nie ma nic do zeznania.

Zabrano ją z powrotem do celi. Nikt jej nie niepokoił i nie była tortu-rowana. Po kilku kolejnych dniach zwolniono ją. Przez cały poprzedni tydzień członkowie podziemia komunistycznego szukali znajomości i protekcji. Babcia codziennie była w kwaterze stanu wojennego, płacząc, prosząc, groŜąc samobójstwem. Doktor Xia odwiedził swoich najbardziej

108

wpływowych i potęŜnych pacjentów, zaniósł im cenne prezenty. Uru-chomiono rodzinne koneksje. Wielu ludzi ręczyło za mamę, pisząc, Ŝe nie jest komunistką, a tylko młodą i porywczą osobą.

To, co się jej zdarzyło, w najmniejszym stopniu nią nie zachwiało. Kiedy tylko wyszła z więzienia, zabrała się do organizowania uroczysto-ści poświęconej pamięci studentów zabitych w Tianjin. Władze zezwoliły na to. W Jinzhou wyczuwało się gniew ludzi z powodu tego, co się zda-rzyło studentom, którzy przecieŜ posłuchali zaleceń władz. Jednocześnie uczelnie pospiesznie ogłaszały wcześniejszy koniec zajęć i wyznaczały terminy egzaminów w nadziei, Ŝe studenci wrócą do domów.

Podziemie komunistyczne radziło swoim członkom, Ŝeby przechodzili do strefy kontrolowanej przez komunistów. Tym, którzy nie mogli lub nie chcieli tego zrobić, kazano zawiesić działalność. Kuomintang zaŜar-cie walczył o przetrwanie na tym terenie — aresztowano i zgładzono bardzo wielu komunistycznych aktywistów. Liang opuścił miasto i prosił mamę, Ŝeby zrobiła to samo, ale babcia się nie zgodziła. Mamy nie podej-rzewano juŜ o przynaleŜność do komunistów, ale jeśli odejdzie razem z nimi, będzie podejrzana. I co z tymi wszystkimi ludźmi, którzy za nią poręczyli? Gdyby teraz odeszła, będą w opałach.

Została więc, ale źle się czuła, nie działając. Zwróciła się do Yuwu. Był w mieście jedynym człowiekiem, o którym wiedziała, Ŝe pracuje dla komunistów. Yuwu nie znał Lianga ani innych kontaktów mamy; naleŜe-li do innych podziemnych komórek, które pracowały niezaleŜnie. Jeśli ktoś wpadał i nie mógł wytrzymać tortur, to podawał tylko ograniczoną liczbę nazwisk.

Jinzhou stanowiło bazę zaopatrzeniową i centrum organizowania ty-łów i transportu dla armii Kuomintangu na północnym wschodzie. Było to ponad pół miliona ludzi w jednostkach stacjonujących wzdłuŜ wyma-gających ochrony linii kolejowych i zgrupowanych na coraz bardziej kurczących się terenach wokół głównych miast. W lecie 1948 roku w Jinzhou stacjonowało około dwustu tysięcy jednostek Kuomintangu, podległych kilku róŜnym dowództwom. Chiang Kai-shek był skłócony z wieloma ze swoich generałów, wydawał i wycofywał rozkazy, a to wy-woływało głęboką demoralizację. RóŜne rodzaje wojsk źle ze sobą współpracowały i nie darzyły się nawzajem zaufaniem. Wielu strategów,

109

łącznie z najpowaŜniejszymi amerykańskimi doradcami Chiang Kai-sheka uwaŜało, Ŝe w ogóle nic powinien starać się utrzymać MandŜurii. Ale do wycofania się, „dobrowolnego” lub nie, morzem czy lądem, nie-zbędne było utrzymanie Jinzhou. Miasto leŜało tylko tysiąc sześćset kilo-metrów na północ od Wielkiego Muru, dość blisko właściwych Chin, gdzie sytuacja Kuomintangu ciągle wydawała się zupełnie dobra i moŜna było się umocnić od strony morza — Huludao leŜało tylko czterdzieści osiem kilometrów na południe i było połączone z resztą kraju względnie bezpiecznymi liniami kolejowymi.

Wiosną 1948 roku Kuomintang rozpoczął wokół Jinzhou budowę no-wych umocnień obronnych — były to bloki cementowe, ujęte w stalowe ramy. Sądzono, Ŝe komuniści nie mają czołgów, dysponują słabą artylerią i brak im doświadczenia w zdobywaniu ufortyfikowanych pozycji strate-gicznych. Plan zakładał otoczenie miasta pierścieniem samowystarczal-nych fortec, z których kaŜda mogłaby bronić się sama, nawet w wypadku otoczenia. Fortece miały być połączone okopami o głębokości i szeroko-ści prawie dwóch metrów i dodatkowo osłaniane zasiekami z drutu kol-czastego. Kiedy generał Wei Lihuang, najwyŜszy dowódca MandŜurii, przyjechał na inspekcję, uznał, Ŝe system fortec jest bez zarzutu. Ale ich budowa nigdy nie została ukończona. Po części zawiniło złe planowanie, po części brak materiałów, a najbardziej korupcja. Człowiek nadzorujący prace konstrukcyjne sprzedawał materiały budowlane na czarnym rynku; robotnikom płaca nie starczała nawet na jedzenie. We wrześniu, gdy ko-muniści zaczęli atakować miasto, dopiero jedna trzecia fortyfikacji zosta-ła ukończona, w tym wiele małych, nie połączonych ze sobą cemento-wych fortec. Inne części fortyfikacji pospiesznie sklecono z gliny, pocho-dzącej z murów miasta.

Dla komunistów było sprawą wielkiej wagi zdobyć informacje na te-mat systemu obronnego i rozmieszczenia oddziałów Kuomintangu. Zgromadzili olbrzymie siły — około ćwierć miliona ludzi — gotowych do rozstrzygającej bitwy. Głównodowodzący komunistycznej armii, Zhu De, telegrafował do dowódcy w MandŜurii, Lin Biao: „Zdobądź Jinzhou... i panujemy nad sytuacją w całych Chinach”. Grupę Yuwu po-proszono przed ostatecznym atakiem o aktualne informacje. Pilnie po-trzebował ludzi do wykonania tego zadania i kiedy mama się zgłosiła, i on, i jego przełoŜeni podziękowali losowi.

110

Komuniści wysłali do miasta na rozpoznanie kilku swoich oficerów w przebraniu, ale męŜczyzna, który kręciłby się sam na przedmieściach, z pewnością zwróciłby na siebie uwagę. Para zakochanych na pewno była-by mniej podejrzana. Obyczaje wprowadzone przez Kuomintang spra-wiały, Ŝe młoda kobieta i młody męŜczyzna mogli się juŜ pokazywać publicznie razem. Oficer był męŜczyzną i mama idealnie nadawała się na jego „dziewczynę”.

Yuwu powiedział jej, Ŝeby była w pewnym miejscu w oznaczonym czasie. Miała mieć na sobie jasnoniebieską suknię i czerwony kwiat z jedwabiu we włosach. Komunistyczny oficer powinien mieć ze sobą ku-omintangowską gazetę, „Dziennik Centralny”, złoŜoną w trójkąt, i miał potwierdzić swoją toŜsamość, wycierając pot trzy razy z lewej strony twarzy i trzy razy z prawej.

W umówionym dniu mama weszła do małej świątyni poza obrębem starego północnego muru, ale w granicach obwodu obronnego miasta. MęŜczyzna z gazetą złoŜoną w trójkąt zbliŜył się i dał oczekiwane znaki. Mama trzy razy pogłaskała jego prawy policzek prawą ręką, a on trzy razy pogłaskał jej lewy policzek lewą ręką. Potem mama wzięła go pod rękę i wyszli.

Mama tak naprawdę do końca nie wiedziała, co jej towarzysz robi — i nie pytała o to. PrzewaŜnie szli w milczeniu, rozmawiali tylko wtedy, kiedy kogoś mijali. Misja potoczyła się bez niespodzianek.

Potem było ich więcej, wokół przedmieść i torów kolejowych, stano-wiących waŜną arterię komunikacyjną.

Ale jedną sprawą było uzyskanie informacji, a inną wyprawienie ich z miasta. Pod koniec lipca wszystkie punkty kontrolne były zamknięte i kaŜdy, kto chciał je przekroczyć, był dokładnie przeszukiwany. Yuwu zasięgnął porady mamy. JuŜ wiedział, Ŝe moŜna ufać jej odwadze i moŜ-liwościom. Pojazdy wyŜszych rangą oficerów mogły wjeŜdŜać i wyjeŜ-dŜać bez rewizji, i mama pomyślała o kontakcie, którego mogłaby uŜyć. Jedna z jej koleŜanek studentek była wnuczką dowódcy armii, generała Ji, a jej brat był pułkownikiem w brygadzie dziadka.

Ji byli rodziną o liczących się wpływach. Zajmowali w Jinzhou całą ulicę, nazywaną „ulicą Ji”, na której mieli ogrodzoną posiadłość z rozle-głym, dobrze utrzymanym ogrodem. Mama często spacerowała po tym ogrodzie z przyjaciółką. Była równieŜ zaprzyjaźniona z jej bratem, Hu-ige.

111

Był to przystojny młody człowiek lat dwudziestu kilku i miał uniwer-sytecki dyplom inŜyniera. W przeciwieństwie do wielu młodych ludzi z zamoŜnych, wpływowych rodzin, nie był jednak dandysem. Mama go lubiła — i on lubił mamę. Zaczął przychodzić do domu Xia z wizytami i zabierał mamę na towarzyskie herbatki. Babcia bardzo go lubiła; był świetnie wychowany i uwaŜała, Ŝe jest znakomitym kandydatem na zię-cia.

Wkrótce Huige zaczął zapraszać samą mamę. Z początku towarzyszy-ła im jego siostra, usiłując być ich przyzwoitką, ale wkrótce zniknęła z jakimiś niezgrabnymi przeprosinami. Chwaliła do mamy swojego brata i dodała, Ŝe jest faworytem dziadka. Musiała takŜe bratu opowiadać o ma-mie, bo mama wkrótce zauwaŜyła, Ŝe Huige wiele o niej wie, łącznie z faktem, Ŝe była aresztowana za radykalną działalność. Okazało się, Ŝe mają ze sobą wiele wspólnego. Jeśli chodzi o Kuomintang, to Huige był bardzo szczery. Kiedyś szarpnął na sobie mundur i oświadczył, wzdycha-jąc, Ŝe ma nadzieję, iŜ wojna szybko się skończy i będzie mógł wrócić do inŜynierii. Powiedział, Ŝe dni Kuomintangu są policzone, i mama miała wtedy wraŜenie, Ŝe odsłania swoje najprawdziwsze myśli.

Nie miała wątpliwości, Ŝe Huige szczerze ją lubi, ale była ciekawa, czy za jego działaniami kryje się takŜe polityczna motywacja. Wniosko-wała z jego zachowania, Ŝe chce przez nią przekazać komunistom wia-domość: „Nie lubię Kuomintangu i jestem gotów wam pomóc”.

Stali się milczącymi wspólnikami. Kiedyś mama zasugerowała, Ŝe mógłby poddać się komunistom wraz ze swoimi jednostkami (co zdarzało się dość powszechnie), na co odrzekł, Ŝe jest oficerem sztabowym i nie dowodzi Ŝadnymi jednostkami. Spytała więc, czy nie mógłby zasugero-wać tego swojemu dziadkowi, ale odpowiedział smutno, Ŝe starszy pan chybaby go zastrzelił za coś takiego.

Mama poinformowała o sytuacji Yuwu, a on powiedział, Ŝeby pielę-gnowała tę znajomość. Niedługo potem Yuwu polecił jej, Ŝeby poprosiła Huige o przejaŜdŜkę za miasto jego jeepem. Jeździli na takie wycieczki trzy czy cztery razy i kiedy dojeŜdŜali do prymitywnej glinianej toalety, za kaŜdym razem mówiła, Ŝe musi tam pójść. Wiadomość wkładała do dziury w ścianie toalety, a Huige czekał w jeepie. Nigdy o nic nie pytał.

112

W rozmowach coraz częściej wyraŜał niepokój o swoją rodzinę i o same-go siebie. Aluzyjnie napomknął, Ŝe komuniści mogą go skazać: „Boję się, Ŝe niedługo sam będę biedną duszą, błąkającą się za zachodnią bramą”. (UwaŜano, Ŝe umarli trafiają do Zachodniego Nieba, bo jest to miejsce wiecznego spokoju. RównieŜ miejsca egzekucji w Jinzhou, jak i w in-nych miastach Chin, leŜały za zachodnią bramą). Kiedy to mówił, patrzył mamie pytająco w oczy, jakby oczekiwał zaprzeczenia.

Mama była pewna, Ŝe z powodu jego przysług komuniści go oszczę-dzą, powiedziała więc bez cienia wątpliwości: „Nie myśl tak!” — czy moŜe: „Tobie to się na pewno nie zdarzy!”.

PołoŜenie Kuomintangu pogarszało się przez całe późne lato — i to nie tylko z powodu działań wojennych. Szalała korupcja. Inflacja wzrosła do niewyobraŜalnych rozmiarów; pod koniec 1947 roku wynosiła sto tysięcy procent, a w końcu 1948 roku na obszarach kontrolowanych przez Kuomintang wynosiła prawie trzy miliony procent. Cena sorgo, jedynego dostępnego ziarna, wzrosła w Jinzhou siedemdziesięciokrotnie w ciągu jednej nocy. Sytuacja ludności cywilnej z kaŜdym dniem stawała się coraz bardziej rozpaczliwa i z kaŜdym dniem coraz więcej Ŝywności szło na potrzeby wojska — a dowódcy sprzedawali ją na czarnym rynku.

NajwyŜsze dowództwo Kuomintangu było podzielone, jeśli chodzi o strategię. Chiang Kai-shek zalecił opuszczenie Mukdenu, największego miasta w MandŜurii, i skoncentrowanie wysiłków na utrzymaniu Jinzhou, ale nie był w stanie zmusić swoich najwyŜszych generałów do przyjęcia jakiegokolwiek spójnego planu. Wyglądało na to, Ŝe pokłada nadzieje jedynie w interwencji amerykańskiej na większą skalę. Jego sztab był nastrojony defetystycznie.

We wrześniu Kuomintang miał tylko trzy mocne punkty w MandŜurii: Mukden, Changchun (była stolica Manzhuguo, Xinjing) i Jinzhou — oraz czterysta pięćdziesiąt kilometrów linii kolejowych łączących te mia-sta. Komuniści okrąŜali je w tym samym czasie i Kuomintang nie wie-dział, gdzie nastąpi główny atak. Okazało się, Ŝe miało to być Jinzhou, najbardziej wysunięte na południe i będące centrum strategicznym, bo jeśli ono padnie, to pozostałe dwa miasta zostaną odcięte od dostaw. Komuniści mogli niezauwaŜalnie przemieszczać ogromne liczby ludzi,

113

podczas gdy Kuomintang był uzaleŜniony od linii kolejowych (w mniej-szym stopniu od transportu lotniczego), a kolej była przedmiotem bezu-stannych ataków.

Atak na Jinzhou rozpoczął się dwunastego września 1948 roku. Ame-rykański dyplomata, John F. Melby, lecąc do Mukdenu, zapisał pod datą dwudziestego trzeciego września: „WzdłuŜ północnego korytarza do MandŜurii artyleria komunistów systematycznie obraca w ruinę lotniska w Chinchow (Jinzhou)”. Następnego dnia, dwudziestego czwartego września, komuniści zbliŜyli się jeszcze bardziej. Dobę później Chiang Kai-shek rozkazał generałowi Wei Lihuangowi wyjechać z Mukdenu z piętnastoma dywizjami i ruszyć miastu na odsiecz. Jednak generał Wei wahał się i dwudziestego szóstego września komuniści praktycznie odcię-li Jinzhou.

Pierwszego października okrąŜenie wokół Jinzhou zamknęło się. Tego dnia padł teŜ Yixian, rodzinne miasto mojej babki, leŜące czterdzieści kilometrów na północ. Chiang Kai-shek poleciał do Mukdenu, Ŝeby oso-biście objąć dowództwo. Rozkazał siedmiu dodatkowym dywizjom, by włączyły się do bitwy o Jinzhou, ale nie był w stanie spowodować, Ŝeby generał Wei ruszył się z Mukdenu przed dziewiątym października. Jed-nak i wtedy dywizji było razem jedenaście, nie piętnaście. Szóstego paź-dziernika Chiang Kai-shek poleciał do Huludao i rozkazał tamtejszym jednostkom ruszać na odsiecz Jinzhou. Niektóre ruszyły, lecz w niepeł-nym składzie, i wkrótce zostały odcięte i rozbite.

Komuniści byli gotowi przejść od szturmu na Jinzhou do oblęŜenia. Yuwu poprosił mamę, Ŝeby podjęła się niebezpiecznej misji: przemyce-nia detonatorów do jednego ze składów amunicji — właśnie tego, który słuŜył dywizji Huige. Skład znajdował się na duŜym dziedzińcu. Jego ściany były od góry pokryte drutem kolczastym, podobno pod wysokim napięciem. KaŜdy, kto tam wchodził albo wychodził, był przeszukiwany. śołnierze, którzy mieszkali w tym kompleksie, większość czasu spędzali na graniu i piciu. Czasami sprowadzano prostytutki i oficerowie urządzali tańce w zaimprowizowanym klubie. Mama powiedziała Huige, Ŝe chcia-łaby tam pójść i popatrzeć na tańce. Zgodził się, nie zadając Ŝadnego pytania.

Następnego dnia męŜczyzna, którego nigdy przedtem nie widziała, wręczył jej detonatory. WłoŜyła je do torby i pojechała do składu z Hu-ige. Nie rewidowano ich. Kiedy weszli do środka, poprosiła go, Ŝeby ją

114

oprowadził. Torbę, zgodnie z instrukcją, zostawiła w samochodzie. Dzia-łacze podziemia mieli się zająć detonatorami, kiedy ona i jej partner od-dalą się od samochodu. W środku mama umyślnie się nie spieszyła, Ŝeby dać tamtym więcej czasu. Huige był uszczęśliwiony, Ŝe moŜe oddać jej przysługę.

Tej nocy miastem wstrząsnęła gigantyczna eksplozja. Detonacje szły łańcuchem, pociski i dynamit rozświetlały niebo jak podczas pokazu fajerwerków. Ulica, na której był magazyn, stanęła w płomieniach. W promieniu około czterdziestu pięciu metrów z okien powypadały szyby. Następnego dnia Huige zaprosił mamę do posiadłości rodu Ji. Oczy miał puste, twarz nie ogoloną. Najwyraźniej nie zmruŜył oka. Powitał ją z nieco większym dystansem niŜ zazwyczaj.

Po chwili cięŜkiego milczenia zapytał, czy słyszała wiadomości. Wy-raz jej twarzy musiał potwierdzić jego najgorsze obawy — to on sam przysłuŜył się w ten sposób swojej własnej dywizji. Powiedział mamie, Ŝe ma być dochodzenie. „Ciekaw jestem — westchnął — czy ta eksplozja urwie mi głowę, czy moŜe przyniesie mi nagrodę?”. Mamie było go Ŝal i powiedziała uspokajającym tonem: „Ponad wszelką wątpliwość jesteś poza podejrzeniami. Na pewno będziesz nagrodzony”. Huige wstał i za-salutował regulaminowo. „Dziękuję za obietnicę” — powiedział.

Od tej chwili artyleria komunistyczna zaczęła ostrzał miasta. Kiedy mama po raz pierwszy usłyszała gwizd przelatujących obok pocisków, była trochę przestraszona. Ale potem, kiedy ostrzał nasilił się, przywykła do tego. Brzmiało to jak nieustanny grzmot. Jakiś rodzaj fatalistycznej obojętności ogarnął większość ludzi. OblęŜenie złamało takŜe sztywny mandŜurski rytuał doktora Xia; po raz pierwszy wszyscy domownicy jadali razem, kobiety i męŜczyźni, słuŜący i ich państwo. Poprzednio jadali co najmniej w ośmiu grupach i kaŜda inny rodzaj poŜywienia. Kie-dyś, gdy siedzieli przy stole, przygotowując się do obiadu, przez okno wleciał pocisk, przeleciał nad kang, na którym bawił się synek Yulina, i z łoskotem zatrzymał się pod stołem. Na szczęście, jak wiele innych poci-sków, i ten był niewypałem.

Kiedy zaczęło się oblęŜenie, nie moŜna juŜ było dostać jedzenia, na-wet na czarnym rynku. Za milion kuomintangowskich dolarów z trudem udałoby się kupić funt sorgo. Jak wiele rodzin, które było na to stać, bab-cia zrobiła zapasy sorgo i soi, a mąŜ jej siostry, „Lojalny” Peie, uŜył swo-ich koneksji, Ŝeby zdobyć jeszcze coś ekstra. Podczas oblęŜenia osioł

115

naleŜący do rodziny został zabity odłamkiem szrapnela, więc go zjedli. Ósmego października komuniści sprowadzili prawie ćwierć miliona

ludzi na pozycje szturmowe. Ostrzał stał się jeszcze gęstszy. Był takŜe bardzo celny. Naczelny dowódca Kuomintangu generał Fan Hanjie po-wiedział, Ŝe pociski chyba za nim chodziły, gdziekolwiek się ruszył. Unieruchomiono wiele stanowisk artyleryjskich, a fortece niedokończo-nego systemu obronnego znajdowały się pod ciągłym ogniem. Podobnie tory kolejowe i drogi. Kable telefoniczne zostały przecięte i wyłączono elektryczność.

Trzynastego października padła zewnętrzna obrona miasta. Ponad sto tysięcy jednostek Kuomintangu na łeb, na szyję wycofywało się do cen-trum miasta. Tej nocy grupa kilkunastu brudnych, niechlujnych i rozczo-chranych Ŝołnierzy zaczęła dobijać się do domu Xia. ZaŜądali jedzenia. Nie jedli od dwóch dni. Doktor Xia przywitał ich uprzejmie, a Ŝona Yuli-na natychmiast wstawiła wielki garnek z makaronem z sorgo. Kiedy się ugotował, postawiła garnek na kuchennym stole i ruszyła do pokoju obok, Ŝeby poprosić Ŝołnierzy. Gdy się odwróciła, w garnku wylądował pocisk — i eksplodował, rozbryzgując makaron po całej kuchni. śona Yulina zanurkowała pod wąski stół stojący przed kang. Jakiś Ŝołnierz ją wyprzedził, ale złapała go za nogę i odepchnęła. Babcia była przeraŜona. „A co by było — zasyczała, kiedy Ŝołnierze nie słyszeli — gdyby pocią-gnął za cyngiel karabinu?”.

Do samego końca oblęŜenia ostrzał był zdumiewająco celny: zostało trafionych tylko kilka zwykłych domów. Ludzie cierpieli bardziej od poŜarów, wybuchających od pocisków, brakowało wody, Ŝeby je gasić. Niebo zasłaniał gęsty, ciemny dym i niewiele było widać, nawet w świe-tle dnia. Ryk artylerii ogłuszał. Mama słyszała jęczących ludzi, ale nigdy nie było wiadomo, skąd dochodzą jęki ani co się stało.

Czternastego października zaczęła się ostateczna ofensywa. Dziewięć-set dział artyleryjskich bez przerwy ostrzeliwało miasto. Większość członków rodziny pochowała się w prowizorycznych schronach, które wcześniej wykopali, ale doktor Xia nie chciał wyjść z domu. Spokojnie siedział na kang, przy oknie, w rogu swojego pokoju, i modlił się do Buddy. W pewnym momencie do pokoju wbiegło czternaście kotów. Był tym zachwycony: „Miejsce, w którym koty szukają schronienia, jest

116

szczęśliwe”, powiedział. Ani jeden pocisk nie wpadł do jego pokoju i koty przeŜyły. Jedyną osobą poza doktorem, która nie chciała zejść do schronu, była prababcia — skuliła się pod dębowym stołem stojącym obok kang w jej pokoju. Kiedy bitwa ucichła, koce i kołdry, którymi przykryty był stół, były podziurawione jak sita.

Podczas jednego z obstrzałów mały synek Yulina, który był wtedy w schronie, chciał siusiu. Jego matka wzięła go na dwór, a w kilka sekund później ściana, pod którą przedtem siedziała, zawaliła się. Mama i babcia musiały przyjść ukryć się w domu. Mama skuliła się koło kang w kuchni, ale wkrótce szrapnel uderzył w ceglaną ścianę piecyka kang i cały dom zaczął się trząść. Wybiegła do ogrodu na tyłach domu. Niebo było czarne od dymu. Pociski gwizdały w powietrzu i wszędzie tryskały odbite ryko-szetem odłamki, odbijając się od ścian dookoła. Huk był taki, jakby siekł potęŜny deszcz, przez który przebijały się jęki i krzyki.

Nad ranem następnego dnia do domu wpadła grupa Ŝołnierzy Ku-omintangu, wlokąc za sobą około dwudziestu przeraŜonych cywilów róŜnej płci i wieku — byli to mieszkańcy sąsiednich domów. śołnierze zachowywali się bez mała histerycznie. Przyszli ze stanowiska artyleryj-skiego w świątyni, po drugiej stronie ulicy, które właśnie zostało ostrze-lane z dokładnością co do centymetra. Wrzeszczeli na cywilów, Ŝe wi-docznie wydali to stanowisko, i chcieli się dowiedzieć, kto dawał znaki. Kiedy nikt nie odpowiadał, złapali mamę, popchnęli pod ścianę i na nią padło oskarŜenie o nadawanie sygnałów. Babcia była przeraŜona, w po-śpiechu wydobyła jakieś złote drobiazgi i zaczęła wtykać je Ŝołnierzom do rąk. I ona, i doktor Xia padli przed nimi na kolana i błagali, Ŝeby pu-ścili mamę. śona Yulina mówiła, Ŝe nigdy przedtem nie widziała doktora tak bardzo przestraszonego. Mówił do Ŝołnierzy: „To moja dziewczynka. Proszę, wierzcie mi, ona tego nie zrobiła...”. śołnierze wzięli złoto i puścili mamę, ale poprowadzili wszystkich

pod bagnetami do dwóch pokoi i tam ich zamknęli — Ŝeby juŜ więcej nie dawali znaków, jak powiedzieli. W pokoju było ciemno choć oko wykol, i wszyscy byli przestraszeni. Ale wkrótce ostrzał zelŜał. Hałas na ze-wnątrz miał juŜ inny charakter. Świst pocisków mieszał się z wybuchami ręcznych granatów i szczękiem bagnetów. Jacyś ludzie krzyczeli:

117

„OdłóŜcie broń, a oszczędzimy wasze Ŝycie!” — a potem usłyszeli mro-Ŝący krew w Ŝyłach wrzask gniewu i bólu. Strzały i wrzaski zbliŜyły się do domu i słychać było buty stukające o kocie łby — ulicą uciekali Ŝoł-nierze Kuomintangu.

W końcu hałas nieco ucichł i rodzina Xia usłyszała stukanie do bocz-nej bramy domu. Doktor Xia ostroŜnie podszedł do drzwi i uchylił je — Ŝołnierze Kuomintangu juŜ odeszli. Potem podszedł do bocznych drzwi i spytał: „Kto tam?”. Jakiś głos odpowiedział: „Jesteśmy armią ludu. Przy-szliśmy was oswobodzić”. Doktor Xia otworzył i weszło szybko kilku ludzi w workowatych mundurach. W ciemności mama zauwaŜyła, Ŝe na lewym rękawie kaŜdy ma zawiązany biały płócienny ręcznik, jak przepa-skę, i Ŝe trzymają broń w pogotowiu, z bagnetami. „Nie bójcie się — powiedzieli. — Nie zrobimy wam nic złego. Jesteśmy waszą armią, ar-mią ludu”. Powiedzieli, Ŝe chcą przeszukać dom, chodzi im o Ŝołnierzy Kuomintangu. Nie była to prośba, ale było to powiedziane grzecznie. Nie przewrócili domu do góry nogami, nie poprosili o jedzenie i niczego nie ukradli. Po przeszukaniu odeszli, kierując do wszystkich uprzejme po-Ŝegnanie.

Dopiero kiedy Ŝołnierze weszli do domu, do rodziny dotarło, Ŝe ko-muniści zdobyli miasto. Mama nie posiadała się z radości. Tym razem w ogóle jej nie przeszkadzały ich podarte, zakurzone mundury.

Wszyscy ludzie, którzy schronili się w domu Xia, bali się wracać, Ŝe-by zobaczyć, czy ich domy nie są uszkodzone lub obrabowane. Rzeczy-wiście jeden z domów został zrównany z ziemią, a cięŜarna kobieta, która w nim została, zginęła.

Wkrótce po odejściu sąsiadów znów zapukano do bocznej bramy. Mama otworzyła i zobaczyła kilku Ŝołnierzy Kuomintangu. Byli w Ŝało-snym stanie, w ich oczach tlił się strach. ZłoŜyli koutou babci i doktorowi i błagali o cywilne ubrania. Gdy dano im jakieś stare ubrania, pospiesznie wciągnęli je na mundury i poszli.

O brzasku Ŝona Yulina otworzyła frontową bramę. Obok leŜało kilka trupów. Krzyknęła z przeraŜenia i wbiegła z powrotem do domu. Mama usłyszała jej krzyk i wyszła zobaczyć, o co chodzi. Na całej ulicy leŜały ciała, wiele było bez głów, bez rąk lub innych członków; z niektórych wylewały się wnętrzności, inne były jedną krwawą bryłą. Kawały ciała,

118

ręce i nogi zwisały ze słupów telegraficznych. Otwarte kanały były pełne krwawej wody, ludzkich ciał i gruzu.

Bitwa o Jinzhou była bardzo zawzięta. Ostatni atak trwał trzydzieści jeden godzin i pod wieloma względami był momentem zwrotnym w woj-nie domowej. Zabito dwadzieścia tysięcy Ŝołnierzy Kuomintangu, a osiemdziesiąt wzięto do niewoli. Złapano takŜe nie mniej niŜ osiemnastu generałów, wśród nich naczelnego wodza sił Kuomintangu w Jinzhou, generała Fan Hanjie, który próbował uciec przebrany za cywila. Kiedy jeńców wojennych prowadzono ulicami do tymczasowych obozów, ma-ma zobaczyła swoją przyjaciółkę wraz z męŜem, oficerem Kuomintangu — oboje szli owinięci kocami z powodu porannego chłodu.

Komuniści nie zabijali nikogo, kto złoŜył broń, i dobrze traktowali jeńców. To przeciągało na ich stronę szeregowych Ŝołnierzy, którzy czę-sto pochodzili z biednych wiejskich rodzin.

Nie załoŜyli teŜ obozów jenieckich. Zatrzymali tylko oficerów śred-niej i wyŜszej rangi. Resztę jeńców natychmiast wypuścili. Organizowali dla Ŝołnierzy spotkania „gorzkich Ŝalów”, na których zachęcali ich, Ŝeby opowiedzieli o swoim cięŜkim Ŝyciu bezrolnych wieśniaków. Rewolucja, mówili, jest po to, Ŝeby dać ludziom ziemię. śołnierze mogli wybierać: albo jadą do domów, i wtedy dostawali pieniądze na podróŜ, albo zostają z komunistami, pomagają im zwycięŜyć Kuomintang i sami w ten sposób przyczyniają się do tego, Ŝeby nikt nigdy nie odebrał im ziemi. Więk-szość z własnej woli przyłączała się do armii komunistycznej. Niektórzy z powodu toczącej się wojny nie mogli dostać się do swoich domów. Z pradawnej chińskiej wiedzy o prowadzeniu wojen Mao nauczył się, Ŝe najskuteczniejszym sposobem podboju jest podbój ludzkich serc i umys-łów. Taktyka ta okazała się bardzo skuteczna. Po bitwie o Jinzhou coraz więcej Ŝołnierzy Kuomintangu po prostu pozwalało się brać do niewoli. Podczas wojny domowej ponad milion siedemdziesiąt pięć jednostek Kuomintangu poddało się i przeszło na stronę komunistów. W ostatnim roku tej wojny straty poniesione przez Kuomintang w bitwach wyniosły mniej niŜ dwadzieścia procent wszystkich strat.

Jeden z najwyŜszych dowódców wzięty do niewoli miał córkę, która była w zaawansowanej ciąŜy. Spytał komunistycznego dowódcę, czy moŜe z nią zostać w Jinzhou. Ten odpowiedział, Ŝe nie byłoby to stosow-ne, Ŝeby ojciec pomagał córce przy porodzie, i Ŝe przyśle „towarzyszkę”

119

do pomocy. Kuomintangowski dowódca pomyślał, Ŝe komunista mówi mu to po to, Ŝeby pojechał tam, gdzie mu kaŜą. Ale później dowiedział się, Ŝe jego córka była bardzo dobrze traktowana, a owa „towarzyszka”, jak się okazało, była Ŝoną dowódcy komunistów, tego, który obiecał po-moc. Postawa komunistów wobec jeńców była wynikiem mieszaniny politycznej kalkulacji i humanitarnego podejścia do ludzi — i stanowiła jeden z podstawowych czynników ich zwycięstwa. Celem było nie tylko zmiaŜdŜenie wrogiej armii, ale doprowadzenie do jej moralnej dezinte-gracji. Kuomintang został pobity w równym stopniu ogniem z dział, jak i własną demoralizacją. Po bitwie pierwszą sprawą było doprowadzenie miasta do porządku, do czego komunistyczni Ŝołnierze natychmiast się zabrali. Mieszkańcy miasta chętnie im pomagali, chcąc jak najszybciej uprzątnąć zwłoki i rumowiska. Przez całe dni długie konwoje wozów załadowanych ciałami zabitych i szeregi ludzi wynoszących w koszach na plecach gruz ciągnęły za miasto. Kiedy moŜna się juŜ było poruszać po mieście, mama dowiedziała się, Ŝe wielu jej znajomych nie Ŝyje — niektórzy zginęli bezpośrednio od pocisków, inni przywaleni ruinami domów.

Następnego dnia po zdobyciu miasta komuniści wywiesili ogłoszenia, prosząc mieszkańców, Ŝeby jak najszybciej powracali do normalnego Ŝycia. Doktor Xia powiesił ładnie udekorowaną tabliczkę na znak, Ŝe jego apteka jest juŜ otwarta — władze komunistyczne podkreślały potem, Ŝe był pierwszym lekarzem, który tak zrobił. Większość sklepów została otworzona dwudziestego października, chociaŜ nie do końca jeszcze wte-dy uprzątnięto ulice z ciał zabitych. Dwa dni później otworzono szkoły i normalnie zaczęły pracować urzędy.

Najbardziej pilnym problemem była Ŝywność. Nowy rząd zachęcał wieśniaków, Ŝeby przyjeŜdŜali do miasta i sprzedawali swoje artykuły. W mieście podniesiono ceny o tysiąc procent w stosunku do tych, jakie obowiązywały poza miastem. Ceny sorgo gwałtownie spadły — z milio-na kuomintangowskich dolarów za funt do dwóch tysięcy dwustu. Wkrótce zwykły robotnik mógł kupić cztery funty sorgo za dniówkę. Strach przed głodem zelŜał. Komuniści wprowadzili ulgowe ceny na ziarno, sól i węgiel dla najuboŜszych. Na coś takiego Kuomintang nigdy się nie zdobył i ludzie byli pod ogromnym wraŜeniem.

120

Komuniści zdobywali serca mieszkańców miasta takŜe tym, Ŝe Ŝoł-nierze byli bardzo zdyscyplinowani. Nie rabowali i nie gwałcili, a wielu zadawało sobie trud, demonstrując wzorowe zachowanie. Był to ostry kontrast w stosunku do zachowań oddziałów Kuomintangu.

Mieszkańcy pozostawali jednak w stanie skrajnego napięcia — za-graŜały im amerykańskie samoloty, przelatujące nad miastem. Dwudzie-stego trzeciego października spore siły Kuomintangu próbowały bezsku-tecznie odbić Jinzhou, biorąc je w kleszcze od strony Huludao i północ-nego wschodu. Ale olbrzymie armie zgromadzone wokół Mukdenu i Changchun szybko zostały pobite i poddały się. Drugiego listopada cała MandŜuria była juŜ w rękach komunistów.

Bardzo szybko i sprawnie zaprowadzili porządek. Gospodarka zno-wu ruszyła. Trzeciego grudnia otworzono banki, a następnego dnia wznowiono dostawy energii elektrycznej. Dwudziestego dziewiątego wyszło zarządzenie o nowym systemie administracji osiedlowej. Za-miast komitetów sąsiedzkich miały powstać komitety mieszkańców, które stały się potem podstawowym narzędziem komunistycznego sys-temu administracji i kontroli. Następnego dnia pojawiła się bieŜąca wo-da, a trzydziestego pierwszego grudnia ruszyła kolej.

Komunistom udało się nawet połoŜyć kres inflacji — dawali korzyst-ne warunki wymiany, wycofując bezwartościowe pieniądze Kuomintangu i wprowadzając nowe: „Wielki Mur”.

Od czasu gdy weszli do miasta, mama z utęsknieniem czekała, kiedy znów będzie mogła oddać się pracy dla rewolucji. Po kilku dniach nie-cierpliwego oczekiwania została zawiadomiona przez reprezentanta partii, Ŝe ma wyznaczone spotkanie z człowiekiem, który sprawuje pie-czę nad młodzieŜą w Jinzhou, towarzyszem Wang Yu.

6 „Rozmowy o miłości” —

rewolucyjne małŜeństwo

(1948— 1949)

Pewnego poranka łagodnego, jesiennego dnia, najlepszej pory roku w Jinzhou, mama wybrała się na spotkanie z towarzyszem Wang. Skończy-ły się letnie upały, powietrze było chłodniejsze, ale na tyle ciepłe, Ŝe moŜna było nosić letnie ubrania. Nie było wiatru i kurzu, plag, które na-wiedzały miasto przez większą część roku.

Mama włoŜyła tradycyjną w kroju, jasnoniebieską suknię z jasnonie-bieską jedwabną szarfą. Włosy miała krótko obcięte, zgodnie z rewolu-cyjną modą. Kiedy weszła na dziedziniec nowej kwatery głównej zarządu prowincji, ujrzała męŜczyznę stojącego pod drzewem, odwróconego do niej plecami i myjącego zęby na skraju klombu. Poczekała, aŜ skończy, a kiedy podniósł głowę, zobaczyła, Ŝe ma jakieś dwadzieścia sześć, dwa-dzieścia osiem lat, ciemną cerę i duŜe, zamyślone oczy. Spostrzegła, Ŝe workowaty mundur kryje szczupłe ciało, i pomyślała, Ŝe chyba jest od niej niŜszy. Miał w sobie coś marzycielskiego. „Towarzyszu Wang, je-stem Xia Dehong ze związku studentów — powiedziała. — Przyszłam złoŜyć raport o naszej pracy”.

„Wang” był to wojenny pseudonim tego męŜczyzny, który miał zostać moim ojcem. Przybył do Jinzhou wraz z siłami komunistów kilka dni wcześniej. Od końca 1945 roku był przywódcą partyzantki na tym obsza-rze. Teraz sprawował funkcję szefa sekretariatu Partii, był członkiem Komitetu Partii zarządzającego Jinzhou i wkrótce miał zostać szefem Wydziału Spraw Społecznych miasta, który obejmował takie dziedziny, jak edukacja, akcja przeciw analfabetyzmowi, zdrowie, prasa, rozrywka,

122

sport, wychowanie młodzieŜy i sondowanie opinii społecznej. Było to więc waŜne stanowisko.

Urodził się w 1921 roku w Yibin, w południowo-zachodniej prowin-cji Sichuanu, prawie dwa tysiące kilometrów od Jinzhou. Yibin, który miał trzydzieści tysięcy mieszkańców, leŜy w miejscu, gdzie rzeka Min łączy się z rzeką Złotego Piasku i obie wpadają do Jangcy, największej rzeki Chin. Okolice Yibin to jeden z najbardziej Ŝyznych terenów Sichu-anu, znane jako „Niebiański Spichlerz”. Ciepły, mglisty klimat sprawia, Ŝe jest to idealne miejsce dla plantacji herbaty. Spora część czarnej her-baty pitej dzisiaj w Anglii pochodzi właśnie stąd.

Ojciec był siódmym z dziewięciorga dzieci. Jego ojciec pracował jako pomocnik w fabryce włókienniczej od dwunastego roku Ŝycia. JuŜ jako dorosły człowiek postanowił wraz z bratem, pracującym w tej samej fabryce, otworzyć własny interes. W ciągu kilku lat ich zakład rozkwitł i mogli sobie pozwolić na kupno obszernego domu.

Ale właściciel fabryki, w której pracowali, ich dawny szef, zazdrościł im i załoŜył przeciwko nim sprawę, oskarŜając ich o to, Ŝe ukradli mu pieniądze na rozruch własnego zakładu. Sprawa ciągnęła się przez sie-dem lat i bracia byli zmuszeni wydać wszystkie swoje zasoby, próbując się oczyścić z zarzutu. KaŜdy, kto był związany z sądem, chciał wycisnąć z nich pieniądze, zachłanność urzędników nie miała granic. Dziadek zo-stał wtrącony do więzienia. śeby mógł wyjść, ich dawny szef musiałby poniechać sprawy. Brat dziadka uskładał tysiąc sztuk srebra i zapłacił mu. To ich jednak zrujnowało i brat dziadka zmarł wkrótce w wieku trzydziestu czterech lat, z wyczerpania i strapień.

Dziadek znalazł się w sytuacji głowy dwóch rodzin, miał na utrzyma-niu piętnaście osób. Znowu podjął swój interes i pod koniec lat dwudzie-stych wiodło mu się juŜ całkiem nieźle. Ale był to okres cięŜkich walk między generałami, a wszyscy oni nakładali na ludność wysokie podatki. To właśnie, wraz ze skutkami Wielkiego Kryzysu spowodowało, Ŝe było prawie niepodobieństwem prowadzić wtedy fabrykę tekstylną. W 1933 roku mój dziadek zmarł z przepracowania i napięć w wieku czterdziestu pięciu lat. Fabrykę sprzedano, Ŝeby spłacić długi, a rodzina rozproszyła się. Niektórzy męŜczyźni zostali Ŝołnierzami, choć uwaŜano to za osta-teczność, jako Ŝe trwały walki i moŜna było łatwo stracić Ŝycie. Bracia i

123

kuzyni poznajdowali sobie róŜne prace, a dziewczęta starały się powy-chodzić jak najlepiej za mąŜ. Piętnastoletnia kuzynka mojego ojca, do której był bardzo przywiązany, wyszła za mąŜ za nałogowego palacza opium, starszego od niej o kilkadziesiąt lat. Kiedy przybyła po nią ślubna lektyka i zabrano ją z domu, ojciec biegł za nią, nie wiedząc, czy kiedy-kolwiek w Ŝyciu jeszcze ją zobaczy.

Ojciec uwielbiał ksiąŜki i zaczął czytać klasykę w wieku trzech lat, co było zupełnie wyjątkowe. Gdy dziadek umarł, musiał rzucić szkołę. Miał dopiero trzynaście lat i bardzo nie chciał rozstawać się z nauką. Musiał jednak znaleźć pracę, więc w 1935 roku opuścił Yibin i popłynął Jangcy do Chongqing, który był duŜo większym miastem. Dwanaście godzin dziennie pracował jako pomocnik w składzie artykułów spoŜywczych. Do jego obowiązków naleŜało takŜe dźwiganie olbrzymiej fajki wodnej szefa, kiedy ten spoczywał w bambusowym fotelu, niesionym na ramio-nach dwóch męŜczyzn. Chodziło tylko o to, Ŝeby szef mógł się chełpić faktem, Ŝe stać go na specjalnego słuŜącego do dźwigania fajki, którą przecieŜ mógł bez trudu postawić obok swojego krzesła. Ojciec nie do-stawał pensji, tylko dwa bardzo skąpe posiłki dziennie. Kolacji nie do-stawał i kaŜdego dnia kładł się spać ze skurczami pustego Ŝołądka — miał wtedy obsesję na punkcie jedzenia.

Jego starsza siostra takŜe mieszkała w Chongqing. Wyszła za mąŜ za nauczyciela, a kiedy owdowiała, z jej rodziną zamieszkała ich matka. Pewnego dnia ojciec był tak głodny, Ŝe wszedł do ich kuchni i zjadł zim-nego słodkiego ziemniaka. Kiedy siostra to zauwaŜyła, wrzasnęła na niego: „I tak jest mi cięŜko utrzymywać matkę. Nie mogę jeszcze do tego karmić brata!”. Ojciec poczuł się tak głęboko zraniony, Ŝe wybiegł z domu i nigdy tam nie wrócił.

Poprosił szefa, Ŝeby mu dawał takŜe kolację. Szef nie tylko mu od-mówił, ale jeszcze zaczął nim pomiatać. Rozgniewany ojciec powrócił do Yibin i pracował kolejno w róŜnych magazynach spoŜywczych. Nie tylko sam cierpiał, ale i wszędzie dookoła widział cierpienie. KaŜdego dnia, kiedy szedł do pracy, mijał starca sprzedającego zawijane bułeczki. Sta-rzec ledwo powłóczył nogami, szedł powoli, zgięty we dwoje. Był niewi-domy. śeby przyciągnąć uwagę przechodniów, śpiewał jakąś rozdziera-jącą serce piosenkę. Ilekroć ojciec słyszał tę piosenkę, powtarzał sobie, Ŝe społeczeństwo musi się zmienić.

124

Zaczął się zastanawiać nad jakimś wyjściem. Na zawsze zapamiętał okoliczności, w jakich po raz pierwszy usłyszał słowo ,komunizm” — było to w 1928 roku, kiedy miał siedem lat. Gdy bawił się koło domu, spory tłum zebrał się przy pobliskim skrzyŜowaniu dróg. Przecisnął się do przodu i zobaczył młodego człowieka siedzącego po turecku na ziemi. Ręce miał związane z tyłu, a nad nim stał potęŜny męŜczyzna z ogrom-nym mieczem. Młodemu człowiekowi, choć to dziwne, pozwolono przez jakiś czas mówić o jego ideałach i o czymś, co się nazywało komunizm, a potem kat spuścił miecz na jego kark. Ojciec krzyknął i zamknął oczy. Był wstrząśnięty do głębi, ale spokój i odwaga młodego męŜczyzny w obliczu śmierci zrobiły na nim ogromne wraŜenie.

W drugiej połowie lat trzydziestych w najbardziej peryferyjnych zauł-kach Yibin komuniści rozpoczęli tworzenie duŜej siatki podziemnej. NajwaŜniejszym punktem programu partyjnego był opór wobec Japoń-czyków. Natomiast taktyka Chiang Kai-sheka polegała na tym, Ŝe nie reagował ani na zajęcie MandŜurii, ani na coraz głębsze wkraczanie Ja-pończyków do Chin właściwych — skupił się tylko na próbach unice-stwienia komunistów. Ale oni zaczęli głosić hasło: „Chińczycy nie zwal-czają się nawzajem” — i wywarli na Chiang Kai-sheka presję, Ŝeby jed-nak zajął się walką z Japonią. W grudniu 1936 roku Chiang został po-rwany przez dwóch swoich generałów, z których jednym był Młody Mar-szałek, Zhang Xueliang z MandŜurii. Komuniści pomogli mu się uwol-nić, zaŜądali jednak w zamian obietnicy utworzenia wspólnego frontu przeciwko Japończykom. Chiang Kai-shek musiał się zgodzić, choć zro-bił to bez zapału, poniewaŜ wiedział, Ŝe układ ten pozwoli komunistom przetrwać i wzmocnić swoje siły. „Japończycy to choroba skóry — po-wiedział — a komuniści to choroba serca”. ChociaŜ komuniści i Kuomin-tang mieli być teraz sprzymierzeńcami, na większości terenów komuniści nadal prowadzili własną pracę konspiracyjną.

W lipcu 1937 roku Japończycy rozpoczęli inwazję na Chiny. Ojciec, jak wielu innych, był oburzony i zrozpaczony tym, co działo się z jego krajem. Mniej więcej w tym czasie zaczął pracować w księgarni sprzeda-jącej lewicowe publikacje. Pracował tam jako nocny stróŜ, a nocami po-chłaniał jedną ksiąŜkę za drugą.

Swoje dochody z księgarni uzupełniał, pracując jako „objaśniacz” na

125

wieczornych seansach w kinie. Wyświetlano wtedy wiele amerykańskich niemych filmów. Ojciec stał obok ekranu i objaśniał, co się dzieje, po-niewaŜ filmy były bez głosu lektora i bez chińskich napisów. Przyłączył się takŜe do antyjapońskiego zespołu teatralnego, a poniewaŜ był szczu-płym młodym męŜczyzną o delikatnej budowie ciała, grywał role kobie-ce.

Ojciec uwielbiał ten zespół teatralny. To właśnie przez przyjaciół, któ-rych tutaj poznał, pierwszy raz nawiązał kontakt z komunistycznym pod-ziemiem. Stanowisko komunistów wobec inwazji japońskiej i ich idee sprawiedliwego społeczeństwa rozpaliły jego wyobraźnię. W 1938 roku, kiedy miał siedemnaście lat, przystąpił do Partii. W tym czasie Kuomin-tang w Sichuanie był bardzo czujny wobec działalności komunistów. Nanjing, stolica prowincji, został zdobyty przez Japończyków w grudniu 1937 roku, wobec czego Chiang Kai-shek przeniósł swój rząd do Chon-gqing. Zintensyfikowało to policyjne akcje w Sichuanie i zespół teatralny rozwiązano z nakazu policji. Niektórzy przyjaciele ojca zostali areszto-wani, inni uciekli. Ojciec był zły i przygnębiony, Ŝe niczym nie moŜe się przysłuŜyć swojemu krajowi.

Kilka lat wcześniej siły komunistów przeszły przez najbardziej odle-głe części prowincji Sichuan podczas swojego Wielkiego Marszu (9600 km), który ostatecznie zawiódł ich do małego miasta Yan'an na północ-nym zachodzie. Przyjaciele z zespołu teatralnego bardzo duŜo mówili o Yan'an jako o miejscu, gdzie panuje duch koleŜeństwa, nie ma korupcji i praca daje efekty - były to marzenia mojego ojca. Na początku 1940 roku sam podjął swój wielki marsz do Yan'an. Najpierw dostał się do Chon-gqing, gdzie jeden z jego szwagrów, oficer w wojsku Chiang Kai-sheka, wystawił mu list polecający, dzięki któremu przeszedł przez strefy zajęte przez Kuomintang i przedostał się przez blokadę wokół Yan'an. PodróŜ ta zajęła mu prawie cztery miesiące. Przybył na miejsce w kwietniu 1940 roku.

Yan'an leŜy na Równinie Lessowej, w odległym i urodzajnym zakątku północno-zachodnich Chin. Znaczna część miasta, nad którym dominują dziewięciospadowe pagody, składa się z rzędów grot wykutych w Ŝółtym klifie. Ojciec zamieszkał w takiej grocie na prawie cztery lata. Mao Zed-ong i jego mocno uszczuplone siły przybywały tu w róŜnych momentach pomiędzy 1935 a 1936 rokiem jako do stacji końcowej Wielkiego Mar-szu i w konsekwencji miasto zostało stolicą ich republiki. Dookoła roz-ciągały się tereny wroga i największym atutem Yan'an było to, Ŝe leŜało tak daleko, iŜ trudno je było zaatakować.

126

Po krótkim okresie spędzonym w szkole partyjnej ojciec złoŜył poda-nie o przyjęcie do najbardziej prestiŜowej instytucji naukowej, do Aka-demii Marksistowsko-Leninowskiej. Egzamin wstępny był raczej trudny, ale ojciec zajął pierwsze miejsce — był to rezultat czytania po nocach na poddaszu księgarni w Yibin. Inni kandydaci byli zdumieni. Większość z nich pochodziła z duŜych miast, takich jak Szanghaj, i patrzyła na ojca z góry: był dla nich prostaczkiem. Został najmłodszym pracownikiem na-ukowym Akademii.

Ojciec uwielbiał Yan'an. Znalazł tu ludzi pełnych entuzjazmu, opty-mizmu i wiedzących, czego chcą. Przywódcy partyjni Ŝyli skromnie, jak wszyscy inni — i to teŜ stało w ostrym kontraście ze sposobem Ŝycia oficerów i urzędników Kuomintangu. Yan'an nie było demokratycznie zarządzane, ale w porównaniu z miejscem, z którego ojciec przybył, był to raj uczciwości i równości.

W 1942 roku Mao rozpoczął kampanię „Wprowadzania korekt” i po-prosił o krytyczną ocenę działalności w Yan'an. Grupa młodych pracow-ników naukowych, kierowana przez Wang Shiweia, w skład której wcho-dził ojciec, wywiesiła plakaty, na których krytykowali swoich przywód-ców, domagali się większej swobody i szerszego prawa do wyraŜania swoich poglądów. Akcja ta spowodowała burzę i Mao osobiście przybył, by przeczytać te plakaty.

Nie podobało mu się to, co zobaczył, i przesterował kampanię w stro-nę polowania na czarownice. Wang Shiwei został oskarŜony o to, Ŝe jest trockistą i szpiegiem. O ojcu, jako o najmłodszym członku Akademii, Ai Siqi, główny przedstawiciel marksizmu w Chinach, powiedział, Ŝe „po-pełnił bardzo naiwny błąd”. Poprzednio Ai Siqi często chwalił mojego ojca za „błyskotliwy i ostry intelekt”. Ojciec i jego przyjaciele stali się obiektami bezlitosnej krytyki i zostali zobowiązani do samokrytyki, którą prowadzili na bardzo gorących zebraniach przez długie miesiące. Powie-dziano im, Ŝe spowodowali chaos w Yan'an, Ŝe osłabili jedność i dyscy-plinę partyjną, co moŜe przynieść szkodę wielkiej sprawie wyzwolenia Chin spod okupacji japońskiej, a takŜe uwolnienia kraju od nędzy i nie-sprawiedliwości. Przywódcy partyjni po stokroć wpajali im przekonanie o konieczności absolutnego podporządkowania się Partii dla dobra spra-wy.

Akademia została zamknięta, a ojciec zaczął uczyć staroŜytnej historii Chin. Wykładał ją wieśniakom, półanalfabetom świeŜo zmienionym w

127

urzędników partyjnych, w Centralnej Szkole Partyjnej. Ale próba, którą przeszedł, zmieniła go w nawróconego grzesznika. Jak wielu innych młodych ludzi, zainwestował w Yan'an swoje Ŝycie, nadzieję i wiarę. Nie stać go było na to, Ŝeby się łatwo rozczarować. UwaŜał, Ŝe został surowo potraktowany — ale Ŝe było to sprawiedliwe i dało mu moŜliwość oczyszczenia duszy dla dobra misji zbawienia Chin. Wierzył, Ŝe jedyny sposób, w jaki moŜna dokonać tej misji, to dyscyplina, moŜe nawet dra-styczna, bo wymagająca ofiary osobistej i absolutnego podporządkowa-nia własnej osoby.

Niemniej zdarzały mu się teŜ nie wymagające takich poświęceń zaję-cia. Obchodził otaczające miasto okolice, zbierając poezję ludową, i uczył się elegancko i z wdziękiem tańczyć w zachodnim stylu — było to bardzo popularne w Yan'an i wielu przywódców partyjnych, wliczając w to Zhou Enlaia, chętnie się temu oddawało. U podnóŜa suchych, pokry-tych kurzem wzgórz płynęła meandrami ciemnoŜółta, mulista rzeka Yan, jeden z dopływów majestatycznej śółtej Rzeki — i tutaj mój ojciec czę-sto przychodził pływać. Uwielbiał płynąć na plecach, patrząc do góry na sylwetkę pagody. śycie w Yan'an było surowe, ale i wesołe. W 1942 roku Chiang Kai-

shek zacisnął blokadę wokół Yan'an. Dostawy Ŝywności, ubrań i innych niezbędnych rzeczy drastycznie zmalały. Mao wezwał wszystkich, Ŝeby wzięli się za motyki i za kołowrotki i sami zaczęli wytwarzać podstawo-we artykuły. Ojciec świetnie prządł.

Został w Yan'an przez cały okres wojny. Pomimo blokady komuniści utrwalili kontrolę nad wielkimi obszarami, zwłaszcza w północnych Chi-nach, za liniami Japończyków. Mao dobrze planował: komuniści zdobyli przestrzeń, która dawała im swobodę ruchu i oddechu. Pod koniec wojny w taki czy inny sposób sprawowali kontrolę nad obszarem zamieszkanym przez dziewięćdziesiąt pięć milionów ludzi, dwadzieścia procent popula-cji, na dziewięciu „podstawowych obszarach”. Co nie mniej waŜne, zdo-byli takŜe doświadczenie w zarządzaniu i prowadzeniu gospodarki w cięŜkich warunkach. To ich stawiało na dobrych pozycjach — ich moŜli-wości organizacyjne i system kontroli zawsze były doskonałe.

Dziewiątego sierpnia 1945 roku oddziały radzieckie weszły do pół-nocno-wschodnich Chin. Dwa dni później chińscy komuniści zaoferowali im współpracę militarną przeciwko Japonii, ale propozycji nie przyjęto:

128

Stalin wspierał wtedy Chiang Kai-sheka. Tego samego dnia komuniści wyprawili oddziały i politycznych doradców do MandŜurii — wszyscy zdawali sobie sprawę, Ŝe ten obszar ma podstawowe znaczenie.

Miesiąc po kapitulacji Japończyków ojcu wraz z małą grupą ludzi ka-zano opuścić Yan'an i przenieść się do miejscowości Chaoyang w połu-dniowo-zachodniej MandŜurii, około 1200 kilometrów na wschód, nieda-leko granicy z Mongolią Wewnętrzną.

W listopadzie, po czteromiesięcznej wędrówce, ojciec i jego grupa doszli do Chaoyang. PrzewaŜnie były tu gołe wzgórza, okolica podobnie uboga jak w Yan'an. Obszar ten jeszcze trzy miesiące temu był częścią państwa Manzhuguo. Mała grupa lokalnych komunistów proklamowała tu swój rząd. To samo zrobiło kuomintangowskie podziemie. Komuni-styczny oddział wyprawił się na trzysta siedemdziesiąt pięć kilometrów od Jinzhou, aresztował kuomintangowskiego gubernatora i wykonał na nim egzekucję „za spiskowanie w celu obalenia komunistycznego rządu”.

Grupa mojego ojca z pełnomocnictwami z Yan'an przejęła obowiązki i w przeciągu miesiąca w całym okręgu Chaoyang zaczęła funkcjonować administracja. Miasto miało sto tysięcy mieszkańców. Ojciec był zastęp-cą naczelnika. Jednym z pierwszych ruchów nowej władzy było rozlepie-nie wielkich plakatów, na których nowy rząd ogłosił zasady swojej poli-tyki: amnestia dla wszystkich więźniów; zamknięcie lombardów — rze-czy mają być zwrócone darmo ich właścicielom; domy publiczne mają być zamknięte, a prostytutki mają przez sześć miesięcy Ŝyć z pensji wy-płacanej im przez właścicieli; wszystkie składy zboŜa mają być otwarte, a potrzebujący mają dostać ziarno za darmo; wszelkie dobra naleŜące do Japończyków i kolaborantów zostają skonfiskowane; chiński przemysł i handel będą chronione.

Polityka ta spotkała się z ogromnym aplauzem. Komuniści działali na rzecz biednych, którzy stanowili przewaŜającą część populacji. Chaoyang nigdy nie widziało nawet umiarkowanie przyzwoitego rządu; najpierw zostało splądrowane przez armie kolejnych wodzów, a potem przez po-nad dziesięć lat było okupowane i wykrwawiane przez Japończyków.

W kilka tygodni po tym jak ojciec rozpoczął nową pracę, Mao wydał swoim siłom rozkaz wycofania się z „łatwych do zaatakowania miast” i

129

okolic głównych arterii komunikacyjnych z powrotem na wieś — „naleŜy opuścić główne drogi i zająć teren po obu ich stronach”, a takŜe „okrąŜyć miasta od strony wsi”. Jednostka ojca wycofała się z Chaoyang w góry. Były to okolice prawie gołe, bez roślinności, nie rosło tam nic poza dziką trawą, od czasu do czasu trafiała się leszczyna i dzikie owoce. W nocy temperatura spadała do minus trzydziestu sześciu stopni Celsjusza i sza-lały lodowate zawieruchy. KaŜdy, kogo noc zaskoczyła poza schronie-niem, zamarzał. Praktycznie nie było teŜ nic do jedzenia. Skończyły się uniesienia po kapitulacji Japończyków i radość z powodu własnej eks-pansji na szerokich traktach północnego wschodu — i wydawało się, Ŝe zwycięstwo komunistów obróci się wniwecz w przeciągu kilku tygodni. Kiedy ojciec i jego ludzie ulokowali się w chatach biednych wieśniaków i w jaskiniach, nastroje mieli mroczne.

Zarówno Kuomintang, jak i komuniści manewrowali tak, Ŝeby zająć jak najlepsze pozycje, przygotowując się do wznowienia otwartej wojny domowej. Chiang Kai-shek przeniósł swoją stolicę z powrotem do Nan-kinu i przy pomocy Amerykanów przerzucił do północnych Chin wiele oddziałów, którym potajemnie wydano rozkaz, aby zajęły jak najszybciej strategiczne pozycje. Amerykanie przysłali swojego wybitnego generała, George'a Marshalla, Ŝeby skłonił Chianga do sformowania rządu koali-cyjnego z komunistami jako słabszym partnerem. Dziesiątego stycznia 1946 roku podpisano rozejm, który wchodził w Ŝycie trzynastego stycz-nia. Czternastego stycznia siły Kuomintangu weszły do Chaoyang i na-tychmiast przystąpiły do tworzenia zbrojnych sił policyjnych i sieci wy-wiadu, uzbrojono takŜe oddziały lokalnych posiadaczy ziemskich. W sumie udało się im zebrać ponad cztery tysiące ludzi do rozprawy z ko-munistami w tym regionie. W lutym mój ojciec i jego ludzie musieli uciekać, wycofując się coraz głębiej w coraz mniej przyjazne okolice. Najczęściej ukrywali się wśród najuboŜszych wieśniaków. W kwietniu nie było juŜ dokąd uciekać i musieli się rozdzielić na małe grupki. Party-zantka była jedynym sposobem na przetrwanie. W końcu ojciec zatrzy-mał się w miejscu, zwanym Wioską Sześciu Gospodarstw, na pagórko-watym terenie u źródeł rzeki Xiaoling, około stu kilometrów na zachód od Jinzhou.

Partyzanci byli bardzo źle uzbrojeni: musieli zdobywać broń na lokal-nej policji albo „poŜyczać” od oddziałów posiadaczy ziemskich. Innym

130

źródłem byli eksczłonkowie policji i armii Manzhuguo, do których jed-nak musieli się ostro zabierać, bo mieli oni dobrą broń i doświadczenie wojskowe. W okolicy, gdzie walczył ojciec, pierwszym posunięciem politycznym komunistów było obniŜenie podatku dzierŜawnego i odsetek od długów, jakie wieśniacy spłacali właścicielom ziemskim. Skon-fiskowali takŜe właścicielom ziemskim ziarno oraz ubrania i rozdali ubo-gim wieśniakom.

Na początku wszystko szło powoli, ale w lipcu, kiedy sorgo wyrosło w pełnej okazałości i mogli się w nim kryć, oddziały partyzanckie spo-tkały się w Wiosce Sześciu Gospodarstw pod ogromnym drzewem, które rosło ponad świątynią. Ojciec otworzył spotkanie, nawiązując do utworu podobnego do dziejów Robin Hooda, do Opowieści znad brzegów rzek: „Oto jest nasz Pałac Sprawiedliwości. Jesteśmy tu po to, aby rozwaŜyć, jak uchronić lud od zła i zaprowadzić sprawiedliwość w imieniu Nie-bios”.

Do tego momentu ludzie ojca, walcząc, posuwali się głównie w kie-runku zachodnim — teren, który przejęli, oraz wioski były zamieszkane przez Mongołów. W listopadzie 1946 roku, kiedy ścisnęła zima, Kuomin-tang nasilił ataki. Pewnego dnia ojciec o mało nie został schwytany w zasadzkę. Po ostrej wymianie ognia udało mu się jednak wyrwać. Ubra-nie miał porwane na strzępy i penis dyndał mu na zewnątrz spodni, ku uciesze jego towarzyszy.

Rzadko udawało im się przespać dwie noce pod rząd w tym samym miejscu, a często musieli je zmieniać po kilka razy w ciągu jednej nocy. Nie rozbierali się na noc i ich Ŝycie było nieprzerwanym łańcuchem za-sadzek, okrąŜeń i przebijania się. W oddziale było kilka kobiet i ojciec zdecydował się przenieść je wraz z rannymi i niezdolnymi do walki w bezpieczniejsze miejsce na południu, w pobliŜu Wielkiego Muru. Ozna-czało to długą i niebezpieczną podróŜ przez tereny zajęte przez Kuomin-tang. KaŜdy hałas mógłby się fatalnie skończyć, więc ojciec rozkazał, Ŝeby kobiety zostawiły dzieci u wieśniaków. Jedna z nich nie była w stanie tego uczynić i w końcu ojciec powiedział jej, Ŝe ma do wyboru: albo zostawi dziecko u wieśniaków, albo czeka ją sąd wojenny. Wtedy je zostawiła.

W ciągu następnych miesięcy oddział ojca przemieszczał się na wschód, w stronę Jinzhou i kluczowej linii kolejowej, prowadzącej z MandŜurii do Chin właściwych. Zanim przybyła regularna armia komu-nistyczna, przewaŜnie walczyli na wzgórzach. Kuomintang podjął szereg

131

„kampanii unicestwienia” wobec nich, ale bez skutku. Działania oddziału zaczęły wywierać wpływ na sytuację. Ojciec, który miał wtedy dwadzie-ścia pięć lat, był tak powszechnie znany, Ŝe wyznaczono cenę za jego głowę. Afisze „Poszukiwany” z jego podobizną moŜna było zobaczyć wszędzie w okolicach Jinzhou. Mama widziała te plakaty i wiele o nim słyszała od krewnych, związanych z siłami bezpieczeństwa Kuomintan-gu.

Kiedy oddział ojca został zmuszony do wycofania się i powróciły jed-nostki Kuomintangu, znowu odebrano wieśniakom ubrania i Ŝywność, którą komuniści skonfiskowali właścicielom ziemskim. W wielu wypad-kach wieśniaków torturowano lub nawet zabijano, zwłaszcza tych, którzy zjedli skonfiskowaną Ŝywność — i nie mogli jej zwrócić.

W Wiosce Sześciu Gospodarstw właściciel większości ziemi, niejaki Jin Tingquan, był takŜe szefem policji i brutalnie zgwałcił wiele miej-scowych kobiet. Uciekł z Kuomintangiem, a oddział mojego ojca prze-wodniczył zgromadzeniu, które otworzyło jego dom i spichlerz. Kiedy powrócił, kazał wieśniakom czołgać się przed sobą i zwrócić wszystko, co dostali od komunistów. Ci, którzy zjedli Ŝywność, byli torturowani, a ich domy zniszczono. Pewnego męŜczyznę, który nie chciał składać ko-utou ani oddać Ŝywności, powoli spalono na śmierć.

Na wiosnę 1947 roku karta się odwróciła i w marcu oddział ojca mógł z powrotem zająć Chaoyang. Wkrótce cały obszar dookoła był juŜ w ich rękach. Dla uczczenia tego zwycięstwa odbyła się zabawa z atrakcjami. Mój ojciec był świetny w układaniu zagadek — anagramów, których podstawą były nazwiska kolegów; podziwiano go za to bardzo.

Komuniści przeprowadzili reformę rolną. NieduŜej w sumie grupie właścicieli odebrali ziemię i podzielili ją równo pomiędzy wieśniaków. W Wiosce Sześciu Gospodarstw wieśniacy nie chcieli brać ziemi Jin Tingquana, chociaŜ został właśnie aresztowany. Trzymano go pod straŜą, jednak oni okazywali mu uniŜony szacunek. Ojciec odwiedził wiele ro-dzin i stopniowo dowiedział się całej prawdy o tym, co się zdarzyło. Władze Chaoyang skazały Jina na śmierć przez rozstrzelanie. Ale rodzina człowieka, który został spalony, z poparciem rodzin innych ofiar Jina, zaŜądała dla niego takiego samego rodzaju śmierci. Kiedy płomienie zaczęły ogarniać jego ciało, zacisnął zęby i nie wydał jednego jęku do samego końca. Przedstawiciele władz komunistycznych, przysłani, Ŝeby

132

wykonać egzekucję, nie powstrzymali wieśniaków. ChociaŜ komuniści z zasady byli przeciwni torturom, jednak przełoŜeni powiedzieli im, Ŝeby nie przeszkadzali, gdyby wieśniacy w porywie gniewu chcieli dokonać zemsty.

Ludzie tacy jak Jin byli nie tylko bogatymi posiadaczami ziemskimi. Sprawowali takŜe absolutną władzę nad Ŝyciem mieszkańców swojej wsi i uŜywali sobie na nich do woli. Nazywano ich eba (tyranami).

Na niektórych obszarach zabijano takŜe zwykłych posiadaczy ziem-skich, których nazywano „kamieniami” — przeszkodami na drodze re-wolucji. Zalecenie wobec „kamieni” mówiło: „Jeśli wydaje się podejrza-ny, zabić”. Ojciec uwaŜał, Ŝe nie jest to słuszne, i mówił swoim pod-władnym, a takŜe na publicznych zebraniach, Ŝe tylko tych moŜna ska-zywać na śmierć, którzy na pewno mają krew na rękach. W raportach do swoich przełoŜonych pisał, Ŝe Partia nie powinna szafować ludzkim Ŝy-ciem i Ŝe łatwość wydawania wyroków śmierci moŜe tylko przynieść szkodę sprawie rewolucji. Częściowo dzięki ludziom takim jak mój oj-ciec, którzy głośno o tym mówili, w lutym 1948 roku kierownictwo par-tyjne wydało pilną instrukcję w sprawie połoŜenia kresu aktom przemocy i okrucieństwa.

W tym czasie główne siły armii komunistycznej podchodziły coraz bliŜej. Na początku 1948 roku partyzantka ojca połączyła się z regularną armią. Odpowiadał on teraz za system wywiadowczy, obejmujący obszar Jinzhou-Huludao. Jego zadaniem było śledzenie, jak przemieszczają się kolumny wojsk Kuomintangu, i orientacja w ich sytuacji zaopatrzenio-wej. Wiele informacji, jakie otrzymywał, pochodziło z wewnątrz Ku-omintangu, od ludzi takich jak Yuwu. To z tych raportów po raz pierwszy dowiedział się o mojej mamie.

Ten drobny, o marzycielskim wyglądzie młody człowiek, którego mama zobaczyła, kiedy mył zęby w październikowy poranek, był znany między kolegami ze swoich wymagań i wybredności. KaŜdego dnia mył zęby, co było nowością i dla Pozostałych partyzantów, i dla wieśniaków, w których wioskach walczył. W przeciwieństwie do innych, którzy po prostu smarkali na ziemię, uŜywał chusteczki i prał ją, kiedy tylko mógł. Nigdy nie moczył swojego ręcznika do twarzy we wspólnych miskach, poniewaŜ panowały choroby oczu. Poza tym był znany jako osoba uczona,

133

miłośnik ksiąŜek, i zawsze miał ze sobą tomik klasycznej poezji, nawet podczas walki.

Kiedy mama po raz pierwszy zobaczyła afisze z „Poszukiwanym” i kiedy pierwszy raz słyszała o nim od swoich krewnych, czuła, Ŝe w rów-nym stopniu boją się go i podziwiają. Teraz w ogóle nie była zawiedzio-na tym, Ŝe ten legendarny partyzant nie ma w sobie nic z wojownika.

Ojciec takŜe słyszał o odwadze mamy i o tym, Ŝe ta siedemnastoletnia dziewczyna wydaje rozkazy męŜczyznom. Wspaniała i emancypowana kobieta, pomyślał, chociaŜ wyobraŜał sobie, Ŝe będzie miała w sobie coś ze smoka. Ku swojemu zachwytowi zobaczył, Ŝe jest śliczna i kobieca, a nawet nieco kokieteryjna. Formułowała zdania w sposób spokojny, ła-godny i zarazem perswazyjny, a takŜe, co w Chinach było rzadkością, bardzo precyzyjnie. Była to dla niego niezwykle waŜna cecha, poniewaŜ nienawidził tradycyjnie przeładowanego ozdobnikami, nieodpowiedzial-nego i mglistego sposobu wyraŜania się.

Mama zauwaŜyła, Ŝe Wang często się śmieje i ma błyszczące, białe zęby — podczas gdy większość partyzantów miała ciemne i popsute. Była teŜ zauroczona treścią rozmowy, uderzyło ją jego oczytanie i wiedza — to absolutnie nie był człowiek, który mógłby pomylić Flauberta z Maupassantem.

Kiedy mama powiedziała, Ŝe przyszła złoŜyć raport na temat pracy w związku studentów, zapytał ją, jakie ksiąŜki studenci czytają. Na to mama wręczyła mu listę i spytała, czy mógłby przyjść z wykładem na temat filozofii i historiozofii marksistowskiej. Zgodził się i spytał, jak wiele osób z nią studiuje, a ona natychmiast podała dokładną liczbę. Zapytał, jak wiele z nich popiera komunistów — a ona znowu oszacowała to bar-dzo dokładnie.

Kilka dni później rozpoczął się cykl wykładów. Wang przerabiał ze studentkami prace Mao i objaśniał im niektóre z jego podstawowych pojęć teoretycznych. Był świetnym wykładowcą, doskonale mówił i dziewczęta, łącznie z mamą, były nim oczarowane.

Pewnego dnia powiedział studentkom, Ŝe Partia organizuje wycieczkę do Harbinu, tymczasowej stolicy komunistów w północnej MandŜurii. Harbin w duŜej mierze został zbudowany przez Rosjan i miał opinię „Pa-ryŜa Wschodu” — z powodu szerokich bulwarów, stylowych budynków, eleganckich sklepów i kawiarni w europejskim stylu. Wycieczka miała na

134

celu zwiedzanie, ale jej prawdziwym powodem było to, Ŝe Kuomintang starał się ponownie odbić Jinzhou i władze partyjne chciały zabrać z mia-sta zarówno prokomunistycznych studentów i nauczycieli, jak zawodową elitę, np. lekarzy, na wypadek gdyby miasto znowu zostało zajęte. Mama i pewna liczba jej przyjaciół byli na liście stu siedemdziesięciu osób wy-branych do wywiezienia z miasta.

Pod koniec listopada, bardzo podekscytowana, wyjechała pociągiem na północ. To właśnie w pokrytym śniegiem Harbinie, z jego stylowymi, starymi budynkami, z atmosferą niespiesznej zadumy i poezji unoszącej się w powietrzu, rodzice zakochali się w sobie. Ojciec napisał tu dla ma-my przepiękne wiersze. Nie tylko były utrzymane w eleganckim, kla-sycznym stylu, co wskazywało na godną uwagi znajomość rzeczy, ale jeszcze przy okazji mama odkryła, Ŝe ojciec jest znakomitym kaligrafem, co sprawiło, Ŝe jej szacunek dla niego jeszcze bardziej wzrósł.

W wigilię Nowego Roku zaprosił mamę i jej przyjaciółkę do swojej kwatery. Mieszkał w starym rosyjskim hotelu, wyjętym jakby wprost z bajki, z dachem w jasnym kolorze, ozdobną attyką i delikatnymi sztuka-teriami wokół okien werandy. Kiedy mama przyszła, zobaczyła stojącą na rokokowym stoliku butelkę, na której obcym alfabetem było napisane: szampan. Ojciec nigdy przedtem nie pił szampana; czytał o nim tylko w ksiąŜkach zagranicznych autorów.

W tym czasie studentki, koleŜanki mamy, juŜ wiedziały, Ŝe tych dwo-je jest zakochanych. Mama, będąc przewodniczącą studentek, często wychodziła zdać mojemu ojcu raport i nie uszło to niczyjej uwagi, Ŝe nie wracała do bardzo późnych godzin. Ojciec miał kilka innych adoratorek, łącznie z przyjaciółką mamy, która była z nimi tego wieczoru, ale przyja-ciółka mogła się domyślić ze sposobu, w jaki patrzył na mamę, z jego docinków i z tego, Ŝe chwytał kaŜdą okazję, Ŝeby być fizycznie blisko niej, Ŝe Wang kocha mamę. Kiedy wychodziła z hotelu około północy, wiedziała, Ŝe mama zamierza jeszcze zostać. Ojciec znalazł potem liścik pod pustą butelką szampana: „Niestety! Nie mam juŜ powodu, Ŝeby dalej pić szampana! Mam nadzieję, Ŝe dla was ta butelka zawsze będzie peł-na”.

Tego wieczoru ojciec zapytał mamę, czy jest zaangaŜowana w jakiś związek. Opowiedziała mu o swoich poprzednich chłopcach i oświadczy-ła, Ŝe jedynym, którego kochała przedtem, był kuzyn Hu, ale został

135

zgładzony przez Kuomintang. Potem, zgodnie z nowym komunistycznym kodeksem obyczajowo-moralnym, który zalecał równość kobiety i męŜ-czyzny w akcie radykalnego odcięcia się od tradycyjnej przeszłości — on jej opowiedział o swoich poprzednich związkach. Był zakochany w pew-nej kobiecie w Yibin, ale to się skończyło, kiedy wyjechał do Yan'an. Miał kilka dziewczyn w Yan'an i podczas pobytu w partyzantce, ale z powodu wojny nie mógł nawet marzyć o małŜeństwie. Jedna z jego po-przednich dziewczyn poślubiła Chen Boda, szefa wydziału ojca w Aka-demii w Yan'an, który potem uzyskał ogromną władzę jako sekretarz Mao.

Kiedy juŜ wysłuchali nawzajem swoich szczerych wyznań, mój ojciec powiedział, Ŝe zamierza napisać do Jinzhou, do Komitetu Miejskiego, z prośbą o pozwolenie na „rozmowę o miłości” (tariianai) z moją mamą, z nadzieją na małŜeństwo. Taka była obowiązująca procedura. Mama za-uwaŜyła, Ŝe trochę to przypomina proszenie głowy rodziny o zgodę na małŜeństwo, i po prawdzie tak właśnie było: Partia Komunistyczna była nowym patriarchą. Tego wieczoru, po rozmowie, mama dostała od ojca pierwszy prezent, była to romantyczna powieść rosyjska To tylko miłość.

Następnego dnia mama napisała do domu, donosząc, Ŝe spotkała męŜ-czyznę, który bardzo jej się podoba. Jednak pierwszą reakcją babci i dok-tora nie był entuzjazm, ale zatroskanie. Ojciec był przedstawicielem wła-dzy i jej urzędnikiem, a pomiędzy zwykłymi Chińczykami urzędnicy mieli zawsze bardzo złą opinię. Poza tym uwaŜano, Ŝe ich arbitralna wła-dza sprawia, Ŝe nie potrafią traktować kobiet przyzwoicie. Pierwszym przypuszczeniem babci było, Ŝe ten męŜczyzna jest juŜ Ŝonaty i chce wziąć mamę na konkubinę — juŜ dawno przekroczył wiek, w jakim w MandŜurii męŜczyźni się Ŝenią.

Mniej więcej po miesiącu uznano, Ŝe grupa z Harbinu moŜe bezpiecz-nie powrócić do Jinzhou. Czynniki partyjne oznajmiły ojcu, Ŝe moŜe przeprowadzić z mamą „rozmowę o miłości”. Prosiło o to takŜe dwóch innych męŜczyzn, ale ich podania przyszły za późno. Jednym z nich był Liang, przełoŜony mamy w konspiracji. Był tak rozczarowany, Ŝe popro-sił o przeniesienie z Jinzhou. Ani on, ani ten drugi męŜczyzna nie wspo-mnieli mamie słowem o swoich zamiarach.

Gdy ojciec wrócił, powiedziano mu, Ŝe obejmie stanowisko kierowni-ka Wydziału Spraw Publicznych w Jinzhou. Kilka dni potem mama

136

przyprowadziła go do domu, Ŝeby przedstawić rodzinie. Kiedy wchodził, babcia odwróciła się do niego plecami, a gdy chciał ją powitać, nie od-powiedziała. Ojciec miał ciemną skórę i był strasznie chudy — efekt trudów, jakie przeŜył w partyzantce — i babcia była przekonana, Ŝe prze-kroczył czterdziestkę, a wobec tego jest rzeczą niemoŜliwą, Ŝeby nie był Ŝonaty. Doktor Xia traktował go uprzejmie, ale formalnie.

Ojciec nie zabawił wtedy długo. Kiedy wyszedł, babcia zalała się łzami. śaden urzędnik nie moŜe być porządny, płakała. Ale doktor Xia wywnioskował po spotkaniu z ojcem i na podstawie opowiadań mamy, Ŝe komuniści podlegają tak ścisłej kontroli, Ŝe Ŝaden ich urzędnik, taki jak mój ojciec, nie mógłby oszukiwać. Babcia tylko w połowie została przekonana. „On pochodzi z Sichuanu. W jaki sposób komuniści mieliby się o czymkolwiek dowiedzieć, jeśli pochodzi z tak dalekich stron?”.

Ciągle jeszcze miała zastrzeŜenia i wątpliwości, ale reszta rodziny skłaniała się juŜ ku ojcu. Doktor nawiązał z nim bardzo dobre stosunki i mogli rozmawiać godzinami. Yulin i jego Ŝona takŜe go lubili. śona Yulina pochodziła z bardzo biednej rodziny. Jej matka została zmuszona do nieszczęśliwego małŜeństwa, gdy jej ojciec postawił ją w grze w karty i przegrał. Jej brat został złapany przez Japończyków w łapance i spędził trzy lata w obozie pracy przymusowej, co zniszczyło jego organizm.

Od dnia, w którym poślubiła Yulina, musiała wstawać o trzeciej nad ranem kaŜdego dnia, Ŝeby zacząć przygotowywać róŜne rodzaje posił-ków, jak tego wymagała skomplikowana mandŜurska tradycja. Babcia prowadziła dom, i chociaŜ teoretycznie naleŜały do tej samej generacji, to jednak Ŝona Yulina czuła swoją niŜszość, bo jej mąŜ był zaleŜny od dok-tora Xia i babci. Mój ojciec był pierwszą osobą traktującą ją jak równą sobie, co w Chinach było oczywistym zerwaniem z przeszłością, a kilka razy dał jej i Yulinowi bilety do kina, co było dla nich specjalnym wyda-rzeniem. Był pierwszym urzędnikiem, który nie traktował ludzi jak po-wietrze, i Ŝona Yulina czuła, Ŝe komuniści, w stosunku do tego, co było poprzednio, przynoszą istotną poprawę.

W niecałe dwa miesiące po powrocie z Harbinu mama i ojciec złoŜyli podania. MałŜeństwo tradycyjne było kontraktem między dwiema rodzi-nami; nigdy przedtem nie było urzędów stanu cywilnego ani zaświadczeń

137

o ślubie. Teraz dla tych, którzy „przyłączyli się do rewolucji”, Partia spełniała rolę głowy rodziny. Partyjne kryteria brzmiały „28-7-oddział-l”, co oznaczało, Ŝe męŜczyzna powinien mieć co najmniej dwadzieścia osiem lat, od siedmiu lat być w partii i w randze co najmniej dowódcy oddziału; „jedynka” odnosiła się do jedynej kwalifikacji wymaganej od kobiety — powinna pracować dla partii przynajmniej przez rok. Ojciec, według chińskiego sposobu liczenia wieku (rodząc się, masz rok), miał dwadzieścia osiem lat, był członkiem partii od lat dziesięciu i był w ran-dze odpowiadającej co najmniej zastępcy dowódcy dywizji. ChociaŜ mama nie była członkiem partii, to jednak uznano, Ŝe jej praca w konspi-racji zaspokaja wymagania „jedynki”, zwłaszcza Ŝe od powrotu z Harbi-nu pracowała na pełnym etacie w organizacji zwanej Federacją Kobiet, która zajmowała się sprawami kobiet: nadzorowała zwolnienie z mał-Ŝeństw konkubin i zamknięcie domów publicznych; mobilizowała kobie-ty do produkowania butów dla armii; organizowała ich kształcenie i za-trudnienie; informowała je o przysługujących im prawach i pomagała wprowadzać w Ŝycie zasadę, Ŝe kobiety nie wolno wydawać za mąŜ wbrew jej woli.

Federacja Kobiet była teraz „jednostką pracy” (danwei) mojej mamy. Była to instytucja całkowicie podporządkowana Partii, do takich „jedno-stek” w miastach powinni naleŜeć wszyscy, regulowały bowiem prak-tycznie wszystkie aspekty Ŝycia pracowników, jak w wojsku. Mama po-winna mieszkać w budynku naleŜącym do Federacji i powinna uzyskać jej pozwolenie na zawarcie małŜeństwa. PoniewaŜ jednak ojciec był wyŜ-szym urzędnikiem, Federacja pozostawiła to jego jednostce pracy. Miej-ski Komitet Partyjny w Jinzhou szybko wydał pisemne zezwolenie, ale z powodu stanowiska zajmowanego przez ojca formalności musiały być takŜe dopełnione przez Komitet Partyjny w prowincji Liaoning Zachodni. Uznawszy, Ŝe nie będzie Ŝadnych problemów, rodzice wyznaczyli ślub na czwartego maja, w dzień osiemnastych urodzin mamy.

Tego dnia mama zwinęła swoją matę do spania, spakowała ubrania i była gotowa przenieść się do kwatery ojca. WłoŜyła swoją ulubioną ja-snoniebieską suknię z jedwabną jasnoniebieską szarfą. Babcia była prze-raŜona. Kto to słyszał, Ŝeby panna młoda szła piechotą do domu pana młodego! MęŜczyzna powinien przysłać po nią lektykę. Jeśli kobieta idzie pieszo, to znaczy, Ŝe jest niewiele warta i Ŝe męŜczyzna tak na-prawdę jej nie chce.

138

„A kogo teraz te wszystkie ceremonie obchodzą?” — powiedziała mama, zwijając matę. Babcia była skonsternowana na myśl o tym, Ŝe jej córka nie będzie miała wspaniałego, tradycyjnego ślubu. Od chwili kiedy dziewczynka przychodzi na świat, jej matka odkłada dla niej róŜne rze-czy, zbierając posag. Zgodnie z tym obyczajem mama miała w wyprawie ślubnej tuzin pokrytych satyną kołder i poduszek haftowanych w kaczki mandaryńskie, a takŜe zasłony i ozdobny lambrekin do łóŜka. Ale mama uwaŜała tradycyjną ceremonię za przestarzałą i niepotrzebną. Oboje, i mama, i ojciec, chcieli uniknąć tego rytuału, który nie miał nic wspólne-go z ich uczuciami. Tylko miłość była waŜna dla tych dwojga rewolucjo-nistów.

Mama poszła, niosąc matę, do mieszkania ojca. Jak wielu urzędników, mieszkał tam, gdzie pracował — w siedzibie Miejskiego Komitetu Partii. Pracownicy zajmowali bungalowy z przesuwanymi drzwiami, które ota-czały duŜy dziedziniec. Zapadał zmierzch i właśnie zamierzali połoŜyć się do łóŜka; mama klęczała, Ŝeby zdjąć ojcu sandały, kiedy rozległo się pukanie do drzwi. Jakiś męŜczyzna wręczył ojcu pismo z Pro-wincjonalnego Komitetu Partii — wynikało z niego, Ŝe jeszcze nie mogą się pobrać. Tylko zaciśnięte wargi mamy wskazywały, jaka jest nieszczę-śliwa. Schyliła głowę, w milczeniu zabrała swoją matę i wyszła, mówiąc ojcu tylko: „Do zobaczenia”. Nie było łez, nie było scen, nawet gniew był cichy. Ten moment wrył się na stałe w pamięć ojca. Kiedy byłam dziec-kiem, mawiał do mnie: „Twoja matka miała tyle wdzięku”. I dodawał Ŝartem: „AleŜ czasy się zmieniły! Ty jesteś inna niŜ twoja matka. JuŜ nie mogłabyś zrobić czegoś takiego — uklęknąć, Ŝeby zdjąć męŜczyźnie buty!”.

Zwłokę spowodowały podejrzenia Komitetu Prowincji dotyczące mamy z powodu jej koneksji rodzinnych. Skierowano do niej bardzo szczegółowe pytania, w jaki sposób rodzina była związana z kuomintan-gowską słuŜbą bezpieczeństwa i wywiadem. Powiedziano, Ŝe musi być absolutnie godna zaufania. Było to tak, jakby miała się oczyścić z zarzu-tów przed sądem.

Musiała wyjaśniać, jak to było, Ŝe kuomintangowscy oficerowie trzymali ją za rękę i dlaczego miała tak wielu przyjaciół wśród członków kuomintangowskiej organizacji młodzieŜowej. Powiedziała, Ŝe jej przy-jaciele byli nastawieni antyjapońsko i bardzo uświadomieni politycznie. Powiedziała, Ŝe kiedy w 1945 roku Kuomintang wkroczył do Jinzhou,

139

widzieli w nim prawowitą chińską władzę. Sama mogła wstąpić do tej organizacji, ale mając czternaście lat była za młoda. Poza tym wielu jej przyjaciół wkrótce przeszło na stronę komunistów.

Opinie były podzielone: Komitet Partyjny w Jinzhou uznał, Ŝe przyja-ciele mamy działali z pobudek patriotycznych, ale Komitet Prowincji traktował ich wyraźnie podejrzliwie. Mamę poproszono, Ŝeby „zakreśliła granicę” między sobą a swoimi przyjaciółmi. „Zakreślanie granicy” mię-dzy ludźmi było podstawowym pojęciem, wprowadzonym przez komuni-stów dla zwiększania przepaści pomiędzy tymi, którzy byli „związani ze sprawą”, a tymi, którzy nie byli. Nawet zupełnie prywatnych związków nie zostawiono w spokoju, nie dano im szansy przetrwania. Jeśli mama chciała wyjść za mąŜ, musiała przestać się spotykać ze swoimi przyja-ciółmi.

Ale najbardziej bolesne było dla niej to, co się stało z Huige, młodym pułkownikiem z Kuomintangu. Gdy tylko skończyło się oblęŜenie, po pierwszej radości z powodu zwycięstwa komunistów, jej najpilniejszą potrzebą było sprawdzenie, czy wszystko z nim jest w porządku. Biegła całą drogę przez mokre od krwi ulice do domu rodziny Ji. Nie było tam juŜ niczego — ani ulicy, ani domów, tylko gigantyczna kupa ruin. Huige zniknął.

Na wiosnę, kiedy przygotowywała się do zamąŜpójścia, odkryła, Ŝe Huige Ŝyje i jest uwięziony — w Jinzhou. Podczas oblęŜenia udało mu się uciec na południe i zatrzymał się w Tianjin, a gdy w styczniu 1949 roku komuniści zdobyli miasto, został złapany i odstawiony z powrotem do Jinzhou.

Nie uwaŜano go za zwykłego jeńca wojennego. Z powodu wpływów, jakie jego rodzina miała w Jinzhou, znalazł się w kategorii „węŜy w ich starych kryjówkach”, co oznaczało miejscowe osobistości o ugruntowa-nym zasięgu władzy. Tacy byli szczególnie niebezpieczni dla komuni-stów, poniewaŜ miejscowa ludność była wobec nich lojalna, i ich anty-komunistyczne inklinacje budziły poczucie zagroŜenia w nowym reŜimie.

Mama była przekonana, Ŝe jeśli inni dowiedzą się o tym, co Huige zrobił, zostanie potraktowany sprawiedliwie, więc natychmiast zaczęła apelować w jego sprawie. Jak przewidywała procedura, najpierw musiała rozmawiać ze swoją bezpośrednią przełoŜoną w Federacji Kobiet, która następnie powinna się zwrócić do wyŜszych przełoŜonych. Mama nie wiedziała, kto na końcu tego szeregu ma decydujące słowo. Poszła do

140

Yuwu, który wiedział o jej kontaktach z Huige, a nawet wydawał co do nich instrukcje, i poprosiła, Ŝeby poręczył za pułkownika. Yuwu napisał raport, w którym donosił o tym, co Huige zrobił, ale dodał, Ŝe pułkow-nik działał prawdopodobnie z miłości do mamy i mógł nawet nie wie-dzieć, Ŝe pomaga komunistom, poniewaŜ zaślepiała go miłość.

Mama poszła do innego przywódcy podziemia, który równieŜ wie-dział o tym, co zrobił Huige. Ten takŜe nie chciał powiedzieć, Ŝe Huige pomagał komunistom. Właściwie w ogóle nie chciał wspominać o roli pułkownika w uzyskiwaniu informacji, bo wtedy jemu przypadała cała zasługa. Mama twierdziła, Ŝe ona i pułkownik nie byli w sobie zakocha-ni, jednak nie mogła dostarczyć na to dowodów. Przytaczała zawoalo-wane pytania i obietnice, jakie wymieniali, ale to znowu zostało uznane za próbę kupienia sobie „ubezpieczenia” ze strony pułkownika. A wo-bec takiej postawy partia była szczególnie ostroŜna.

Wszystko to działo się właśnie wtedy, kiedy mama i ojciec przygo-towywali się do zawarcia małŜeństwa, i przepływało nad ich związkiem jak ciemna chmura. Niemniej ojciec rozumiał dylemat mamy i sam uwaŜał, Ŝe Huige powinien być potraktowany uczciwie. Fakt, Ŝe babcia faworyzowała pułkownika jako kandydata na zięcia, nie wpływał na jego osąd.

Pod koniec maja przyszło pozwolenie na zawarcie małŜeństwa. Mama była właśnie na zebraniu Federacji Kobiet, kiedy ktoś wszedł i wetknął jej do ręki kartkę. Była to wiadomość od szefa Partii, Lin Xiaoxia, bra-tanka najwyŜszego dowódcy, zarządzającego siłami komunistów w Man-dŜurii, Lin Biao. Zapisana wierszem, oznaczała, mówiąc krótko: „Władze prowincji wyraziły zgodę. MoŜesz wyjść z zebrania. Przyjdź szybko i bierz ślub!”.

Mama starała się wyglądać na osobę spokojną, kiedy podeszła do kobiety prowadzącej zebranie, która przeczytała wiadomość i skinęła głową, Ŝe tak, mama moŜe wyjść. Przez całą drogę do kwatery ojca biegła, a na sobie miała granatowy „leninowski komplet” — mundur, który nosili pracownicy państwowi, złoŜony z bluzy z dwiema górnymi kieszeniami, lekko wciętej w talii, noszonej wierzchem na workowate spodnie. Kiedy otworzyła drzwi, zobaczyła Lin Xiaoxia i innych partyj-nych szefów z obstawą, którzy takŜe przed chwilą przybyli. Ojciec po-wiedział, Ŝe posłał doroŜkę po doktora Xia. Lin zapytał: „A co z teścio-wą?”. Ojciec nic nie odpowiedział. „To nie jest w porządku”, powiedział

141

Lin i wysłał po nią następną doroŜkę. Mama poczuła się bardzo dotknię-ta, jednak próbowała wytłumaczyć postawę ojca tym, Ŝe tak nienawidzi kuomintangowskich koneksji rodziny babci. Ale czy to wina jej matki? Nie przyszło jej na myśl, Ŝe zachowanie ojca jest reakcją na to, jak po-traktowała go babcia.

Nie było niczego w rodzaju ceremonii ślubnej, tylko małe przyjęcie. Przyjechał doktor Xia i złoŜył gratulacje młodej parze. Wszyscy usiedli na jakiś czas i jedli świeŜe kraby, które dostarczył Komitet Miejski, jako szczególny specjał. Komuniści próbowali wprowadzać skromne ceremo-nie ślubne, na które tradycyjnie wydawano olbrzymie pieniądze, znacznie przekraczające sumy, na jakie ludzie mogli sobie pozwolić. Czasami, po wystawnym ślubie, rodziny bankrutowały. Na ślubie rodziców podano daktyle i orzeszki, jakie podawano na ślubach w Yan'an, oraz suszone owoce zwane longan, symbolizujące szczęśliwy związek i synów. Wkrótce doktor Xia i większość gości wyszła. Grupa kobiet z Federacji pojawiła się później, po zakończeniu zebrania.

Doktor Xia i babcia nie mieli pojęcia o tym, Ŝe ma być zawarty ślub, a woźnica pierwszej doroŜki teŜ im nie powiedział, o co chodzi. Babcia dowiedziała się, Ŝe jej córka właśnie wychodzi za mąŜ, dopiero wtedy, gdy przyjechała druga doroŜka. Kiedy idąc pospiesznie, pojawiła się na ścieŜce, którą widać było z okna pokoju ojca, kobiety z Federacji zaczęły szeptać między sobą i wymknęły się tylnymi drzwiami. Ojciec takŜe wyszedł. Mama z trudem powstrzymywała łzy. Wiedziała, Ŝe kobiety z jej grupy pogardzają jej matką nie tylko dlatego, Ŝe jej rodzina miała kuomintangowskie koneksje, ale takŜe dlatego, Ŝe kiedyś była konkubiną. Wiele komunistek, pochodzących z niewykształconych chłopskich ro-dzin, było jak najdalszych od prawdziwej emancypacji i trzymały się bardzo tradycyjnego sposobu myślenia. W ich pojęciu Ŝadna porządna dziewczyna nie mogła zostać konkubiną — chociaŜ komuniści Ŝądali, Ŝeby konkubiny miały taki sam status jak Ŝona i Ŝeby mogły na własne Ŝądanie rozwiązać „małŜeństwo”. A przecieŜ właśnie te kobiety, z Fede-racji, miały być tymi, które wdraŜają emancypacyjną politykę partii. Mama opanowała się i powiedziała swojej matce, Ŝe pan młody musiał wrócić do pracy. „Komuniści nie mają zwyczaju przerywania pracy z powodu ślubu. Ja sama teŜ zaraz wracam”. Babcia pomyślała, Ŝe niedba-ły sposób, w jaki komuniści traktują tak uroczyste okazje jak ślub, jest

142

czymś niespotykanym, ale w końcu łamali juŜ tyle reguł odnoszących się do tradycyjnych wartości, Ŝe moŜe w końcu to tylko jeszcze jedna na tej liście.

W tym czasie jednym z zajęć mamy było uczenie pracownic fabryki, w której sama pracowała w okresie okupacji japońskiej, pisania i czyta-nia, a takŜe uświadamiania im prawnej równości kobiet i męŜczyzn. Fa-bryka wciąŜ miała prywatnego właściciela i jeden z przełoŜonych bił robotnice, kiedy miał na to ochotę. Mama przyczyniła się do tego, Ŝe go zwolniono, i pomogła robotnicom wybrać taką przełoŜoną, jaka im od-powiadała. I choć przyniosło jej to spory wzrost znaczenia i autorytetu, nie przewaŜyło rozczarowania Federacji z powodu innej kwestii.

Jednym z waŜniejszych zadań Federacji było wytwarzanie bawełnia-nych butów dla armii. Mama tego nie potrafiła, więc robiły je za nią bab-cia i ciotka. Zdobiły je bogatym haftem i mama z dumą zaprezentowała w Federacji przepięknie zrobione buty, w liczbie znacznie przekraczają-cej normę, która ją obowiązywała. Ku jej zaskoczeniu nie było pochwały za pomysłowość, ale zbesztano ją jak dziecko. Kobietom z Federacji, pochodzącym ze wsi, nie mogło się pomieścić w głowie, Ŝe ziemia nosi taką kobietę, która nie wie, jak się robi buty. To tak, jakby ktoś nie wie-dział, jak jeść. Na zebraniu Federacji została poddana krytyce za swoją „dekadencką burŜuazyjność”. Źle się równieŜ układało mamie z niektórymi przełoŜonymi w Federa-

cji. Były to starsze, konserwatywne, wiejskie kobiety, które latami wal-czyły w partyzantce i miały wszystko za złe ładnym, wykształconym dziewczynom, takim jak moja matka, które od razu przyciągały uwagę męŜczyzn. Mama chciała wstąpić do Partii, ale przełoŜone uznały, Ŝe jest tego niegodna.

Była krytykowana za kaŜdą wizytę w domu. OskarŜano ją, Ŝe jest „nadmiernie przywiązana do rodziny”, co było potępiane jako „burŜu-azyjny nawyk”, więc coraz rzadziej widywała się z własną matką.

W tym czasie obowiązywała niepisana zasada, Ŝe tylko sobotnią noc moŜna spędzić poza miejscem pracy. Mama miała wyznaczone miejsce do spania w Federacji, której budynek był oddzielony od kwatery ojca niskim, glinianym murem. W nocy przełaziła przez ten mur, przechodziła przez mały ogród i spała w pokoju ojca, a nad ranem wracała do swojego pokoju. Wkrótce jednak to odkryto i ojciec został skrytykowany na

143

zebraniu partyjnym. Komuniści kładli nacisk nie tylko na radykalną zmianę działania instytucji, ale takŜe sposobu Ŝycia, zwłaszcza sposobu Ŝycia tych, którzy „przyłączyli się do rewolucji”. UwaŜano, Ŝe to, co prywatne, ma sens polityczny, i właściwie nie pozostawało nic, co moŜna by postrzegać jako sprawy „osobiste” czy prywatne. Małostkowości na-dano wartość, opatrując ją etykietą „polityczne”, i zebrania stały się fo-rum, na którym komuniści mogli wyrzucać z siebie wszelkiego rodzaju osobiste animozje.

Ojciec miał przeprowadzić ustną samokrytykę, a mama pisemną. Za-rzucono jej, Ŝe „stawia miłość na pierwszym miejscu”, podczas gdy to rewolucja powinna mieć priorytet. Czuła się bardzo skrzywdzona. Jaki to uszczerbek dla rewolucji, jeśli ona spędzi noc ze swoim męŜem? Mogła-by przyjąć racjonalność tego argumentu, gdyby dotyczył Ŝycia w party-zantce, ale nie teraz. Nie chciała pisać samokrytyki i powiedziała o tym ojcu. Bardzo była skonsternowana, kiedy odpowiedział: „Rewolucja jesz-cze nie zwycięŜyła. Złamaliśmy zasady i powinniśmy przyznać się do błędu. Rewolucja wymaga Ŝelaznej dyscypliny. Powinnaś słuchać Partii, nawet jeśli czegoś nie rozumiesz albo nie zgadzasz się z jej zdaniem”.

Niedługo potem jak grom z jasnego nieba spadło kolejne nieszczęście. Poeta o nazwisku Bian, który był w grupie harbińskiej i został bliskim przyjacielem mamy, usiłował popełnić samobójstwo. Bian naleŜał do poetyckiej szkoły „KsięŜyca w nowiu”, której wybitnym przedstawicie-lem był Hu Shi, ambasador kuomintangowskiego rządu w Stanach Zjed-noczonych. Szkoła ta koncentrowała się na estetyce i formie i była pod szczególnym wpływem Keatsa. Podczas wojny Bian przyłączył się do komunistów, ale potem okazało się, Ŝe zanegowano wartość jego poezji, poniewaŜ nie zgadzała się z treścią rewolucji. Rewolucja potrzebowała propagandy, a nie ekspresji osobistej. Po części niby to akceptował, ale jednocześnie bardzo był z tego powodu przygnębiony i zraniony. Poczuł, Ŝe nie będzie juŜ mógł pisać, a bez poezji, jak powiedział, nie umie Ŝyć.

Jego próba samobójstwa wstrząsnęła Partią. Byłoby fatalne dla jej ob-razu, gdyby z tego faktu ludzie wyciągnęli wniosek, Ŝe ktoś do tego stop-nia mógł być rozczarowany wyzwoleniem, Ŝe próbował pozbawić się Ŝycia. Bian pracował w szkole dla urzędników partyjnych, z których wie-lu było analfabetami. Organizacja partyjna wszczęła dochodzenie i doszła

144

do wniosku, Ŝe usiłował popełnić samobójstwo z powodu nieodwzajem-nionej miłości — do mojej mamy. Na jednym z zebrań poddających członkinie krytyce Federacja Kobiet zasugerowała, Ŝe mama uwiodła Biana, a potem zostawiła go dla większej wygranej, jaką miał stanowić ojciec. Mama była wściekła i zaŜądała dowodu: oczywiście nigdy Ŝadne-go jej nie przedstawiono.

W tym wypadku ojciec stał twardo za mamą. Wiedział, Ŝe podczas wycieczki do Harbin, kiedy to rzekomo miała chodzić na schadzki z Bia-nem, była zakochana w nim, a nie w poecie. Widział, jak Bian czytał jej swoje wiersze i zdawał sobie sprawę z tego, Ŝe mama go podziwiała, i wcale nie miał jej tego za złe. Ale ani on, ani mama nie mogli powstrzy-mać istnej powodzi plotek. Szczególnie aktywne i złośliwe były kobiety z Federacji.

W najgorętszym momencie tej szeptanej kampanii mama dowiedziała się, Ŝe odrzucono jej apelację w sprawie Huige. Przechodziła prawdziwą udrękę. To ona złoŜyła Huige obietnicę i czuła, Ŝe w jakiś sposób wpro-wadziła go w błąd. Odwiedzała go regularnie w więzieniu, przynosiła mu nowiny na temat swoich wysiłków w jego sprawie i było to dla niej nie do pojęcia, Ŝeby komuniści go nie oszczędzili. Była z natury optymistką i jego takŜe podtrzymywała na duchu. Jednak tym razem, kiedy zobaczył jej twarz, zaczerwienione oczy i rysy napięte z wysiłku, Ŝeby ukryć przed nim rozpacz, zrozumiał, Ŝe nie ma nadziei. Szlochali razem, siedząc na oczach straŜników, przy stole, na którym trzymali ręce. Huige wziął dłoń mamy w swoją, a ona nie cofnęła ręki.

Ojciec wiedział o wizytach mamy w więzieniu. Najpierw nic nie mó-wił. Współczuł jej, wiedział, Ŝe jest w bardzo cięŜkim połoŜeniu. Ale stopniowo ogarniał go gniew. Skandal z powodu samobójczej próby Bia-na trwał w najlepsze, a teraz jeszcze dochodzi przypuszczenie, Ŝe jego Ŝona miała romans z kuomintangowskim pułkownikiem — i wszystko to wtedy, kiedy podobno trwa ich miesiąc miodowy! Był wściekły — jed-nak jego osobiste uczucia nie były decydującym czynnikiem, gdy chodzi-ło o akceptację postawy Partii wobec pułkownika. Powiedział mamie, Ŝe gdyby Kuomintang powrócił, to ludzie tacy jak Huige pierwsi uŜyliby swojej władzy i wpływów, Ŝeby pomóc odbudować jego siłę. Komuniści, powiedział, nie mogą tego ryzykować. „Rewolucja to kwestia Ŝycia albo śmierci”. Mama próbowała mu przypomnieć, co Huige zrobił dla komu-nistów, ale odpowiedział, Ŝe jej wizyty w więzieniu nie będą dla niego

145

korzystne, zwłaszcza jeśli będą się trzymać za ręce. Od czasów Konfu-cjusza kobieta i męŜczyzna musieli być małŜeństwem, w ostateczności kochankami, Ŝeby mogli dotykać się publicznie — i nawet wtedy było to niezwykle rzadkie. To, Ŝe mama i Huige trzymali się za ręce, zostało przyjęte za dowód, Ŝe są kochankami, a wobec tego usługi Huige dla komunistów nie miały „słusznej” motywacji. Mama nie mogła powie-dzieć ojcu, Ŝe nie ma racji — i poczuła się przez to bardzo opuszczona i samotna.

Jej poczucie, Ŝe boryka się z nierozwiązywalnymi dylematami, jesz-cze zwiększyło się przez to, co się stało z jej krewnymi i z bliskimi jej ludźmi. Kiedy przyszli komuniści, oświadczyli, Ŝe kaŜdy, kto pracował dla słuŜby bezpieczeństwa czy wywiadu Kuomintangu, powinien im to zgłosić. Wuj Yulin nigdy nie pracował, ale miał legitymację i uwaŜał, Ŝe powinien to zgłosić nowym władzom. Jego Ŝona i moja babcia próbowały mu to wyperswadować, ale sądził, Ŝe najlepiej jest powiedzieć prawdę. Był w trudnej sytuacji. Jeśli nie powie, a komuniści sami dowiedzą się o nim, co było bardzo prawdopodobne, zwaŜywszy na ich fenomenalną organizację, będzie naprawdę fatalnie. Idąc samemu z tą sprawą, odbiera im moŜliwość snucia podejrzeń.

Werdykt partii w jego sprawie brzmiał: „Przeszłość podejrzana poli-tycznie. Nie będzie ukarany, ale powinien pracować tylko pod kontrolą”. Werdykt, jak niemal wszystkie, nie został wydany przez sąd, ale przez ciało partyjne. Nie zostało jasno sprecyzowane, co oznacza jego treść; przez trzy dekady Ŝycie Yulina miało zaleŜeć od tego, jaki klimat pano-wał w partii, i od szefów partyjnych, z którymi miał do czynienia. W tamtych dniach Komitet Miejski w Jinzhou miał w miarę liberalnych szefów, więc Yulinowi pozwolono nadal pomagać doktorowi Xia w apte-ce.

Szwagier babci, „Lojalny” Peie, został zesłany na wieś, do pracy fi-zycznej. PoniewaŜ nie miał krwi na sumieniu, sentencja w jego sprawie mówiła o „nadzorze”. Nie szło się wtedy do więzienia, ale pozostawało pod nadzorem (było to równie skuteczne jak więzienie). Jego rodzina zdecydowała, Ŝe uda się razem z nim na wygnanie, ale zanim wyjechali, Peie poszedł do szpitala. Złapał chorobę weneryczną, a komuniści po-wzięli szeroko zakrojoną kampanię zwalczania tych chorób i kaŜdy, kto był zaraŜony, przechodził przymusowe leczenie.

Pracował „pod nadzorem” przez trzy lata. Wyglądało to mniej więcej

146

jak praca na wyznaczonym stanowisku, kiedy się jest na zwolnieniu wa-runkowym. Ludzie „pod nadzorem” mieli pewną swobodę, ale regularnie musieli zgłaszać się na policję, meldując szczegółowo o wszystkim, co robią, a nawet myślą, i zupełnie jawnie byli obserwowani przez policję.

Kiedy kończył się okres formalnego nadzoru, przechodzili do katego-rii ludzi takich jak Yulin, którzy byli pod „cichą” obserwacją. Jedną z najpowszechniejszych form tego rodzaju obserwacji nazywano „kanap-ką” — było się obserwowanym przez dwoje najbliŜszych sąsiadów, spe-cjalnie wyznaczonych do tego zadania; nazywano to teŜ „dwa czerwone, przekładane czarnym”. Oczywiście pozostali sąsiedzi takŜe byli upowaŜ-nieni przez komitety sąsiedzkie — a często zachęcani — do składania sprawozdań na temat niepewnego politycznie „czarnego”. „Sprawiedli-wość ludowa” była szczelna i stanowiła główny instrument sprawowania kontroli w sytuacji, kiedy naprawdę wielu obywateli było w kolizji z prawem.

Zhuge, ten wyglądający na inteligenta oficer słuŜby bezpieczeństwa i wywiadu, który poślubił pannę Tanaka, japońską nauczycielkę mamy, został skazany doŜywotnio na obóz pracy i zesłany pod odległą granicę państwa (wraz z wieloma innymi wysokimi urzędnikami Kuomintangu został zwolniony po amnestii 1959 roku). Jego Ŝonę odesłano z powro-tem do Japonii. Podobnie jak w Związku Radzieckim, prawie wszyscy skazani na karę więzienia szli do obozów pracy i często byli zatrudniani przy niebezpiecznych pracach albo na skaŜonych terenach.

Jednak niektóre waŜne osobistości z Kuomintangu, wyŜsi funkcjona-riusze wywiadu i słuŜby bezpieczeństwa, nie zostały ukarane. Komisarz akademicki w szkole, do której chodziła mama, był sekretarzem Kuomin-tangu, ale poniewaŜ były oczywiste dowody na to, Ŝe pomagał w ratowa-niu Ŝycia niejednego komunisty i wielu sympatyków komunizmu, w tym mojej mamy, oszczędzono go.

Dyrektorka szkoły i dwóch nauczycieli, którzy pracowali dla słuŜby bezpieczeństwa, ukryli się, a potem zbiegli na Tajwan. Podobnie zrobił Yaohan, komisarz polityczny ze szkoły mamy, który był odpowiedzialny za jej aresztowanie.

Komuniści oszczędzili takŜe „grube ryby”, takie jak „ostatni cesarz” Puyi i najwaŜniejsi generałowie, poniewaŜ byli „przydatni”. Mao oświadczył: „Zabijamy małych Chiang Kai-sheków, duŜych oszczędza-my”. Pozostawienie takich ludzi jak Puyi przy Ŝyciu było, jak mówił Mao: „dobrze przyjmowane za granicą”.

147

Nikt otwarcie nie narzekał na tę linię polityczną, ale powodowała wie-le niezadowolenia wyraŜanego prywatnie.

W tym czasie rodzina mamy przeŜywała bardzo powaŜne niepokoje. Wuj Yulin i ciotka Lan, której los związany był nierozerwalnie z losem „Lojalnego” Peie, w ogóle nie mieli pewności co do swojego jutra i byli poddani społecznemu ostracyzmowi. W Federacji Kobiet kazano mamie pisać jedną samokrytykę po drugiej, gdyŜ, na co wskazywał jej smutek, „miała za miękkie serce dla Kuomintangu”.

Była teŜ atakowana za to, Ŝe odwiedzała więźnia Huige, nie poprosiw-szy najpierw Federacji o pozwolenie. Nikt jej jednak nie powiadomił, Ŝe powinna to zrobić. W Federacji powiedziano jej, Ŝe nie interweniowano, poniewaŜ uwzględniono, Ŝe „niedawno przyłączyła się do rewolucji”. Czekano, chcąc się przekonać, ile trzeba czasu, Ŝeby obudziło się w niej poczucie dyscypliny — i kiedy sama przyjdzie zapytać Partię o instruk-cje. „Ale w jakiego rodzaju sprawach mam się zwracać o instrukcje?” — spytała. „Wszelkiego” — brzmiała odpowiedź. Potrzeba otrzymania ze-zwolenia na sprawy „wszelkiego” rodzaju stała się podstawową zasadą komunistycznego zarządzania. Oznaczało to, Ŝe ludzie muszą nauczyć się nie podejmować Ŝadnych działań z własnej inicjatywy.

W Federacji, która była całym światem mamy, szeptano, Ŝe Huige uŜywał jej do tego, Ŝeby mu pomogła przygotować jego powrót. „AleŜ się wdała w awantury — wykrzyknęła jedna z kobiet. — I wszystko dla-tego, Ŝe była »rozwiązła«. Patrzcie na te jej stosunki z męŜczyznami! I co to za męŜczyźni!”. Mama czuła się osaczona. Ludzie, którzy powinni być jej towarzyszami we wspaniałym, nowym, niosącym wyzwolenie ruchu, kwestionowali jej charakter i zaangaŜowanie, choć była tak zaan-gaŜowana, Ŝe ryzykowała Ŝycie. Krytykowano ją nawet za to, Ŝe wyszła z zebrania Federacji, Ŝeby zawrzeć małŜeństwo — grzech ten zwano „sta-wianiem miłości na pierwszym miejscu”. Mama powiedziała wtedy, Ŝe szef Komitetu Miejskiego poprosił ją, Ŝeby przyszła. Na to przewodni-cząca odparowała: „Ale zaleŜało od ciebie, czy wykaŜesz prawidłową postawę i dasz pierwszeństwo zebraniu”.

Mama w wieku lat osiemnastu, świeŜo po ślubie, pełna nadziei na nowe Ŝycie, czuła się bardzo niepewna i osamotniona. Zawsze ufała swo-jemu silnemu zmysłowi moralnemu, a teraz był on w konflikcie z tym,

148

jak inni widzieli jej „przypadek” — i często w konflikcie z osądem jej męŜa, którego kochała. Pierwszy raz w Ŝyciu zaczęła wątpić w siebie.

Nie winiła ani Partii, ani rewolucji. Nie winiła teŜ kobiet z Federacji, bo były jej towarzyszkami i uwaŜała, Ŝe przemawia przez nie Partia. Okazywała jednak urazę wobec ojca. Czuła, Ŝe nie jest wobec niej lojal-ny. Zawsze brał stronę innych towarzyszy i towarzyszek przeciwko niej. Rozumiała, Ŝe mogłoby mu być trudno wyrazić swoje poparcie dla niej publicznie — ale kiedy chciała tego choćby prywatnie, teŜ nie dostawała. Od samego początku małŜeństwa między rodzicami zarysowała się pod-stawowa róŜnica. Oddanie ojca dla komunizmu było absolutne, czuł, Ŝe powinien prywatnie, nawet do Ŝony, mówić tym samym językiem, któ-rym mówi publicznie. Mama była bardziej elastyczna, jej zaangaŜowanie było tonowane zarówno przez rozsądek, jak i przez uczucia. Zostawiała sobie miejsce na prywatność — natomiast ojciec nie.

Jinzhou stało się dla mamy nie do zniesienia. Powiedziała ojcu, Ŝe chce wyjechać, natychmiast. Zgodził się, mimo Ŝe właśnie miał dostać awans. Zwrócił się do Miejskiego Komitetu Partii o przeniesienie, uza-sadniając to tym, Ŝe chciałby wrócić do swojego rodzinnego miasta, do Yibin. W Komitecie byli zaskoczeni, jako Ŝe niedawno im powiedział, Ŝe właśnie tego nie chciałby zrobić. W historii Chin wykształciła się zasada, Ŝe wysocy urzędnicy stacjonowali z dala od rodzinnych stron, Ŝeby unik-nąć problemu nepotyzmu.

W lecie 1949 roku komuniści posuwali się na południe z niepo-hamowanym impetem: wzięli stolicę Chiang Kai-sheka, Nankin, i wyglą-dało na to, Ŝe wkrótce wezmą Sichuan. Ich doświadczenia wyniesione z MandŜurii wskazywały na to, Ŝe bardzo potrzebują administracji złoŜonej z ludzi miejscowych — i lojalnych.

Partia wyraziła zgodę na przeniesienie ojca. Dwa miesiące po ślubie — i w niecały rok po wyzwoleniu — złość i plotka wypędziły ich z ro-dzinnego miasta mojej matki, a jej radość zmieniły w pełną niepokoju melancholię. Kiedy rządził Kuomintang, mogła rozwinąć w działaniu swoją energię i dynamizm — czuła, Ŝe robi rzeczy właściwe, a to doda-wało jej odwagi. Teraz cały czas czuła się stłamszona, dusiła się. Gdy próbowała o tym rozmawiać z ojcem, odpowiadał, Ŝe stawanie się komu-nistą to proces bardzo bolesny. I wobec tego toczy się tak, jak miał się toczyć.

7 „Przejście przez pięć

przełęczy górskich” —

długi marsz mojej matki

(1949—1950)

TuŜ przed opuszczeniem Jinzhou mamie przyznano członkostwo w Partii, na razie na okres próbny. Pomógł w tym zastępca burmistrza, któ-ry uwaŜał, Ŝe mamie będzie to potrzebne, poniewaŜ jedzie w nowe miej-sce. Po upływie roku moŜe stać się pełnoprawną członkinią, o ile wyka-Ŝe, Ŝe na to zasługuje.

Rodzice przyłączyli się do ponad stuosobowej grupy podróŜujących na południe, w większości do Sichuanu. W grupie zdecydowanie przewa-Ŝali męŜczyźni, funkcjonariusze partyjni z południowego zachodu, towa-rzyszyło im kilka kobiet, MandŜurek, które poślubiły męŜczyzn z Sichu-anu. Na okres podróŜy połączyli się w jednostki i dostali zielone woj-skowe mundury. Na drogach, którymi mieli podróŜować, ciągle trwała wojna domowa.

Dwudziestego siódmego lipca 1949 roku babcia, doktor Xia i najbliŜsi przyjaciele mamy, wśród których wielu było dla komunistów podejrza-nych, przyszli na dworzec, Ŝeby się z nimi poŜegnać. Kiedy tak stali na peronie, mamę rozdzierały sprzeczne uczucia. Z jednej strony czuła się jak ptak, który wyrywa się z klatki, Ŝeby wyfrunąć na otwartą przestrzeń nieba. Z drugiej strony myślała, kiedy — albo czy w ogóle — będzie mogła zobaczyć tych, których kochała, szczególnie matkę. PodróŜ była najeŜona niebezpieczeństwami, a Sichuan ciągle pozostawał w rękach Kuomintangu. Poza tym było to jakieś 1600 kilometrów stąd i nie miała pojęcia, czy jeszcze kiedyś będzie mogła wrócić do Jinzhou. Czuła prze-moŜne pragnienie, Ŝeb ysię rozpłakać, ale powstrzymywała łzy, Ŝeby nie

150

zasmucać matki, która i tak była nieszczęśliwa. Gdy peron zniknął im juŜ z oczu, ojciec próbował ją pocieszyć. Powiedział, Ŝe musi być silna i Ŝe jako młoda studentka, która „przyłączyła się do rewolucji”, musi „przejść przez pięć górskich przełęczy” — oznaczało to, Ŝe ma przyswoić sobie nową postawę wobec rodziny, zawodu, miłości, stylu Ŝycia i pracy fi-zycznej, a wszystko to powinna wypraktykować w zwarciu z cięŜkimi próbami Ŝyciowymi. W Partii wyznawano teorię, Ŝe wykształceni ludzie, tacy jak ona, nie powinni dłuŜej być „burŜujami”, powinni zbliŜyć się do wieśniaków, którzy stanowią prawie osiemdziesiąt procent ludności. Mama słyszała tę teorię tysiąc razy. Akceptowała zmienianie siebie samej w imię nowych Chin, nawet sama napisała wiersz o tym, jak w przyszło-ści przyjmie wyzwanie „burzy piaskowej”. Ale chciała takŜe więcej czu-łości i osobistego zrozumienia i była uraŜona, Ŝe nie dostaje tego od ojca.

Kiedy pociąg dotarł do Tianjin, około trzystu dwudziestu kilometrów na południowy zachód, musieli się zatrzymać, poniewaŜ skończyła się linia kolejowa. Ojciec powiedział, Ŝe chciałby mamę zabrać do miasta. Tianjin był ogromnym portem, w którym Stany Zjednoczone i wiele kra-jów europejskich miało swoje koncesje, eksterytorialne enklawy (generał Xue zmarł we francuskiej koncesji w Tianjin, chociaŜ moja mama o tym nie wiedziała). Były tu całe dzielnice ze wspaniałymi budynkami, zbu-dowane w róŜnych obcych stylach architektonicznych: eleganckie francu-skie pałacyki z przełomu wieku, lekkie włoskie pallazi i przeładowane, w stylu późnego rokoko austro-węgierskie kamienice. Była to jakby skon-densowana wystawa stylów róŜnych narodów, z których wszystkie chcia-ły zrobić wraŜenie i na sobie wzajemnie, i na Chińczykach. Poza przysa-dzistymi, szarymi, cięŜkimi japońskimi bankami znanymi z MandŜurii i rosyjskimi bankami z zielonymi dachami i delikatnymi róŜowawoŜółtymi ścianami, mama nigdy nie widziała budynków takich jak te. Ojciec czytał zawsze mnóstwo obcej literatury i opisy europejskiej architektury fascy-nowały go. Teraz po raz pierwszy oglądał to na własne oczy. Mama wi-działa, Ŝe zadaje sobie sporo trudu, próbując ją zarazić swoim entuzja-zmem, ale kiedy spacerowali wzdłuŜ ulic, wysadzanych chińskimi drze-wami scholar o mocnym aromacie, była przygnębiona. JuŜ tęskniła za swoją matką. Ojciec nie potrafił powiedzieć jej nic serdecznego i był

151

zupełnie pozbawiony elastyczności; nie mogła się powstrzymać i okazy-wała mu złość, chociaŜ wiedziała, Ŝe na swój niezdarny sposób próbuje wyrwać ją z ponurego nastroju.

Zerwana linia kolejowa to był zaledwie początek. Musieli dalej iść na własnych nogach, a na drogach było pełno oddziałów podległych miej-scowym feudałom, bandytów i Ŝołnierzy Kuomintangu, którzy zostali w tyle, kiedy komuniści szli do przodu. Na całą ich grupę przypadały tylko trzy karabiny, z których jeden miał ojciec, ale na kaŜdym odcinku drogi miejscowe władze przysyłały jako eskortę oddział Ŝołnierzy, a ci zazwy-czaj mieli broń maszynową.

KaŜdego dnia musieli przechodzić wielkie odległości, często po dzi-kich drogach, niosąc na plecach maty do spania i wszystkie swoje rzeczy. Ci, którzy byli w partyzantce, byli do tego przyzwyczajeni, ale pewnego dnia całe pięty mamy pokryły się pęcherzami. I nie było jak odpocząć. Koledzy poradzili jej, Ŝeby pod koniec dnia wymoczyła stopy w gorącej wodzie, przekłuła pęcherze igłą i wycisnęła z nich płyn. Przynosiło to natychmiastową ulgę, ale rano, kiedy trzeba było znowu ruszać, odczu-wała okropny ból. KaŜdego dnia zaciskała zęby i podejmowała walkę. Najczęściej nie było w ogóle dróg. Wędrówka była straszna, zwłaszcza kiedy padało: ziemia zamieniała się w masę grząskiego błota i mama przewracała się tak często, Ŝe nawet nie liczyła juŜ tych upadków. Kiedy juŜ dochodzili do miejsca, w którym mieli nocować, padała na ziemię i po prostu leŜała, niezdolna do ruchu.

Kiedyś trzeba było przejść blisko pięćdziesiąt kilometrów w ulewnym deszczu. Temperatura wynosiła ponad trzydzieści dwa stopnie Celsjusza i mama ociekała zarówno deszczem, jak i potem. Wspinali się pod górę — nie była szczególnie wysoka, jakieś dziewięćset metrów, ale mama była zupełnie wyczerpana. Mata na plecach ciąŜyła jej jak wielki kamień. Oczy zalewał pot, a kiedy otwierała usta, Ŝeby nabrać tchu, czuła, Ŝe w płucach nie ma powietrza, Ŝeby oddychać. Tysiące gwiazd tańczyło jej przed oczami i z trudem wlokła się za innymi. Gdy weszli na szczyt, my-ślała, Ŝe jej niedola się skończyła, ale okazało się, Ŝe zejście jest prawie tak samo trudne. Nogi miała jak galareta. Była to zupełnie dzika okolica, wąska, rozmiękła dróŜka biegła skrajem urwiska głębokiego na jakieś trzysta metrów. Nogi mamie się trzęsły, była pewna, Ŝe spadnie w prze-paść. Wiele razy chwytała się drzew, Ŝeby nie zsunąć się z urwiska.

152

Kiedy szli przez góry, musieli pokonać kilka zimnych, rwących rzek. Woda sięgała mamie do pasa i prawie nie mogła utrzymać się na nogach. W połowie jednej z nich potknęła się i poczuła, Ŝe zaraz porwie ją prąd, ale jakiś męŜczyzna pochylił się i podtrzymał ją. Była bliska załamania, zwłaszcza od chwili, kiedy zobaczyła swoją znajomą, którą mąŜ przenosił przez rzekę. Był wyŜszym funkcjonariuszem i przysługiwał mu samo-chód, zrezygnował jednak z tego przywileju i szedł razem z Ŝoną.

Ojciec nie zajmował się mamą. Jechał w jeepie, razem ze swoją ob-stawą. Jego pozycja upowaŜniała go do korzystania z transportu — z jeepa albo z konia — zaleŜnie od tego, co było dostępne. Mama często miała nadzieję, Ŝe zaoferuje i jej miejsce w samochodzie, ale nie zrobił tego. Wieczorem tego dnia, kiedy omal nie utonęła w rzece, postanowiła, Ŝe powie mu to sama. Miała straszny dzień, poza tym cały czas wymio-towała. Czy nie mógłby czasem pozwolić jej pojechać razem z nim w jeepie? — zapytała. Odpowiedział, Ŝe nie, bo byłoby to uwaŜane za fa-woryzowanie jej, a ona nie jest upowaŜniona do korzystania z samocho-du. Trzeba walczyć z zakorzenioną w Chinach tradycją nepotyzmu. Poza tym mama powinna poznać przeciwności Ŝycia. Kiedy wspomniała, Ŝe jej znajomą mąŜ przewiózł przez rzekę, ojciec odpowiedział, Ŝe to zupełnie co innego: ona jest komunistyczną weteranką. W latach trzydziestych przewodziła, razem z Kim Ir Senem, który został potem prezydentem Korei Północnej, oddziałowi partyzanckiemu; w strasznych warunkach walczyła z Japończykami na północnym wschodzie. Wśród wielu jej cierpień podczas rewolucyjnej działalności wymienił takŜe to, Ŝe straciła pierwszego męŜa, który został zabity na rozkaz Stalina. Mama nie moŜe się porównywać z tą kobietą. Jest tylko młodą studentką. Jeśli inni ludzie pomyślą, Ŝe jest faworyzowana, będzie miała kłopoty. „To dla twojego własnego dobra — dodał, przypominając, Ŝe przecieŜ ma być rozwaŜane jej podanie o pełne członkostwo w partii. — MoŜesz wybierać: albo do samochodu, albo do Partii, ale nie jednocześnie i tu, i tu”.

Miał oczywiście rację. Rewolucja w Chinach była zasadniczo rewolu-cją chłopską, a chłopi mieli bezlitosne, twarde Ŝycie i byli szczególnie wyczuleni na sytuacje, w których ktoś albo zaŜywał, albo szukał wygody. KaŜdy, kto przyłączył się do rewolucji, powinien tak długo zaprawiać się

153

w znoszeniu niewygód, aŜ przestanie na nie reagować i będzie uodpor-niony na wszelkie przeciwieństwa losu. Ojciec przeszedł to w Yan'an i w partyzantce.

Mama rozumiała tę zasadę, ale miała do ojca Ŝal, Ŝe nie okazuje jej uczucia, kiedy czuje się chora i wyczerpana, cały czas w marszu, dźwiga-jąc matę, pocąc się i wymiotując, z nogami jak z ołowiu.

Pewnej nocy poczuła, Ŝe nie jest juŜ w stanie dłuŜej tego wytrzymać, i po raz pierwszy rozpłakała się. Grupa nocowała w takich miejscach, jak klasy szkolne, puste pomieszczenia magazynów. Tej nocy spali w małej świątyni, ciasno ułoŜeni na podłodze. Ojciec spał koło mamy. Kiedy zaczęła płakać, odwróciła się od niego i schowała twarz w rękawie, pró-bując stłumić szloch. Obudził się natychmiast i z pośpiechem zatkał jej usta dłonią. „Nie płacz na głos! Ludzie cię usłyszą i będziesz krytykowa-na!”. Być krytykowanym — to nie była błahostka. Oznaczało to, Ŝe towa-rzysze mogą ci powiedzieć, Ŝe nie jesteś godna „uczestniczyć w rewolu-cji”, a nawet Ŝe jesteś tchórzem. Poczuła, jak ojciec szybko wtyka jej do ręki chustkę, Ŝeby mogła stłumić nią szloch.

Następnego dnia szef jednostki mamy, męŜczyzna, który pomógł jej w rzece, wziął ją na bok i powiedział, Ŝe były narzekania na jej nocny płacz. Ludzie mówili, Ŝe zachowuje się jak „damulka z klasy wyzyskiwaczy”. Nie był niesympatyczny, ale musiał powtórzyć to, co mu powiedziano. To wstyd płakać po przejściu kilku kroków. Nie zachowuje się jak praw-dziwa rewolucjonistka. Od tej chwili, chociaŜ często czuła taką potrzebę, nie rozpłakała się ani razu.

Zmobilizowała wszystkie siły i szła dalej. Najbardziej niebezpieczną strefą, jaką mijali, była prowincja Shandong, która dopiero kilka miesięcy wcześniej poddała się komunistom. Pewnego razu, kiedy szli głęboką doliną, zaczęto do nich strzelać z góry. Mama ukryła się za skałą. Strze-lanina trwała około dziesięciu minut, a gdy ucichła, zobaczyli, Ŝe jeden człowiek z ich grupy nie Ŝyje — został zastrzelony, kiedy usiłował zajść od tyłu napastników, którzy okazali się bandytami. Kilku innych było rannych. Pochowano zabitego obok drogi. Ojciec i pozostali wyŜsi funk-cjonariusze oddali swoje konie rannym.

Po czterdziestu dniach marszu, podczas którego zdarzały się takŜe in-ne potyczki, przyszli do miasta Nankin, leŜącego około tysiąc dwieście

154

kilometrów na południe od Jinzhou, które było stolicą kuomintangow-skiego rządu. Nazywano je „Piec Chin” i w połowie września ciągle było tu jak w piekarniku. Grupa została rozlokowana w barakach. Na bambu-sowym materacu łóŜka, które przypadło mamie, odcisnęła się ciemna sylwetka ludzka od potu tych, którzy spali tu przed nią. Grupa prze-chodziła trening wojskowy w niemiłosiernym upale; uczyli się, jak wią-zać matę do spania, owijacze i plecak, ćwiczyli szybki marsz z rynsztun-kiem. Jako część armii musieli ściśle przestrzegać dyscypliny. Nosili mundury koloru khaki, bieliznę i koszule z surowej bawełny. Mundur powinien być zapięty pod szyję, nie wolno było rozpiąć kołnierzyka. Mamie było przez to trudno oddychać i jak wszyscy inni, miała na ple-cach duŜą plamę od potu. Nosili takŜe podwójnie zszyte bawełniane czapki, które powinny ściśle przylegać do głowy, tak Ŝeby nie wystawał ani jeden włos. Mama strasznie się pociła i brzeg jej czapki teŜ był cały czas mokry.

Od czasu do czasu pozwalano im wyjść. Pierwszą rzeczą, jaką zrobiła, było pochłonięcie kilku lodów na patyku. Wielu ludzi z ich grupy nigdy nie było w duŜym mieście, jeśli nie liczyć postoju w Tianjin. Lody na patyku zrobiły na nich kolosalne wraŜenie i kupili kilka dla towarzyszy, którzy zostali w baraku; zawinęli je starannie w ręczniki i włoŜyli do toreb. Kiedy wrócili i zobaczyli, Ŝe z lodów została tylko woda, byli zdumieni.

W Nanjing musieli chodzić na wykłady polityczne — niektóre wygła-szał późniejszy przywódca Chin, Deng Xiaoping, i generał Chen Yi, póź-niejszy minister spraw zagranicznych. Mama i jej koledzy siadali na trawniku Centralnego Uniwersytetu, w cieniu, a wykładowcy stali w peł-nym słońcu przez dwie albo trzy bite godziny. A jednak pomimo to potra-fili zafascynować swoich słuchaczy.

Pewnego dnia mama i jej jednostka musieli przejść kilka kilometrów — w tę i z powrotem, w pełni obładowani — do grobu ojca załoŜyciela Republiki Chin, Sun Yat-sena. Kiedy wrócili, mama poczuła silny ból w podbrzuszu. Tego dnia w innej dzielnicy miasta miało być przedstawienie opery pekińskiej z jedną z najsławniejszych gwiazd sceny w obsadzie. Mama Przejęła od babci zamiłowanie do opery pekińskiej i niecierpliwie wyczekiwała przedstawienia.

Wieczorem pomaszerowała z towarzyszami do opery, odległej o osiem kilometrów. Ojciec przyjechał samochodem. Po drodze mama

155

czuła coraz dotkliwszy ból w podbrzuszu i rozwaŜała nawet, czy nie wrócić, ale zdecydowała, Ŝe nie. W połowie przedstawienia ból zrobił się nieznośny. Podeszła do ojca i poprosiła, Ŝeby zabrał ją do domu samo-chodem. Nie powiedziała mu, Ŝe ją boli. Spojrzał w stronę swojego kie-rowcy i zobaczył, Ŝe ten siedzi jak przyklejony do krzesła, z otwartymi ustami. Odwrócił się znowu do mamy i odparł: „Jak mogę mu przerywać takie święto tylko dlatego, Ŝe moja Ŝona chce juŜ wyjść?”. Wtedy mamę zupełnie odeszła ochota, Ŝeby mu wyjaśniać, jak bardzo ją boli, odwróci-ła się i wyszła.

Całą drogę powrotną do baraków szła, skręcając się z bólu. Wszystko jej wirowało przed oczami, widziała tylko jakąś czarną otchłań i jarzące się w niej gwiazdy. Czuła się tak, jakby przedzierała się mozolnie przez gęstą bawełnianą watę. Nie widziała drogi i zupełnie straciła poczucie czasu. Wydawało się jej, Ŝe szła przez całą wieczność. Kiedy wróciła, baraki były puste. Wszyscy, oprócz straŜników, poszli do opery. Jakoś się dowlokła do swojego łóŜka i w świetle lampy zobaczyła, Ŝe z jej spodni cieknie krew. Gdy tylko połoŜyła się na łóŜku — zemdlała. Właśnie stra-ciła pierwsze dziecko. I nikogo przy niej nie było.

Niedługo potem wrócił ojciec. Przyjechał samochodem, więc był w barakach przed innymi. Znalazł mamę wyciągniętą bez ruchu na łóŜku. W pierwszej chwili pomyślał, Ŝe jest po prostu strasznie zmęczona, ale potem dostrzegł krew i dotarło do niego, Ŝe jest nieprzytomna. Rzucił się szukać lekarza, a kiedy go sprowadził, ten od razu wiedział, Ŝe to poro-nienie. Był jednak wojskowym lekarzem i nie miał doświadczenia z tego rodzaju przypadkami. Zadzwonił do szpitala w mieście z prośbą, Ŝeby przysłali karetkę. Szpital się zgodził — ale pod warunkiem, Ŝe zapłacą w srebrnych dolarach — i za karetkę, i za pilną operację. Ojciec, chociaŜ nie miał własnych pieniędzy, zgodził się bez chwili wahania. „Uczestnic-two w rewolucji” dawało automatycznie gwarancję opieki lekarskiej.

Mama była o krok od śmierci. Trzeba jej było zrobić transfuzję krwi i wyczyścić macicę. Kiedy po operacji otworzyła oczy, zobaczyła ojca, siedzącego obok. Pierwsze słowa, jakie wypowiedziała, brzmiały: „Chcę rozwodu”. Ojciec tłumaczył się bardzo gęsto. Nie miał pojęcia, Ŝe ona jest w ciąŜy — ani, prawdę powiedziawszy, ona sama teŜ nie miała. Wie-działa, Ŝe straciła okres, ale sądziła, Ŝe to efekt trudów marszu. Ojciec

156

powiedział, Ŝe nie zdawał sobie sprawy, co to znaczy poronienie. Obie-cał, Ŝe w przyszłości będzie o wiele bardziej uwaŜny i bez końca powta-rzał, Ŝe ją kocha i Ŝe się zmieni.

Kiedy mama spała po zabiegu, wyprał jej zakrwawione ubranie, co — jak na chińskiego męŜczyznę — było niespotykane. W końcu mama zgo-dziła się nie występować o rozwód, ale powiedziała, Ŝe chce wrócić z powrotem do MandŜurii, Ŝeby podjąć studia medyczne. Powiedziała ojcu, Ŝe nigdy nie zadowoli rewolucji, niezaleŜnie od tego, jak bardzo się bę-dzie starać; jedyne, co ją spotyka w zamian, to krytyka. „Równie dobrze mogłabym odejść” — dodała. „Nie wolno ci — odparł ojciec z niepoko-jem. — To by było odebrane jako znak, Ŝe boisz się przeciwności Ŝycio-wych. Uznają cię za dezertera i koniec z twoją przyszłością. Nawet jeśli koledzy cię zaakceptują, to i tak nie dostaniesz nigdy dobrej pracy. Do końca Ŝycia będziesz dyskryminowana”. Mama wtedy nie zdawała sobie w pełni sprawy z tego, Ŝe istnieje nieprzekraczalny zakaz wycofywania się z systemu, poniewaŜ — co charakterystyczne — nie był to zakaz pi-sany. Ale w głosie ojca słyszała wyraźnie ton nacisku. Jeśli juŜ się „przy-łączyła do rewolucji”, nie mogła się odłączyć.

Jeszcze w szpitalu, pierwszego października, mama i jej współtowa-rzyszki zostały pilnie powiadomione, Ŝe mają oczekiwać waŜnej audycji — nadadzą ją z głośników porozwieszanych wokół całego szpitala. Ze-brały się i wysłuchały Mao, który ze szczytu pawilonu Bramy Niebiań-skiego Spokoju proklamował utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. Mama płakała jak dziecko. Chiny, o których marzyła, w które wierzyła, które były jej nadzieją, ziściły się. Pomyślała, Ŝe będzie to kraj, któremu moŜna się oddać ciałem i duszą. Kiedy usłyszała słowa Mao: „Lud Chin powstał” — sama siebie zganiła, Ŝe w ogóle się wahała. Jej cierpienia w porównaniu z tak wielką sprawą, jak ocalenie Chin, to rzecz drobna. Czu-ła się bardzo dumna i przyrzekła sobie, Ŝe zawsze będzie „po stronie re-wolucji”. Gdy krótka proklamacja Mao dobiegła końca, ona i jej współ-towarzyszki zaczęły skakać z radości i podrzucać czapki w górę — gest, którego chińscy komuniści nauczyli się od Rosjan. Potem, po otarciu łez, urządziły sobie małą uroczystość.

Kilka dni przed poronieniem mamy rodzice zrobili sobie Pierwsze

157

wspólne zdjęcie. Są na nim oboje w mundurach wojskowych, patrzą w obiektyw z wyrazem zadumy, raczej melancholijnej. Zdjęcie zrobiono dla upamiętnienia wejścia ich grupy do niedawnej siedziby sił Kuomintangu. Mama od razu posłała odbitkę babci.

Trzeciego października jednostka ojca została przeniesiona. Siły ko-munistów zbliŜały się do Sichuanu. Mama musiała zostać w szpitalu przez następny miesiąc, a potem pozwolono jej spędzić okres rekonwale-scencji we wspaniałej posiadłości, która naleŜała do głównego finansisty Kuomintangu, szwagra Chiang Kai-sheka, H. H. Kunga. Pewnego dnia jej jednostce powiedziano, Ŝe wszyscy idą uczestniczyć jako statyści w dokumentalnym filmie o wyzwoleniu Nanjing. Dano im cywilne rzeczy i ubrani jak zwyczajni obywatele witali komunistów. Tę rekonstrukcję — choć nie mijała się z prawdą — pokazywano potem w całych Chinach jako „film dokumentalny”. Była to zwyczajna praktyka.

Mama została w Nankinie przez dwa miesiące. Co jakiś czas dostawa-ła telegram albo listy od ojca. Pisał kaŜdego dnia i wysyłał listy, jeśli tylko znalazł jakąś czynną pocztę. W kaŜdym liście pisał, jak bardzo ją kocha, obiecywał, Ŝe się zmieni, i nalegał, Ŝeby nie wracała do Jinzhou i nie opuszczała „szeregów rewolucji”.

Pod koniec grudnia powiedziano, Ŝe jest dla niej miejsce na parowcu wiozącym ludzi, którzy takŜe zostali w tyle z powodu choroby. Mieli się zebrać w doku, kiedy zapadnie noc — w dzień z powodu nalotów Ku-omintangu byłoby to zbyt niebezpieczne. NadbrzeŜe było spowite chłod-ną mgłą. Nieliczne światła zostały wyłączone — z powodu groźby nalo-tu. Ostry, północny wiatr wiał śniegiem po rzece. Mama musiała kilka godzin czekać w doku, rozpaczliwie przytupując skostniałymi stopami, na których miała tylko standardowe bawełniane pantofle, nazywane „pan-toflami wyzwolenia”; niektóre z nich miały na podeszwach wypisane hasła, takie jak „Bić Chiang Kai-sheka” albo „StrzeŜemy naszego kraju”.

Parowiec płynął wzdłuŜ Jangcy na zachód. Przez pierwszych trzysta dwadzieścia kilometrów do miasta Anqing płynął tylko w nocy, a w dzień maskował się w trzcinach na północnym brzegu rzeki, Ŝeby skryć się przed samolotami Kuomintangu. śołnierze, którzy konwojowali przewoŜony statkiem spory ładunek wyposaŜenia wojskowego i amuni-cji, ustawili na pokładzie karabin maszynowy. Zdarzały się potyczki z

158

siłami Kuomintangu i gangami feudałów. Kiedyś, gdy właśnie mieli za-kotwiczyć się na dzień w trzcinach, parowiec dostał się pod cięŜki ostrzał i jakieś kuomintangowskie oddziały próbowały wedrzeć się na pokład. Mama i inne kobiety ukryły się pod pokładem, podczas gdy Ŝołnierze walczyli na górze. Potem statek popłynął dalej i zakotwiczył w innym miejscu.

Kiedy wpłynęli na przełomy Jangcy, gdzie zaczyna się prowincja Si-chuan, a rzeka zwęŜa się raptownie, musieli się przesiąść na dwie mniej-sze łodzie, które przybyły z Chongqing. Wojskowy ładunek i straŜ płynę-ły pierwszą łodzią, a reszta grupy drugą.

Przełomy Jangcy zwane były „Bramami Piekła”. Pewnego popołudnia blade, zimowe słońce zupełnie zniknęło. Mama pospieszyła na pokład zobaczyć, co się stało. Po obu stronach ogromne, prostopadłe skały po-nad rzeką pochylały się w stronę łodzi, jakby miały ją zgnieść. Skały, tak wysokie, Ŝe prawie zasłaniały niebo, pokrywała bujna roślinność. KaŜda następna wydawała się jeszcze bardziej stroma niŜ poprzednia, a wszyst-kie wyglądały, jakby spadł na nie z rozmachem z nieba jakiś przepotęŜny miecz i utorował sobie w nich drogę. Mała łódź całymi dniami walczyła z prądem, ze spadkami i podwodnymi skałami. Czasami siła prądu znosiła łódź z powrotem i miało się wtedy wraŜenie, Ŝe się wywróci. Mama czę-sto myślała, Ŝe zaraz się rozbiją o skały, ale za kaŜdym razem sternikowi udawało się w ostatniej sekundzie wymanewrować.

Większą część prowincji Sichuan komuniści zajęli dopiero miesiąc temu. Kiedy Chiang Kai-shek zaniechał oporu na kontynencie i uciekł na Tajwan, zostawił tu sporo oddziałów Kuomintangu. Najgorszy moment nadszedł, kiedy kuomintangowscy Ŝołnierze ostrzelali pierwszą łódź, która wiozła amunicję. Trafił ją jeden z pocisków. Mama stała na pokła-dzie, kiedy jakieś sto metrów przed nią wszystko wybuchło. Wyglądało to tak, jakby cała rzeka nagle zajęła się ogniem. Płonące kawały drewna popłynęły w kierunku drugiej łodzi i wydawało się, Ŝe nic jej nie uchroni przed zderzeniem z kawałkami płonącego wraku. A jednak przepłynęły obok, mijając ich o centymetry. Nikt nie okazał strachu, nie było popło-chu. Wszyscy oniemieli. Na pierwszej łodzi zginęła większość Ŝołnierzy z eskorty.

Wpłynęli do świata zupełnie innej przyrody i klimatu. Urwiska wzdłuŜ

159

przełomów rzeki były porośnięte gigantycznymi pnączami trzcinopalmy i egzotyczna atmosfera stała się jeszcze bardziej niesamowita. Pomiędzy bujnym listowiem z gałęzi na gałąź skakały małpy. Majestatyczne, urwi-ste góry były oszałamiającą odmianą po płaskich równinach wokół Jinzhou.

Czasami łódź cumowała u wąskiego podnóŜa czarnych, kamiennych stopni, zdających się wspinać bez końca po zboczu góry, której wierzcho-łek ginął w chmurach. Często na górze leŜało nieduŜe miasteczko. Z po-wodu ustawicznej mgły mieszkańcy palili lampki na olej rzepakowy na-wet podczas dnia. Było chłodno, a wilgotny wiatr ciągnął od gór i rzeki. Mamie tutejsi mieszkańcy wydawali się niesamowicie ciemnoskórzy. Mieli o wiele drobniejszą i bardziej kościstą budowę ciała, ostrzejsze rysy, a takŜe większe i bardziej okrągłe oczy niŜ ludzie, do których wy-glądu przywykła. Nosili coś w rodzaju turbanów z długich, białych ka-wałków materiału, zawiązanych nad czołem. PoniewaŜ w Chinach biały jest kolorem Ŝałoby, mama z początku myślała, Ŝe wszyscy ci ludzie są w Ŝałobie.

W połowie stycznia przybyli do Chongqing, który był stolicą Ku-omintangu podczas wojny z Japonią. Tutaj mama przesiadła się na mniej-szą łódź i w niej dopłynęła do następnej stacji, do miasta Luzhou, leŜące-go około stu sześćdziesięciu kilometrów w górę rzeki. Dostała tu od ojca wiadomość, Ŝe przysyła po nią łódź i Ŝe moŜe od razu płynąć do Yibin. Tym samym dowiedziała się, Ŝe i on przybył na miejsce przeznaczenia zdrów i cały. Od tej chwili puściła w niepamięć wszystkie urazy. Nie widziała go od czterech miesięcy i tęskniła za nim. WyobraŜała sobie, jaki musiał być podekscytowany podczas podróŜy, patrząc na tyle miejsc opisywanych przez staroŜytnych poetów, i czuła ciepło pod sercem, gdy pomyślała, Ŝe podróŜując, na pewno układał dla niej wiersze.

Tego samego wieczoru była juŜ gotowa wyruszyć. Następnego poran-ka, kiedy się obudziła, poczuła przez miękką mgłę ciepło słońca. WzdłuŜ rzeki ciągnęły się łagodne zielone wzgórza; mama leŜała odpręŜona i słuchała plusku wody uderzającej o dziób łodzi. Tego popołudnia przy-płynęli do Yibin. Było to w przeddzień chińskiego Nowego Roku. Kiedy po raz pierwszy spojrzała na Yibin, poczuła się tak, jakby ukazała się jej kraina z bajki — delikatny rysunek miasta płynącego w chmurach. Gdy łódź zbliŜyła się do nabrzeŜa, mama zaczęła rozglądać się za ojcem. W końcu przez mgłę dojrzała jego niewyraźną postać — stał w zapiętym

160

płaszczu wojskowym, a za nim jego ochroniarz. Brzeg rzeki był rozległy, pokryty piaskiem i kamieniami. Widziała miasto pnące się na szczyt wzgórza. Niektóre domy były zbudowane z długich, wąskich drewnia-nych Ŝerdzi i wydawało się, Ŝe kołyszą się na wietrze, jakby miały za chwilę się rozpaść.

Łódź zacumowano przy cyplu na skraju miasta. Marynarz połoŜył de-skę i ochroniarz ojca wziął mamy matę do spania. Mama prawie przebie-gła po kładce, a ojciec wyciągnął ramiona, Ŝeby jej pomóc zejść. Nie było zwyczaju, Ŝeby publicznie się obejmować, ale mama wiedziała, Ŝe ojciec jest równie poruszony i podniecony jak ona — i była bardzo szczęśliwa.

8 „Powrócić do domu

w haftowanym jedwabiu” —

rodzina i bandyci

(1949—1951)

Przez całą drogę mama zastanawiała się, jaki teŜ będzie ten Yibin. Czy będzie tam elektryczność? Czy góry będą tak wysokie jak te wzdłuŜ Jangcy? Czy będą teatry? Kiedy wspinała się wraz z ojcem na wzgórze, była zaskoczona pięknem tego miejsca. Yibin leŜy na wzgórzu, z którego widać cypel przy zbiegu dwóch rzek, jednej przejrzystej, drugiej mulistej. W wielu domach widziała blask światła elektrycznego. Ich ściany zro-biono z gliny i bambusa, a wygięte płytki dachówkowe były bardzo ozdobne i sprawiały wraŜenie kruchych — przynajmniej w porównaniu z tymi, którymi pokrywano dachy w MandŜurii, gdzie musiały stanowić zaporę dla wiatru i śniegu. W dali, przez mgłę, dostrzegła małe domki z bambusa i gliniastej ziemi, rozrzucone wśród ciemnozielonych wzgórz, porośniętych drzewami kamforowymi, metasekwojami i krzewami her-bacianymi. Czuła się lekko, i wcale nie dlatego, Ŝe ochroniarz ojca wziął jej matę do spania. Przeszła przez kilkadziesiąt zniszczonych przez wojnę wsi i miast i była zachwycona, widząc, Ŝe tu w ogóle nie ma szkód. Siedmiotysięczny garnizon Kuomintangu poddał się bez walki.

Ojciec mieszkał w eleganckiej posiadłości, która została przejęta przez nowy rząd i przeznaczona zarówno na biura, jak i na pomieszczenia mieszkalne, i mama zamieszkała razem z nim. Był tam ogród pełen ro-ślin, jakich nigdy przedtem nie widziała: księŜycowe nanmu, papaje i banany, rosnące w ziemi pokrytej zielonym mchem. W sadzawce pływały złote rybki i był tam nawet Ŝółw. W sypialni ojca była podwójna sofa —

162

największe posłanie, na jakim spała — przedtem znała tylko ceglane kang. W Yibin nawet zimą wystarczała sama kołdra. Nie było tu szarpią-cych wiatrów i przenikającego wszędzie pyłu jak w MandŜurii i nie trze-ba było nosić gazowych maseczek, Ŝeby móc oddychać. Studni w ogóle nie zasłaniała pokrywa; był tylko Ŝuraw z bambusa, na końcu którego wisiało wiadro. Ubrania prało się na płytach z gładkiego, jasnego kamie-nia, podpartych pod niewielkim kątem, a czyściło się je za pomocą szczotki z włókien bambusa — w MandŜurii taki zabieg byłby niemoŜ-liwy, bo ubrania pokrywały się tam błyskawicznie pyłem albo warstwą zamarzniętego błota. Poza tym pierwszy raz w Ŝyciu mama codziennie jadała ryŜ i świeŜe warzywa.

Następne tygodnie były prawdziwym miesiącem miodowym rodzi-ców. Pierwszy raz mama mogła mieszkać z ojcem i nie była krytykowana za „dawanie pierwszeństwa miłości”. Atmosfera była spokojna: komuni-ści byli upojeni swoimi postępującymi jak burza zwycięstwami i koledzy ojca nie nalegali, Ŝeby małŜeństwa spędzały razem tylko sobotnią noc.

Yibin poddał się niecałe dwa miesiące temu, jedenastego grudnia 1949 roku. Ojciec przybył tu sześć dni później i został wyznaczony na szefa okręgu Yibin, liczącego ponad milion ludzi, z których ponad sto tysięcy mieszkało w mieście. Przybył łodzią z grupą złoŜoną z ponad setki studentów, którzy „przyłączyli się do rewolucji” w Nankinie. Kiedy łódź wyruszyła w górę Jangcy, najpierw zatrzymali się na przeciwległym brzegu rzeki, w elektrowni, która była twierdzą podziemia. Kilkuset ro-botników wyszło powitać grupę ojca, machali czerwonymi chorągiew-kami z pięcioma gwiazdami — była to nowa chorągiew komunistycz-nych Chin — i wznosili przyjazne okrzyki. Gwiazdy na chorągiewkach znajdowały się w złym miejscu — miejscowi komuniści nie wiedzieli, gdzie naleŜy je prawidłowo umieścić. Ojciec i jeszcze jeden funkcjona-riusz wyszli na brzeg, Ŝeby przemówić, a robotnicy byli zachwyceni, kiedy usłyszeli, jak ojciec mówi w dialekcie Yibin. Zamiast zwykłej czapki, jaką powszechnie noszono, ojciec miał ośmiokątną czapkę w rodzaju tych, jakich uŜywała armia komunistów w latach dwudziestych i wczesnych trzydziestych. Miejscowi uznali ją za bardzo szykowną.

Potem popłynęli łodzią do miasta. Ojciec nie był tu od dziesięciu lat. Bardzo tęsknił za rodziną, zwłaszcza za młodszą siostrą, do której z

163

Yan'an pisał entuzjastyczne listy o nowym Ŝyciu i dodawał, Ŝe bardzo by chciał, Ŝeby kiedyś przyjechała i przyłączyła się do nich. Listy przestały dochodzić, gdy Kuomintang zacieśnił blokadę. Potem rodzina usłyszała znowu o ojcu dopiero wtedy, kiedy przysłał fotografię, którą zrobili sobie wspólnie z mamą w Nankinie. Przez poprzednie siedem lat nawet nie wiedzieli, czy jeszcze Ŝyje. Tęsknili za nim, płakali i modlili się do Bud-dy o jego szczęśliwy powrót. Razem z fotografią przysłał krótki list mó-wiący o tym, Ŝe wkrótce będzie w Yibin, i o tym, Ŝe zmienił nazwisko. Kiedy był w Yan'an, podobnie jak wielu innych, przybrał pseudonim Wang Yu. Yu oznacza „wyzbyty egoizmu aŜ do granicy szaleństwa”. Kiedy przyjechał, z powrotem powrócił do swojego prawdziwego nazwi-ska Chang, ale przyłączył do niego swój pseudonim i nazywał się teraz Chang Shuyu, to znaczy „pozostający przy (imieniu) Yu”.

Dziesięć lat temu ojciec opuścił to miasto jako biedny, głodny prakty-kant. A teraz, niespełna trzydziestoletni, powrócił jako człowiek sprawu-jący powaŜną władzę. Było to tradycyjne chińskie marzenie, które wyra-Ŝało się w powiedzeniu yi jin huan-xiang, czyli „wrócić do domu w ha-ftowanym jedwabiu”. Rodzina ojca była z niego niesamowicie dumna i bardzo chciano zobaczyć, jaki będzie po latach, zwłaszcza Ŝe słyszano o komunistach wiele dziwnych rzeczy. A matka oczywiście była szcze-gólnie ciekawa jego Ŝony.

Ojciec mówił i śmiał się głośno, z całego serca, okazywał niepoha-mowaną, niemal chłopięcą ekscytację. Jego matka z westchnieniem ulgi i szczęścia uznała, Ŝe w ogóle się nie zmienił. Pozostali członkowie rodzi-ny zachowywali się z pewną rezerwą, ale z pałających oczu, do których napływały łzy, moŜna było odczytać radość. Tylko jego młodsza siostra okazywała większe oŜywienie. Mówiła Ŝywo, bawiąc się długimi warko-czami, które odrzucała na plecy za kaŜdym razem, gdy dla podkreślenia tego, co mówiła, robiła ruch głową. Ojciec uśmiechał się — był to trady-cyjny lokalny sposób okazywania przez kobiety wesołego nastroju. Pra-wie o nim zapomniał podczas pobytu na odległej północy.

Było wiele tematów do omówienia. Matka ojca opowiadała o tym, co się działo z rodziną od czasu, kiedy opuścił dom, i doszła do tego, Ŝe niepokoi ją jedna sprawa: co będzie ze starszą córką, która się nią opie-kowała w Chongqin? MąŜ córki zmarł i zostawił jej kawałek ziemi, a ona najęła kilku parobków. KrąŜyło wiele sprzecznych pogłosek na temat

164

reformy rolnej i rodzina martwiła się, Ŝe starsza córka zostanie zaklasyfi-kowana jako posiadaczka ziemska i odbiorą jej grunt. Kobiety były wzburzone, posypały się Ŝale i zarzuty: „Co teraz z nią będzie? Jak się utrzyma? Jak komuniści mogą robić takie rzeczy?”.

Ojciec, dotknięty i wyprowadzony z równowagi, wybuchnął: „Tak czekałem na ten dzień, czekałem na chwilę, w której będę mógł dzielić z wami radość zwycięstwa. Niesprawiedliwość przeminęła razem z prze-szłością. Teraz jest pora radości, dobrych oczekiwań. Ale wy jesteście tacy nieufni, tacy krytyczni...”. I w tym miejscu rozpłakał się jak mały chłopiec. Wszystkie kobiety takŜe zaczęły płakać. On z rozczarowania i zawodu, ale ich uczucia były bardziej złoŜone — były wśród nich takŜe wątpliwości i niepewność.

Matka ojca mieszkała w leŜącym tuŜ za miastem starym rodzinnym domu, który zostawił jej mąŜ, kiedy zmarł. Był to zupełnie wygodny dom wiejski — typu nizinnego, zbudowany z cegły i z drewna, osłonięty mu-rem od strony drogi. Z przodu był wielki ogród, a z tyłu leŜało pole zi-mowych śliw, które roztaczały wspaniały aromat, i gęsty bambusowy zagajnik, który wprowadzał nastrój jak z zaczarowanego ogrodu. Dom był nieskazitelnie czysty. Okna błyszczały i nigdzie nie było śladu kurzu. Meble były z pięknego, błyszczącego drzewa sandalinowego, które ma kolor głębokiej czerwieni, czasami przechodzącej w odcień czerni. Mama zakochała się w tym domu od pierwszej wizyty, to znaczy od następnego dnia po przyjeździe do Yibin.

Była to waŜna chwila. W chińskiej tradycji teściowa miała pełnię władzy nad synową, która powinna być jej zawsze posłuszna i którą mo-gła tyranizować. Kiedy synowa sama stawała się teściową, znęcała się nad swoją synową w taki sam sposób, w jaki nad nią bezkarnie się znęca-no. Komuniści w swoim programie kładli duŜy nacisk na uniezaleŜnienie i wyzwolenie synowych i, jak niektórzy twierdzili, komunistyczne syno-we były bezczelnymi smokami, które rozstawiały po kątach swoje te-ściowe. Wszyscy więc siedzieli jak na szpilkach, ciekawi, jak teŜ zacho-wa się mama. Rodzina ojca była bardzo rozległa i tego dnia wszyscy zebrali się w domu. Gdy mama zbliŜała się do frontowej bramy, usłyszała szepty: „JuŜ idzie, juŜ idzie!”. Dorośli uciszali dzieci, które podskakiwa-ły, próbując dojrzeć za oknem tę dziwną komunistyczną synową z dale-kiej północy.

165

Kiedy mama i ojciec weszli do salonu, matka ojca siedziała w odle-głym końcu pokoju na oficjalnym, rzeźbionym, kwadratowym, sandali-nowym krześle. Po obu stronach pokoju w dwóch rzędach ustawiono podobne krzesła, pomiędzy kaŜdą ich parą stał mały stolik, a na nim ozdobna waza. Idąc środkiem, mama zauwaŜyła, Ŝe jej teściowa ma bar-dzo spokojną twarz, z wydatnymi kośćmi policzkowymi (które ojciec odziedziczył po niej), małe oczy, ostro zarysowany podbródek i wąskie usta, których kąciki lekko opadały ku dołowi. Była drobna i wydawało się, Ŝe ma półprzymknięte oczy, jakby była pogrąŜona w medytacji. Ma-ma z ojcem podeszli do niej powoli i zatrzymali się przed jej krzesłem. Wtedy mama uklękła i złoŜyła trzykrotny koutou. Było to zgodne z tra-dycyjnym rytuałem, ale wcześniej wszyscy zastanawiali się, czy ta młoda komunistka zechce to zrobić. W pokoju rozległy się westchnienia ulgi. Kuzynki i siostry ojca szeptały do jego wyraźnie zachwyconej matki: „Jaka miła synowa! Taka uprzejma, taka ładna i pełna szacunku! Matko, naprawdę los ci sprzyja!”.

Mama była dumna z tego podboju. Ona i ojciec dyskutowali przed-tem, jak się zachować. Komuniści zalecali, Ŝeby unikać składania koutou, które uwaŜali za uwłaczające godności ludzkiej, ale mama pragnęła zro-bić wyjątek, tylko ten jeden raz. Ojciec się zgodził. Nie chciał sprawiać przykrości swojej matce ani obraŜać Ŝony, tym bardziej Ŝe wcześniej poroniła; poza tym to akurat koutou miało swoje drugie dno: moŜna było zarobić na nim punkt dla komunistów. Sam nie chciał jednak składać koutou, chociaŜ według rytuału powinien.

Wszystkie kobiety w rodzinie były buddystkami, a jedna z sióstr, Ju-nying, niezamęŜna, była szczególnie poboŜna. Zaprowadziła mamę, Ŝeby złoŜyła koutou posąŜkowi Buddy, przed kapliczkami poświęconymi przodkom rodziny, które robiono na chiński Nowy Rok, a nawet przed rosnącymi za oknem zimowymi śliwami i bambusami. Ciotka Junying wierzyła, Ŝe kaŜdy kwiat i kaŜda trawa ma duszę. Poprosiła mamę, Ŝeby złoŜyła kilka koutou bambusom, prosząc je, Ŝeby nie kwitły, poniewaŜ wierzono, Ŝe kwiaty bambusa przynoszą nieszczęście. Mama uznała to za świetną zabawę. Przypominało jej to dzieciństwo i pozwalało zaspokoić potrzebę zabawy i Ŝartów. Ojciec tego nie aprobował, ale ułagodziła go, mówiąc, Ŝe to tylko przedstawienie, które nie zaszkodzi obrazowi komu-nistów. Kuomintang głosił, Ŝe komuniści wyplenili wszystkie tradycyjne

166

zwyczaje, jednak mama uwaŜała, Ŝe będzie to miało swoją dobrą stronę, jeśli ludzie zobaczą, Ŝe to nieprawda.

Rodzina ojca była bardzo miła dla mamy. Mimo tych oficjalnych po-czątków moja babka była nadzwyczaj łatwa w kontakcie. Rzadko wyda-wała osądy i nigdy nikogo nie krytykowała. Okrągła twarz ciotki Junying była poznaczona śladami po ospie, ale jej oczy miały tak łagodny wyraz, Ŝe nie było chyba na świecie człowieka, który nie czułby się przy niej bezpieczny i odpręŜony. Młodsze kobiety nie dorównywały babci, jeśli chodzi o energię i Ŝywość usposobienia, ale były bezpośrednie, spokojne i miłe, co sprawiało, Ŝe mama czuła się z nimi jak u siebie w domu. Ciot-ka Junying robiła przepyszne przyprawiane jedzenie syczuańskie, zupeł-nie inne od łagodnego w smaku jedzenia północy. Potrawy nosiły egzo-tyczne nazwy, które mama uwielbiała: „Smok walczący z tygrysem”, „Kurczak cesarskiej konkubiny”, „Młode złote kogutki piejące do świtu”. Mama często potem przychodziła do tego domu i jadała z rodziną, spo-glądając na wiśniowe, migdałowe i brzoskwiniowe sady, które na wiosnę zmieniały się w morze białych i róŜowych kwiatów. Kobiety z rodziny Chang tworzyły przyjazną, otwartą i ciepłą atmosferę i czuła, Ŝe jest przez nie bardzo kochana.

Mamie wkrótce wyznaczono pracę w Wydziale Spraw Publicznych w zarządzie Okręgu Yibin. Ale bardzo mało czasu spędzała w biurze. Wy-Ŝywienie ludności zyskało priorytet — gdyŜ było teraz największym problemem.

Południowy zachód był najdłuŜej w rękach Kuomintangu i zostało tu pół miliona Ŝołnierzy, kiedy Chiang Kai-shek uciekł z Sichuanu na Taj-wan w grudniu 1949 roku. Poza tym Sichuan był jedną z kilku prowincji, w których komuniści, zanim je zajęli, nie kontrolowali strefy pozamiej-skiej. Jednostki Kuomintangu, rozproszone, ale nadal dobrze uzbrojone, kontrolowały większość południowych terenów prowincji syczuańskiej, a większość zapasów Ŝywności była w rękach prokuomintangowskich po-siadaczy ziemskich i feudałów. Zabezpieczenie dostaw Ŝywności, aby wyŜywić mieszkańców miast oraz Ŝołnierzy — zarówno własnych sił, jak i Ŝołnierzy Kuomintangu, którzy się poddali — stało się teraz pilną po-trzebą komunistów.

Z początku wysyłali ludzi, próbując kupić Ŝywność. Wielu feudałów

167

tradycyjnie juŜ utrzymywało swoje prywatne oddziały, które teraz połą-czyły się z siłami Kuomintangu. Na kilka dni przed przybyciem mamy do Yibin oddziały te rozpoczęły powstanie, obejmujące południowy Sichu-an. Okręgowi groził głód.

Komuniści zaczęli wysyłać po Ŝywność grupy, złoŜone z funk-cjonariuszy partyjnych eskortowanych przez uzbrojoną straŜ. Prawie wszyscy zostali zmobilizowani. Biura opustoszały. Z całego zarządu okręgu Yibin zostały tylko dwie kobiety: jedna była recepcjonistką, a druga miała małe dziecko, noworodka.

Mama równieŜ wyprawiała się na te ekspedycje, które zawsze bardzo długo trwały. W jej grupie było trzynaście osób: siedmioro cywilów i sześciu Ŝołnierzy. Mama miała ładunek złoŜony z maty do spania, wo-reczka ryŜu i cięŜkiej parasolki, zrobionej z płótna pomalowanego chiń-skim lakierem. Grupa całymi dniami przemierzała dróŜki, które Chińczy-cy nazywają „ścieŜynkami owczymi” — zdradliwe, wąskie górskie drogi między urwistymi przepaściami i potokami. Kiedy przybywali do wioski, szli do najnędzniejszej chaty i starali się nawiązać kontakt z najbiedniej-szymi wieśniakami, mówiąc, Ŝe komuniści chcą dać takim jak oni ziemię i zapewnić im szczęśliwe Ŝycie. Następnie pytali, czy miejscowy feudał lub posiadacz ziemski ma zapasy ryŜu. Większość wieśniaków okazywa-ła tradycyjną nieufność wobec wszelkich urzędników i osób związanych z władzą. Wielu tylko mętnie słyszało o komunistach, a to, co słyszeli, nie było dobre. Ale mama, która szybko przeszła z północnego dialektu na lokalny, umiała mówić w sposób jasny i przekonujący. Wyjaśnianie znaczenia nowej polityki stało się wkrótce jej specjalnością. Jeśli grupa uzyskała informacje na temat właściciela ziemi, szła do niego, przekony-wała go, Ŝeby sprzedał zapasy w wytyczonych miejscach skupu i tam odebrał naleŜne pieniądze. Niektórzy byli przestraszeni i oddawali, co mieli, bez szczególnego nacisku. Inni jednak informowali uzbrojone ban-dy o miejscu pobytu grupy komunistów. Mama i jej towarzysze często byli ostrzeliwani i kaŜdą noc spędzali w pogotowiu, czasem przenosząc się z miejsca na miejsce, aby uniknąć napadu.

Z początku zatrzymywali się u biednych wieśniaków. Ale jeśli bandy-ci dowiadywali się, kto gościł grupę, zabijali wszystkich mieszkańców domu. Po kolejnej takiej zbrodni grupa zdecydowała, Ŝe nie będą naraŜać Ŝycia niewinnych ludzi. Spali więc pod gołym niebem albo w opuszczo-nych świątyniach.

Podczas trzeciej wyprawy mama zaczęła wymiotować i cierpiała na przelotne bóle głowy. Znowu była w ciąŜy. Wróciła do Yibin wyczerpana,

168

rozpaczliwie potrzebując wypoczynku, ale jej grupa od razu przygoto-wywała się do następnej wyprawy. Nie było jasne, co właściwie ma tam do roboty kobieta w ciąŜy, i mama była rozdarta pomiędzy chęcią i oba-wą. Chciała iść, duch tych czasów bardzo sprzyjał wszelkim poświęce-niom i uwaŜano, Ŝe trzeba nie mieć wstydu, Ŝeby na cokolwiek narzekać. Ale bała się, pamiętając swoje niedawne poronienie sprzed pięciu miesię-cy. Nie chciała myśleć, Ŝe mogłoby się to znowu zdarzyć gdzieś na pust-kowiu, gdzie nie ma lekarzy ani transportu. Co więcej, podczas tych wy-praw zdarzały się prawie codziennie potyczki z bandytami i trzeba było móc biec — i to biec szybko. A ona miała zawroty głowy nawet wtedy, kiedy po prostu szła.

Niemniej zdecydowała, Ŝe pojedzie. Szła z nimi jeszcze jedna kobieta, takŜe w ciąŜy. Któregoś dnia, popołudniem, grupa zatrzymała się, Ŝeby zjeść posiłek w opuszczonym obejściu. Uznali, Ŝe właściciel uciekł, być moŜe nawet przed nimi. Dookoła porośniętego chwastami podwórza biegł sięgający do ramion gliniany mur. Drewniana brama nie była za-mknięta i skrzypiała w podmuchach wiosennego wiatru. Kucharz juŜ prawie ugotował ryŜ dla całej grupy, gdy pojawił się jakiś męŜczyzna w średnim wieku. Wyglądał jak wieśniak: nosił słomiane sandały, luźne spodnie, duŜy kawałek materiału podobny do fartucha, wetknięty za ba-wełniany szeroki pas, a na głowie miał brudny biały turban. Powiedział, Ŝe juŜ wyruszyła w drogę grupa męŜczyzn naleŜących do znanej bandy o nazwie Brygada Szerokich Mieczy i Ŝe szczególnie im zaleŜy na schwy-taniu mamy i tej drugiej kobiety, poniewaŜ wiedzą, Ŝe są Ŝonami wysoko postawionych urzędników komunistycznych.

Ten człowiek wcale nie był zwykłym wieśniakiem. Podczas rządów Kuomintangu był tu naczelnikiem i zarządzał kilkoma wioskami, łącznie z tą, w której właśnie znajdowała się grupa. Brygada Szerokich Mieczy próbowała namówić go do współpracy, tak jak poprzednio wszystkich członków Kuomintangu i posiadaczy ziemskich. Przyłączył się do bandy, ale nie chciał odcinać sobie drogi odwrotu i ostrzegł komunistów, Ŝeby kupić sobie gwarancję bezpieczeństwa. Powiedział im teŜ, którędy najle-piej uciekać.

Grupa od razu poderwała się na nogi. PoniewaŜ mama i druga cięŜar-na kobieta nie mogły szybko biec, kuomintangowski naczelnik pomógł

169

im przejść przez dziurę w ścianie i ukryć się w pobliskiej kupie siana. Kucharz jeszcze zwlekał, pakując ryŜ i polewając kociołek zimną wodą, Ŝeby go ostudzić i móc zabrać ze sobą. Obie te rzeczy były zbyt cenne, Ŝeby je porzucać, zwłaszcza podczas wojny. Dwaj Ŝołnierze, którzy zo-stali z kucharzem, pomagali mu i próbowali go popędzać. W końcu ku-charz złapał ryŜ i kociołek i wszyscy trzej rzucili się do tylnych drzwi. Bandyci właśnie wchodzili przez drzwi frontowe i natychmiast tamtych dopędzili, powalili ich na ziemię i zadźgali noŜami. Nie mieli dość broni i amunicji, nie starczyłoby na strzelanie do reszty członków grupy, których widzieli w niezbyt wielkiej odległości. Nie odkryli mamy i tej drugiej kobiety w stogu.

Niedługo potem banda, a wraz z nią naczelnik wiosek, zostali złapani. Był on zarówno szefem bandy, jak i „węŜem w swojej starej kryjówce”, co kwalifikowało go do kary śmierci. Niemniej ostrzegł komunistów i ocalił Ŝycie dwóch kobiet. W tym czasie wyroki śmierci były wydawane przez ławę sędziowską, w skład której wchodziły trzy osoby. Tak się złoŜyło, Ŝe szefem tej ławy był mój ojciec. Kolejnym sędzią był mąŜ tej drugiej cięŜarnej kobiety. Trzecim był szef miejscowej policji.

Ława podzieliła się: dwa przeciw jednemu. MąŜ drugiej ocalonej ko-biety głosował za oszczędzeniem Ŝycia naczelnika wiosek. Ojciec i szef policji głosowali za wyrokiem śmierci. Mama prosiła ławę sędziowską, Ŝeby nie wydawała wyroku śmierci, ale ojciec był nieubłagany. Na to właśnie ten człowiek postawił, powiedział mamie — wybrał dokładnie tę grupę, Ŝeby ją ostrzec, bo wiedział, Ŝe są w niej Ŝony dwóch wysokich urzędników. Ma ręce po łokcie we krwi. „Nie moŜemy być wyrozumiali właśnie DLATEGO, Ŝe chodzi o nasze Ŝony. Jeśli osobiste uczucia wpły-ną na nasze osądy, to jaka będzie róŜnica pomiędzy nowymi i starymi Chinami?”. Na naczelniku wiosek wykonano wyrok.

Mama nie mogła tego ojcu wybaczyć. Czuła, Ŝe ten człowiek nie po-winien umierać, poniewaŜ ocalił wiele istnień ludzkich, a szczególnie „był mu dłuŜny” ojciec. Patrzyła na to tak, jak patrzyłaby większość Chińczyków: jego zachowanie oznaczało, Ŝe — inaczej niŜ dla męŜa drugiej kobiety — jej Ŝycie nie było dla niego bezcenne.

Kiedy tylko proces się skończył, grupę mamy znowu wysłano na wieś. Ciągle czuła się niedobrze, często wymiotowała, była słaba i prze-męczona. Od chwili gwałtownego biegu do stogu siana cały czas miała

170

bóle w podbrzuszu. MąŜ tej drugiej kobiety uznał, Ŝe nie pozwoli jej znowu wyruszyć. „Będę chronił moją cięŜarną Ŝonę — powiedział. — I będę chronił czyjąkolwiek Ŝonę, jeśli jest w ciąŜy. śadna cięŜarna kobie-ta nie powinna naraŜać się na takie niebezpieczeństwa”. Szefowa mojej mamy, pani Mi, kobieta ze wsi, uczestniczka walk partyzanckich, kłóciła się z nim zapamiętale. Dla wieśniaczki było to niepojęte: odpoczywać tylko dlatego, Ŝe jest się w ciąŜy. Kobiety ze wsi pracowały do samego momentu porodu, słyszało się teŜ niezliczone historie o kobietach, które przecinały pępowinę sierpem i pracowały dalej. Pani Mi urodziła dziecko na polu walki i musiała je zostawić w tamtym miejscu — płacz dziecka mógłby narazić cały oddział. Wydawało się, Ŝe straciwszy dziecko, Ŝy-czyła tego samego losu wszystkim kobietom. Nalegała, Ŝeby mama zno-wu wyruszyła na wieś i popierała swoje stanowisko bardzo skutecznymi argumentami. W tym czasie pozwalano się Ŝenić tylko najstarszym wie-kiem i rangą członkom Partii (którzy kwalifikowali się do 28-7-oddział-l), jednak Ŝadnej cięŜarnej kobiety nie powinno się uwaŜać za osobę uprzywilejowaną. Jeśli one nie pójdą, to jak Partia ma przekonać innych, Ŝeby poszli? Ojciec zgodził się z panią Mi i powiedział mamie, Ŝeby poszła.

Mama zaakceptowała to, mimo wcześniejszego lęku przed następnym poronieniem. Była przygotowana na śmierć, ale miała jeszcze nadzieję, Ŝe ojciec się nie zgodzi, Ŝeby znów wyruszyła — i powie „nie”; wtedy przynajmniej by czuła, Ŝe jej bezpieczeństwo jest dla niego najwaŜniej-sze. Jednak ojciec, co mogła znowu stwierdzić, był najbardziej lojalny wobec rewolucji. Była gorzko rozczarowana.

Spędziła bolesne i wyczerpujące tygodnie na udeptywaniu dróg po-śród gór i wzgórz. Potyczki były coraz bardziej zajadłe. Prawie kaŜdego dnia przychodziły wiadomości o członkach innych grup, torturowanych i zabijanych przez bandytów, którzy w szczególnie sadystyczny sposób traktowali kobiety. Pewnego dnia ciało jednej z siostrzenic ojca znale-ziono za bramą miasta: została zgwałcona i zadźgana noŜem, a jej po-chwa była jedną krwawą raną. Inna młoda kobieta została schwytana przez Brygadę Szerokich Mieczy podczas potyczki. Otoczeni przez uzbrojonych komunistów, związali ją i powiedzieli, Ŝeby zawołała do swoich towarzyszy, Ŝeby pozwolili im uciec. Ale kobieta wołała: „Idźcie

171

do przodu, nie martwcie się o mnie!”. Za kaŜdym razem, kiedy wołała, jeden z bandytów odcinał noŜem kawałek jej ciała. Umierała potwornie okaleczona. Po kilku takich incydentach postanowiono, Ŝe kobiet nie będzie się juŜ więcej wysyłać na wyprawy po Ŝywność.

W Jinzhou babcia cały czas martwiła się o swoją córkę. Kiedy tylko dostała list, w którym mama donosiła, Ŝe dotarła do Yibin, postanowiła tam pojechać, Ŝeby się upewnić, Ŝe wszystko jest w porządku. W marcu 1950 roku podjęła własny długi marsz przez Chiny, sama.

Nic nie wiedziała o reszcie tego wielkiego kraju i wyobraŜała sobie, Ŝe Sichuan, skoro jest górzysty i odcięty od reszty kraju, pozbawiony jest podstawowych środków do Ŝycia. W pierwszym odruchu chciała zabrać ze sobą duŜy zapas wszelkich artykułów. Ale w kraju nadal trwał prze-wrót, walki toczyły się takŜe wzdłuŜ zamierzonej przez nią drogi; zdała sobie sprawę, Ŝe będzie musiała sama nieść swój bagaŜ i duŜe odcinki drogi przechodzić pieszo, co nie było łatwe, jeśli się miało krępowane stopy. W końcu sporządziła jeden nieduŜy tobołek, który mogła sama nieść.

Od kiedy poślubiła doktora Xia, jej stopy nieco urosły. MandŜurowie tradycyjnie nie stosowali krępowania stóp, mogła więc zdjąć bandaŜe. Było to prawie tak bolesne, jak początki krępowania stóp. Złamane kości nie mogły oczywiście juŜ się dobrze pozrastać ani stopa nie mogła wrócić do zwykłego kształtu, pozostała kaleka i skurczona. Babcia chciała, Ŝeby stopa wyglądała normalnie i wkładała do butów wełnę bawełnianą.

Zanim wyruszyła, Lin Xiaoxia, męŜczyzna, który posłał po nią doroŜ-kę podczas ślubu rodziców, dał jej dokument zaświadczający, Ŝe jest matką rewolucjonistki; na podstawie tego dokumentu organizacje partyj-ne wzdłuŜ drogi powinny dawać jej schronienie, jedzenie i pieniądze. PodąŜyła prawie tą samą trasą co rodzice, po części jadąc pociągiem, po części cięŜarówkami, ale takŜe pieszo, kiedy nie było Ŝadnych środków transportu. Kiedyś jechała odkrytą cięŜarówką z kobietami i dziećmi, takŜe z rodzin komunistów. CięŜarówka zatrzymała się, bo jakieś dziecko chciało siusiu. W tym samym momencie w drewniane osłony boków auta zaczęły walić pociski. Babcia padła na podłogę, naboje świstały jej nad

172

głową. śołnierze z konwoju odpowiedzieli ogniem z broni maszynowej i uciszyli napastników, którzy okazali się maruderami Kuomintangu. Bab-cia wyszła z tego bez draśnięcia, ale kilku Ŝołnierzy i kilkoro dzieci zgi-nęło.

Kiedy przyjechała do Wuhan, duŜego miasta w centralnych Chinach, co stanowiło dwie trzecie drogi, powiedziano jej, Ŝe następny odcinek łodzią w górę Jangcy jest niebezpieczny z powodu bandytów. Musiała czekać prawie miesiąc, aŜ się uspokoiło — ale takŜe wtedy statek był kilka razy atakowany z brzegu. Był raczej stary, miał płaski, otwarty pokład, więc konwojujący go Ŝołnierze zbudowali z worków z piaskiem ścianę o wysokości jednego metra dwudziestu centymetrów z otworami na broń. Wyglądało to jak pływająca forteca. Kiedy zaczynała się strzela-nina, kapitan pruł pełną parą, Ŝeby wydostać się z pola ostrzału, a Ŝołnie-rze z konwoju strzelali zza worków. Babcia pod pokładem czekała, aŜ wszystko ucichnie.

W Yichang przesiadła się na mniejszą łódź i na niej przepłynęła przez przełomy Jangcy; w maju była juŜ w pobliŜu Yibin, w łodzi z daszkiem pokrytym liśćmi palmowymi, Ŝeglującej spokojnie wśród kryształowo czystych fal, przy wietrze pachnącym kwiatami pomarańczy.

Pod prąd łódź popychała siła kilkunastu wioślarzy. Wiosłowali i śpiewali tradycyjne syczuańskie arie operowe, improwizowane piosenki związane z nazwami wiosek, które właśnie mijali, z legendami o wzgó-rzach i duchach bambusowych zagajników. Śpiewali takŜe o swoich na-strojach. Babci najbardziej podobała się adresowana do jednej z pasaŜe-rek zalotna piosenka, którą śpiewali z błyskami w oczach. Większości tekstu nie rozumiała, gdyŜ był w syczuańskim dialekcie, ale wiedziała, Ŝe musiał być pełen ekspresji, bo pasaŜerka wybuchnęła śmiechem, zdradza-jącym zarówno przyjemność, jak i zakłopotanie. Babcia słyszała o syczu-ańskim charakterze, który miał być ponoć pieprzny i korzenny jak syczu-ańska kuchnia. Była w świetnym nastroju. Nie wiedziała ani o tym, Ŝe mama kilka razy otarła się o śmierć, ani o poronieniu.

Przybyła na miejsce w połowie maja. PodróŜ trwała dwa miesiące. Mama, która czuła się chora i nieszczęśliwa, była zachwycona, znowu ją widząc. Ojciec nie był aŜ tak zadowolony W Yibin po raz pierwszy był sam z mamą, w jakiejś w miarę stabilnej sytuacji. Dopiero co wydostał się z zasięgu teściowej i miał nadzieję, Ŝe rzeczywiście oddalił się od niej

173

o tysiące kilometrów. Był świadom, Ŝe nie jest równorzędnym konkuren-tem wobec emocjonalnych związków matki i córki.

Mama Ŝywiła do niego urazę. Od kiedy groźba bandytów stała się znów realna, przywrócono półmilitarny styl Ŝycia. A poniewaŜ oboje duŜo czasu spędzali poza domem, rzadko zdarzała im się wspólna noc. Ojciec najczęściej podróŜował po okręgu, badał warunki w rolniczych obszarach, wysłuchiwał narzekań wieśniaków i zajmował się wszelkiego rodzaju problemami, przede wszystkim jednak dostawami Ŝywności. Nawet jeśli był w Yibin, to i tak pracował w biurze. Rodzice coraz rza-dziej się widywali i znowu oddalili się od siebie.

Przybycie babci otworzyło stare rany. Przydzielono jej pokój przy tym samym dziedzińcu, przy którym mieszkali rodzice. W tym czasie wszy-scy urzędnicy i funkcjonariusze mieli juŜ narzucony określony system Ŝycia, zwany gongjizhi. Nie dostawali płacy, ale państwo troszczyło się o zapewnienie im mieszkania, jedzenia, ubrania, rzeczy niezbędnych w codziennym Ŝyciu oraz małego kieszonkowego — jak w wojsku. Wszys-cy jadali w kantynach, gdzie jedzenie było ubogie i nieapetyczne. Nie wolno było gotować w domu, nawet jeśli się miało pieniądze z jakichś innych źródeł.

Po przyjeździe babcia zaczęła sprzedawać biŜuterię, aby kupić jedze-nie na bazarze — bardzo chciała gotować dla mamy, gdyŜ uwaŜała, Ŝe kobieta w ciąŜy powinna się dobrze odŜywiać — zawsze przecieŜ tak uwaŜano. Ale wkrótce — z inspiracji pani Mi — zaczęły napływać skargi na mamę, Ŝe jest „burŜujką” — korzysta z przywilejów i zuŜywa cenny opał, który, podobnie jak Ŝywność, był przywoŜony ze wsi. Krytykowano ją za to, Ŝe daje się „rozpieszczać” — obecność jej matki, jak uwaŜano, nie słuŜy jej reedukacji. Ojciec złoŜył samokrytykę w swojej organizacji partyjnej i zabronił babci gotowania w domu. Mamę i babcię bardzo to uraziło. „Nie moŜesz być po mojej stronie ani razu? — spytała mama gorzko. — Dziecko, które noszę, jest tak samo twoje, jak i moje, a ono potrzebuje poŜywnego jedzenia”. W końcu ojciec trochę ustąpił: babcia mogła gotować w domu dwa razy w tygodniu, ale nie więcej. Nawet to jest łamaniem zasady, oświadczył.

Okazało się, Ŝe obecność babci łamie jeszcze waŜniejszą zasadę. Tyl-ko urzędnicy pewnej rangi mieli prawo do tego, Ŝeby ich rodzice mieszkali z nimi, a mama do nich nie naleŜała. PoniewaŜ urzędnicy nie otrzymywali płacy, państwo musiało utrzymywać tych, którzy z nimi

174

mieszkali, więc istniała tendencja, Ŝeby ograniczać liczbę tych osób. ChociaŜ ojciec miał odpowiednio wysoką rangę, to jednak jego matka nadal pozostawała na utrzymaniu ciotki Junying. Mama argumentowała, Ŝe babcia nie będzie cięŜarem dla państwa, poniewaŜ ma dość biŜuterii, Ŝeby się utrzymać, a poza tym została zaproszona przez ciotkę Junying do jej domu. Pani Mi powiedziała jednak, Ŝe babci w ogóle nie powinno tu być, i ojciec się z tym zgodził.

Mama zajadle się z nim spierała, ale powiedział, Ŝe zasada to zasada — i nie będzie jej naginać do sytuacji. Jedną z najgorszych wad starych Chin było to, oświadczył, Ŝe kaŜdy, kto miał władzę, stał ponad prawem, a istotnym elementem rewolucji komunistycznej jest to, Ŝeby urzędnicy reprezentujący władzę byli podporządkowani prawu jak wszyscy inni. Mama płakała. Bała się kolejnego poronienia. MoŜe ojciec miałby jednak wzgląd na jej bezpieczeństwo i pozwolił jej matce zostać do porodu? Nie zgodził się. „Korupcja zawsze się zaczyna od takich drobiazgów jak ten. To właśnie takie rzeczy powodują korozję rewolucji” — stwierdził. Ma-ma nie miała juŜ argumentów. On nie ma uczuć, pomyślała. Moje dobro nie jest dla niego najwaŜniejsze. Nie kocha mnie.

Babcia musiała wyjechać i mama nigdy tego ojcu nie wybaczyła. Babcia przebywała ze swoją córką nieco ponad miesiąc, a w podróŜy przez Chiny, ryzykując Ŝycie, spędziła dwa miesiące. Obawiała się, Ŝe mama moŜe mieć powtórne poronienie i nie ufała słuŜbie zdrowia w Yibin. Zanim wyjechała, poszła odwiedzić ciotkę Junying i z uroczystą powagą składając jej koutou, powiedziała, Ŝe zostawia swoją córkę pod jej opieką. Ciotka takŜe była zasmucona. Bała się o mamę i chciała, Ŝeby babcia została do porodu. Prosiła o to swojego brata, ale był nieubłagany.

Z cięŜkim sercem i wśród gorzkich łez babcia pokuśtykała do przy-stani razem z mamą i wsiadła do niewielkiej łodzi, która płynąc w dół Jangcy, rozpoczynała długą i niepewną podróŜ powrotną do MandŜurii. Mama stała na brzegu i nadal machała, kiedy łódź ginęła juŜ we mgle. Zastanawiała się, czy kiedykolwiek jeszcze zobaczy swoją matkę.

Był lipiec 1950 roku. Warunkowe, roczne członkostwo mamy w Partii dobiegało końca i jej komórka partyjna przeprowadzała wobec niej coraz intensywniejsze wywiady i dochodzenia. W komórce były tylko trzy osoby: mama, pani Mi i ochroniarz ojca.

175

W Yibin było tak niewielu członków Partii, Ŝe tych troje dobrano ra-czej przypadkowo, przy czym tamtych dwoje, którzy byli pełnymi człon-kami, skłaniało się ku temu, Ŝeby odrzucić prośbę mamy o pełne człon-kostwo. Ale nie odmawiali otwarcie. Przepytywali ją tylko i zmuszali do nieskończonych samokrytyk.

KaŜda samokrytyka wzbudzała kolejne fale krytyki. Dwoje towarzy-szy mamy uwaŜało, Ŝe ma ona „burŜuazyjne” nawyki. Oświadczyli, Ŝe nie chciała jeździć na wieś po Ŝywność. Odpowiedziała, Ŝe przecieŜ jeź-dziła, zgodnie z partyjnym zaleceniem, ale odparowali: „Ach, ale tak naprawdę to nie chciałaś”. Potem zarzucili jej, Ŝe miała lepsze jedzenie — co więcej, gotowane przez jej matkę w domu — i to, Ŝe poddaje się dolegliwościom bardziej niŜ większość kobiet w ciąŜy. Pani Mi krytyko-wała ją takŜe dlatego, Ŝe jej matka uszyła dla dziecka ubranka. „Kto sły-szał, Ŝeby dziecko nosiło nowe ubranka? — powiedziała. — To takie burŜuazyjne marnotrawstwo. Czemu by nie mogła ubierać dziecka w stare ubranka, jak wszyscy?”. Fakt, Ŝe była smutna, kiedy jej matka wy-jeŜdŜała, posłuŜył do powaŜnego oskarŜenia o „dawanie pierwszeństwa rodzinie”.

Lato 1950 roku było upalne i wilgotne jak rzadko, temperatura docho-dziła do trzydziestu pięciu stopni Celsjusza. Mama prała codziennie i teraz takŜe za to była atakowana. Wieśniacy, zwłaszcza na północy, skąd pochodziła pani Mi, prali bardzo rzadko, poniewaŜ brakowało wody. W partyzant*e męŜczyźni i kobiety współzawodniczyli ze sobą w tym, kto ma najwięcej „rewolucyjnych insektów” (wszy). Czystość była uwaŜana za cechę nieproletariacką. Kiedy parne lato przeszło w chłodną jesień, ochroniarz ojca dorzucił jeszcze jeden zarzut: mama „zachowuje się jak wielka dama Kuomintangu”, poniewaŜ uŜywa resztek ciepłej wody ojca do mycia.

W tym czasie, dla oszczędności opału, tylko urzędnicy pewnej rangi mogli się myć ciepłą wodą. Ojciec mógł, mama nie. Kobiety z jego ro-dziny serdecznie jej radziły, Ŝeby nie uŜywała zimnej wody do mycia w okresie zbliŜającego się porodu, ale po krytyce ochroniarza ojciec juŜ nie pozwalał mamie uŜywać swojej wody. Czuła wielką ochotę wreszcie na niego nakrzyczeć — za to, Ŝe nigdy nie staje po jej stronie.

Ta ingerencja Partii we wszelkie dziedziny Ŝycia ludzi była istotą pro-cesu zwanego „przechodzeniem przez reformę”. Mao chciał narzucić nie tylko zewnętrzną dyscyplinę, ale i wewnętrzną uległość wobec wszelkich

176

zasad, duŜych i drobnych. Co tydzień odbywało się tzw. badanie myśli tych, którzy „przyłączyli się do rewolucji”. KaŜdy krytykował siebie samego za niewłaściwe myśli i był krytykowany przez innych. Na tych spotkaniach najwięcej mieli do powiedzenia małostkowi i pełni poczucia własnej waŜności ludzie, tutaj dający ujście swojej zawiści i frustracji; ci, którzy pochodzili ze wsi, atakowali tych, którzy mieli „burŜuazyjne” pochodzenie. Zasada głosiła, Ŝe trzeba się reformować tak, by upodab-niać się do ludzi ze wsi, poniewaŜ ta rewolucja była ich rewolucją. Od-woływano się do poczucia winy wykształconych ludzi, gdyŜ Ŝyli w lep-szych warunkach niŜ wieśniacy i mocno to zaznaczano.

Spotkania te były waŜnym środkiem komunistycznej kontroli. Elimi-nowały sferę prywatną i zabierały cały wolny czas. Drobiazgowość i banalność tematów, które na nich dominowały, była usprawiedliwiana tym, Ŝe wkraczanie w personalne detale miało być sposobem gwarantują-cym oczyszczenie duszy. Zasadniczą cechą tej rewolucji była wszech-władna kontrola, wścibstwo i ignorancja zostały w niej uświęcone, a za-wiść włączona w system kontroli. Komórka partyjna mamy prze-słuchiwała ją tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu, zmuszając do składania nieustannych samokrytyk.

Musiała się zgodzić na tę upokarzającą procedurę. Była rewolucjo-nistką, więc Ŝycie bez Partii nie miałoby dla niej sensu. To jak ekskomu-nika dla katolika. Poza tym była to standardowa procedura. Ojciec przez nią przeszedł i zaakceptował jako element procesu „przyłączania się do rewolucji”. W zasadzie ciągle jeszcze przechodził. Partia nigdy nie ukrywała, Ŝe to długi i bolesny proces. Powiedział mamie, Ŝe jej upoko-rzenia to rzecz normalna.

Na koniec wszystkiego towarzysze mamy głosowali przeciwko przy-znaniu jej pełnego członkostwa Partii. Wpadła w głęboką depresję. Była tak oddana rewolucji, Ŝe nie mogła zaakceptować tego, iŜ rewolucja jej nie chce. Szczególnie dotkliwa była myśl, Ŝe odrzucono ją z powodów niewaŜnych, drugorzędnych, a zadecydowało o tym dwoje ludzi, których sposób myślenia o lata świetlne odbiegał od tego, czym w jej rozumieniu miała być ideologia Partii. Zacofani ludzie nie dopuszczali jej do postę-powej organizacji, jednak wydawało się, Ŝe to sama rewolucja mówi jej, iŜ nie jest w porządku. Zdawała sobie jednoczesne sprawę, Ŝe uzyskanie

177

członkostwa Partii leŜy w jej Ŝywotnym interesie — w przeciwnym razie będzie wykluczona i napiętnowana.

Wśród tego kłębowiska myśli zaczęła odczuwać swoją sytuację tak, jakby cały świat zwrócił się przeciwko niej. Wzdragała się przed towa-rzystwem i jeśli tylko mogła, spędzała czas samotnie, płacząc. To takŜe musiała ukrywać, inaczej uznano by, Ŝe okazuje brak wiary i ufności w rewolucję. Nie była jednak w stanie obwiniać Partii, która w jej opinii miała rację, więc obwiniała ojca — po pierwsze za to, Ŝe jest w ciąŜy, po drugie za to, Ŝe nie stawał po jej stronie, kiedy była atakowana. Wiele razy spacerowała wzdłuŜ brzegu, spoglądając w dół, w muliste wody Jangcy, myśląc o tym, Ŝe popełni samobójstwo, Ŝeby go ukarać, i wy-obraŜając sobie, jakie będzie miał wyrzuty sumienia, kiedy się o tym dowie.

Opinia jej komórki partyjnej musiała być zaaprobowana przez wyŜszą instancję, która składała się z trzech intelektualistów o otwartych umy-słach. Uznali oni, Ŝe mama została niesprawiedliwie potraktowana, ale zgodnie z zasadami niełatwo było podwaŜyć opinię komórki, więc prze-ciągali sprawę. To akurat było łatwe, bo rzadko się zdarzało, Ŝeby wszy-scy trzej zebrali się w jednym miejscu o jednym czasie. Podobnie jak mój ojciec, równieŜ inni funkcjonariusze zazwyczaj znajdowali się poza mia-stem, wysyłani po Ŝywność lub przeciwko bandytom.

Tymczasem kuomintangowcy, wiedząc o tym, Ŝe Yibin jest praktycz-nie bezbronny, i przywiedzeni do desperacji odcięciem im drogi ucieczki — przez Tajwan i przez Yunnan do Indochin i Birmy — podjęli oblęŜe-nie miasta. Była to znaczna armia, złoŜona z maruderów Kuomintangu, posiadaczy ziemskich i zwykłych bandytów. Przez jakiś czas wyglądało na to, Ŝe miasto padnie. Ojciec pospiesznie wrócił ze wsi, kiedy tylko dowiedział się o ataku.

TuŜ za bramami miasta rozciągały się pola. UŜywając roślinności jako środka maskującego, szturmujący podeszli pod same mury miasta i za pomocą olbrzymiego tarana zaczęli wywaŜać północną bramę. Pierwsza przypuściła atak Brygada Szerokich Mieczy, złoŜona głównie z nieuzbro-jonych wieśniaków, którzy wypili „świętą wodę” mającą w ich przeko-naniu chronić ich przed kulami. Za nimi postępowali Ŝołnierze Kuomin-tangu. Komendant komunistów usiłował kierować ogień na Kuomintang, mając nadzieję, Ŝe wieśniacy przestraszą się i wycofają.

178

ChociaŜ mama była wtedy w siódmym miesiącu ciąŜy, jednak razem z innymi kobietami nosiła jedzenie i wodę dla obrońców i wynosiła ran-nych na tyły. Dzięki kursom, jakie przeszła w szkole, świetnie potrafiła udzielać pierwszej pomocy. Poza tym była odwaŜna. Mniej więcej po tygodniu atakujący odstąpili od oblęŜenia. Komuniści przystąpili do kontrataku i zmietli cały zbrojny opór w tym rejonie na dobre.

Zaraz potem rozpoczęła się w Yibin reforma rolna. Tego lata komuni-ści wprowadzili prawo dotyczące reformy, która była podstawą ich poli-tyki przemiany organizacyjnej i systemowej całego kraju. Podstawową zasadą, którą nazywali „ziemia wraca do domu”, była redystrybucja całej ziemi uprawnej, a takŜe zwierząt i domów tak, Ŝeby kaŜdy rolnik posia-dał mniej więcej podobną ilość ziemi. Posiadacze ziemscy równieŜ mieli prawo do działki, jak wszyscy inni. Ojciec był jednym z tych, którzy wdraŜali ten program. Mamę zwolniono z obowiązkowych wyjazdów na wieś ze względu na zaawansowaną ciąŜę.

Yibin było zasobnym regionem. Według miejscowych za pracę jedno-roczną moŜna tu było lekko wyŜyć przez dwa lata. Ale dekady następują-cych po sobie wojen zniszczyły takŜe i te tereny; do tego wszystkiego dołoŜyły się wysokie podatki płacone z powodu ośmioletniej wojny z Japonią. Kiedy Chiang Kai-shek przeniósł swoją wojenną stolicę do Si-chuanu, nasiliły się rozboje, a prowincję zalali skorumpowani urzędnicy i spekulanci. Ostatnią kroplą było podniesienie i tak zawyŜonych podat-ków, gdy Kuomintang w Sichuanie miał swój ostatni przyczółek tuŜ przed przybyciem komunistów. To wszystko oraz chciwi posiadacze ziemscy spowodowało przeraŜającą nędzę w bogatej prowincji. Osiem-dziesiąt procent wieśniaków nie produkowało nawet tyle, Ŝeby wyŜywić własne rodziny. Jeśli zbiory były złe, wielu z nich jadło trawę i liście słodkich ziemniaków, którymi normalnie karmiło się świnie. Głód był powszechny, średnia Ŝycia wynosiła około czterdziestu lat. Nędza tej bogatej ziemi była najwaŜniejszym powodem, dla którego komunizm tak mocno pociągał mojego ojca.

Reforma rolna w Yibin przebiegała w zasadzie bez przemocy, ponie-waŜ większość posiadaczy ziemskich uczestniczyła w powstaniach, które miały miejsce podczas pierwszych dziewięciu miesięcy władzy komuni-stów, i albo zginęli w walkach, albo zostali skazani na śmierć. Jednak

179

czasem zdarzała się przemoc. Pewien członek Partii zgwałcił kobiety z rodziny posiadacza ziemskiego, a potem okaleczył je, obcinając im pier-si. Mój ojciec skazał go na śmierć. W innym rejonie bandyci złapali młodego komunistę z uniwersyteckim wykształceniem, który przyjechał na wieś po Ŝywność. Ich szef rozkazał rozciąć tego młodego człowieka na pół. Kiedy został potem złapany, dowódca zespołu ds. reformy rolnej, który był przyjacielem zabitego młodego komunisty, tak długo go bił, aŜ tamten skonał. Potem wyciął serce bandyty i zjadł je, Ŝeby zademon-strować spełnienie zemsty. Ojciec wydał polecenie usunięcia tego czło-wieka ze stanowiska, jednak nie skazał go na rozstrzelanie. Uzasadnił to tym, Ŝe zachował się on w sposób brutalny, ale nie wobec niewinnej osoby, a wobec okrutnego mordercy.

Reforma trwała rok. W większości przypadków posiadacze ziemscy w najgorszym razie tracili większą część ziemi i domów. Posiadacze, o których mówiono, Ŝe mają otwarte umysły, ci, którzy nie przyłączyli się do powstań, albo ci, którzy poprzednio pomagali podziemiu komuni-stycznemu, byli dobrze traktowani. Rodzice mieli przyjaciół, których rodziną byli lokalni posiadacze ziemscy, i bywali w ich starych, wspa-niałych domach, zanim zostały skonfiskowane i rozdzielone pomiędzy wieśniaków.

Ojciec, całkowicie pochłonięty swoją pracą, był poza miastem, kiedy ósmego listopada mama urodziła pierwsze dziecko, dziewczynkę. Ponie-waŜ doktor Xia dał mamie imię De-hong, w którym był znak oznaczający „dzikiego łabędzia” (hong) i znak dodawany do imion wszystkich jego dzieci (de), ojciec nazwał moją siostrę Xiao-hong, co znaczy „być jak (xiao) mama”. Siedem dni po urodzeniu mojej siostry ciotka Junying zabrała mamę ze szpitala do domu Chang — przeniosło ją tam na bambu-sowych noszach dwóch męŜczyzn. Gdy po kilku tygodniach wrócił oj-ciec, powiedział mamie, Ŝe jako komunistka nie powinna pozwolić, Ŝeby ją nosiły inne istoty ludzkie. Odparła, Ŝe jakiś czas po porodzie kobiety raczej nie powinny chodzić. Ojciec na to: a co z tymi wieśniaczkami, które zaraz po porodzie muszą wrócić do pracy na polu?

Mama nadal była w depresji. Nie wiedziała, czy zostanie w Partii, czy nie. Nie była jednak w stanie gniewać się ani na Partię, ani na ojca — obwiniała o swoje nieszczęście córeczkę.

180

Po wyjściu ze szpitala moja siostra płakała całymi nocami. Mama była na skraju wytrzymałości, wrzeszczała na nią i raz nawet uderzyła ją dość mocno. Ciotka Junying, która spała w pokoju obok, wpadła wtedy do niej i powiedziała: „Jesteś przemęczona. Pozwól, Ŝe ja będę się nią zajmo-wać”. I od tej chwili ona zajmowała się moją siostrą. Kiedy kilka tygodni później mama wróciła do siebie, siostra została z ciotką w domu rodziny Chang.

Do dziś dnia mama ze smutkiem i wyrzutami sumienia wspomina tę noc, kiedy uderzyła moją siostrę. Gdy przychodziła ją odwiedzać, Xiao-hong chowała się przed nią. Na domiar złego — był to jakby tragiczny negatyw sytuacji z jej dzieciństwa w posiadłości generała Xue — nie pozwalała córeczce mówić do siebie „mamo”.

Ciotka znalazła mamkę dla mojej siostry. W tym systemie utrzymania, jaki obejmował urzędników, państwo płaciło za mamkę kaŜdego nowo-rodka w rodzinie urzędników partyjnych i zapewniało jej darmowe bada-nia lekarskie, gdyŜ była traktowana jak pracownica państwowa. Mamka nie była słuŜącą, nie musiała nawet prać pieluszek. Państwo płaciło za wszystko, poniewaŜ w tym czasie Ŝenić się mogli tylko starsi rangą urzędnicy i rodziło się stosunkowo niewiele dzieci.

Mamka miała mniej niŜ dwadzieścia lat, a jej własne dziecko urodziło się martwe. WŜeniła się w rodzinę posiadaczy ziemskich, którzy teraz stracili dochody z ziemi. Nie chciała pracować jak wieśniaczka i pragnęła być przy męŜu, który uczył i mieszkał w Yibin. Przez wspólnych znajo-mych weszła w kontakt z ciotką i zamieszkała z męŜem w domu Chang.

Stopniowo mama zaczęła wychodzić z depresji. Po porodzie przysłu-giwał jej miesiąc zwolnienia i spędzała ten czas z teściową i ciotką Juny-ing. Kiedy wróciła do pracy, dostała nowe zajęcie w Komunistycznej Lidze MłodzieŜy Miasta Yibin, w związku z całkowitą reorganizacją regionu. Region Yibin, obejmujący przestrzeń stu dwunastu tysięcy ki-lometrów kwadratowych i mający prawie dwa miliony mieszkańców, został podzielony na dziewięć okręgów rolniczych i jeden miejski, Yibin. Ojciec został członkiem czteroosobowego komitetu zarządzającego ca-łym regionem i szefem Wydziału Spraw Publicznych regionu.

Dzięki reorganizacji przeniesiono panią Mi i mama miała nową sze-fową: kierowniczkę Wydziału Spraw Publicznych miasta Yibin, która

181

sprawowała kontrolę nad Ligą. W komunistycznych Chinach, wbrew formalnym zasadom, osobowość bezpośredniego przełoŜonego była waŜ-niejsza niŜ na Zachodzie. Postawa szefa jest postawą Partii. Była to ogromna róŜnica, czy się miało miłego szefa, czy nie.

Nowa szefowa nazywała się Zhang Xiting. Ona i jej mąŜ byli w jed-nostce wojskowej wyznaczonej do zajęcia Tybetu w 1950 roku. Sichuan był punktem wypadowym do Tybetu, który Chińczycy Han uznawali za kraniec świata. Para ta poprosiła o zwolnienie z tamtych obowiązków i w zamian zostali przysłani do Yibin. MąŜ pani Zhang Xiting nazywał się Liu Jieting. Zmienił imię na Jieting („Przywiązany do Ting”), aby oka-zać, jak bardzo podziwia swoją Ŝonę. Wkrótce zaczęto ich nazywać „dwoje Ting”.

Na wiosnę mama została awansowana na kierowniczkę Ligi Młodzie-Ŝowej — była to powaŜna pozycja jak na kobietę, która nie miała jeszcze dwudziestu lat. Odzyskała równowagę i sporo ze swojego dawnego wigo-ru. W takiej atmosferze w czerwcu 1951 roku zostałam poczęta.

9 „Kiedy człowiek zdobywa

władzę, nawet jego kury i psy

rosną do samych niebios” —

Ŝycie z człowiekiem

nieprzekupnym

(1951 — 1953)

Mama naleŜała teraz do komórki partyjnej, którą tworzyła ona sama, pani Ting i kobieta z podziemia w Yibin. Mamie układało się z nimi bar-dzo dobrze. Ciągłe wtrącanie się w jej Ŝycie i nieustanne domaganie się samokrytyki ustało jak noŜem uciął. Jej nowa komórka wkrótce głosowa-ła za przyjęciem jej do Partii i w lipcu została członkinią organizacji.

Jej nowa szefowa, pani Ting, nie była pięknością, ale jej szczupła sylwetka, zmysłowe usta, piegowata twarz i cięty dowcip bardzo się ma-mie spodobały.

W przeciwieństwie do pani Mi, nie tylko jej nie ograniczała, ale po-zwalała na róŜne rzeczy, na które mama miała ochotę, jak na przykład czytanie powieści; przedtem czytanie ksiąŜek innych niŜ marksistowskie mogło ściągnąć grad zarzutów, z zarzutem numer jeden — Ŝe jest się burŜuazyjną intelektualistką. Pani Ting pozwalała teŜ mamie samej cho-dzić do kina, co było ogromnym przywilejem; w tamtych czasach „ci, którzy byli z rewolucją”, mogli oglądać tylko radzieckie filmy i chodzili do kina w zorganizowanych grupach, podczas gdy publiczne kina, które nadal miały prywatnych właścicieli, wyświetlały stare amerykańskie filmy, na przykład z Charlie Chaplinem. I poza tym — co miało dla ma-my wielkie znaczenie — kaŜdego dnia mogła się kąpać.

Pewnego dnia mama i pani Ting poszły na bazar i kupiły prawie dwa metry róŜowej bawełny w kwiatki, z Polski. Mama juŜ przedtem widziała ten materiał, ale nie odwaŜyła się go kupić, Ŝeby nie być krytykowana za

183

frywolność. Niedługo po przybyciu do Yibin zdjęła wojskowy mundur i wróciła do „leninowskiego kompletu”. Pod nim nosiła bluzkę z surowej bawełny bez kształtu i bez koloru. Nie było zasady, która by zmuszała do noszenia takiego ubrania, jednak kaŜdy, kto nie robił tego samego co wszyscy, podlegał krytyce. Mama miała ogromną ochotę na jakiś kolo-rowy akcent. Ona i pani Ting w najwyŜszym podnieceniu popędziły z materiałem do domu Chang, gdzie w jednej chwili zostały uszyte cztery bluzki, po dwie dla kaŜdej z nich. Następnego dnia włoŜyły je pod swoje leninowskie komplety. Mama wyłoŜyła na wierzch róŜowy kołnierzyk i cały dzień spędziła w nerwowym napięciu i podnieceniu. Pani Ting po-szła jeszcze dalej: nie tylko wyłoŜyła kołnierzyk, ale jeszcze zawinęła rękawy kurtki i prezentowała róŜowe rękawy bluzki.

Mamę wobec takiej prowokacji zdjęła pełna oszołomienia groza. Jak przewidywała, padło wiele spojrzeń pełnych dezaprobaty. Ale pani Ting zadarła brodę. „A kto by się tym przejmował?” — powiedziała mamie, która odczuła niezmierną ulgę. Mając przyzwolenie szefowej, mogła teraz ignorować krytykę, werbalną i niewerbalną.

Jednym z powodów, dla których pani Ting nie bała się traktować wie-lu zasad nieco swobodniej, było to, Ŝe jej mąŜ, naprawdę waŜny czło-wiek, nie był zbyt rygorystyczny w sprawowaniu władzy. Miał ostry nos, ostry podbródek i lekki garb. Był w wieku mojego ojca i piastował funk-cję szefa Wydziałowej Organizacji Partyjnej dla regionu Yibin, a jego Wydział zajmował się awansami, degradacjami i karami. Zajmował się takŜe kartotekami członków Partii, a ponadto, podobnie jak ojciec, był członkiem czteroosobowego komitetu zarządzającego regionem Yibin.

W Lidze MłodzieŜy mama pracowała z ludźmi w swoim wieku. Byli bardziej wykształceni, swobodniejsi, mieli większe poczucie humoru niŜ pełne poczucia własnej wyŜszości straszne wieśniaczki, z którymi pra-cowała poprzednio. Jej nowi koledzy lubili tańczyć, urządzali razem pik-niki, lubili prowadzić rozmowy o ksiąŜkach i ideach.

Miała odpowiedzialną pracę, a to znaczyło, Ŝe traktowano ją z więk-szym szacunkiem, który wzrastał w miarę, jak ludzie spostrzegali, Ŝe jest zarówno zdolna, jak i dynamiczna. Nabierała większego zaufania do siebie i im mniej liczyła na ojca, tym mniej była nim rozczarowana. Poza tym pogodziła się juŜ z jego postawą, nie oczekiwała, Ŝe będzie dla niego najwaŜniejsza.

184

Inną zaletą awansu mamy było to, Ŝe teraz juŜ mogła sprowadzić do Yibin swoją matkę na stały pobyt. W końcu sierpnia 1951 roku po długiej i wyczerpującej podróŜy przyjechała babcia i doktor Xia; system komu-nikacyjny działał juŜ wtedy znowu i całą drogę odbyli rozkładowym po-ciągiem i łodzią. Jako członkom rodziny urzędników państwowych przy-dzielono im trzypokojowy domek w pawilonie gościnnym. Dostawali darmowe przydziały podstawowych dóbr, jak ryŜ i opał, które wydzielał im zarządca pawilonu, wypłacano im takŜe nieduŜe pensje na zakup in-nych artykułów spoŜywczych. Moja siostra i jej mamka wprowadziły się do nich i mama cały swój wolny czas spędzała z nimi, rozkoszując się wspaniałą kuchnią babci.

Mama była zachwycona, Ŝe jest z nią jej matka — i doktor Xia, które-go bardzo kochała. Była teŜ zadowolona, Ŝe oboje są daleko od Jinzhou, jako Ŝe niedawno u progu MandŜurii wybuchła wojna koreańska. Pod koniec 1950 roku na brzegu rzeki Yalu, na granicy koreańsko-chińskiej stały amerykańskie oddziały, a amerykańskie samoloty bombardowały i ostrzeliwały miasta w MandŜurii.

Mama bardzo chciała się dowiedzieć, co się stało z Huige, młodym pułkownikiem, który jej kiedyś pomagał. Była zrozpaczona, kiedy się dowiedziała, Ŝe został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny przy zakrę-cie rzeki, za zachodnią bramą Jinzhou.

Jedną z najgorszych rzeczy, jaka się moŜe zdarzyć człowiekowi, jest według Chińczyków brak odpowiedniego pogrzebu. UwaŜali, Ŝe tylko wtedy, kiedy ciało jest odpowiednio przykryte i złoŜone głęboko w zie-mi, zmarły moŜe uzyskać spokój. Miało to charakter religijny, ale teŜ praktyczny: jeśli ciała nie pogrzebano, było rozszarpywane na sztuki przez dzikie psy i rozdziobywane przez ptaki. W przeszłości ciała ska-zańców dla postrachu przez trzy dni leŜały nie pogrzebane, dopiero po-tem wyprawiano coś w rodzaju pogrzebu. Komuniści wydali roz-porządzenie, Ŝe od razu po egzekucji krewni zabitych mają ich grzebać. Jeśliby tego nie zrobili, mieli to zrobić grabarze wynajęci przez państwo.

Babcia sama poszła na miejsce egzekucji. Znalazła ciało Huige leŜące na ziemi, poszarpane kulami, w szeregu innych zwłok. Został rozstrzela-ny wraz z piętnastoma innymi skazańcami. Ich krew zabarwiła śnieg na

185

czerwono. Nikt z jego rodziny nie został w mieście i babcia wynajęła przedsiębiorcę, który wyprawił mu porządny pogrzeb. Sama przyniosła długi kawał czerwonego jedwabiu i owinęła nim ciało. Mama spytała, czy byli tam inni znajomi. Tak, byli. Babcia spotkała na miejscu egzeku-cji znajomą kobietę, która zabierała stamtąd ciała brata i męŜa. Obaj byli szefami okręgów podczas rządów Kuomintangu.

Mama była przeraŜona, kiedy się dowiedziała, Ŝe babcia została zade-nuncjowana — przez własną szwagierkę, Ŝonę Yulina. Tamta czuła się przez babcię traktowana jak ktoś gorszy — to ona wykonywała w domu i przy domu wszystkie cięŜkie prace, a babcia prowadziła dom jako jego pani. Komuniści zachęcali wszystkich do opowiadania o „gnębieniu i eksploatacji”, i w ten sposób Ŝale Ŝony Yulina zostały oprawione w poli-tyczne ramki. Kiedy babcia zabrała zwłoki Huige, Ŝona Yulina oskarŜyła ją, Ŝe okazuje sympatię kryminaliście. Sąsiedzi zebrali się, odbyli „spo-tkanie walki”, aby „pomóc” babci „zrozumieć jej błędy”. Musiała w tym uczestniczyć i uznała, Ŝe mądrzej będzie nic nie mówić i udawać, Ŝe po-tulnie przyjmuje krytykę. W środku jednak gotowała się z wściekłości na swoją szwagierkę i na komunistów.

Ten epizod nie wpłynął dobrze na relacje pomiędzy babcią i ojcem. Gdy usłyszał, co zrobiła, rozzłościł się i powiedział, Ŝe więcej sympatii okazuje Kuomintangowi niŜ komunistom. Ale było jasne, Ŝe gryzie go zazdrość. Babcia, która ledwo się odzywała do ojca, uwielbiała Huige i uwaŜała, Ŝe byłby doskonałą partią dla mojej mamy.

Mama tkwiła pośrodku: między tymi dwojgiem — matką i męŜem; pomiędzy osobistymi uczuciami — Ŝalem z powodu śmierci Huige — a swoimi politycznymi przekonaniami ^zaangaŜowaniem w komunizm.

Wykonanie wyroku na pułkowniku było elementem kampanii „dła-wienia kontrrewolucji”. Jej celem było wyeliminowanie ewentualnych popleczników Kuomintangu, którzy mieli siłę albo wpływy, a rozpoczęła się wraz z wybuchem wojny koreańskiej, w czerwcu 1950 roku. Kiedy oddziały amerykańskie podeszły tuŜ pod mandŜurską granicę, Mao prze-straszył się, Ŝe Stany Zjednoczone mogą zaatakować Chiny albo wes-przeć armię Chiang Kai-sheka, albo jedno i drugie. Posłał na tę wojnę ponad milion ludzi, którzy walczyli po stronie Korei Północnej przeciw-ko Amerykanom.

186

ChociaŜ armia Chiang Kai-sheka nigdy nie opuściła Tajwanu, Stany Zjednoczone zorganizowały inwazję na południowo-zachodnie Chiny z Birmy; były takŜe robione wypady z okolic wybrzeŜy i w Chinach wylą-dowało wielu agentów. Zwiększyła się teŜ liczba sabotaŜy. W kraju cią-gle jeszcze było wiele oddziałów Kuomintangu i bandytów, wybuchło równieŜ kilka powstań. Komuniści obawiali się, Ŝe zwolennicy Kuomin-tangu mogą zachwiać ich świeŜo ustanowionym porządkiem, a jeśli Chiang Kai-shek zdecyduje się na próbę powrotu, spełni rolę piątej ko-lumny. Chcieli takŜe pokazać ludziom, Ŝe mają zamiar zostać — a usu-wanie przeciwników było jednym ze sposobów okazywania zdecydowa-nia. Niemniej opinie co do tego, czy konieczne są skrajne działania, były podzielone. Nowy rząd zdecydował jednak, Ŝe tak. Jak ujął to jeden z wyŜszych funkcjonariuszy: „Jeśli my ich nie zabijemy, oni zabiją nas”.

Mamy te argumenty nie przekonywały, ale uznała, Ŝe nie ma sensu rozmawiać o tym z ojcem. Poza tym rzadko go widywała, poniewaŜ większość czasu spędzał poza miastem, bo tam go bardziej w tym czasie potrzebowano. A nawet jeśli był w mieście, teŜ nie mieli dla siebie czasu. Funkcjonariusze partyjni pracowali od ósmej rano do jedenastej wieczo-rem, siedem dni w tygodniu, i albo jedno z nich, albo oboje wracali do domu tak późno, Ŝe ledwie starczało im sił, Ŝeby zamienić kilka słów. Córeczka nie mieszkała z nimi, jadali w kantynach, nie prowadzili więc niczego takiego, co moŜna by nazwać Ŝyciem rodzinnym.

Kiedy zakończono reformę rolną, ojciec znowu wyjechał, nadzorując budowę pierwszej porządnej drogi w tym regionie. Poprzednio jedynym połączeniem pomiędzy Yibin a zewnętrznym światem była rzeka. Rząd zdecydował o podjęciu budowy drogi prowadzącej na południe, do pro-wincji Yunnan. W ciągu jednego roku, praktycznie bez maszyn, wybu-dowano sto dwadzieścia kilometrów drogi biegnącej przez teren pełen wzgórz, pocięty licznymi rzekami. Siłą roboczą byli wieśniacy, którzy pracowali za jedzenie.

Podczas kopania jeden z robotników uderzył w szkielet dinozaura, który został lekko uszkodzony. Ojciec złoŜył samokrytykę i zagwaranto-wał ostroŜne wydobycie szkieletu, a potem zawiezienie go statkiem do muzeum w Pekinie. Posłał takŜe Ŝołnierzy, aby pilnowali grobów pocho-dzących z około 200 roku n.e., z których wieśniacy brali cegły do napra-wy swoich chlewów.

187

Pewnego dnia osuwająca się skała zabiła dwóch robotników. Ojciec poszedł w nocy górską ścieŜką na miejsce wypadku. Wtedy po raz pierw-szy w Ŝyciu okoliczni wieśniacy na własne oczy zobaczyli urzędnika państwowego tej rangi i byli bardzo poruszeni, widząc, Ŝe przybył tam w trosce o ich dobro. Zawsze uwaŜano, Ŝe urzędnicy państwowi ruszają się ze swoich wygodnych biur tylko wtedy, kiedy mogą napchać sobie kie-szenie. Od tej pory komuniści mieli u miejscowych wspaniałą opinię.

W tym czasie jednym z głównych zadań mamy było prowadzenie propagandy dla nowego rządu, głównie w fabrykach, wśród robotników. Od początku 1951 roku odwiedzała fabryki, przemawiała, wysłuchiwała narzekań, pomagała rozwiązywać róŜne problemy. W zakres jej obo-wiązków wchodziło wyjaśnianie młodym robotnikom, czym jest komu-nizm, i zachęcanie ich, aby wstępowali do Ligi MłodzieŜy i do Partii. Przez dłuŜszy czas mieszkała w kilku fabrykach; jak mawiał ojciec, ko-muniści powinni „pracować i Ŝyć jak robotnicy i wieśniacy”, aby poznać ich potrzeby.

Jedna z fabryk tuŜ za miastem wytwarzała przewody izolowane. Wa-runki Ŝycia, podobnie jak w innych fabrykach, były przeraŜające. Kobiety spały w ogromnym baraku zbudowanym ze słomy i bambusa. Jedzenie było rozpaczliwie niedostosowane do potrzeb: mięso jadano dwa razy w miesiącu, chociaŜ praca była bardzo wyczerpująca. Wiele kobiet musiało stać w zimnej wodzie przez osiem godzin z rzędu, myjąc porcelanowe izolatory. Z niedoŜywienia i braku higieny wśród robotnic panowała gruźlica. Miseczki i pałeczki do jedzenia nigdy nie były porządnie umyte, a zawsze były pomieszane.

W marcu mama zaczęła wykasływać trochę krwi. Od razu się domy-śliła, Ŝe ma gruźlicę, ale pracowała dalej. Była szczęśliwa, bo nikt nie wpychał nosa w jej Ŝycie. Wierzyła w to, co robiła, a rezultaty pracy ją dopingowały: warunki w fabryce poprawiły się, młodzi robotnicy ją lubili i wielu zgłaszało chęć przyłączenia się do komunistów z powodu jej dzia-łalności. Najszczerzej wierzyła, Ŝe rewolucja potrzebuje jej oddania i poświęcenia, i pracowała dalej, całymi dniami, siedem dni w tygodniu. Kiedy przepracowała tak kilka miesięcy bez chwili przerwy, stało się jasne, Ŝe jest cięŜko chora. W płucach powstały cztery kawerny. W lecie mama była w ciąŜy — ze mną.

Pewnego dnia, pod koniec listopada, zemdlała i upadła na podłogę w

188

fabryce. Została szybko zawieziona do małego szpitala załoŜonego przez misjonarzy. Doglądali jej chińscy katolicy. Był takŜe jeden europejski ksiądz i kilka europejskich zakonnic. Pani Ting powiedziała babci, Ŝeby przynosiła mamie jedzenie, i mama zjadała ogromne porcje — całego kurczaka, dziesięć jajek i czasami nawet pół kilo mięsa. W efekcie tego doŜywiania przybrała na wadze około czternastu kilo, a ja osiągnęłam ogromne rozmiary.

W szpitalu mieli trochę amerykańskich leków przeciwgruźliczych. W sprawę wkroczyła pani Ting i wszystko zatrzymała dla mamy. Kiedy ojciec dowiedział się o tym, powiedział jej, Ŝeby przynajmniej połowę oddała z powrotem, ale prychnęła tylko: „A jaki by to miało sens? Tyle, ile jest, teŜ nie wystarczy dla jednej osoby. Jeśli mi nie wierzysz, spytaj doktora. Poza tym twoja Ŝona pracuje pod moim kierownictwem i ja po-dejmuję decyzję co do niej”. Mama była jej bezgranicznie wdzięczna za to, Ŝe stanęła po jej stronie przeciwko ojcu. On jednak nie naciskał. Nie-wątpliwie był rozdarty pomiędzy troską o zdrowie mamy a swoimi pryn-cypiami, zgodnie z którymi interes jego Ŝony nie powinien być przedkła-dany nad interes innych, zwyczajnych ludzi. W końcu jednak część le-karstw została zwrócona.

Z powodu moich ogromnych rozmiarów kawerny w jej płucach wy-goiły się i zaczęły zamykać. Lekarz powiedział, Ŝe stało się to dzięki dziecku, ale mama uwaŜała, Ŝe raczej pomogły jej amerykańskie lekar-stwa, które dostała dzięki pani Ting. Pozostawała w szpitalu przez trzy miesiące, do lutego 1952 roku, kiedy była juŜ w ósmym miesiącu ciąŜy. Pewnego dnia niespodziewanie poproszono ją, Ŝeby opuściła szpital „dla własnego dobra”. Pewien urzędnik powiedział jej, Ŝe w rezydencji zagra-nicznego księdza w Pekinie znaleziono broń i teraz zaczęto podejrzewać wszystkich zagranicznych księŜy i zakonnice.

Mama nie chciała opuszczać szpitala. Był otoczony prześlicznym ogrodem z liliami wodnymi, miała tu profesjonalną opiekę i czyste oto-czenie, co w Chinach w tym czasie było bardzo rzadkie. Ale nie miała wyboru i musiała się przenieść do Szpitala Ludowego Numer 1. Dyrektor tego szpitala nigdy przedtem nie przyjmował porodu. Dopóki jego jed-nostka nie zbuntowała się i nie przeszła na stronę komunistów, był leka-rzem wojskowym Kuomintangu. Bał się, Ŝe jeśli mama umrze, on sam

189

znajdzie się w powaŜnych opałach, po pierwsze z powodu swojej prze-szłości, po drugie dlatego, Ŝe ojciec był tak wysoko postawioną osobą.

Zasugerował więc ojcu, Ŝe mama powinna zostać przeniesiona do większego miasta, gdzie byłoby lepsze wyposaŜenie i specjaliści połoŜni-cy. Obawiał się, Ŝe kiedy się urodzę, nagła zmiana ciśnienia moŜe spo-wodować ponowne otworzenie się kawern i krwotok. Ale ojciec odmó-wił, powiedział, Ŝe jego Ŝona powinna być traktowana jak wszyscy inni i Ŝe komuniści przysięgli walczyć z przywilejami. Kiedy mama to usłysza-ła, pomyślała z goryczą, Ŝe ojciec zawsze występuje przeciwko niej i Ŝe chyba jest mu obojętne, czy ona Ŝyje, czy nie.

Urodziłam się dwudziestego piątego marca 1952 roku. Z powodu zło-Ŝoności przypadku, z innego szpitala sprowadzono drugiego chirurga. Było teŜ obecnych kilku innych lekarzy oraz ludzie do obsługi aparatu tlenowego i zestawu do transfuzji krwi. Tradycyjnie męŜczyźni chińscy nie byli obecni przy porodzie, ale dyrektor poprosił ojca, Ŝeby poczekał przed drzwiami sali porodowej, poniewaŜ jest to specjalny przypadek. W ten sposób byłby chroniony, gdyby coś się stało. Był to bardzo trudny poród. Kiedy wyszła moja głowa, zaklinowały się bardzo szerokie ramio-na. No i w ogóle byłam duŜa. Pielęgniarka wyciągnęła głowę rękami i wreszcie wyszłam — cała w fioletowych siniakach i na pół uduszona. Lekarze włoŜyli mnie najpierw do ciepłej, potem do zimnej wody, pod-nieśli do góry za pięty i pacnęli mocno w pupę. W końcu zaczęłam pła-kać, bardzo głośno. Wszyscy roześmieli się z ulgą. WaŜyłam ponad czte-ry i pół kilograma. Płuca mamy nie doznały Ŝadnej szkody.

Lekarka wzięła mnie i pokazała ojcu, którego pierwsze słowa brzmia-ły: „Ojej, ale to dziecko ma wyłupiaste oczy!”. Mamę bardzo przygnębiła ta uwaga. Ciotka Junying natychmiast powiedziała: „Nie, ona ma piękne, duŜe oczy!”.

Jak na wszelkie okazje w Chinach, tak i na tę istniało specjalne danie. Kobieta po porodzie jadła jajka w koszulkach w sosie cukrowym z pod-fermentowanym kleistym ryŜem. Babcia przygotowała to danie w szpita-lu, który miał kuchnię, gdzie pacjenci i ich rodziny mogli gotować sobie własne jedzenie, i trzymała je w pogotowiu do chwili, kiedy mama była juŜ w stanie jeść.

Gdy wiadomość o moich narodzinach dotarła do doktora Xia, powie-dział: „Ach, urodził się kolejny dziki łabędź”. Nazwano mnie Erhong, co znaczy „Drugi Dziki Łabędź”.

190

Nadanie mi imienia było ostatnim dziełem w długim Ŝyciu doktora Xia. Umarł cztery dni po moim narodzeniu się, w wieku osiemdziesięciu dwóch lat. LeŜał oparty w łóŜku, pijąc mleko ze szklanki. Babcia na chwilę wyszła, a kiedy wróciła zabrać szklankę, zobaczyła, Ŝe mleko jest rozlane, a szklanka upadła na podłogę. Umarł szybko i bezboleśnie.

Pogrzeby były bardzo waŜnymi wydarzeniami w Chinach. Ludzie czasem bankrutowali po wydatku na okazałą ceremonię — a babcia ko-chała doktora Xia i chciała, Ŝeby jego nazwisko zostało zapamiętane. Przede wszystkim zaleŜało jej na trzech rzeczach: po pierwsze — na so-lidnej trumnie, po drugie — miała być ona niesiona na ramionach traga-rzy, a nie wieziona na wozie, po trzecie — na wynajęciu mnichów bud-dyjskich do odśpiewania sutry za zmarłego i muzykantów, Ŝeby grali na suona, tradycyjnych drewnianych instrumentach o przenikliwym dźwię-ku. Ojciec zgodził się na pierwsze i drugie Ŝądanie, ale sprzeciwił trze-ciemu. Komuniści uwaŜali kaŜdą wystawniejszą ceremonię za „marno-trawstwo” i „feudalny obyczaj”. Ale w ciszy chowano tylko ludzi z naj-niŜszych warstw społecznych. Głośny pogrzeb stawał się wydarzeniem publicznym. To oddawało „honor” zmarłemu i było sposobem okazaniu mu szacunku. Ojciec jednak za nic nie chciał się zgodzić, Ŝeby w pogrze-bie uczestniczyli mnisi i instrumenty suona. Babcia strasznie się z nim pokłóciła. Dla niej to były elementarne gesty wobec zmarłego. Oprócz tego była przybita, poniewaŜ w najsmutniejszym momencie swojego Ŝycia została sama. Nie powiedziała mamie, co się stało, Ŝeby jej nie przygnębiać, a to oznaczało, Ŝe musi się kontaktować bezpośrednio z ojcem. Po pogrzebie przeszła załamanie nerwowe i była hospitalizowana przez prawie dwa miesiące.

Doktor Xia został pochowany na cmentarzu na wzgórzu, na skraju Yibin, skąd rozciągał się widok na Jangcy. Jego grób otaczały sosny, cyprysy i drzewa kamforowe. Podczas swojego krótkiego pobytu w Yibin zaskarbił sobie miłość i szacunek wszystkich, którzy go znali. Kiedy zmarł, zarządca pawilonu gościnnego, w którym mieszkali, pomógł bab-ci, a potem, na pogrzebie, prowadził wszystkich swoich pracowników w milczącej procesji.

Doktor Xia miał szczęśliwą starość. Uwielbiał Yibin, a egzotyczne kwiaty, które kwitły w subtropikalnym klimacie, tak roŜnym od man-dŜurskiego, sprawiały mu ogromną przyjem ność. Do samego końca cieszył

191

się wspaniałym zdrowiem. Pędził w Yibin dobre Ŝycie, z własnym dom-kiem z dziedzińcem, za który nie trzeba było płacić, dbano o niego i o babcię, a do domu dostarczano obficie Ŝywność. Mieć opiekę na stare lata było marzeniem kaŜdego członka chińskiego społeczeństwa, które nie znało opieki społecznej. Doktor Xia to miał i doceniał.

Stosunki doktora Xia ze wszystkimi, łącznie z moim ojcem, układały się bardzo dobrze. Ojciec cenił go jako człowieka zasad. Doktor Xia uwaŜał z kolei, Ŝe ojciec ma duŜą wiedzę. Powtarzał często, Ŝe w Ŝyciu widział wielu urzędników państwowych, ale ojciec ich nie przypomina. Powszechnie uwaŜano, Ŝe „nie ma nieskorumpowanych urzędników”, a ojciec nigdy nie naduŜywał swojej pozycji, nawet po to, Ŝeby zadbać o interesy własnej rodziny.

Obaj męŜczyźni mogli rozmawiać ze sobą godzinami. Łączyło ich wiele etycznych wartości, ale ojciec nakładał na to kostium ideologii, podczas gdy doktor Xia pozostawał przy wartościach czysto humanitar-nych. Kiedyś powiedział mojemu ojcu: „Sądzę, Ŝe komuniści zrobili wie-le dobrego. Ale zabiliście zbyt wielu ludzi. Ludzi, którzy nie powinni umierać”. „Kogo na przykład?” — spytał mój ojciec. „Mistrzów Stowa-rzyszenia Rozumu” — odparł doktor. Była to quasi-religijna sekta, do której naleŜał. Kierujący nią ludzie zostali straceni w ramach „dławienia kontrrewolucji”. Nowy reŜim połoŜył kres działaniu wszystkich sekret-nych sekt, poniewaŜ wymagały od swoich członków lojalności, a komu-niści nie chcieli się dzielić lojalnością. „To nie byli źli ludzie i powinni-ście pozwolić im działać” — stwierdził doktor Xia. Ojciec usiłował bro-nić komunistów, mówiąc, Ŝe walka z Kuomintangiem była sprawą Ŝycia i śmierci, jednak doktor wiedział, Ŝe ojciec nie jest przekonany do tego, co mówi, lecz czuje konieczność bronienia Partii.

Kiedy babcia wyszła ze szpitala, sprowadziła się do moich rodziców — a wraz z nią moja siostra i mamka, która urodziła swoje dziecko czter-naście dni przed moimi narodzinami, a podjęła się tej pracy, bo bardzo potrzebowała pieniędzy. Jej mąŜ, robotnik, siedział w więzieniu skazany za grę hazardową i rozprowadzanie opium; obie te rzeczy zostały przez komunistów zakazane. Yibin było głównym ośrodkiem handlu opium i liczbę uzaleŜnionych szacowano tu na dwadzieścia pięć tysięcy. Dawniej

192

opium było w obiegu jako waluta. Handel nim powaŜnie zasilał budŜet Kuomintangu. Ale w ciągu dwóch lat od przybycia do Yibin komuniści zupełnie wyplenili palenie opium.

Nie istniało nic takiego jak zasiłek czy ubezpieczenie społeczne dla osoby będącej w sytuacji, w jakiej znalazła się moja mamka. Jednak kie-dy przyszła do nas, państwo zaczęło wypłacać jej pensję, którą posyłała teściowej, zajmującej się jej dzieckiem. Moja mamka była drobną kobietą z delikatną skórą, niezwykle duŜymi i okrągłymi oczami i gęstymi wło-sami zebranymi w kok. Była miła i traktowała mnie jak własną córkę.

Tradycyjnie uwaŜano, Ŝe kwadratowe ramiona są wadą kobiecej uro-dy, więc zawiązywano mi mocno barki, Ŝeby rosły spadzisto. Ale wtedy tak głośno wrzeszczałam, Ŝe mamka rozwiązywała mnie i mogłam ma-chać do ludzi wchodzących do domu albo łapać ich i trzymać mocno, co bardzo lubiłam robić, kiedy byłam mała. Mama przypisywała mój otwar-ty charakter temu, Ŝe kiedy była ze mną w ciąŜy, czuła się szczęśliwa.

Mieszkaliśmy w starej rezydencji posiadacza ziemskiego, gdzie ojciec miał biuro. Był tam duŜy ogród z bananowcami, drzewami pieprzowymi i wieloma subtropikalnymi, słodko pachnącymi kwiatami i roślinami, któ-rych doglądał zatrudniony przez państwo ogrodnik. Ojciec uprawiał po-midory i chili. Lubił to zajęcie, a poza tym jedna z jego zasad głosiła, Ŝe urzędnicy powinni zajmować się takŜe pracą fizyczną, którą mandaryni tradycyjnie mieli w pogardzie.

Okazywał mi bardzo ciepłe uczucia. Kiedy zaczęłam raczkować, kładł się na brzuchu i był moimi „górami” — a ja wspinałam się na niego i złaziłam, wspinałam i złaziłam.

Niedługo po tym, jak się urodziłam, został awansowany na gubernato-ra regionu Yibin; był teraz człowiekiem numer dwa w tym regionie, pod-legał tylko pierwszemu sekretarzowi Partii. (Rząd regionu i Partia były formalnie osobnymi organami, ale w rzeczywistości stanowiły jedno).

Kiedy po raz pierwszy wrócił do Yibin, jego rodzina i przyjaciele oczekiwali, Ŝe im pomoŜe. W Chinach zawsze zakładało się, Ŝe kaŜdy, kto osiągnął dobrą pozycję i władzę, będzie dbał o swoich krewnych. Istniało dobrze znane powiedzenie: „Kiedy człowiek zdobywa władzę, nawet jego kury i psy rosną do nieba”. Ale w odczuciu ojca nepotyzm i faworyzowanie krewnych czy znajomych stanowiły odnogi korupcji, która była przyczyną wszelkiego zła w starych Chinach. Wiedział takŜe,

193

Ŝe miejscowi obserwują go i Ŝe jego postępowanie będzie miało wpływ na to, jak będą postrzegać komunizm.

Jego surowa pryncypialność w końcu zraziła do niego całą rodzinę. Kiedy jeden z kuzynów poprosił go o rekomendację, gdy starał się o pra-cę w kasie miejscowego kina, ojciec powiedział mu, Ŝeby przeprowadził tę sprawę oficjalnymi drogami. Było to nieprawdopodobne zachowanie i potem juŜ nikt nie zwracał się do niego o Ŝadną przysługę. Niedługo po jego nominacji na gubernatora zdarzyło się coś jeszcze gorszego. Jeden z jego starszych braci był ekspertem w przedsiębiorstwie handlującym herbatą. We wczesnych latach pięćdziesiątych gospodarka stała dobrze, produkcja się rozwijała i miejscowa komisja ds. handlu herbatą chciała awansować go na kierownika. Wszystkie awanse powyŜej pewnego stop-nia przechodziły przez ręce ojca. Kiedy rekomendacja dotycząca brata wylądowała na jego biurku, ojciec nie wyraził zgody. Rodzina była wściekła, moja matka równieŜ. „To nie ty rekomendujesz go na kierow-nika, a jego zarząd! — wybuchnęła. — Nie musisz mu pomagać, ale nie musisz go takŜe utrącać!”. Ojciec powiedział, Ŝe jego brat nie jest wy-starczająco dobry i Ŝe nie byłby promowany na to stanowisko, gdyby nie był bratem gubernatora. Przypomniał, Ŝe w Chinach istnieje długa trady-cja uprzedzania Ŝyczeń przełoŜonych. Komisja ds. handlu herbatą była oburzona, bo działania ojca zakładały, Ŝe rekomendacja, jaką dali jego bratu, miała jakieś przemilczane motywy. W końcu ojciec obraził wszystkich i jego brat nigdy juŜ się do niego nie odezwał.

Nie odczuwał jednak z tego powodu Ŝadnych wyrzutów sumienia. Rozpoczął swoją własną krucjatę przeciwko starym obyczajom i uwaŜał, Ŝe wszystkich naleŜy traktować według tych samych kryteriów. PoniewaŜ nie było obiektywnych wzorców uczciwości, polegał na swoim instynk-cie i przesadzał w drugą stronę. Nie poradził się teŜ swoich kolegów, bo wiedział, iŜ Ŝaden z nich nie wyda negatywnej opinii, jeśli miałaby ona dotyczyć członka jego rodziny.

Jego krucjata osiągnęła szczyt w 1953 roku, kiedy ustalono system rang cywilnych urzędników państwowych. Wszyscy urzędnicy i inni pracownicy zatrudnieni przez państwo zostali podzieleni na dwadzieścia sześć stopni. Płaca najniŜszego stopnia, dwudziestego szóstego, stanowiła jedną dwudziestą płacy najwyŜszego stopnia. Ale istotna róŜnica leŜała w

194

uzupełnieniach i uprawnieniach. Stopień decydował o wszystkim, np. o tym, czy nosiło się płaszcz z drogiej wełny, czy z taniej bawełny, jakiego rozmiaru miało się mieszkanie i czy była w nim toaleta, czy nie.

Decydował takŜe o dostępie do informacji. W chińskim komunizmie informacje podlegały ścisłej kontroli, a dostęp do nich był racjonowany i wydzielany, i to nie tylko wobec szerokich rzesz odbiorców — które dopuszczano do bardzo niewielu informacji — ale takŜe wewnątrz Partii.

ChociaŜ ostateczne znaczenie tego systemu nie było jasne, nawet w tamtym czasie urzędnicy państwowi czuli, Ŝe ich zaszeregowanie będzie miało dla nich podstawowe znaczenie, i bardzo się niepokoili, jaki sto-pień dostaną. Mój ojciec, któremu zwierzchnicy przyznali 11 stopień, miał uprawnienia do zatwierdzania lub nie stopni proponowanych dla jego pracowników w regionie Yibin. Wśród nich znajdował się mąŜ jego młodszej siostry, który był jego rodzinnym faworytem. Ojciec obniŜył mu stopień o dwa punkty. Wydział mamy proponował dla niej stopień 15, ojciec obniŜył go do 17.

System stopni nie był bezpośrednio związany z pozycją danej osoby w słuŜbie państwowej, moŜna było dostać awans bez zmiany stopnia. Przez prawie cztery dekady mamie podniesiono stopień tylko dwa razy: w 1962 i w 1982 roku, za kaŜdym razem o jeden punkt; w 1990 roku miała sto-pień 15. Z tą pozycją w latach osiemdziesiątych nie była uprawniona do tego, Ŝeby kupić bilety lotnicze czy „miękkie siedzenia” w pociągu — takie mogli kupować tylko urzędnicy stopnia 14 i wyŜszych. Tak więc, dzięki akcji ojca z 1953 roku, po prawie czterdziestu latach nie zaszła jeszcze na tyle wysoko, Ŝeby korzystać z wygód podczas podróŜy po własnym kraju. Nie mogła teŜ dostać pokoju hotelowego z łazienką, bo to było zarezerwowane dla ludzi ze stopniem 13 i wyŜszymi. Kiedy prosiła o wymianę licznika we własnym mieszkaniu na licznik z większą mocą, odpowiedziano jej, Ŝe tylko urzędnicy stopnia 13 i powyŜej są uprawnieni do takiej wymiany.

Te same decyzje ojca, które doprowadzały do wściekłości rodzinę, budziły głębokie powaŜanie u miejscowych. Kiedyś, w 1952 roku, dyrek-tor Szkoły Średniej numer 1 wspomniał ojcu o tym, Ŝe ma kłopoty z roz-lokowaniem nauczycieli. „Wobec tego weźcie dom mojej rodziny. Jest za duŜy dla trojga ludzi” — powiedział mój ojciec, mimo Ŝe tych troje ludzi

195

to była jego matka, siostra Junying i opóźniony w rozwoju brat, i Ŝe wszyscy oni uwielbiali swój piękny dom i wspaniały ogród. W szkole byli zachwyceni — jego rodzina oczywiście znacznie mniej, chociaŜ znalazł im nieduŜy dom w środku miasta. Moja matka równieŜ nie była zadowolona, ale poniewaŜ była kobietą wyrozumiałą i litościwą, nic nie powiedziała.

Nie wszyscy funkcjonariusze byli tak nieprzekupni i pryncypialni jak ojciec. Dość szybko po przejęciu władzy w szeregach komunistów roz-począł się kryzys. Osiągnęli poparcie milionów ludzi, poniewaŜ obiecali uczciwy rząd. Ale niektórzy urzędnicy zaczęli brać łapówki albo oddawa-li róŜne przysługi członkom swoich rodzin czy przyjaciołom. Inni wyda-wali ekstrawaganckie bankiety, co było tradycyjną chińską słabością, prawie chorobliwą, polegającą na tym, Ŝeby się zabawić i pokazać gest — na koszt i w imieniu państwa, które w tym czasie borykało się z ogromnymi kłopotami finansowymi. Próbowano właśnie wtedy ustabili-zować słabą i rozchwianą gospodarkę i uczestniczono w waŜnej dla Chin wojnie w Korei, co pochłaniało ponad połowę budŜetu.

Niektórzy urzędnicy partyjni popełniali malwersacje na duŜą skalę. Władze bardzo się tym niepokoiły. Czuły, Ŝe dobra wola ludzi, dzięki której zyskały siłę polityczną, a takŜe dyscyplina i oddanie, które przy-czyniło się do sukcesu, zaczynają korodować. Pod koniec 1951 roku po-stanowiono podjąć zdecydowane działania przeciwko korupcji, biurokra-cji i marnotrawstwu. Nazwano to „Kampanią przeciw trzem złom”. Rząd skazał na śmierć kilku skorumpowanych urzędników, kilku zamknięto w więzieniu, a wielu pozbawiono stanowisk. Nawet kilku weteranów armii komunistycznej, którzy mieli na sumieniu łapownictwo i malwersacje na duŜą skalę, skazano na śmierć, aby dać przykład. Od tej pory korupcja była surowo karana i w następnych dziesięcioleciach stała się między urzędnikami partyjnymi rzadkim zjawiskiem.

W regionie Yibin właśnie ojciec odpowiadał za kampanię antykorup-cyjną. Nie było tu skorumpowanych wysokich urzędników, ale trzeba było pokazać, Ŝe komuniści dotrzymują obietnicy dotyczącej uczciwego rządu. Wszyscy urzędnicy musieli składać samokrytykę w przypadku kaŜdego naruszenia zasad, choćby najmniejszego — nawet jeśli uŜyli słuŜbowego telefonu do prywatnej rozmowy czy wzięli parę kartek słuŜ-bowego papieru do prywatnego listu. Urzędnicy zrobili się tak skrupulatni

196

wobec własności państwowej, Ŝe większość z nich nawet atramentu w biurze uŜywała tylko do pisania oficjalnych dokumentów. Jeśli przecho-dzili do spraw prywatnych — zmieniali pióra.

Jakiś purytański zapał sprawił, Ŝe ściśle trzymano się tych przepisów. Ojciec uwaŜał, Ŝe właśnie przestrzeganie zasad pozwoli wykształcić no-wą postawę: dobro państwowe będzie po raz pierwszy ściśle oddzielone od prywatnego, urzędnicy nie będą juŜ traktowali pieniędzy innych ludzi jak swojej własności ani nie będą naduŜywali słuŜbowych stanowisk. Większość z tych, którzy pracowali z ojcem, podzielała jego przekonanie i wierzyła, Ŝe ich wysiłki rzeczywiście umoŜliwi ą stworzenie nowych Chin.

„Kampania przeciw trzem złom” wzięła na muszkę przede wszystkim ludzi z Partii. Niemniej potrzeba dwóch osób, Ŝeby dokonać transakcji, i korumpujący często okazywali się ludźmi spoza Partii — zazwyczaj byli to kapitaliści, właściciele fabryk i kupcy, nadal trudni do dosięgnięcia. Stare nawyki były głęboko zakorzenione. Na wiosnę 1952 roku, wkrótce po tym, jak zaczęła się toczyć „Kampania przeciw trzem złom”, rozpo-częła się inna, równoległa z nią kampania. Nazywała się ona „Kampanią przeciw pięciu złom” i była wycelowana w kapitalistów. Chodziło tu o przekupstwo, unikanie płacenia podatków, oszustwa, kradzieŜ mienia państwowego i uzyskiwanie ekonomicznych informacji poprzez korup-cję. Większość kapitalistów uznano za winnych jednego lub więcej z owych wykroczeń, a karą była zazwyczaj grzywna. Komuniści uŜyli tej kampanii zarówno po to, Ŝeby przywołać kapitalistów do porządku, jak i po to (znacznie częściej), Ŝeby ich zastraszyć, ale tak, by jednocześnie zmaksymalizować ich przydatność dla gospodarki kraju. Niewielu z nich skazano na więzienie.

Te dwie powiązane ze sobą kampanie skonsolidowały mechanizmy kontroli, rozwinięte u zarania komunizmu, co było zjawiskiem dla Chin nietypowym. NajwaŜniejsze były „kampanie masowe” (qunzhong yun-dong), prowadzone przez ciała zwane „grupami roboczymi” (gongzu-ozu).

Grupy robocze były złoŜone głównie z pracowników urzędów rządo-wych i kierowane przez starszych funkcjonariuszy partyjnych. Centralny rząd w Pekinie wysyłał takie grupy do poszczególnych prowincji, aby sprawdziły wyŜszych funkcjonariuszy i urzędników. Ci z kolei tworzyli

197

grupę, która sprawdzała pracowników na odpowiednio niŜszym szczeblu, tam proces znowu był powtarzany, aŜ docierał do samego dołu. Było zasadą, Ŝe kto nie został sprawdzony, ten nie mógł zostać członkiem grupy roboczej.

Grupy były wysyłane do wszystkich organizacji, co miało „mobilizo-wać ludzi”. Przez większość wieczorów w tygodniu odbywały się przy-musowe zebrania, na których zapoznawano się z instrukcjami wydanymi przez najwyŜsze władze. Członkowie grupy prowadzili wykłady, rozma-wiali z ludźmi i próbowali ich przekonać, aby wstawali i wskazywali podejrzanych. Zachęcali teŜ do tego, aby wkładać anonimowe skargi do pudełek, przeznaczonych do tego celu. Grupa robocza prowadziła docho-dzenie w przypadku kaŜdego ujawnionego wykroczenia. Jeśli potwierdzi-ło ono zarzuty albo dało podstawę do podejrzeń, grupa formułowała wer-dykt, który wysyłano grupie wyŜszej albo władzom do zaopiniowania.

Nie było Ŝadnego systemu apelacji, choć osoba podejrzana mogła pro-sić o przedstawienie jej dowodu i mogła się bronić. Grupa robocza miała prawo do wydawania wyroków obejmujących publiczną krytykę, zwol-nienie z pracy czy róŜne formy nadzoru. Maksymalny wyrok stanowiło zesłanie na wieś, do pracy fizycznej. Jedynie najwaŜniejsze przypadki przekazywano formalnemu systemowi prawnemu, który równieŜ był pod kontrolą Partii. W kaŜdej z tych kampanii instrukcje pochodziły z samego wierzchołka i grupy robocze musiały się ściśle do nich stosować. Ale kiedy chodziło o indywidualne przypadki, osąd grupy takŜe był waŜny.

Podczas tych kampanii ludzie naleŜący do grupy społecznej, którą Pe-kin wyznaczył na cel, podlegali w większym stopniu krytycznej obserwa-cji swoich współpracowników i sąsiadów niŜ policji. To właśnie było podstawowym wynalazkiem Mao — włączenie wszystkich do systemu kontroli. Niewiele przestępstw — oczywiście przestępstw według kryte-riów reŜimu — moŜe umknąć przed oczami ludu, zwłaszcza w społeczeń-stwie o mentalności starego dozorcy. Ale tę „wydajność” osiągnięto za straszliwą cenę: kryteria były niejasne, mnoŜyły się osobiste wendety i nawet z powodu zwykłych plotek skazano wielu niewinnych ludzi.

Ciotka Junying pracowała jako tkaczka, aby utrzymać siebie i pomóc w utrzymaniu matki i brata. KaŜdej nocy siedziała do późna i bardzo

198

zepsuła sobie wzrok od słabego oświetlenia. Do 1952 roku uskładała i dopoŜyczyła dość pieniędzy, aby kupie jeszcze dwie maszyny tkackie. Dwie przyjaciółki pracowały razem z nią. ChociaŜ w rzeczywistości dzie-liły się dochodami, w teorii ciotka płaciła im pensje — jako właścicielka maszyn. Podczas „Kampanii przeciw pięciu złom” kaŜdy, kto zatrudniał innych ludzi, był w pewnym stopniu podejrzany. Nawet drobna wytwór-czość, taka jak tkactwo ciotki, które było w zasadzie kooperatywą, podle-gała śledztwu. Ciotka Junying chciała poprosić swoje przyjaciółki, Ŝeby odeszły, lecz bała się, Ŝe zrozumieją to jako wymówienie pracy. W końcu same powiedziały jej, Ŝe będzie lepiej, jeśli odejdą. Nie chciały, Ŝeby jeśli ktoś obrzuci ją błotem, pomyślała, Ŝe to one.

W połowie 1953 roku obie kampanie dobiegały końca; kapitaliści zo-stali rzuceni na kolana, a Kuomintang starty. Kiedy przedstawiciele władz zorientowali się, Ŝe wiele docierających do nich informacji jest niewiarygodnych, skończyły się masowe zebrania i przypadki wykroczeń były odtąd rozpatrywane na podstawie indywidualnych danych.

W maju 1953 roku mama poszła do szpitala urodzić trzecie dziecko. Był to ten sam misyjny szpital, w którym przebywała, kiedy była w ciąŜy ze mną, ale misjonarze zostali wypędzeni, i stąd, i z całych Chin. Dwu-dziestego trzeciego maja urodził się chłopiec, którego nazwano Jinming. Mama została właśnie awansowana na kierowniczkę Wydziału Spraw Publicznych miasta Yibin i nadal pracowała z panią Ting jako szefową. Pani Ting równieŜ awansowała i była teraz sekretarzem Partii Komitetu Miejskiego. W tym czasie babcia leŜała w szpitalu z ostrą astmą. Ja takŜe byłam w szpitalu z infekcją pępka, towarzyszyła mi mamka. Byłyśmy dobrze traktowane, a leczenie było darmowe, jako Ŝe naleŜałyśmy do „rodziny rewolucyjnej”. Większa część ludności nie miała uprawnień do korzystania ze społecznej słuŜby zdrowia — wieśniacy na przykład mu-sieli płacić.

Moja siostra i ciotka Junying z przyjaciółmi wyjechały na wieś i oj-ciec był w domu sam. Pewnego dnia pani Ting przyszła zdać mu raport ze swojej pracy, a potem nagle oświadczyła, Ŝe bardzo boli ją głowa i chce się na chwilę połoŜyć. Ojciec pomógł Jej ułoŜyć się na łóŜku i wte-dy ona pociągnęła go w dół, na siebie, próbując go pocałować i pogła-skać. Ojciec od razu się wyrwał i cofnął. „Musisz być przemęczona” —

199

stwierdził i szybko wyszedł z pokoju. Parę minut później wrócił, bardzo przejęty. Niósł szklankę wody, którą postawił obok niej na stoliku. „Wiedz, Ŝe kocham moją Ŝonę” — powiedział i postawił szklankę z wo-dą na kartce papieru, na której było napisane „moralność komunistycz-na”.

Kilka dni później mama wyszła ze szpitala. Gdy tylko z dzieckiem w ramionach przekroczyła próg, ojciec powiedział: „Natychmiast, kiedy tylko będzie moŜna, wyjeŜdŜamy z Yibin, i to na dobre”. Mama nie wie-działa, co w niego wstąpiło. Opowiedział, co się zdarzyło, i oznajmił, Ŝe pani Ting od pewnego czasu miała na niego oko. Mama była bardziej zaszokowana niŜ zła. „Ale dlaczego w takim pośpiechu chcesz wyjeŜ-dŜać?” — spytała. „To kobieta zdeterminowana — powiedział. — Boję się, Ŝe spróbuje jeszcze raz. Poza tym jest mściwa. A najbardziej się boję, Ŝe to na tobie będzie próbowała się odegrać. Jest twoją szefową, więc to by było łatwe”. „Czy jest aŜ taka zła? — zapytała mama. — Słyszałam jakieś plotki, Ŝe kiedyś, za Kuomintangu, siedziała w więzieniu i uwiodła straŜnika, tego rodzaju rzeczy. Ale niektórzy ludzie lubią rozsiewać fał-szywe pogłoski. Swoją drogą nie dziwię się, Ŝe się jej podobasz — uśmiechnęła się. — Ale czy naprawdę sądzisz, Ŝe będzie się na mnie odgrywać? W pracy jest moją najlepszą przyjaciółką”.

„Nie rozumiesz. Mówi się, Ŝe upokorzenie rodzi wściekłość (nao xiu cheng nu). Wiem, jak ona teraz się czuje. Nie byłem zbyt taktowny. Za-wstydziłem ją. Jest mi przykro. To wszystko działo się za szybko i dzia-łałem chyba zbyt impulsywnie. A ona jest kobietą, która będzie chciała się zemścić”.

Mama bardzo dobrze mogła sobie wyobrazić, jak szorstko ojciec ode-pchnął panią Ting. Ale nie potrafiła sobie wyobrazić, Ŝe pani Ting mo-głaby być tak perfidna — ani tego, jakie właściwie nieszczęście mogłoby ich spotkać za jej sprawą. Wtedy ojciec opowiedział jej o swoim po-przedniku, gubernatorze Yibin, panu Shu.

Pan Shu był biednym wieśniakiem, który przyłączył się do Czerwonej Armii podczas Długiego Marszu. Nie lubił pani Ting i krytykował ją za skłonność do flirtowania. Nie podobało mu się takŜe, Ŝe zaplatała włosy w wiele cienkich warkoczyków, co wtedy uwaŜane było za zbyt swobod-ne. Kilka razy powiedział jej, Ŝe powinna obciąć warkoczyki. Odmawiała i mówiła, Ŝeby pilnował swoich spraw, co powodowało, Ŝe patrzył na nią

200

jeszcze bardziej krytycznie, a ona odpowiadała mu jeszcze większą wro-gością. Postanowiła się zemścić przy pomocy swojego męŜa.

W biurze pana Shu pracowała kobieta, która była kiedyś konkubiną wysokiego kuomintangowskiego urzędnika, który uciekł na Tajwan. Wi-dziano, jak próbowała oczarować pana Shu, który był Ŝonaty, i rozeszły się na ich temat plotki. Pani Ting udało się wydostać od tej kobiety oświadczenie, Ŝe pan Shu zalecał się do niej, a potem zmusił ją do współŜycia seksualnego. ChociaŜ pan Shu był gubernatorem, kobieta uznała, Ŝe państwo Ting są groźniejsi. Panu Shu zarzucono, Ŝe, wyko-rzystując swoją pozycję, nawiązał stosunki z byłą konkubiną kuomintan-gowską, co było niewybaczalne u komunisty.

Zwykłą w Chinach techniką pogrąŜania jakiejś osoby było łączenie kilku spraw, tak Ŝeby przypadek wydawał się bardziej esencjonalny. Pań-stwo Ting znaleźli kolejną rzecz, którą moŜna było zarzucić panu Shu. Kiedyś nie zgodził się z linią polityczną wytyczoną przez Pekin i napisał do czołowych przywódców, przedstawiając swój punkt widzenia. Zgod-nie ze statutem Partii miał do tego prawo, co więcej, jako weteran czasów Długiego Marszu był na uprzywilejowanej pozycji i czuł się zupełnie bezpieczny, przedstawiając jasno to, z czym się nie zgadzał. Państwo Ting posłuŜyli się tym faktem, zarzucając mu, Ŝe jest opozycjonistą.

WiąŜąc ze sobą te dwie rzeczy, pani Ting zaproponowała, Ŝeby wy-rzucić go z Partii i zwolnić ze stanowiska. Pan Shu zaprzeczył stanowczo i jednemu, i drugiemu zarzutowi. Pierwszy, powiedział, jest po prostu nieprawdą. Nigdy nie zbliŜał się do tej kobiety, jedyne, co zrobił, to po prostu traktował ją w przyzwoity sposób. Co do drugiego zarzutu, nigdy nie miał zamiaru stawać w opozycji wobec Partii. W skład Komitetu Partyjnego tego regionu wchodziły cztery osoby: pan Shu osobiście, oj-ciec, pan Ting i pierwszy sekretarz. Teraz pan Shu był osądzany przez pozostałych trzech. Ojciec go bronił. UwaŜał, Ŝe pan Shu jest niewinny, i sądził, Ŝe wyraŜenie w liście własnych opinii było zupełnie uprawnione.

Kiedy przyszło do głosowania, ojciec przegrał i pan Shu został zwol-niony. Pierwszy sekretarz podzielał opinię pana Ting. Jednym z powo-dów zwolnienia była przynaleŜność pana Shu do „złej” części Czerwonej Armii. Na początku lat trzydziestych był w Sichuanie starszym oficerem

201

w tym, co nazywano Czwartym Frontem. Ta część armii przyłączyła się do tej, którą dowodził Mao podczas Długiego Marszu w 1935 roku. Jej dowódca, Zhang Guotao, współzawodniczył z Mao o dowodzenie całą armią, a gdy przegrał, odłączył się wraz ze swoimi oddziałami. W końcu, po cięŜkich stratach, znowu zmuszony był przyłączyć się do Mao. Ale w 1938 roku, kiedy komuniści zajęli Yan'an, przeszedł na stronę Kuomin-tangu. Z tego powodu kaŜdy, kto naleŜał do tych oddziałów, był napięt-nowany, i związek tych ludzi z Mao był podejrzliwie traktowany. Była to szczególnie draŜliwa sprawa, poniewaŜ wielu uczestników Czwartego Frontu pochodziło z Sichuanu.

Kiedy komuniści przejęli władzę, na wiele ugrupowań ruchu rewolu-cyjnego padł cień. Chodziło przede wszystkim o formacje, których przedtem Mao nie kontrolował osobiście, łącznie z podziemiem, do któ-rego naleŜało wielu najodwaŜniejszych i najbardziej oddanych komuni-stów. W Yibin wszyscy uczestnicy podziemia odczuwali pewien rodzaj presji. Dodatkowe komplikacje stwarzał fakt, Ŝe wielu z tych ludzi po-chodziło ze stosunkowo zamoŜnych rodzin, które bardzo ucierpiały w wyniku przejęcia władzy przez komunistów.

Co więcej, przewaŜnie byli to ludzie lepiej wykształceni niŜ pozostali. Przybyli z armią komunistów, złoŜoną najczęściej z pochodzących ze wsi analfabetów, dla których ci lepiej wykształceni stanowili obiekt niechęci i zazdrości.

ChociaŜ ojciec sam był partyzantem, to jednak bliŜszy się czuł lu-dziom podziemia. W kaŜdym razie nie zgadzał się na cichy ostracyzm i stawał po stronie byłych członków podziemia. „To śmieszne, Ŝeby dzielić komunistów na podziemnych i naziemnych” — mówił często. Zbierał ich wokół siebie i współpracował z nimi chętnie, poniewaŜ byli zdolniejsi.

Ojciec uwaŜał, Ŝe załoŜenie, iŜ ludzie Czwartego Frontu muszą być podejrzani, jest nie do przyjęcia, i walczył o rehabilitację pana Shu. Po pierwsze, poradził mu wyjechać z Yibin, aby uniknąć dalszych kłopotów, co pan Shu zrobił, zapraszając przedtem na poŜegnalną kolację moją rodzinę. Został przeniesiony do Chengdu, stolicy prowincji Sichuan, gdzie dostał pracę jako urzędnik w prowincjonalnym Urzędzie Leśnic-twa. Stamtąd pisał apelacje do Komitetu Centralnego w Pekinie, powołu-jąc się na ojca, który takŜe pisał apelacje w jego sprawie. W końcu został oczyszczony z zarzutu „opozycyjności wobec Partii”, ale lŜejszy zarzut

202

„pozamałŜeńskich przygód” pozostał. Była konkubina, która wniosła oskarŜenie, nie ośmieliła się go wycofać, jednak jej wyraźnie niespójne zeznania spowodowały, Ŝe grupa dochodzeniowa domyśliła się, iŜ są nieprawdziwe. Pan Shu dostał powaŜne stanowisko w Ministerstwie Le-śnictwa w Pekinie, ale nie odzyskał juŜ swojej dawnej pozycji.

Ojciec usiłował przeciągnąć mamę na swoją stronę i namówić ją do wyjazdu, poniewaŜ mogłoby się zdarzyć, Ŝe państwo Ting podjęliby dzia-łania według starego wzoru. Następnego dnia pojechał do Chengdu, jeden dzień jazdy pociągiem na północ. Tam poszedł prosto do przewodniczą-cego prowincji, którego dobrze znał, i poprosił o przeniesienie, mówiąc, Ŝe trudno mu pracować w rodzinnym mieście, bo nie radzi sobie z ocze-kiwaniami licznych krewnych. Prawdziwe powody zatrzymał dla siebie, jako Ŝe nie miał dowodów przeciwko państwu Ting.

Przewodniczący Li Dazhang, człowiek, który na początku wspierał podanie o wstąpienie do Partii Ŝony Mao, Jiang Qing, powiedział, Ŝe rozumie i popiera stanowisko ojca, ale nie moŜe przenieść go natych-miast, bo wszystkie odpowiednie stanowiska w Chengdu są pozajmowa-ne. Ojciec odparł na to, Ŝe nie moŜe czekać i przyjmie cokolwiek. Prze-wodniczący próbował to ojcu wyperswadować, ale potem stwierdził, Ŝe moŜe dostać pracę kierownika Wydziału Sztuki i Edukacji. Ostrzegł jed-nak: „To duŜo poniŜej twoich moŜliwości”. Ojciec powiedział, Ŝe jeśli tylko jest tam co robić, o resztę nie dba.

Nie wrócił juŜ do Yibin, a do mamy przysłał wiadomość, Ŝeby przyje-chała do niego, jak tylko będzie mogła. Kobiety z rodziny Chang powie-działy mamie, Ŝe nie powinna podróŜować w tak krótkim czasie po poro-dzie, ale ojciec był przeraŜony tym, co moŜe zrobić pani Ting, i gdy tylko minął miesiąc rekonwalescencji poporodowej, przysłał swojego ochronia-rza do Yibin, Ŝeby nas zabrał.

Zdecydowano, Ŝe mój brat Jinming zostanie, poniewaŜ uznano, Ŝe jest za mały na podróŜ. Zarówno jego mamka, jak i mamka mojej siostry równieŜ chciały zostać, Ŝeby być bliŜej swoich rodzin. Mamka Jinminga przepadała za nim i spytała mamę, czy moŜe go zabrać ze sobą. Mama zgodziła się, ufała jej całkowicie.

Tak więc mama, babcia, siostra i ja, moja mamka i ochroniarz wyje-chaliśmy z Yibin pewnego dnia pod koniec czerwca, przed świtem. Wszyscy siedzieliśmy stłoczeni w jeepie, z bagaŜami, ale było tego tylko

203

kilka walizek. W tym czasie urzędnicy tacy jak mój ojciec nie mogli zbyt wiele posiadać — w walizkach było kilka podstawowych rzeczy i ubra-nia. Jechaliśmy po wyboistej zakurzonej drodze, aŜ nad ranem dojechali-śmy do miasta Neijiang. Był skwarny dzień, a musieliśmy godzinami czekać na pociąg.

Kiedy pociąg wreszcie przyjechał, poczułam, Ŝe muszę zrobić siusiu, i moja mamka zabrała mnie na sam koniec peronu. Mama obawiała się, Ŝe pociąg moŜe nagle ruszyć i próbowała ją zatrzymać. Mamka, która nigdy przedtem nie widziała pociągu ani nie miała pojęcia o czymś takim jak rozkład jazdy, odpowiedziała na to: „Nie moŜesz powiedzieć kierowcy, Ŝeby poczekał? Erhong musi się wysiusiać”. UwaŜała, Ŝe wszyscy po-winni traktować moje potrzeby jako najwaŜniejsze, podobnie jak ona.

Z powodu naszych róŜnych pozycji społecznych musieliśmy się w po-ciągu rozdzielić. Mama z moją siostrą poszły do wagonu sypialnego dru-giej klasy, babcia dostała miękkie siedzenie w innym wagonie, a ja i mo-ja mamka jechałyśmy w przedziale „dla matki z dzieckiem”, gdzie były leŜące miejsca dla dzieci, ale ona miała twarde siedzenie. Ochroniarz był w czwartym wagonie i równieŜ miał twarde siedzenie.

Kiedy pociąg niemrawo toczył się do przodu, mama patrzyła na spła-chetki ryŜu i trzciny cukrowej. Czasami jacyś wieśniacy brodzili w błocie poletek, pod swoimi szerokimi kapeluszami ze słomy wyglądali, jakby poruszali się na pół we śnie, męŜczyźni byli rozebrani do pasa. Sieć strumyczków płynęła powoli, wstrzymywana przez błotniste zapory, z których woda wypływała kanalikami na liczne poletka ryŜowe.

Mama była w refleksyjnym nastroju. W ciągu czterech lat po raz drugi wraz z całą rodziną wyjeŜdŜała z miejsca, do którego była głęboko przy-wiązana. Najpierw wyprowadzili się z jej rodzinnego miasta, Jinzhou, a teraz z miasta ojca, Yibin. Wydawało się, Ŝe rewolucja nie tylko nie przyniosła rozwiązania ich problemów, ale jeszcze stworzyła nowe. Po raz pierwszy, jeszcze dość niejasno, uświadomiła sobie, Ŝe poniewaŜ to ludzie tworzą rewolucję, musi ona nosić na sobie znamiona ich słabości. Ale juŜ to, Ŝe rewolucja wcale nie walczy z tymi słabościami, a nawet je wykorzystuje — i to te najgorsze — umknęło jej uwagi.

Kiedy wczesnym przedpołudniem pociąg zbliŜał się do celu, była juŜ nastawiona na otworzenie nowego rozdziału Ŝycia.

204

Wiele słyszała o Chengdu, które było stolicą starego królestwa i było znane jako „Miasto Jedwabiu” — od swojego najsłynniejszego produktu. Nazywano je takŜe „Miastem Hibiskusa”, gdyŜ — jak mówiono — po wiosennych burzach płatki tych kwiatów pokrywały całe miasto. Mama miała wtedy dwadzieścia dwa lata. Jej matka w tym wieku, jakieś dwa-dzieścia lat temu, Ŝyła w MandŜurii, w domu wiecznie nieobecnego mę-Ŝa, pod czujnymi spojrzeniami jego słuŜby, jak prawdziwa więźniarka; była zabawką i własnością męŜczyzny. Moja mama uwaŜała się za nieza-leŜną istotę ludzką. Mimo wszystkich cierpień i upokorzeń jej Ŝycie było bez porównania lepsze od Ŝycia jej matki czy w ogóle kobiet w starych Chinach. Powiedziała więc sobie, Ŝe ma za co być wdzięczna rewolucji komunistycznej. Kiedy pociąg dojeŜdŜał do stacji w Chengdu, znowu była gotowa oddać się bez reszty tej wielkiej sprawie.

10 „Dzięki cierpieniu staniesz się lepszą komunistką”

— mama jako podejrzana

(1953 — 1956)

Ojciec wyszedł po nas na stację. Stojące, gorące powietrze było bar-dzo uciąŜliwe i mama i babcia były zupełnie wyczerpane, najpierw od jazdy po wyboistej drodze zeszłej nocy, a potem od palącego powietrza. Zabrano nas do domu naleŜącego do rządu prowincji Sichuan, miało to być nasze przejściowe lokum. Przeniesienie mamy odbyło się tak szybko, Ŝe nie zdąŜono jej nawet wyznaczyć pracy i nie było takŜe czasu, Ŝeby przygotować dla nas mieszkania.

Chengdu było stolicą Sichuanu, który był najludniejszą prowincją Chin, mieszkało tu jakieś sześćdziesiąt pięć milionów ludzi. W mieście mieszkało około pół miliona ludzi. Zostało załoŜone w piątym wieku przed n.e., w trzynastym wieku odwiedził je Marco Polo i jego rozkwit zrobił na nim wraŜenie. Układ miasta był podobny do układu Pekinu, tak-Ŝe tu były stare pałace, a główne bramy leŜały na osi północno-południowej, która dzieliła miasto na dwie połowy, zachodnią i wschod-nią. Ale do 1953 roku Chengdu juŜ wyrosło z tego pierwotnego schlud-nego planu i było obecnie podzielone na trzy administracyjne okręgi: zachodni, wschodni i przedmiejski.

W ciągu kilku tygodni po przybyciu mamie wyznaczono pracę. Ojciec konsultował się w tej sprawie, ale, zgodnie z dobrą starą chińską tradycją, nie z matką. Powiedział, Ŝe poniewaŜ mama nie pracuje pod jego kierow-nictwem, moŜe coś spróbować zrobić, i została kierowniczką Wydziału Spraw Publicznych we Wschodnim Okręgu miasta. Do miejsca pracy przypisywano odpowiednie mieszkanie, wyznaczono jej więc pokoje

206

naleŜące do tego Wydziału. Wprowadziliśmy się do nich, a ojciec został w swoim biurowym apartamencie.

Nasze mieszkalne pomieszczenia leŜały w tym samym kompleksie co administracja Wschodniego Okręgu. Biura rządu prowincji mieściły się najczęściej w obszernych domach, skonfiskowanych kuomintangowskim wysokim urzędnikom i zamoŜnym właścicielom ziemskim. Wszyscy pracownicy państwowi, nawet wyŜsi rangą urzędnicy, mieszkali tam, gdzie mieli biura. Nie wolno im było w domu gotować i jadali w kanty-nach, gdzie dostawali takŜe gorącą wodę, którą przynosili do domu w termosach.

Sobota była jedynym dniem, który pary małŜeńskie spędzały razem. Między urzędnikami eufemizm „pójście do łóŜka” brzmiał: „spędzić razem sobotę”. Stopniowo ten wojskowy tryb Ŝycia stał się nieco luźniej-szy i pary małŜeńskie mogły przebywać ze sobą trochę dłuŜej, ale i tak wszyscy spędzali najwięcej czasu w budynkach biurowych.

Wydział, w którym pracowała mama, prowadził bardzo szeroką dzia-łalność, która obejmowała edukację na poziomie podstawowym, rozryw-kę, zdrowie i sondowanie opinii publicznej. Mama miała dopiero dwa-dzieścia dwa lata, a w zakres jej obowiązków wchodził nadzór wszelkich tego rodzaju działań, które obejmowały w sumie ćwierć miliona ludzi. Była tak zajęta, Ŝe prawie jej nie widywaliśmy. Rząd chciał zmo-nopolizować (nazywano to „wprowadzeniem jednolitych zasad sprzedaŜy i zakupu”) handel podstawowymi artykułami — ziarnem, bawełną, ole-jem jadalnym i mięsem. Chodziło o to, Ŝeby wieśniacy sprzedawali te produkty wyłącznie rządowi, który mógłby wtedy racjonować je ludności miejskiej i tam, gdzie ich brakowało.

Kiedy Komunistyczna Partia Chin wdraŜała nową politykę, towarzy-szyła jej zazwyczaj kampania propagandowa, przekonująca ludzi do wy-branego sposobu zarządzania. Częścią zadań mamy było tłumaczenie ludziom, Ŝe zmiany będą dla nich dobre. Istotą tego, co miała przekazać, było to, Ŝe Chiny mają ogromną populację, a problemu jej wyŜywienia i ubrania nigdy przedtem nie usiłowano rozwiązać w skali globalnej. Obecny rząd chce mieć pewność, Ŝe podstawowe dobra będą sprawiedli-wie rozdzielone i nikt nie będzie głodował, podczas gdy inni będą robić

207

zapasy ziarna czy innych dóbr. Mama oddawała się tej pracy z zapałem, jeździła w róŜne miejsca na rowerze i przemawiała na długich mityngach kaŜdego dnia, nawet wtedy, kiedy była juŜ w bardzo zaawansowanej ciąŜy z czwartym dzieckiem. Lubiła swoją pracę i wierzyła w to, co robi.

Poszła do szpitala w ostatniej chwili i piętnastego września 1954 roku urodziła syna. Był to znowu niebezpieczny poród. Lekarz juŜ się wybie-rał do domu, kiedy mama go zatrzymała. Nienormalnie krwawiła i wie-działa, Ŝe coś jest niedobrze. Nalegała, Ŝeby lekarz został i sprawdził, co się dzieje. Oderwał się kawałek łoŜyska. śeby je wyjąć, lekarz musiał ją uśpić i skontrolować macicę. Wyjęcie tego kawałka prawdopodobnie ura-towało jej Ŝycie.

Ojciec był wtedy na wsi, próbując uzyskać poparcie dla państwowego programu monopolowego. Właśnie został awansowany do 10 stopnia i otrzymał stanowisko zastępcy dyrektora Wydziału Spraw Publicznych na cały Sichuan. Jednym z jego zadań było sprawdzanie na bieŜąco opinii publicznej: co ludzie myślą na temat tej lub innej linii politycznej? Jakie mają skargi? PoniewaŜ przewaŜającą większość populacji stanowili wie-śniacy, często jechał na wieś, pytając o ich zapatrywania. Podobnie jak mama, głęboko wierzył w swoje zadanie, które głównie polegało na utrzymywaniu kontaktu pomiędzy ludem a Partią i rządem.

Siódmego dnia po porodzie jeden z kolegów przysłał po mamę samo-chód, Ŝeby ją zabrać do domu. Jeśli nie było na miejscu męŜa, to — zgodnie ze zwyczajem — organizacja partyjna zajmowała się jego Ŝoną. Mama była bardzo wdzięczna za przywiezienie, poniewaŜ do „domu” musiałaby iść pół godziny piechotą. Kiedy kilka dni później wrócił oj-ciec, udzielił owemu koledze reprymendy. Zgodnie z regułami, mama mogła jechać słuŜbowym samochodem tylko wtedy, kiedy on był w środ-ku. UŜycie samochodu pod jego nieobecność moŜe być odczytane jako nepotyzm. Kolega odpowiedział, Ŝe dał upowaŜnienie do korzystania z samochodu, bo mama przeszła powaŜny zabieg i była skrajnie wyczerpa-na. Ale reguła to reguła — odparł na to ojciec. Mamie było niezwykle cięŜko jeszcze raz znieść tę purytańską sztywność ojca. JuŜ drugi raz ojciec atakował ją bezpośrednio po cięŜkim porodzie. Czemu go nie było, Ŝeby ją zawieźć do domu? — pytała. Nie musieliby wtedy łamać reguł. Odpowiedział, Ŝe był związany swoją pracą. Mama rozumiała jego odda-nie pracy — sama była bardzo oddana swojej pracy. Ale znowu poczuła gorzki smak rozczarowania.

208

Dwa dni po narodzeniu mój brat Xiaohei dostał egzemy. Mama sądzi-ła, Ŝe to dlatego, iŜ w lecie nie jadła zielonych gotowanych oliwek, bo była zbyt zajęta. Chińczycy wierzą, Ŝe oliwki chronią organizm od prze-grzania, które potem ujawnia się w wyrzutach skórnych. Przez kilka mie-sięcy przywiązywano Xiaohei rączki do szczebelków łóŜeczka, Ŝeby nie rozdrapywał sobie skóry. Kiedy miał sześć miesięcy, posłano go do szpi-tala dermatologicznego. Właśnie wtedy babcia musiała pojechać do Jinzhou, poniewaŜ jej matka była chora.

Opiekunka Xiaohei była wiejską dziewczyną z okolic Yibin, miała bujne długie włosy i kokieteryjne spojrzenie. Przypadkiem zabiła własne dziecko — karmiła je piersią leŜąc, zasnęła i udusiła je. Przez rodzinne znajomości skontaktowała się z ciotką Junying i błagała ją o rekomenda-cję do naszej rodziny. Chciała pojechać do duŜego miasta i Ŝyć wesoło. Ciotka dała jej referencje, pomimo niechęci niektórych znajomych ko-biet, które mówiły, Ŝe dziewczyna chce pojechać do Chengdu tylko po to, Ŝeby nie zostać z męŜem. Ciotka Junying, choć niezamęŜna, daleka była od tego, Ŝeby zazdrościć innym ludziom przyjemności; była pełna zro-zumienia i tolerancji dla ludzi i nigdy nie osądzała innych.

Po kilku miesiącach opiekunka Xiaohei zaczęła romansować z dozor-cą kompleksu, w którym mieszkaliśmy. Rodzice uznali to za jej prywatną sprawę i patrzyli, niczego nie widząc.

Kiedy mój braciszek poszedł do szpitala, jego mamka poszła razem z nim. Komuniści co prawda zwalczyli choroby weneryczne, ale na oddzia-le byli jeszcze chorzy i kiedyś opiekunkę Xiaohei przyłapano w łóŜku z jednym z nich. Wtedy teŜ w szpitalu powiedziano mamie, Ŝe nie byłoby bezpiecznie, gdyby dziewczyna dalej karmiła piersią Xiaohei. Mama poprosiła ją, Ŝeby odeszła. Potem Xiaohei zajmowała się moja mamka i mamka Jinminga, który właśnie przyjechał z nią z Yibin.

Pod koniec 1954 roku mamka Jinminga napisała do nas, Ŝe chciałaby przyjechać i mieszkać z nami, poniewaŜ ma kłopoty z męŜem, który pije i bije ją. Mama nie widziała Jinminga od osiemnastu miesięcy, od chwili kiedy skończył miesiąc. Jego przyjazd był jednak bardzo stresujący. Przez dłuŜszy czas nie pozwalał jej się dotknąć i wołał „mama” tylko do swojej opiekunki.

Ojcu takŜe trudno było nawiązać z nim kontakt, był natomiast bardzo

209

zŜyty ze mną. Pełzał po podłodze i woził mnie na grzbiecie. Zazwyczaj przypinał sobie do kołnierzyka kwiatek, Ŝebym mogła powąchać. Jeśli zapomniał, pokazywałam na ogród i wydawałam rozkazujące okrzyki, które oznaczały, Ŝe natychmiast musi przynieść jakiś kwiatek. Często całował mnie w policzek. Kiedyś, kiedy był nieogolony, skrzywiłam się i piszczałam: „stara broda, stara broda!”. Potem miesiącami nazywałam go „stara broda” (lao huzi). Wtedy jeszcze goręcej mnie całował. Lubiłam przychodzić do pomieszczeń biurowych i bawić się z urzędnikami. Goni-łam ich i nazywałam specjalnymi imionami, które dla nich wymyślałam, i recytowałam im dziecięce wierszyki. Nie miałam jeszcze trzech lat, kiedy nazywali mnie „Mała dyplomatka”.

Myślę, Ŝe byłam lubiana dlatego, Ŝe urzędników” zachwycała przerwa w codzienności i odrobina zabawy, której dostarczały im moje dziecinne pogaduszki. Byłam bardzo pulchna, a oni lubili sadzać mnie sobie na kolana, kołysać i przytulać.

Kiedy miałam trochę ponad trzy lata, ja i moje rodzeństwo zostaliśmy rozesłani do róŜnych przedszkoli. Nie mogłam zrozumieć, dlaczego zo-stałam zabrana z domu, protestowałam, kopałam i podarłam wstąŜkę, którą nosiłam we włosach. W przedszkolu umyślnie sprawiałam kłopot, zawsze rozlewałam mleko i tran. Po posiłku mieliśmy długi odpoczynek, podczas którego w wielkiej sypialni zawsze opowiadałam innym dzie-ciom straszne historie, które wymyślałam. Wkrótce to się wydało i za karę musiałam siedzieć na schodach.

Byliśmy w przedszkolach, poniewaŜ nie było nikogo, kto by się nami zajmował. Pewnego dnia, w lipcu 1955 roku, mama i ośmiuset innych pracowników Wschodniego Okręgu zostało zatrzymanych na miejscu do chwili, dopóki nie nadejdą dalsze rozporządzenia. Zaczęła się nowa poli-tyczna kampania — tym razem chodziło o wytropienie „ukrytych kontr-rewolucjonistów”. KaŜdy miał być starannie sprawdzony.

Mama i jej koledzy zaakceptowali ten rozkaz bez szemrania. I tak wiedli prawie skoszarowane Ŝycie. Poza tym wydawało się im naturalne, Ŝe Partia, by umocnić nowe społeczeństwo, chce się upewnić, kogo ma w swoich szeregach. Wszyscy byli tak oddani sprawie, Ŝe ich zapał przy-głuszał sceptycyzm, który rodziła np. kwestia ścisłości kryteriów.

Po tygodniu prawie wszyscy zostali zwolnieni do domów.

210

Mama stanowiła jeden z nielicznych wyjątków. Powiedziano jej, Ŝe pewne sprawy z jej przeszłości wymagają wyjaśnienia. Przeniosła się z własnej sypialni do pomieszczenia w innej części budynku urzędu. Przedtem zwolniono ją na kilka dni do domu, Ŝeby mogła jakoś przygo-tować rodzinę, poniewaŜ, jak ją poinformowano, istnieje moŜliwość, Ŝe zostanie zatrzymana na dłuŜszy czas.

Nową kampanię rozpoczęto jako następstwo reakcji Mao na zacho-wanie wybitnego komunistycznego pisarza Hu Fenga. Nie chodziło o to, Ŝe nie zgadzał się z Mao ideologicznie, ale ujawnił pewną niezaleŜność i skłonności do samodzielnego myślenia, co było nie do przyjęcia. Mao bał się kaŜdego przejawu samodzielności, bo samodzielność mogłaby umniejszyć okazywane mu absolutne posłuszeństwo. Podkreślał, Ŝe nowe Chiny mają działać i myśleć jak jeden mąŜ i Ŝe niezbędne są surowe środki, które pomogą utrzymać jedność kraju. Aresztował kilku pisarzy i przylepił im etykietkę „kontrrewolucyjnej konspiracji” — było to bardzo powaŜne oskarŜenie, poniewaŜ „kontrrewolucyjność” zasługiwała na najostrzejsze kary, łącznie z karą śmierci.

Oznaczało to koniec indywidualnych wypowiedzi w Chinach. Kiedy komuniści zdobyli władzę, przejęli wszystkie media. Od tego momentu umysły całego narodu znalazły się pod jeszcze ściślejszą kontrolą.

Mao zapewniał, Ŝe ludzie, których szuka, to „szpiedzy na rzecz Ku-omintangu i imperialistycznych krajów, trockiści, byli kuomintangowscy oficerowie i zdrajcy komuniści”. Oświadczył, Ŝe ludzie ci pracują na rzecz powrotu Kuomintangu i „amerykańskich imperialistów”, którzy nie chcą uznać rządu w Pekinie i otaczają Chiny pierścieniem nienawiści. O ile w poprzednich kampaniach, jak i tej, w której zginął Huige, celem byli ludzie rzeczywiście związani z Kuomintangiem, w tej celem byli ludzie z szeregów Partii albo pracujący dla rządu, którzy mieli w przeszłości po-wiązania z Kuomintangiem.

Zestawianie szczegółowych kartotek dotyczących zaplecza rodzinne-go i społecznego ludzi było podstawą systemu kontroli i komuniści robili to, zanim jeszcze doszli do władzy. Kartoteki członków Partii trzymano w Wydziale Organizacji Partii. Dane na temat kaŜdej osoby, która nie była członkiem Partii, a pracowała dla rządu, były zbierane przez władze w jej jednostce pracy i przechowywane przez kierownictwo. Co roku

211

szefowie pisali na swoich podwładnych raporty, które dołączano do kar-totek. Nikt nie mógł przeczytać swojej kartoteki i tylko specjalnie upo-waŜnieni ludzie mogli czytać kartoteki innych. śeby znaleźć się wśród podejrzanych w nowej kampanii, wystarczyło

mieć jakieś powiązania z Kuomintangiem w przeszłości, choćby najbar-dziej mgliste. Śledztwo prowadziły zespoły złoŜone z ludzi, o których było wiadomo, Ŝe nie mieli takich związków. Mama została główną po-dejrzaną. Nasze mamki takŜe stały się celem oskarŜeń z powodu swoich powiązań rodzinnych.

Był takŜe zespół roboczy odpowiedzialny za śledztwa dotyczące ludzi z obsługi członków rządu prowincji — szoferów, ogrodników, pokojó-wek, kucharzy i dozorców. PoniewaŜ mąŜ mojej opiekunki siedział w więzieniu za hazard i handel opium, uznano ją za „niepoŜądaną”. Mamka Jinminga z kolei przez małŜeństwo weszła do rodziny posiadaczy ziem-skich, a jej mąŜ był pomniejszym kuomintangowskim urzędnikiem. Jed-nak opiekunki do dzieci nie były zbyt waŜne, więc Partia nie wnikała zbyt gorliwie w ich przypadki. Niemniej nie mogły juŜ dłuŜej pracować dla naszej rodziny.

Mama została poinformowana o tym na krótko przed swoim zatrzy-maniem. Kiedy zawiadomiła opiekunki, obie oszalały z rozpaczy. Kocha-ły Jinminga i mnie. Moja opiekunka zmartwiła się takŜe tym, Ŝe straci pensję, jeśli będzie musiała wrócić do Yibin, więc mama napisała do komendanta prowincji Yibin, prosząc go, Ŝeby znalazł dla niej pracę, co teŜ zrobił. Poszła do pracy na plantację herbaty i mogła wziąć do siebie swoją córeczkę.

Opiekunka Jinminga nie chciała wracać do swojego męŜa. Miała no-wego przyjaciela, pewnego dozorcę z Chengdu, i chciała wziąć z nim ślub. Płacząc rzewnymi łzami, prosiła mamę, Ŝeby pomogła jej uzyskać rozwód. Było to niezmiernie trudne, ale opiekunka wiedziała, Ŝe słowo od moich rodziców, zwłaszcza ojca, bardzo by pomogło. Mama lubiła tę dziewczynę i chciała jej pomóc. Gdyby mamka Jinminga mogła wyjść za dozorcę, automatycznie przeszłaby z kategorii „właścicieli ziemskich” do kategorii „klasy robotniczej” — i wtedy, poza wszystkim innym, mogła-by nie odchodzić z naszego domu. Mama rozmawiała o tym z ojcem, ale był przeciwny: „Jak chcesz przeprowadzić ten rozwód? Ludzie i tak juŜ powiadają, Ŝe komuniści rozbijają rodziny”. „Ale co będzie z naszymi

212

dziećmi? — spytała mama. — Kto będzie się nimi zajmował, jeśli opie-kunki odejdą?”- Na to ojciec takŜe miał odpowiedź: „Poślij je do przed-szkola”.

Kiedy mama powiedziała opiekunce Jinminga, Ŝe jednak będzie mu-siała odejść, dziewczyna odchodziła od zmysłów. Pierwszym zdarze-niem, jakie zapamiętał Jinming, było jej odejście. Pewnego wieczoru, o zmierzchu, ktoś zaniósł go do frontowych drzwi. Stała tam jego opiekun-ka, ubrana jak wiejskie kobiety, w prosty kaftan z zapięciem na motyl-kowe guziki z boku, z bawełnianym tobołkiem. Chciał, Ŝeby go wzięła na ręce, ale chociaŜ wyciągał do niej rączki, nie mógł jej dosięgnąć. Łzy płynęły jej po twarzy. Potem zeszła schodami i poszła do bramy po prze-ciwnej stronie dziedzińca. Był z nią ktoś, kogo Jinming nie znał. JuŜ prawie przeszła przez bramę, kiedy zatrzymała się i obejrzała. Wrzesz-czał i kopał, ale nie zaniesiono go bliŜej. Stała dłuŜszą chwilę w łuku bramy i patrzyła na niego szeroko otwartymi oczami. Potem szybko się odwróciła i zniknęła. Jinming juŜ nigdy więcej jej nie zobaczył.

Babcia była wtedy w MandŜurii. Moja prababka umarła właśnie na gruźlicę. Mama, zanim została na dobre „skoszarowana”, spakowała całą naszą czwórkę do przedszkoli z internatami. PoniewaŜ wszystko potoczy-ło się tak szybko, Ŝadne z miejskich przedszkoli nie mogło przyjąć całej naszej czwórki i zostaliśmy rozparcelowani po róŜnych placówkach.

Kiedy mama odchodziła do aresztu, ojciec udzielał jej rad: „Bądź ab-solutnie szczera z Partią i ufaj jej zupełnie. Na pewno wyda sprawiedliwy werdykt”. Poczuła do niego awersję. Chciałaby usłyszeć słowa bardziej osobiste i cieplejsze. Czując ciągle do ojca urazę, pewnego letniego dnia zameldowała się w miejscu aresztu — po raz drugi w Ŝyciu miała być uwięziona, ale tym razem przez swoją własną Partię.

To, Ŝe została poddana śledztwu, nie oznaczało automatycznie, Ŝe jest napiętnowana. Raczej znaczyło tylko tyle, Ŝe pewne rzeczy z jej prze-szłości wymagają wyjaśnienia. Niemniej mama była bardzo przygnębio-na z powodu tak upokarzającego doświadczenia, zwłaszcza po wszyst-kich poświęceniach wobec Partii i wobec faktu, Ŝe była tak oddana spra-wie komunizmu. Ale gdzieś w zakamarkach duszy czuła nawet coś pozy-tywnego — nareszcie, po siedmiu latach, rozwieją się wiszące nad nią ciemne chmury podejrzeń. Nie było w jej Ŝyciu niczego, czego mogłaby się wstydzić, ani nic, co chciałaby ukryć. Była lojalną komunistką i miała pewność, Ŝe Partia to dostrzeŜe.

213

Śledztwo w jej sprawie prowadził specjalny zespół złoŜony z trzech osób. Kierownikiem tego zespołu był pan Kuang, odpowiedzialny za Sprawy Publiczne w Chengdu, co oznaczało, Ŝe w hierarchii słuŜbowej stoi niŜej niŜ ojciec, a wyŜej niŜ mama. Jego rodzina dobrze się znała z naszą rodziną. Teraz, chociaŜ nadal był miły dla mamy, w jego postawie było więcej formalizmu i rezerwy.

Jak innym zatrzymanym, mamie takŜe przydzielono asystę — były to róŜne kobiety, które chodziły za nią wszędzie, nawet do toalety, i spały z nią w łóŜku. Rozumiała, Ŝe chodzi tu o „chronienie” jej w razie, gdyby chciała popełnić samobójstwo albo zmówić się z kimś.

Kobiety te pełniły przy niej dyŜury na zmianę. Po jakimś czasie jedna z nich została zwolniona z tego zajęcia, bo sama musiała się poddać śledztwu i poszła do aresztu. KaŜda asystentka codziennie pisała raport, włączany do kartoteki. Mama znała wszystkie te kobiety, poniewaŜ pra-cowały w biurach tego samego okręgu miasta, chociaŜ nie w jej wydzia-le. Były dla niej Ŝyczliwe i dobrze ją traktowały.

Przesłuchujący i jej asystentka prowadzili sesję jak przyjazną rozmo-wę, choć tematy były wyjątkowo nieprzyjemne. Nie zakładano winy mamy, ale i nie zakładano niewinności. A poniewaŜ nie było Ŝadnej wy-pracowanej procedury, trudno jej było się bronić.

Kartoteka mamy zawierała szczegółowe raporty z kaŜdego okresu jej Ŝycia — ze studiów, kiedy pracowała dla podziemia, z pracy w Federacji Kobiet w Jinzhou i ostatnie z Yibin. Wszystkie zostały napisane przez jej szefów. Pierwszą sprawą, jaka wypłynęła, było zwolnienie jej z kuomin-tangowskiego więzienia w 1948 roku. Jak jej rodzinie udało się ją stam-tąd wyciągnąć, skoro oskarŜenie było takie powaŜne? Nie torturowano jej nawet! Czy jej aresztowanie nie było mistyfikacją, Ŝeby mogła potem wypaść wiarygodnie wobec komunistów i działać, ciesząc się ich zaufa-niem, jako agentka Kuomintangu?

Potem była kwestia jej przyjaźni z Huige. Było oczywiste, Ŝe na ten temat jej szefowe z Federacji Kobiet z Jinzhou zamieściły w jej kartotece uwłaczające komentarze. PoniewaŜ Huige usiłował sobie zapewnić po-przez jej osobę gwarancje od komunistów — jej byłe szefowe załoŜyły, Ŝe ona równieŜ próbowała sobie zapewnić przez niego gwarancje od Ku-omintangu, na wypadek gdyby zwycięŜył.

214

Taki sam zarzut postawiono, wyciągając jej kuomintangowskich konkurentów. CzyŜ nie zachęcała ich po to, Ŝeby sobie zapewnić gwa-rancje? I znowu powrócono do najcięŜszego podejrzenia: czy Ŝaden z nich nie dał jej instrukcji, Ŝeby przyczaiła się w Partii Komunistycznej i pracowała dla Kuomintangu?

Była w połoŜeniu uniemoŜliwiającym udowodnienie swojej niewin-ności. Wszyscy ludzie, o których ją pytano, albo zostali skazani i ukarani śmiercią, albo uciekli na Tajwan — albo w ogóle nie wiedziała, gdzie są. Poza tym byli przecieŜ ludźmi Kuomintangu i ich słowo nie zasługiwało na zaufanie. Jak mam was przekonać? — myślała czasami z gniewem, kiedy wracano wciąŜ do tych samych wydarzeń.

Pytano ją takŜe o powiązania jej wuja z Kuomintangiem i o wszystkie przyjaciółki szkolne, które jako nastolatki wstąpiły do kuomintangow-skiej Ligi MłodzieŜowej, zanim jeszcze komuniści wzięli Jinzhou. Wy-tyczne tej kampanii polecały, aby kaŜdego, kto dowodził oddziałem Ligi MłodzieŜowej po kapitulacji Japończyków, klasyfikować jako „kontrre-wolucjonistę”. Mama usiłowała zwrócić uwagę na to, Ŝe MandŜuria sta-nowiła specjalny przypadek: Kuomintang, po zakończeniu okupacji ja-pońskiej, postrzegano tam jako reprezentację Chin, a więc macierzystego kraju. Sam Mao równieŜ był kiedyś wyŜszym urzędnikiem kuomintan-gowskim, choć o tym nie wspomniała. Poza tym jej przyjaciele przeszli przecieŜ na stronę komunistów. Usłyszała na to, Ŝe ci jej starzy przyjacie-le zostali uznani za „kontrrewolucjonistów”. Mamy nie zaklasyfikowano na razie do Ŝadnej z obłoŜonych klątwą kategorii, ale zadano jej pytanie, na które nie znalazła odpowiedzi: „Jak to jest, Ŝe masz tak wiele powią-zań z ludźmi Kuomintangu?”.

Siedziała w areszcie sześć miesięcy. W tym czasie musiała uczestni-czyć w kilku masówkach, na których wystawiano na widok publiczny, oskarŜano, skazywano, zakuwano i odprowadzano do więzienia „wro-gich agentów” — setki uczestników tych masówek skandowało slogany i wymachiwało pięściami. Inni uczestnicy takŜe byli „kontrrewolucjoni-stami”, ale „przyznali się” i dlatego dano im „łagodniejsze kary” — to znaczy nie poszli do więzienia. Była pomiędzy nimi przyjaciółka mamy. Po masówce popełniła samobójstwo, poniewaŜ podczas śledztwa, w rozpaczy, złoŜyła fałszywe zeznania. Siedem lat później Partia przyzna-ła, Ŝe była całkowicie niewinna.

215

Mamę zabierano na te masówki, aby „dać jej lekcję”. Miała jednak mocny charakter i nie złamał jej, jak wielu innych, ani strach, ani oszu-kańcza logika, ani niby Ŝyczliwe naciski. Zachowała przytomność umy-słu i prawdziwie opisała historię swojego Ŝycia.

Zdarzały się długie noce, podczas których leŜała zupełnie przytomna, nie mogąc juŜ zdławić rozgoryczenia z powodu tak niesprawiedliwego traktowania. W lecie słuchała bzykania komarów w bezwietrznym upale, za siatką osłaniającą łóŜko, jesienią deszczu uderzającego o szyby, w zimie przybijającej ciszy. Bolała ją niesprawiedliwość zarzutów i podej-rzeń — szczególnie wątpliwości co do epizodu z kuomintangowskim więzieniem. Była dumna z tego, jak się tam zachowała, i nigdy jej się nie śniło, Ŝe to właśnie mogłoby być powodem, dla którego zostałaby odsu-nięta od rewolucji.

Potem jednak perswadowała sobie samej, Ŝe nie powinna czuć urazy za to, Ŝe Partia chce zachować czystość swoich szeregów. W Chinach wszyscy byli przyzwyczajeni do pewnej niesprawiedliwości. Teraz przy-najmniej znosiła to dla godnej sprawy. Powtarzała sobie takŜe slogan partyjny, który padał zawsze, kiedy od członków wymagano poświęceń: „Przechodzisz próbę, a cierpienie zrobi z ciebie lepszą komunistkę”.

RozwaŜała jednak takŜe moŜliwość, Ŝe zostanie zaklasyfikowana jako „kontrrewolucjonistka”. Jeśliby tak się stało, jej dzieci byłyby równieŜ napiętnowane i całe ich Ŝycie zrujnowane. Jedynym sposobem, Ŝeby tego uniknąć, byłby wtedy rozwód z ojcem i zrzeczenie się praw rodziciel-skich wobec dzieci. Nocami, rozmyślając o tej dramatycznej moŜliwości, nie uroniła ani jednej łzy. Nie mogła się nawet przewrócić z boku na bok, poniewaŜ jej „asysta” spała z nią w łóŜku i niezaleŜnie od tego, Ŝe były to Ŝyczliwe kobiety, przekazywały w swoich raportach kaŜdy strzęp infor-macji. Łzy byłyby odczytane jako wyraz poczucia krzywdy albo utraty zaufania do Partii. I jedno, i drugie nie byłoby dobrze widziane i miałoby niekorzystny wpływ na końcowy wyrok.

Zaciskała zęby i mówiła sobie, Ŝe wytrwa w wierze w Partię. Ale było to cięŜkie zadanie w sytuacji, kiedy była zupełnie odcięta od rodziny i ogromnie tęskniła za dziećmi. Ojciec ani nie pisał, ani jej nie odwiedzał — listy i spotkania były zabronione. A najbardziej potrzebowała w tym czasie ramienia, o które mogłaby oprzeć głowę, czy czułego słowa.

216

A jednak ktoś do niej dzwonił. Przez telefon słyszała Ŝarty i słowa za-ufania, które ją ogromnie podtrzymywały na duchu. Jedyny telefon w całym wydziale stał na biurku kobiety, która odpowiadała za tajne doku-menty. Kiedy dzwoniono do mamy, jej „asysta” stała w tym samym po-koju, ale poniewaŜ ją lubiły, pokazywały, Ŝe nie słuchają, Ŝeby czuła się swobodniej. Kobieta, która odpowiadała za tajne dokumenty, nie naleŜała do zespołu prowadzącego śledztwo w sprawie mamy, więc nie miała uprawnień, Ŝeby słuchać albo składać doniesienia na jej temat. „Asysta” upewniła ją, Ŝe nie będzie miała kłopotów z powodu tych telefonów. Potem pisały w raporcie: „Dzwonił dyrektor Chang. Omawiano sprawy rodzinne”. Rozeszła się plotka o tym, jakim to dobrym męŜem jest mój ojciec, taki dbały i taki przejęty. Pewna młoda kobieta z „asysty” powie-działa mamie, Ŝe chciałaby znaleźć tak dobrego męŜa jak mój ojciec.

I nikt nie wiedział, Ŝe dzwoniącym nie był ojciec, ale inny wysoki urzędnik, który podczas wojny z Japończykami przeszedł do komunistów z Kuomintangu. PoniewaŜ naleŜał do Kuomintangu, był potem podejrza-ny, a w 1947 roku siedział nawet w więzieniu, ale w końcu został oczysz-czony z podejrzeń. Wskazywał na swój przykład, Ŝeby pokrzepić mamę. Byli potem przyjaciółmi przez całe Ŝycie. Ojciec w ciągu tych sześciu miesięcy nie zadzwonił ani razu. Wiedział z doświadczenia, jako partyjny komunista, Ŝe Partia woli, kiedy osoba poddana śledztwu nie ma kontaktu z zewnętrznym światem, nawet z własnym małŜonkiem. W jego opinii pocieszanie mamy wyraŜałoby brak zaufania do Partii. Mama nie mogła mu nigdy przebaczyć, Ŝe opuścił ją, kiedy najbardziej potrzebowała miło-ści i wsparcia. Jeszcze raz dowiódł, Ŝe Partia jest dla niego najwaŜniejsza.

Pewnego styczniowego poranka, kiedy patrzyła na kępkę trawy, drŜą-cą pod kroplami smętnego deszczu pod altanką, na której rósł jaśmin wypuszczający gąszcz splątanych zielonych pędów, została wezwana do pana Kuanga, szefa zespołu śledczego. Powiedział jej, Ŝe moŜe wracać do pracy — i potem wyjść. Ale kaŜdego wieczoru ma się meldować. Partia nie doszła do ostatecznej konkluzji w jej sprawie.

Mama uświadomiła sobie wtedy, Ŝe śledztwo w jej sprawie ugrzęzło. Wielu podejrzeń nie moŜna było ani potwierdzić, ani oddalić. ChociaŜ nie był to wynik, który by ją satysfakcjonował, zepchnęła gdzieś myśl o nim wobec moŜliwości zobaczenia dzieci po raz pierwszy od pół roku.

217

Przebywając w róŜnych przedszkolach, rzadko widywaliśmy równieŜ ojca. Ciągle był na wsi. Z rzadka, kiedy był w Chengdu, przysyłał po mnie i moją siostrę swojego ochroniarza, Ŝeby sprowadził nas na sobotę do domu. Nigdy nie brał chłopców, czuł, Ŝe sobie z nimi nie poradzi, byli zbyt mali. „Dom” to było jego biuro. Kiedy juŜ tam byłyśmy, zawsze musiał wyjść na jakieś zebranie i jego ochroniarz pilnował nas w biurze, gdzie nie było nic do roboty poza robieniem zawodów w puszczaniu ba-niek mydlanych. Kiedyś tak się nudziłam, Ŝe opiłam się wody z mydli-nami i chorowałam potem kilka dni.

Gdy mamie powiedziano, Ŝe moŜe wyjść, wskoczyła na rower i chcia-ła jechać do przedszkoli. Martwiła się zwłaszcza o Jinminga, który miał juŜ dwa i pół roku; nie było przedtem czasu na to, Ŝeby się oboje lepiej poznali. Ale opony roweru, nieuŜywanego przez pół roku, sflaczały i trzeba je było napompować. Nigdy w Ŝyciu nie niecierpliwiła się tak bardzo jak wtedy, kiedy chodziła wokoło sklepu, w którym męŜczyzna pompował jej rower — w sposób, który wydawał się jej bardzo powolny.

Najpierw poszła zobaczyć Jinminga. Gdy przyszła, wychowawczyni spojrzała na nią zimno. Powiedziała, Ŝe Jinming jest jednym z niewielu dzieci, które nigdy nie opuszczały przedszkola, nawet w weekendy. Oj-ciec rzadko przychodził w odwiedziny i nigdy nie zabierał go do domu. Z początku Jinming pytał o „mamę Chen”. „Ale to nie pani?” — spytała wychowawczyni. Mama przyznała, Ŝe tak się nazywała opiekunka Jin-minga. Potem, kiedy nadeszła pora zabierania dzieci do domów, Jinming schował się w kącie. „Pani musi być jego macochą” — stwierdziła wy-chowawczyni oskarŜycielskim tonem, a mama nie mogła niczego wyja-śnić.

Kiedy go przyprowadzono, Jinming stanął w najdalszym kącie pokoju i w ogóle nie chciał podejść do mamy. Stał tam, milczał i z urazy nawet na nią nie spojrzał. Mama wyjęła kilka brzoskwiń, obrała je i poprosiła Jinminga, Ŝeby podszedł i zjadł je. Ale nie ruszył się. PołoŜyła je na swo-jej chusteczce i przesunęła po stole w jego stronę. Poczekał, aŜ zabrała rękę, chwycił brzoskwinię i dosłownie ją pochłonął. Potem następną. W sekundę brzoskwinie zniknęły. Wtedy po raz pierwszy od pół roku mama miała łzy w oczach.

Pamiętam ten wieczór, kiedy przyszła mnie odwiedzić. Miałam pra-wie cztery lata i siedziałam w łóŜeczku z poprzecznymi szczeblami, które

218

z jednej strony było otwarte. Mogła więc przysiąść koło mnie i trzymać moją rękę, kiedy zasypiałam. Chciałam jej powiedzieć o wszystkich przygodach i niepowodzeniach, które mnie spotkały, kiedy jej nie było. Bałam się, Ŝe jeśli zasnę, znowu zniknie i przepadnie na zawsze. Gdy myślała, Ŝe juŜ śpię, i chciała wycofać rękę, łapałam ją znowu i płakałam. Siedziała przy mnie prawie do północy. Zaczęłam wrzeszczeć, kiedy zbierała się do odejścia, ale wtedy juŜ się wyrwała. Nie wiedziałam, Ŝe czas „zwolnienia warunkowego” upłynął.

11

,,Po kampanii antyprawicowej

juŜ nikt nie otworzy ust” —

Chiny uciszone

(1956—1958)

PoniewaŜ nie mieliśmy opiekunek i poniewaŜ mama kaŜdego wieczo-ru musiała się meldować, zostawaliśmy w przedszkolach. Poza tym i tak nie mogłaby się nami zajmować. Była razem z resztą społeczeństwa chińskiego zbyt zajęta „biegiem do socjalizmu”, jak to ujmowały słowa propagandowej piosenki.

Kiedy siedziała w areszcie, Mao zintensyfikował wysiłki zmierzające do zmiany oblicza Chin. W lipcu 1955 roku wezwał do przyspieszania kolektywizacji gospodarstw rolnych, a w listopadzie ogłosił nagle, Ŝe cały przemysł i handel, który znajdował się w prywatnych rękach, ma zostać znacjonalizowany.

Mama od razu wzięła udział w tej akcji. Teoretycznie państwo miało przejmować na własność przedsiębiorstwa i zakłady w spółce z poprzed-nimi właścicielami, którzy powinni dostawać pięć procent wartości swo-ich firm przez dwadzieścia lat. PoniewaŜ oficjalnie nie było inflacji, mia-ło to razem stanowić pełną cenę przejętego przedsiębiorstwa. Poprzedni właściciele powinni zostać na kierowniczych stanowiskach i dostawać stosunkowo wysokie płace, ale nie byli niezaleŜni, bo zawsze nad nimi stal miejscowy szef Partii.

Mama odpowiadała za jednostkę pracy nadzorującą nacjonalizację ponad stu zakładów produkujących Ŝywność róŜnego rodzaju, piekarni i restauracji w swoim okręgu. ChociaŜ wciąŜ była na „zwolnieniu warun-kowym” i kaŜdego wieczoru miała się meldować i nie mogła nawet spać we własnym łóŜku, to jednak zaufano jej w sprawie tak waŜnej.

220

Niemniej Partia przypięła jej piętnującą etykietkę — kongzhi shiyong, czyli „zatrudniona pod kontrolą i nadzorem”. Nie było to jednak podane do publicznej wiadomości, wiedziała o tym tylko ona i ludzie, którzy zajmowali się jej sprawą. Członkowie jej jednostki pracy wiedzieli, Ŝe była w areszcie przez pół roku, ale nie wiedzieli, Ŝe nadal jest pod nadzo-rem.

Kiedy mama była w areszcie, napisała do babci, prosząc, Ŝeby na razie została w MandŜurii. Wymyśliła jakieś usprawiedliwienie — nie chciała, Ŝeby babcia dowiedziała się ojej sytuacji, bo bardzo by się denerwowała i martwiła.

Babcia nadal była w Jinzhou, kiedy zaczął się program nacjonaliza-cyjny i okazało się, Ŝe sprawa ta jej równieŜ dotyczy. Gdy w 1951 roku wyjechała z doktorem Xia z Jinzhou, jego aptekę prowadził jej brat, Yulin. Po śmierci doktora Xia w 1952 roku ona stała się właścicielką. Teraz państwo chciało aptekę wykupić. Przy kaŜdej takiej transakcji zbie-rała się grupa złoŜona z członków jednostki roboczej, pracowników i zarządu przedsiębiorstwa, aby ocenić walory kupowanej firmy czy sklepu tak, by państwo mogło zapłacić „uczciwą cenę”. Zazwyczaj sugerowano bardzo niską sumę — aby zadowolić władzę. Za aptekę doktora Xia usta-lono cenę Ŝałośnie niską, ale babci przynosiło to jedną korzyść: oznacza-ło, Ŝe będzie zaklasyfikowana jako „drobna kapitalistka” i nie będzie rzucała się w oczy. Nie była szczęśliwa z tego powodu, bo właściwie zagarnięto jej własność, ale zatrzymała swój osąd dla siebie.

Jako część kampanii nacjonalizacyjnej, reŜim organizował pochody z muzyką — i nieustanne zebrania, w tym takŜe dla kapitalistów. Babcia zobaczyła wtedy, Ŝe wszyscy z nich chcą zostać wykupieni i nawet są wdzięczni. Wielu mówiło, Ŝe to, co się stało, jest w porządku i Ŝe spo-dziewali się duŜo gorszego obrotu spraw. Słyszeli, Ŝe w Związku Ra-dzieckim przedsiębiorstwa po prostu konfiskowano. W Chinach właści-ciele są jakoś wynagradzani i, co więcej, państwo nie kaŜe im po prostu przekazywać swoich przedsiębiorstw, ale mają prawo sami tego chcieć. Oczywiście wszyscy chcieli.

Babcia miała mieszane uczucia. Nie wiedziała, czy ma Ŝywić urazę do sprawy, w którą tak była zaangaŜowana jej córka, czy teŜ czuć wdzięcz-ność z powodu swojego losu. Apteka i gabinet medyczny powstały dzięki cięŜkiej pracy doktora Xia. Utrzymanie babci — i jej córki równieŜ — długo od nich zaleŜały. Nie paliła się więc do tego, Ŝeby je tak po prostu oddać.

221

Kilka lat wcześniej, podczas wojny koreańskiej, rząd namawiał ludzi, aby ofiarowywali swoje drogocenności na zakup samolotów bojowych. Babcia jednak nie chciała oddać biŜuterii, którą dostała od generała Xue i doktora Xia. Czasami ta biŜuteria pomagała jej przeŜyć. Poza tym miała dla niej wielką wartość pamiątkową. Ale mama gorąco poparła państwo-wą akcję. Podzielała mniemanie Partii, Ŝe kosztowności stanowią owoc „wyzysku ludzi pracy” i powinny zostać im zwrócone. Wygłaszała takŜe obowiązujące zdania, Ŝe trzeba bronić Chin przed „inwazją imperialistów z USA”, co nie bardzo przemawiało do babci. Najmocniejsze argumenty mamy brzmiały następująco: „Mamo, po co ci jeszcze potrzebne takie rzeczy? Nikt tego dzisiaj nie nosi. Nie musisz trzymać biŜuterii jako re-zerwy. Teraz mamy Partię Komunistyczną i Chiny nie będą juŜ biedne. Poza tym masz mnie, ja będę się o ciebie troszczyć, nigdy więcej nie będziesz musiała się o nic martwić. Przekonywałam innych ludzi, Ŝeby ofiarowywali swoje kosztowności na fundusz lotniczy. Ale jak mogę to robić, jeśli moja własna matka nie chce nic ofiarować?”. W końcu babcia się poddała. Dla córki zrobiłaby wszystko. Oddała całą biŜuterię oprócz paru bransoletek, złotych kolczyków i złotego pierścionka, które były prezentami ślubnymi od doktora Xia. Dostała pokwitowanie i była bardzo chwalona za swój „patriotyczny zapał”.

Wcale jednak nie była zadowolona z tego, Ŝe oddała te rzeczy, choć ukrywała swoje uczucia. Poza względami sentymentalnymi posiadanie biŜuterii miało bardzo praktyczny aspekt. A babcia Ŝyła w ustawicznym poczuciu braku bezpieczeństwa materialnego. Czy moŜna wierzyć, Ŝe Partia Komunistyczna będzie się troszczyć o wszystkich? O wszystkich i zawsze?

Teraz znowu znalazła się w sytuacji, kiedy powinna oddać państwu coś, co chciałaby zatrzymać, i prawdę mówiąc, była to juŜ ostatnia rzecz, jaką posiadała. Tym razem jednak naprawdę nie miała wyboru. Ale w kaŜdej sytuacji potrafiła zdobyć się na pozytywną reakcję. Nie chciała poza tym zmartwić swojej córki czy sprawić, Ŝeby czuła się przez nią choćby lekko zakłopotana.

Nacjonalizacja apteki była długim procesem. Przez cały ten czas bab-cia musiała być w MandŜurii. Mama teŜ nie chciała, Ŝeby babcia wracała do Sichuanu, dopóki ona sama nie będzie mogła mieszkać z powrotem u siebie. Dopiero w lecie 1956 roku mama odzyskała swobodę poruszania się i zawieszono wobec niej restrykcje „zwolnienia warunkowego”, choć nawet wtedy nie podjęto w jej sprawie ostatecznej decyzji.

222

Jednak pod koniec roku sprawę rozstrzygnięto. Werdykt, który wyda-ły partyjne władze w Chengdu, mówił, iŜ uznaje się zasługi mamy i stwierdza, Ŝe nie ma politycznych powiązań z Kuomintangiem. Była to jasna i zdecydowana decyzja, która oczyszczała ją zupełnie. Mama po-czuła niezmierną ulgę. Wiedziała przecieŜ, Ŝe jej sprawa, jak wiele in-nych, mogłaby się wlec latami z powodu „braku zadowalającej oczywi-stości”. Wtedy byłaby napiętnowana na całe Ŝycie. Teraz, pomyślała, ten rozdział jest zamknięty. Była bardzo wdzięczna szefowi zespołu śledczego, panu Kuang. Zazwyczaj tacy urzędnicy grzeszyli nadmierną gorliwością, chcąc chronić własną skórę. Uznanie, Ŝe jej zeznania są prawdziwe, wymagało z jego strony odwagi.

Po osiemnastu miesiącach ustawicznego niepokoju sytuacja mamy znowu była czysta. Miała szczęście. W efekcie tej kampanii sto sześć-dziesiąt tysięcy męŜczyzn i kobiet zostało ogłoszonych „kontrrewolu-cjonistami” i ich Ŝycie na trzy dziesięciolecia legło w gruzach. Między nimi byli przyjaciele mamy z Jinzhou, którzy stanowili kadrę kuomin-tangowskiej Ligi MłodzieŜowej. Wszyscy zostali obwołani „kontrrewo-lucjonistami”, wyrzuceni z pracy i posłani do pracy fizycznej.

Ta kampania, która miała do szczętu wykorzenić pozostałości ku-omintangowskiej przeszłości, wyciągnęła dawne sprawy i powiązania rodzinnena linię gorącego frontu. W całej chińskiej historii, jeśli ktoś był za coś potępiony, często skazywano na śmierć całą rodzinę, bliŜszą i dal-szą — kobiety, męŜczyzn, dzieci, nawet noworodki. Egzekucji podlegali nawet dalecy kuzyni dziewiątego rzędu (zhulianjiuzu). Czasem oskarŜe-nie naraŜało takŜe Ŝycie wszystkich sąsiadów.

Do tej pory komuniści często włączali ludzi „z niepoŜądaną przeszło-ścią” w swoje szeregi. Wielu synów i córek ich wrogów doszło do wy-sokich pozycji. Wielu liderów komunistycznych pochodziło równieŜ z rodzin o „złym” zapleczu społecznym. Ale po 1955 roku pochodzenie rodzinne stało się bardzo waŜne. Mao wszczynał jedno polowanie na czarownice za drugim i liczba ofiar powiększała się jak tocząca się kula śniegowa, a kaŜda ofiara pociągała za sobą kolejne, przede wszystkim z własnej rodziny.

Pomimo to, a moŜe właśnie z powodu Ŝelaznej kontroli, Chiny w 1956 roku osiągnęły największą stabilność od początku dwudziestego wieku. Obca okupacja, wojna domowa, klęska głodu, bandyci, inflacja

223

— wyglądało, Ŝe wszystko to naleŜy juŜ do przeszłości. Owa stabilność — odwieczne marzenie Chin — podtrzymywała wiarę ludzi takich jak moja mama, pomimo trudnego Ŝycia.

W lecie 1956 roku babcia wróciła do Chengdu. Pierwszą rzeczą, jaką zrobiła, było pozabieranie nas z przedszkoli do domu. Powiedziała, Ŝe nie moŜna się dobrze opiekować dziećmi, kiedy są w duŜej grupie. Ja i moja siostra miałyśmy się zupełnie dobrze, ale kiedy zobaczyłyśmy babcię, zaczęłyśmy wrzeszczeć i domagać się powrotu do domu. Jednak z chłop-cami sprawy miały się inaczej. Wychowawczyni Jinminga narzekała na jego zamknięcie się w sobie — nikomu nie pozwalał się dotykać i wciąŜ pytał o swoją dawną mamkę i opiekunkę. Ale kiedy babcia zobaczyła Xiaohei, rozpłakała się. Przypominał drewnianą kukiełkę z nieruchomym uśmiechem przyklejonym do twarzy. Zostawał w miejscu, gdzie go po-stawiono lub posadzono, i tam zamierał. Nie umiał nawet poprosić, Ŝeby go zaprowadzono do toalety, i nie potrafił płakać lub krzyczeć. Babcia wzięła go w ramiona i natychmiast został jej ulubieńcem.

W domu babcia dała upust swemu gniewowi. Nie mogła zrozumieć tej sytuacji. Płacząc, nazwała mamę i ojca „rodzicami bez serca”. Nie wie-działa, Ŝe mama nie miała wyboru.

PoniewaŜ babcia nie mogła opiekować się całą naszą czwórką, moja siostra i ja musiałyśmy w zwykłe dni tygodnia chodzić do przedszkola. W kaŜdy poniedziałek rano ojciec i jego ochroniarz zanosili nas na ra-mionach do przedszkola, a myśmy wyły, kopały i szarpały ich za włosy.

Tak to jakiś czas trwało. Potem mój organizm nauczył się skuteczniej protestować. W przedszkolu od razu robiłam się bardzo chora, dostawa-łam wysokiej temperatury, która bardzo niepokoiła lekarzy. Kiedy jednak wracałam do domu, choroba w cudowny sposób znikała. W końcu i mnie, i siostrze pozwolono zostawać w domu.

Dla babci wszystkie kwiaty, drzewa, deszcz i obłoki były Ŝyjącymi istotami, były zdolne do osądu moralnego i potrafiły płakać. Nic nam się nie stanie, mówiła, jeśli będziemy przestrzegać starych chińskich zasad dla dzieci, tinghua (posłuszeństwo), ale jeśli nie będziemy ich przestrze-gać, mogą nam się przytrafić róŜne rzeczy. Kiedy jadłyśmy pomarańcze,

224

babcia ostrzegała nas, Ŝebyśmy nie połykały pestek. „Jeśli mnie nie po-słuchacie, to pewnego dnia okaŜe się, Ŝe nie moŜecie juŜ wejść do domu. KaŜda pestka to dziecko drzewa pomarańczowego i chce rosnąć, jak kaŜ-de dziecko. Będzie rosło sobie cicho w waszym brzuszku, a potem, pew-nego dnia, aiya! — proszę, oto jest: wyrasta z czubka twojej głowy! Wy-puści liście i urośnie wyŜsze niŜ futryna naszych drzwi...”.

Myśl o tym, Ŝe mogłabym mieć na głowie drzewo pomarańczowe, tak mnie zafascynowała, Ŝe pewnego dnia połknęłam umyślnie pestkę — jedną, nie więcej. Nie chciałam mieć na głowie całego sadu, to by było za cięŜko. Cały dzień macałam swoje skronie — są jeszcze całe czy juŜ się rozleciały w kawałki? Kilka razy prawie spytałam babcię, czy będę mo-gła jeść te pomarańcze, które wyrosną mi na głowie, ale doszłam do wniosku, Ŝe jednak nie powinna wiedzieć, Ŝe byłam nieposłuszna. Kiedy zobaczy drzewo, pomyślałam, powiem, Ŝe połknęłam pestkę przypad-kiem. Tej nocy spałam bardzo źle. Czułam, Ŝe coś mi rozsadza skronie.

Ale zazwyczaj po opowieściach babci słodko zasypiałam. Znała ich mnóstwo z klasycznej chińskiej opery. Mieliśmy duŜo ksiąŜek o zwierzę-tach i ptakach, z mitami i bajkami. Mieliśmy teŜ literaturę dla dzieci ob-cych autorów, łącznie z baśniami Jana Christiana Andersena i bajkami Ezopa. Do ulubionych towarzyszy mojego dzieciństwa zaliczał się Czer-wony Kapturek, Śpiąca Królewna i siedmiu krasnoludków oraz Kopciu-szek.

Uwielbiałam teŜ wiersze dla dzieci, które pierwsze wprowadzały mnie w świat poezji. Język chiński jest językiem tonalnym, dlatego chińska poezja ma jakość muzyczną. Słuchałam jak zahipnotyzowana, kiedy bab-cia recytowała klasyczną poezję, której znaczenia nie rozumiałam. Czyta-ła tę poezję w tradycyjny sposób, z jednostajnymi fragmentami, przedłu-Ŝonymi dźwiękami, z kadencjami wznoszącymi się i opadającymi. Pew-nego dnia mama podsłuchała, jak recytuje pewien poemat z pięćsetnego roku przed naszą erą. Uznała, Ŝe jest dla nas o wiele za trudny, i powie-działa babci, Ŝeby dała spokój. Ale ona odpowiedziała, Ŝe nie musimy rozumieć, waŜne jest samo odczuwanie muzyczności dźwięków. Często Ŝałowała, Ŝe nie ma swojej cytry, którą zgubiła, kiedy dwadzieścia lat temu opuszczała Yixian.

Moich dwóch braci opowieści babci przed snem nie interesowały tak bardzo jak mnie, czytanie takŜe mniej, ale moja siostra, z którą miałam

225

wspólny pokój, była pod tym względem podobna do mnie — uwielbiała słuchać. I miała nadzwyczajną pamięć. Na wszystkich robiła wraŜenie, kiedy w wieku trzech lat bez błędu recytowała długą balladę Puszkina „O rybaku i złotej rybce”.

Nasze Ŝycie rodzinne było spokojne i przepojone miłością. Choć ma-ma miała do ojca róŜne Ŝale i urazy, bardzo rzadko się z nim kłóciła, a w kaŜdym razie nie przy nas. Gdy byłyśmy starsze, ojciec nie okazywał nam miłości przez kontakt fizyczny. Nie było przyjęte, aby ojciec oka-zywał dzieciom uczucia, całując je albo obejmując. Często brał chłopców na barana, klepał ich po ramionach albo gładził po włosach, co mu się prawie nie zdarzało w stosunku do nas, dziewcząt. Kiedy skończyłyśmy trzy lata, podnosił nas do góry ostroŜnie, chwytając pod pachy, zgodnie z chińskimi zasadami, które mówią, Ŝe ojciec powinien unikać intymnych sytuacji z własną córką. Nie wchodził teŜ do naszego pokoju bez pozwo-lenia.

Mama nie miała z nami tyle fizycznego kontaktu, ile by chciała. Od-działywał na nią inny, równie purytański zespół norm. We wczesnych latach pięćdziesiątych panowało przekonanie, Ŝe kaŜdy komunista powi-nien oddać się sprawie rewolucji i ludu bez reszty. Nawet okazywanie uczuć własnym dzieciom było źle przyjmowane — jako wyraz rozszcze-pionej lojalności. KaŜda godzina — o ile nie jadło się lub nie spało — powinna naleŜeć do rewolucji i pracy. Wszystko, co nie było związane z rewolucją, jak na przykład noszenie dzieci na rękach, powinno trwać jak najkrócej.

Najpierw było to dla niej trudne do zaakceptowania. „Stawianie ro-dziny na pierwszym miejscu” — był to zarzut, jaki ciągle ją spotykał ze strony jej partyjnych kolegów. W końcu jednak wdroŜyła się do pracy niemal bez przerwy. Wracała do domu w nocy, kiedy juŜ dawno spali-śmy. Siadała obok łóŜeczek, patrzyła na nasze twarze, słuchała spokoj-nych oddechów. To była najszczęśliwsza chwila jej dnia.

Kiedy tylko miała czas, tuliła nas, delikatnie drapała albo łaskotała, zwłaszcza po łokciach, co było niezwykle przyjemne. Kładłam głowę na jej podołku, a ona łaskotała wnętrze mojego ucha; było to dla mnie nie-biańską rozkoszą. Łaskotanie ucha było tradycyjną chińską przyjemno-ścią, pamiętam z dzieciństwa zawodowych łaskotaczy, którzy mieli na ulicy stanowiska pracy złoŜone z bambusowego krzesła i pęczka cieniut-kich patyczków z puszystymi końcówkami.

226

Począwszy od 1956 roku, urzędnicy mieli wolne niedziele. Rodzice zabierali nas wtedy do parków i na place zabaw, gdzie huśtaliśmy się na huśtawkach i jeździliśmy na karuzeli albo staczaliśmy się w dół po poro-śniętym trawą stoku. Pamiętam, jak kiedyś, rozbawiona, koziołkowałam w dół, sądząc, Ŝe wyląduję w ramionach rodziców, ale zamiast tego zde-rzyłam się z dwoma drzewami hibiskusa, uderzając w jedno po drugim.

Babcia ciągle się oburzała, Ŝe rodzice tak rzadko są w domu. „Co to za rodzice?” — mówiła, kręcąc głową. śeby to nadrobić, oddawała nam całe swoje serce i całą energię. Ale nie mogła dać sobie rady z czwórką dzieci, więc mama poprosiła, Ŝeby ciotka Junying przeniosła się do nas. We dwie świetnie sobie dawały radę, a na początku 1957 roku przybyła jeszcze gosposia. Zbiegło się to z przeprowadzką do nowej kwatery, któ-rą była dawna chrześcijańska plebania. Ojciec wprowadził się tam z nami i wreszcie cała rodzina zamieszkała razem pod jednym dachem.

Gosposia miała dziewiętnaście lat. Kiedy przyszła do nas po raz pierwszy, miała na sobie górę i luźne spodnie z bawełny w kolorowe kwiaty, co mieszkańcom miasta, którzy zgodnie z komunistycznym pury-tańskim stylem i miejskim snobizmem nosili spokojne kolory, wydawało się zbyt krzykliwe. Był to tradycyjny wiejski strój, zapinany z boku, z guzikami zrobionymi ze zwitków bawełny zamiast tych nowych, plasti-kowych. Do podtrzymania spodni uŜywała wąskiego, długiego kawałka bawełny. Zazwyczaj kobiety ze wsi, kiedy przybywały do miasta, zmie-niały strój, Ŝeby nie prezentować się jak wiejskie prostaczki, ale ona zu-pełnie nie zwracała uwagi na ubranie, co wskazywało na siłę charakteru. Miała duŜe, szorstkie dłonie, uczciwy, prosty uśmiech na opalonej, ciem-nej twarzy i dwa dołeczki na rumianych policzkach. Wszyscy w rodzinie natychmiast ją polubili. Jadała z nami i zajmowała się pracami domowy-mi z babcią i ciotką. Babcia była zachwycona, Ŝe ma dwie bliskie zaufane przyjaciółki — jako Ŝe mamy nigdy nie było w domu.

Nasza gosposia pochodziła z rodziny posiadaczy ziemskich i za wszelką cenę chciała się wydostać ze wsi, aby uniknąć dyskryminacji, jakiej tam doświadczała. W 1957 roku znowu było dopuszczalne zatrud-nianie ludzi ze „złych” rodzin i atmosfera była swobodniejsza.

Komuniści wprowadzili system ewidencji ludności, zgodnie z którym

227

kaŜdy powinien być zarejestrowany w miejscu zamieszkania (hukou). Tylko zarejestrowani w mieście mieli prawo do racji Ŝywnościowych. Nasza gosposia była zarejestrowana na wsi, więc nie dostawała racji w mieście, ale racje, jakie przypadały na naszą rodzinę, były wystarczające, Ŝeby i ją wyŜywić. W rok później mama pomogła jej przenieść rejestrację do Chengdu.

Nasza rodzina płaciła jej takŜe pensję. System państwowego utrzyma-nia został zniesiony pod koniec 1956 roku i wtedy ojciec stracił równieŜ ochroniarza. Zastąpił go pracujący takŜe dla innych urzędników słuŜący, który zajmował się wszystkimi codziennymi posługami w biurze ojca, robił mu herbatę i dbał o samochody urzędników. Rodzice mieli teraz pensje odpowiadające ich stopniom. Mama miała siedemnasty stopień, a ojciec dziesiąty, co oznaczało, Ŝe zarabiał dwa razy więcej niŜ ona. Po-niewaŜ podstawowe dobra były tanie i nie miano nawet pojęcia o czymś takim jak społeczeństwo konsumpcyjne, ich połączone przychody star-czały aŜ nadto. Ojciec naleŜał do specjalnej kategorii nazywanej gao-gan, „wyŜsi urzędnicy państwowi”, była to nazwa stosowana do tych, którzy mieli stopień trzynasty i wyŜsze, a których w prowincji Sichuan było dwustu.

Mniej niŜ dwudziestu urzędników miało stopień dziesiąty i wyŜsze — na całą prowincję, której ludność w tamtych czasach liczyła siedemdzie-siąt dwa miliony.

Na wiosnę 1956 roku Mao zainicjował kampanię znaną pod nazwą „stu kwiatów” (od zwrotu „niech kwitnie sto kwiatów”, (baihua qifang), co w teorii miało oznaczać większą swobodę dla sztuki, literatury i badań naukowych. Komunistyczne władze chciały równieŜ poparcia wykształ-conych obywateli, jako Ŝe społeczeństwo wchodziło w okres rekonwale-scencji po industrializacji.

Powszechny poziom wykształcenia zawsze był w Chinach bardzo ni-ski. Populacja była ogromna — ponad sześćset milionów w tamtym cza-sie — a znaczna większość ludzi nigdy nie zaznała przyzwoitego stan-dardu Ŝycia. Kraj zawsze był rządzony w sposób dyktatorski, a rządy bazowały na utrzymywaniu mas w ignorancji — i dzięki temu w posłu-szeństwie. Był takŜe problem językowy: chińskie pismo jest niezmiernie trudne, opiera się na dziesiątkach tysięcy jednostkowych znaków, które nie są powiązane z dźwiękami, a kaŜdy znak, złoŜony ze skomplikowanej kombinacji kresek, musi być zapamiętany osobno. Tak więc setki milio-nów ludzi było kompletnymi analfabetami.

228

KaŜdy, kto miał jakiekolwiek wykształcenie, był określany jako „inte-lektualista”. Pod rządami komunistów, których polityka bazowała na kategoriach klasowych, „intelektualiści” stali się specyficzną, choć nie-zbyt precyzyjnie określaną kategorią. NaleŜały do niej pielęgniarki, stu-denci, aktorzy, a takŜe inŜynierowie, technicy, pisarze, lekarze i naukow-cy.

W okresie „stu kwiatów” przez prawie rok kraj cieszył się względną swobodą. Potem, na wiosnę 1957 roku, Partia zaczęła zachęcać intelektu-alistów, aby krytykowali urzędników wszystkich stopni, aŜ po tych naj-wyŜszych. Mama myślała, Ŝe to początek dalszej liberalizacji. Mao wy-głosił na ten temat przemówienie, którego treść stopniowo była przeka-zywana na coraz niŜsze szczeble hierarchii urzędniczej. Kiedy dotarła na poziom mamy, była tak poruszona, Ŝe nie mogła spać przez całą noc. Uznała, Ŝe Partia zamierza pójść w stronę demokracji i modernizacji, Ŝe będzie Partią, która doceni krytykę, a to odrodzi jej siły witalne. Była dumna z tego, Ŝe jest komunistką.

Kiedy urzędnikom takim jak mama powiedziano o przemówieniu Mao, w którym zachęcał do podejmowania krytyki, przemilczano pewne jego fragmenty, takie na przykład jak uwaga o „wywabianiu węŜy z ich legowisk” — po to, by zdemaskować kaŜdego, kto śmiałby przeciwsta-wiać się jemu samemu czy władzy. Kiedy rok wcześniej radziecki przy-wódca, Chruszczow, wygłosił na XX Zjeździe referat ujawniający praw-dziwe oblicze Stalina, bardzo to poruszyło Mao, który utoŜsamiał się ze Stalinem. Potem wstrząsnęło nim powstanie na Węgrzech, które, choć krótkotrwałe, było jednak pierwszą wyraźną próbą zrzucenia ustabilizo-wanego juŜ reŜimu komunistycznego. Mao wiedział, Ŝe wielu spośród wykształconych ludzi w Chinach ceni umiarkowanie i liberalizację, i chciał zapobiec „chińskiemu powstaniu węgierskiemu”. Później powie-dział przywódcom węgierskim, Ŝe zaproszenie do krytyki było pułapką, do której jeszcze podrzucał przynęty, choć koledzy sugerowali, Ŝeby skończył tę akcję — ale robił tak dlatego, Ŝeby mieć pewność, Ŝe wyku-rzył juŜ wszystkich dysydentów.

Nie martwił się o robotników czy wieśniaków, poniewaŜ miał pew-ność, Ŝe są wdzięczni komunistom za ustabilizowaną sytuację Ŝyciową i pełne brzuchy. Poza tym nie wierzył, Ŝeby byli w stanie mu się przeciw-stawić. Nigdy jednak nie ufał intelektualistom. Na Węgrzech takŜe ode-grali wielką rolę. Byli najbardziej skłonni do niezaleŜnego myślenia.

229

Zarówno urzędnicy, jak i intelektualiści nie byli świadomi manewru Mao. Namawiali innych do krytyki i sami krytykowali. Zgodnie ze sło-wami Mao, mieli „powiedzieć wszystko, co chcą, i to do końca”. Mama z entuzjazmem powtarzała to w szkołach, szpitalach, w zespołach arty-stycznych, które jej podlegały. Wszelkie krytyczne opinie były rozpo-wszechniane na seminariach i wywieszane w gazetkach ściennych. Znani ludzie dawali przykład i publikowali swoje krytyki w prasie.

Mama, jak wszyscy inni, równieŜ stała się obiektem krytyki. Ze stro-ny przedstawicieli innych szkół spotkał ją zarzut o faworyzowanie „klu-czowych” (zhongdian). W Chinach była pewna liczba szkół średnich i uniwersytetów, wokół których koncentrowano środki finansowe i uwagę. Szkoły takie miały lepszych nauczycieli i wyposaŜenie, ich uczniowie byli wybierani spośród najzdolniejszych, co gwarantowało, Ŝe niemal wszyscy dostaną się na wyŜsze uczelnie, zwłaszcza na „kluczowe” uni-wersytety. Niektórzy nauczyciele mieli mamie za złe, Ŝe koncentruje się na tych właśnie szkołach kosztem innych.

Wykładowcy takŜe byli podzieleni według stopni. Dobrzy otrzymy-wali honorowe stopnie, co upowaŜniało ich do wyŜszych zarobków i specjalnych przydziałów Ŝywności w okresie, gdy były ograniczenia, oraz do lepszego mieszkania i dodatkowych biletów teatralnych. Więk-szość nauczycieli z honorowym stopniem, podlegających mojej mamie, pochodziła z rodzin o „złym” zapleczu społecznym, i ci bez stopnia na-rzekali, Ŝe mama kładzie zbyt duŜy nacisk na profesjonalizm, a lŜej trak-tuje „pochodzenie społeczne”. Mama złoŜyła samokrytykę z powodu swojego braku bezstronności wobec „kluczowych” szkół, upierała się jednak przy swoim zdaniu na temat profesjonalizmu, który według niej powinien być najwaŜniejszym kryterium.

Ale jednej z krytyk mama nie podjęła, poniewaŜ wzbudziła w niej obrzydzenie. Dotyczyła ona kierowniczki jednej ze szkół podstawowych, która wstąpiła do Partii w 1945 roku — wcześniej niŜ mama — i bardzo cierpiała, będąc zmuszona przyjmować od niej polecenia, więc zaatako-wała mamę, twierdząc, Ŝe dostała posadę tylko dzięki mocnej pozycji swojego męŜa.

Były teŜ róŜne inne skargi. Kierownicy szkół chcieli mieć swobodę w dobieraniu nauczycieli, którzy byli wyznaczani przez władze. Dyrektorzy szpitali chcieli mieć pozwolenie na kupowanie ziół i leków, poniewaŜ dostawy państwowe nie odpowiadały ich potrzebom. Chirurdzy chcieli

230

mieć większe przydziały Ŝywności — uwaŜali, Ŝe ich praca jest tak wy-czerpująca fizycznie jak ćwiczenia kung-fu, które w tradycyjnej operze prezentują zawodnicy, ale ich porcje są o jedną czwartą mniejsze. NiŜsi urzędnicy narzekali, Ŝe z rynku w Chengdu zniknęły pewne tradycyjne, renomowane wyroby, jak noŜyce wong czy szczotki do brody hu, zastą-pione marnymi produktami zastępczymi. Mama zgadzała się z wieloma z tych opinii, ale mogła jedynie napisać raport na ten temat do wyŜszych władz.

Ten wybuch krytycyzmu, u podłoŜa którego leŜały często niesnaski osobiste albo inne zatargi, nie mające nic wspólnego z polityką, zaowo-cował juŜ po miesiącu, na początku lata 1957 roku. W lipcu przemówie-nie Mao o „wywabianiu węŜy z ich legowisk” zostało przekazane ustnie niŜej, na poziom urzędników tych stopni, do których naleŜała mama.

Mao twierdził w nim, Ŝe „prawicowcy” miotają się w szale, atakując Partię Komunistyczną i system socjalistyczny. Oszacował równieŜ ich liczbę — mieli stanowić od jednego do dziesięciu procent wszystkich intelektualistów i naleŜało ich zniszczyć. śeby uprościć sprawę, uznano, Ŝe pięć procent to właśnie odpowiednia liczba „prawicowców” — zgod-nie z wytycznymi Mao, i Ŝe tylu ich powinno zostać złapanych. Aby temu sprostać, oczekiwano od mamy, Ŝe w podległych sobie organiza-cjach znajdzie około stu „prawicowców”.

Krytyki pod jej adresem oczywiście jej nie uszczęśliwiły, ale prawie Ŝadnego zarzutu, nawet w przybliŜeniu, nie moŜna byłoby nazwać „anty-komunistycznym” czy „antysocjalistycznym”. Gazety, które czytała, co prawda donosiły o pewnych atakach na komunistyczny monopol władzy i na system socjalistyczny, jednak w podległych jej szkołach i szpitalach nie padały Ŝadne takie gromkie nawoływania. Gdzie ona znajdzie stu prawicowców?

Poza tym pomyślała, Ŝe to nieuczciwe: karać ludzi za to, co powie-dzieli, choć byli do tego namawiani. Mao obiecywał, Ŝe nie będzie repre-sji za otwarte wypowiadanie się, i mama sama nawoływała ludzi, Ŝeby zgłaszali swoje krytyczne uwagi.

Jej dylematy były typowymi dylematami milionów urzędników w ca-łych Chinach. W Chengdu kampania antyprawicowa miała powolny i bolesny start. Władze prowincji uznały, Ŝe zrobią przykład z pewnego człowieka, pana Hua, sekretarza Partii w instytucie badawczym, w któ-rym pracowali najlepsi naukowcy z całego Sichuanu. Zgodnie z wytycz-nymi, powinien on wykryć określoną liczbę „prawicowców”, ale napisał,

231

Ŝe w instytucie nie ma ani jednego. „Jak to moŜliwe? — zapytał jego szef. — Niektórzy z naukowców studiowali na Zachodzie, muszą więc być »zaraŜeni« przez społeczeństwo Zachodu. Czy oczekujesz, Ŝe będą zadowoleni z władzy komunistów? Jak moŜe nie być między nimi prawi-cowców?”. Pan Hua powiedział, Ŝe przecieŜ wrócili do Chin, co chyba dowodzi, iŜ nie mają nic przeciwko komunizmowi, i nawet posunął się tak daleko, Ŝe zaręczył za tych ludzi osobiście. Kilka razy został ostrze-Ŝony i upomniany. Wreszcie zadeklarował, Ŝe sam jest „prawicowcem”, został wyrzucony z Partii i stracił pracę. ObniŜono mu drastycznie sto-pień słuŜbowy, co oznaczało, Ŝe jego dochody zostały bardzo obcięte, i w końcu wyznaczono mu zajęcie, polegające na zamiataniu podłóg w insty-tucie, który poprzednio prowadził.

Mama znała go i podziwiała za konsekwentną postawę. Zaprzyjaźniła się z nim bardzo i ta przyjaźń trwa do dzisiejszego dnia. Spędziła z nim wiele wieczorów, rozmawiając o swoich wątpliwościach. Zdawała sobie jednak sprawę, Ŝe jeśli postąpi podobnie jak on, jej los będzie taki jak jego.

KaŜdego dnia po zakończeniu niesłychanie długich zebrań musiała składać raport władzom miejskim na temat postępów kampanii. W Chengdu za przebieg kampanii odpowiadał pan Ying, szczupły, wysoki i raczej arogancki męŜczyzna. To jemu mama miała meldować, ilu prawi-cowców zostało przygwoŜdŜonych. Nie chodziło o podawanie nazwisk. Liczyły się tylko liczby.

Ale gdzie miałaby znaleźć swoich stu „antykomunistów, antysocjali-stycznych prawicowców”? W końcu jeden z jej zastępców, pan Kong, który odpowiadał za edukację we Wschodnim Okręgu, oświadczył, Ŝe kierowniczki kilku szkół rozpoznały „prawicowców” w kilku pedago-gach. Jednym z nich była nauczycielka ze szkoły podstawowej, której mąŜ, oficer Kuomintangu, został zabity podczas wojny domowej. Powie-działa ona coś w tym sensie, Ŝe „dzisiejsze Chiny są duŜo gorsze niŜ dawniej”. Pewnego dnia pokłóciła się z kierowniczką, która ją krytyko-wała za niedbałość w pracy. Nauczycielka się rozzłościła i uderzyła kie-rowniczkę. Kilka koleŜanek próbowało ją powstrzymać, jedna z nich powiedziała, Ŝeby uwaŜała, bo kierowniczka jest w ciąŜy. Podobno miała na to wrzasnąć, Ŝe chętnie by ją „uwolniła od tego komunistycznego ba-chora” (mając na myśli dziecko w łonie kierowniczki).

232

W drugim przypadku nauczycielka, której mąŜ uciekł na Tajwan, mia-ła pokazywać swoim młodszym koleŜankom biŜuterię kupioną dla niej przez męŜa, Ŝeby zazdrościły jej Ŝycia w czasie, kiedy władzę sprawował Kuomintang. Te młode nauczycielki powiedziały, Ŝe wyraziła równieŜ Ŝal, iŜ Amerykanie przegrali wojnę w Korei — bo gdyby ją wygrali, mo-gliby ruszyć na Chiny.

Pan Kong oświadczył, Ŝe sprawdził fakty. Prowadzenie śledztwa nie naleŜało do mamy. OstroŜność byłaby interpretowana jako próba chro-nienia „prawicowców” i rozbijanie integralności zespołu, jaki stanowili pedagodzy.

Szefowie szpitali i zastępca kierownika biura ochrony zdrowia sami nie wykryli Ŝadnych prawicowców, ale władze miejskie Chengdu juŜ wcześniej wskazały kilku lekarzy z powodu krytyki, jaką przeprowadzili oni na zebraniach organizowanych przez władze miasta.

Wszystkich tych „prawicowców” było mniej niŜ dziesięciu, duŜo mniej, niŜ wynosił kontyngent. Pan Ying był zdenerwowany brakiem zapału, jaki wykazywała mama i jej koledzy. Powiedział jej, Ŝe fakt, iŜ nie moŜe wskazać Ŝadnych „prawicowców” wskazuje na to, Ŝe sama jest „materiałem na prawicowca”, a to oznaczało nie tylko wykluczenie z Ŝycia politycznego i utratę pracy, ale, co waŜniejsze, odium przechodziło na dzieci. Byłyby ustawicznie dyskryminowane i cała ich przyszłość byłaby zagroŜona. Podlegałyby ostracyzmowi w szkole i na ulicy, przy której mieszkały. Komitet mieszkańców szpiegowałby rodzinę, Ŝeby zobaczyć, kto ich odwiedza. Jeśli „prawicowca” posyłano na wieś, wie-śniacy obciąŜali jego i jego rodzinę najczarniejszą robotą. Ale nikt nie wiedział, co do końca oznacza to piętno, i ta niepewność była najwięk-szym źródłem lęku.

To były problemy, z którymi zmagała się mama. Gdyby obwołano ją „prawicowcem”, musiałaby albo rozstać się z dziećmi, albo zrujnować ich przyszłość. Ojca prawdopodobnie zmuszono by, Ŝeby się z nią roz-wiódł, albo takŜe zostałby wciągnięty na czarną listę i ustawicznie o coś by go podejrzewano. Nawet gdyby mama się poświęciła i rozwiodła z nim, i tak cała rodzina zostałaby uznana za podejrzaną. Ale koszt ocale-nia jej i jej rodziny wynosił sto niewinnych osób i ich rodziny.

Mama nie rozmawiała o tym z ojcem. Jakie mógłby znaleźć rozwią-zanie? Czuła do niego urazę, bo jego wysokie stanowisko zwalniało go od zajmowania się poszczególnymi przypadkami.

233

To urzędnicy średniego i niŜszego stopnia, tacy jak mama czy pan Y-ing, zastępcy mamy, kierowniczki szkół i szefowie szpitali musieli po-dejmować te rozpaczliwe decyzje.

W okręgu mamy było Drugie Specjalistyczne Studium Nau-czycielskie. Studenci dostawali w nim stypendia, które pokrywały ich płace i wydatki na Ŝycie, toteŜ takie studium przyciągało osoby z bied-nych rodzin. Pierwsza linia kolejowa łącząca Sichuan, „Niebiański Spi-chlerz”, z resztą Chin niedawno została ukończona. W rezultacie bardzo duŜo Ŝywności wywieziono z Sichuanu do innych części kraju i ceny wielu produktów w ciągu nocy podwoiły się lub nawet potroiły. Okazało się, Ŝe poziom Ŝycia studentów w studium nauczycielskim obniŜył się o połowę. Zorganizowali więc demonstrację, wzywając władze do podnie-sienia im stypendiów. Akcję tę pan Ying porównał do działalności Kółka Petófiego podczas powstania 1956 roku na Węgrzech i nazwał studentów „duchami pokrewnymi duchom węgierskich intelektualistów”. KaŜdy, kto brał udział w demonstracji, miał być zaklasyfikowany jako „prawi-cowiec”. W studium było trzystu studentów, a sto trzydzieści osób brało udział w demonstracji. Wszyscy oni zostali nazwani przez pana Yinga „prawicowcami”. Studium nie podlegało mamie, która nadzorowała szkoły podstawowe, ale poniewaŜ leŜało w jej okręgu, władze miasta uznały, Ŝe ta liczba studentów stanowi jej kontyngent.

Nie wybaczono jej braku inicjatywy. Pan Ying zapisał ją do dalszego śledztwa, jako podejrzaną o prawicowość. Ale zanim zdołał cokolwiek zdziałać, sam został napiętnowany jako „prawicowiec”.

W marcu 1957 roku pojechał do Pekinu na konferencję szefów pro-wincji i wydziałów miejskich Spraw Publicznych z całych Chin. W gru-pach dyskusyjnych zachęcano delegatów, aby szczerze wypowiadali się na temat tego, jak wyglądają sprawy na ich terenie. Pan Ying wygłosił wtedy kilka słusznych i nieszkodliwych krytycznych uwag na temat pierwszego sekretarza Komitetu Partyjnego w Sichuanie, Li Jingquana, znanego jako komisarz Li. Ojciec był przewodniczącym syczuańskiej delegacji, zatem po powrocie na niego spadł obowiązek spisania rutyno-wego raportu. Kiedy zaczęła się antyprawicowa kampania, komisarz Li stwierdził, Ŝe nie podobają mu się uwagi pana Ying. Chciał tę sprawę skonfrontować z zastępcą szefa delegacji, ale ten przezornie schował się

234

w toalecie, kiedy pan Ying zaczął swoją krytykę. Gdy kampania nabrała rozpędu, komisarz Li nazwał pana Ying prawicowcem. Ojciec, kiedy się o tym dowiedział, wpadł w głębokie przygnębienie, dręcząc się tym, Ŝe przynajmniej częściowo odpowiada za oskarŜenie pana Ying o prawi-cowość. Mama usiłowała go przekonać, Ŝe nie stało się to z jego przy-czyny: „To nie twoja wina!” — mówiła, ale on nigdy nie przestał cier-pieć z tego powodu.

Wielu urzędników uŜywało tej kampanii do osobistych celów. Nie-którzy uznali, Ŝe najlepszym sposobem wypełnienia przypadającego na nich kontyngentu będzie wskazanie własnych wrogów. Inni działali z chęci zemsty. W Yibin „dwoje Ting” pozbyło się w tej czystce wielu zdolnych ludzi, z którymi źle Ŝyli albo którym po prostu zazdrościli. Prawie wszyscy współpracownicy ojca, których przyjął do pracy, zostali potępieni jako prawicowcy. Jeden z nich, którego ojciec bardzo lubił, został nawet zakwalifikowany jako „skrajny prawicowiec”. Jego zbro-dnia polegała tylko na tym, Ŝe rzucił kiedyś uwagę, iŜ Chiny nie powin-ny szukać oparcia w ZSRR w sposób „absolutny”. Ale w tym czasie Partia głosiła, Ŝe tak właśnie ma być. Został skazany na trzy lata pobytu w jednym z chińskich obozów pracy i pracował przy budowie drogi w dzikiej, górskiej okolicy; umierało tam wielu jego kolegów więźniów.

Kampania antyprawicowa nie dotknęła całego społeczeństwa. Wie-śniacy i robotnicy Ŝyli tak jak poprzednio. Kiedy po roku wszystko się skończyło, blisko pięćset pięćdziesiąt tysięcy ludzi zostało napiętnowa-nych jako prawicowcy: nauczyciele, studenci, pisarze, artyści, naukowcy i ludzie innych profesji. Wielu z nich wyrzucono z pracy i musieli pójść do fabryk albo zatrudniono ich w gospodarstwach rolnych. Niektórzy zostali skazani na roboty w obozach. Zarówno oni, jak i ich rodziny stali się obywatelami drugiej kategorii. Lekcja była jasna i twarda: Ŝadna kry-tyka nie będzie tolerowana. Od tego momentu ludzie przestali narzekać i w ogóle głośno mówić, co myślą. Popularne powiedzonko tak ujęło tę atmosferę: „Po kampanii przeciw trzem złom nikt nie chciał mieć do czynienia z pieniędzmi, po kampanii antyprawicowej nikt juŜ nie chciał otwierać ust”.

Ale kampania z 1957 roku przyniosła więcej niŜ samo tylko ludzkie milczenie. MoŜliwość upadku stała się teraz absolutnie nieprzewidywal-na. System kontyngentowy połączony z osobistymi wendetami oznaczał, Ŝe kaŜdy moŜe być skazany — bez powodu.

235

Język chwytał ten nastrój, tworząc nowe pojęcia. WyróŜniono takie kategorie prawicowców, jak „prawicowcy z losowania” (chouqian yo-upai), czyli wylosowani przez tych, którzy decydowali, kto będzie na-zwany prawicowcem; „prawicowcy toaletowi”, czyli ci, którzy dowie-dzieli się, Ŝe są prawicowcami, kiedy wrócili z toalety, do której wyszli podczas któregoś z wciąŜ odbywających się zebrań. Byli teŜ prawicowcy, którzy „mieli truciznę, ale jej nie uŜyli” — odnosiło się to do ludzi obwo-łanych prawicowcami, choć niczego przeciwko władzy nie zrobili ani nie powiedzieli. Jeśli szef nie lubił któregoś ze swoich podwładnych, mówił: „On mi nie wygląda dobrze” — albo: „Jego ojciec został skazany przez komunistów, więc czy moŜe nie czuć urazy? Po prostu nie mówi tego otwarcie”. Czasem jednak wielkoduszny kierownik jednostki pracy za-chowywał się odwrotnie: „Czemu miałbym kogoś oskarŜać? Powiedzmy, Ŝe to ja”. Tych nazywano „prawicowcami autodenuncjatorami” (ziren youpai).

Dla wielu ludzi 1957 rok stanowił punkt graniczny. Mama była wciąŜ oddana idei komunistycznej, ale odczuwała wiele wątpliwości wobec praktyki. Rozmawiała o tym ze swoim przyjacielem, panem Hua, zdegra-dowanym dyrektorem instytutu badawczego, jednak nigdy nie mówiła o tym z moim ojcem — nie dlatego, Ŝe nie miał wątpliwości, ale dlatego, Ŝe nie moŜna było z nim dyskutować. Zasady partyjne, podobnie jak woj-skowe, zabraniały członkom Partii prywatnego omawiania jej proble-mów. W statucie zapisano, Ŝe kaŜdy członek Partii ma słuchać organiza-cji bez zastrzeŜeń, a niŜsi funkcjonariusze mają być posłuszni wyŜszym. Jeśli się z czymś nie zgadzałeś, powinieneś wspomnieć o tym wyŜszemu funkcjonariuszowi, który reprezentował samą Partię. Ta dyscyplina, za-chowana w Partii od czasów Yan'an i wcześniej, stanowiła źródło jej sukcesów. Był to wspaniały instrument władzy w społeczeństwie, w któ-rym do tej pory nad wszelkimi innymi dominowały stosunki osobiste. Mój ojciec całkowicie poddał się tej dyscyplinie. Wierzył, Ŝe rewolucja nie przetrwa, jeśli pozwoli się na otwarte wyraŜanie oporu czy zastrze-Ŝeń. W czasie rewolucji trzeba trwać po wybranej stronie, nawet jeśli jest daleka od doskonałości — dopóki sądzisz, Ŝe jest lepsza od drugiej. Jed-ność była dla niego kategorycznym imperatywem.

236

Mama widziała, Ŝe tam gdzie w grę wchodziły stosunki ojca z Partią, jej głos nie miał większego znaczenia. Pewnego dnia, kiedy zaczęła coś mówić na temat istniejącej sytuacji i nie doczekała się od niego Ŝadnego odzewu, powiedziała gorzko: „Jesteś dobrym komunistą, ale okropnym męŜem”. Ojciec skinął głową i oświadczył, Ŝe wie o tym.

Czternaście lat później powiedział nam, dzieciom, co mu się o mało nie przytrafiło w 1957 roku. Od czasów Yan'an, kiedy był dwudziestokil-kuletnim człowiekiem, przyjaźnił się z pisarką Ding Ling. W marcu 1957 roku, gdy był na konferencji w Pekinie, przewodnicząc delegacji Sichu-anu, dostał od niej list z zaproszeniem do Tianjin, niedaleko Pekinu. Chciał nawet pojechać, ale w końcu zdecydował, Ŝe nie pojedzie, bo spieszył się do domu. Kilka miesięcy później Din Ling została napięt-nowana jako prawicowiec numer jeden w całych Chinach. „Gdybym wtedy do niej pojechał — powiedział ojciec — teŜ zostałbym załatwio-ny”.

12 „Zdolna kobieta potrafi

zrobić posiłek bez Ŝywności” —

głód

(1958— 1962)

Na jesieni 1958 roku, kiedy miałam sześć lat, zaczęłam chodzić do szkoły podstawowej. Znajdowała się dwadzieścia minut drogi od domu, szło się do niej małymi bocznymi uliczkami, brukowanymi kocimi łbami, pokrytymi błotem. KaŜdego dnia, kiedy szłam i wracałam ze szkoły, wy-patrywałam oczy, szukając na kaŜdym centymetrze ziemi złamanych gwoździ, zardzewiałych trybików i wszelkich innych metalowych przed-miotów, wyrzuconych w błoto. A wszystko po to, Ŝeby moŜna je było wrzucić do kotła i otrzymać stal. Było to teraz moim głównym zajęciem. Tak właśnie: w wieku sześciu lat byłam zaangaŜowana w produkcję stali i współzawodniczyłam z koleŜankami w zbieraniu najmniejszych cho-ciaŜby kawałków Ŝelaza. Wszędzie dookoła waliła z głośników podniosła muzyka, były chorągiewki, plakaty i wielkie tablice, na których wypisa-no: „Niech Ŝyje Wielki Skok” i „Wszyscy do produkcji stali!”. Choć nie do końca rozumiałam dlaczego, wiedziałam, Ŝe przewodniczący Mao kazał narodowi wyprodukować mnóstwo stali. W szkolnej kuchni, na wielkich piecach, na miejscu kilku kociołków z uchwytami do gotowania, zwanymi wokami, stanęły podobne do tygli kadzie. Wrzucano do nich kaŜdy kawałek Ŝelaza, takŜe stare rondle połamane na kawałki. W kuch-niach palono bez przerwy — dopóki się nie stopiły. Nauczyciele dyŜuro-wali przy piecach, podkładając opał przez okrągłą dobę i mieszali kawał-ki metalu ogromną łyŜką. PoniewaŜ byli tym bardzo zajęci, lekcje odby-wały się rzadko. Tym samym zajmowały się starsze, kilkunastoletnie

238

dzieci. Reszta z nas była zatrudniona przy sprzątaniu mieszkań nauczy-cieli i pilnowaniu ich dzieci.

Pamiętam, jak poszliśmy odwiedzić jedną z nauczycielek, która była powaŜnie poparzona, poniewaŜ stopione Ŝelazo trysnęło jej na ramię. Dookoła uwijali się lekarze i pielęgniarki w białych kitlach. Obok szpita-la równieŜ był piec, a oni przez cały czas, dzień i noc, mieli dokładać do niego drewna.

Zanim poszłam do szkoły, rodzina przeprowadziła się ze starej pleba-nii do specjalnego zespołu budynków, które były siedzibą zarządu pro-wincji. Kompleks ten zajmował kilka ulic, w jego skład wchodziły mieszkania, biura i sporo osobnych domów, odgrodzonych od zewnętrz-nego świata wysoką ścianą. Za główną bramą stał budynek, który w cza-sie II wojny światowej był amerykańskim Klubem Oficerskim. W 1941 roku stacjonował tu Ernest Hemingway. Budynek klubu miał tradycyjnie chiński dach z podwiniętymi do góry krańcami, a wejście wspierały cięŜ-kie czerwone kolumny. Teraz było tu biuro sekretariatu zarządu prowin-cji syczuańskiej.

Na miejscu parkingu, gdzie czekali zazwyczaj szoferzy, postawiono wielki piec. W nocy na niebie widać było odblask ognia, a hałas, jaki robił zebrany obok pieca tłum, był taki, Ŝe słyszałam go aŜ w moim dość odległym pokoju. Rondle rodzinne powędrowały do pieca, a wraz z nimi wszelkie metalowe utensylia kuchenne. Nie cierpieliśmy z powodu tej straty, bo ich juŜ nie potrzebowaliśmy. Nie wolno było gotować prywat-nie i wszyscy znowu musieli jadać w kantynach. Piec był nienasycony. Zniknęło łóŜko rodziców, wygodne, miękkie, z Ŝelaznymi spręŜynami. Zniknęły poręcze odgradzające miejskie chodniki od jezdni i w ogóle wszystko, co było zrobione z Ŝelaza. Miesiącami nie widywałam rodzi-ców. Często nie wracali na noc do domu, poniewaŜ musieli pilnować, aby w piecach w ich miejscach pracy nie opadała temperatura.

Było to w czasie, kiedy Mao postanowił zrealizować swoje niedowa-rzone marzenie, Ŝe Chiny staną się potęgą światową pierwszego rzędu. Nazwał wytop stali „marszałkiem” wśród innych dziedzin przemysłu i nakazał podwojenie produkcji w ciągu jednego roku — z 5,35 miliona ton w 1957 roku do 10,7 miliona ton w 1958 roku. Ale zamiast rozwijać przemysł stalowy wraz z potrzebną w nim wykształconą kadrą, uznał, Ŝe powinien się tym zająć cały naród. KaŜda jednostka pracy była zobowią-zana wyprodukować pewną ilość stali i ludzie porzucali na wiele miesięcy

239

swoje normalne zajęcia, aby sprostać temu zadaniu. Kwestia ekonomicz-nego rozwoju kraju została sprowadzona do tego, ile zostanie wyprodu-kowanych ton stali, i cały naród zajął się tą jedną sprawą. Oficjalnie oszacowano, Ŝe około stu milionów wieśniaków porzuciło pracę na roli i zajęło się wytapianiem stali. A przecieŜ była to siła robocza produkująca większą część Ŝywności kraju. Góry odarto z drzew na opał. Ale to, co uzyskiwano w tej masowej produkcji, ludzie nazywali „bydlęcym łaj-nem” (niushigeda), czyli bezuŜytecznym nawozem.

Ta absurdalna sytuacja nie tylko odzwierciedlała ignorancję Mao co do tego, na czym polega gospodarka, ale odbijała takŜe jego niemal meta-fizyczne lekcewaŜenie rzeczywistości, które moŜe dałoby ciekawe efekty w wypadku poety, ale nie w wypadku przywódcy politycznego, sprawu-jącego absolutną władzę. Jednym z najwaŜniejszych składników tego lekcewaŜenia była głęboko zakorzeniona pogarda Mao dla ludzkiego Ŝycia. TuŜ przed ogłoszeniem tej powszechnej akcji powiedział do amba-sadora Finlandii: „Nawet gdyby Stany Zjednoczone miały bomby ato-mowe o jeszcze większej mocy i uŜyły ich wobec Chin, i nawet gdyby Ziemia zarwała się albo rozpadła w kawałki, moŜe w skali systemu sło-necznego byłoby to waŜne wydarzenie, ale w skali całego kosmosu — juŜ nie”.

Samowolę Mao potęgowały jeszcze jego niedawne wraŜenia z Rosji. Coraz bardziej rozczarowany Chruszczowem, który dokonał demistyfika-cji Stalina w 1956 roku, pojechał w 1957 roku na komunistyczną konfe-rencję na szczycie do Moskwy. Wrócił przekonany, Ŝe Związek Radziec-ki i kraje z nim związane odeszły od socjalizmu i wkroczyły na drogę rewizjonizmu. UwaŜał, Ŝe jedynie Chiny są wierne sprawie, muszą jed-nak znaleźć nową drogę. Megalomania i zasada prymatu woli łatwo się zazębiały w jego umyśle.

Jego fiksacja w kwestii wytopu stali nie była kwestionowana, podob-nie jak inne jego obsesje. Powziął niechęć do wróbli — bo wyjadały ziarno, zmobilizowano więc wszystkie rodziny. Siedzieliśmy na dworze, waląc zapamiętale we wszelkie metalowe przedmioty — od cymbałków po garnki, Ŝeby wypłoszyć wróble z drzew — ptaki w końcu padały na ziemię martwe od wyczerpującego latania. Do dziś pamiętam, jaki łoskot robiłam ja i moje rodzeństwo oraz urzędnicy znajdującego się obok za-rządu prowincji, kiedy wszyscy siedzieliśmy pod ogromnym drzewem na dziedzińcu.

240

Do tego dochodziły zupełnie fantastyczne cele gospodarcze, które Mao sobie stawiał. Oświadczył, Ŝe chińska produkcja przemysłowa ma przewyŜszyć produkcję USA i Anglii — w ciągu najbliŜszych piętnastu lat. Dla Chińczyków kraje te reprezentowały świat kapitalistyczny i prze-ścignięcie ich byłoby uznane za triumf nad wrogiem. To apelowało do dumy narodowej i pobudzało entuzjazm. Odmowa uznania komunistycz-nych Chin przez USA i inne zachodnie państwa upokarzała ludzi i chęt-nie pokazaliby światu, Ŝe sami potrafią sobie poradzić; chcieli wierzyć w cuda. Mao dostarczał inspiracji dla szukającej ujścia ludzkiej energii. Ignorancja zwycięŜyła rozsądek i ostroŜność.

Na początku 1958 roku, wkrótce po powrocie z Moskwy, Mao za-trzymał się w Chengdu na ponad miesiąc. Wierzył, Ŝe Chiny mogą doko-nać wszystkiego, nawet przejąć od Rosjan przywództwo świata socjali-stycznego. To właśnie w Chengdu zarysował ideę Wielkiego Skoku. Władze miasta zorganizowały na jego cześć ogromną paradę, ale jej uczestnicy nie mieli pojęcia, Ŝe Mao jest w mieście. Nie pokazywał się. Na tej paradzie niesiono hasło: „Zdolna kobieta potrafi przygotować posi-łek bez Ŝywności” — było to odwrócone stare, pragmatyczne chińskie przysłowie: „Nawet zdolna kobieta nie przygotuje posiłku bez Ŝywności”. Pusta retoryka stawała się kryterium konkretnych oczekiwań. Czekano na spełnienie niemoŜliwych fantazji.

Tego roku była wspaniała wiosna. Pewnego dnia Mao wyszedł do parku, zwanego Chata Du Fu. Du Fu był poetą dynastii Tang z ósmego wieku n.e. Okręg Wschodni miasta, w którym pracowała mama, odpo-wiadał za bezpieczeństwo w parku, więc ona i jej koledzy patrolowali park, udając turystów. Mao rzadko trzymał się rozkładu dnia, nie uprze-dzał takŜe o swoich ruchach, więc mama siedziała w herbaciarni, popija-jąc herbatę i starając się zachować czujność. W końcu zrobiła się niespo-kojna i powiedziała kolegom, Ŝe idzie się przejść. W okolicy, za której bezpieczeństwo odpowiadał Zachodni Okręg, została zatrzymana przez jego pracowników, którzy jej nie znali. Kiedy sekretarz Partii Zachodnie-go Okręgu dostał meldunek o jakiejś podejrzanej kobiecie” i przyszedł ją zobaczyć, roześmiał się: „No nie, to przecieŜ towarzyszka Xia ze Wschodniego Okręgu!”. Ale potem mama została skrytykowana przez szefa Wschodniego Okręgu Guo za „kręcenie się po terenie bez względu na dyscyplinę”.

241

Mao odwiedził takŜe kilka farm na równinie Chengdu. Do tej pory spółdzielnie wiejskie były nieduŜe. Przewodniczący rozkazał wtedy, Ŝeby się połączyły w większe organizacje, które potem nazwano komunami ludowymi.

Tego lata całe Chiny zostały zorganizowane w te nowe jednostki, z których kaŜda zawierała od 20 000 do 200 000 gospodarstw. Jedna z przodujących jednostek leŜała na obszarze powiatu Xushui, w prowincji Hebei w północnych Chinach. Mao miał dla tej komuny duŜą sympatię. Jej przewodniczący, chcąc udowodnić, Ŝe zasługują na uwagę Mao, oświadczył, Ŝe wyprodukują dziesięć razy tyle ziarna, ile produkowali do tej pory. Mao uśmiechnął się na to i spytał: „A co zrobicie z taką ilością Ŝywności? Niby, jeśli się zastanowić, to trzeba uznać, Ŝe nie jest źle, kie-dy ma się za duŜo jedzenia, ale państwo tego nie potrzebuje. Inni teŜ mają dość tego, co sami wyprodukują. Wasi rolnicy mogliby jeść, ile by chcie-li. Moglibyście jeść pięć posiłków dziennie!”. W taki oto sposób Mao sformułował odwieczne marzenie chińskich wieśniaków — dodatkowa Ŝywność. Po tych uwagach wieśniacy jeszcze bardziej lali miód na serce Wielkiego Przywódcy, oświadczając, Ŝe wyprodukują czterysta pięćdzie-siąt tysięcy kilogramów ziemniaków z mu (1 /l 5 ha), sześćdziesiąt tysię-cy kilogramów zboŜa z mu i kapustę, której kaŜda główka będzie waŜyć dwadzieścia dwa i pół kilograma.

W tym czasie do nieprawdopodobnych rozmiarów urosła praktyka opowiadania sobie i innym bajkowych fantazji — i dawania im wiary. Wieśniacy przenosili uprawy z kilkunastu poletek na jedno, Ŝeby zade-monstrować przedstawicielom Partii, jak wspaniałe osiągnęli plony. Po-dobne „potiomkinowskie pola” pokazywano łatwowiernym — albo śle-pym — specjalistom od spraw rolnictwa, dziennikarzom, wizytatorom z innych regionów kraju i obcokrajowcom. Rośliny przewaŜnie po kilku dniach więdły z powodu przesadzenia nie w porę i gęstości sadzenia, ale wizytujący o tym nie wiedzieli albo nie chcieli wiedzieć. DuŜa część społeczeństwa zaakceptowała ten obłąkany świat. Panowało „samooszu-kiwanie się, a przy okazji nabieranie innych” (ziqiqiren). Wielu ludzi, w tym specjaliści od rolnictwa i przywódcy partyjni, mówiło, Ŝe sami wi-dzieli cuda. Ci, którzy nie dotrzymywali kroku innym w składaniu fantas-tycznych oświadczeń, mieli to sobie za złe i wątpili w siebie. W warun-kach dyktatury maoistowskiej, kiedy informacje były wstrzymywane i

242

fabrykowane, dla wielu ludzi było zbyt trudną rzeczą opierać się na swo-im doświadczeniu i wiedzy, zwłaszcza Ŝe wokół wzbierały ogromne fale euforii, które zalewały kaŜdy indywidualny odruch trzeźwego umysłu. Łatwiej było zignorować rzeczywistość i po prostu ślepo wierzyć w Mao. Płynąć z falą szaleństwa było najłatwiejszym wyjściem. Zatrzymać się, myśleć, wykazywać ostroŜność — to oznaczało kłopoty.

Na oficjalnym plakacie przedstawiono uczonego w postaci myszy, która popiskiwała: „Na takim piecu moŜna co najwyŜej zagotować wodę na herbatę”. Obok niego gigantyczny robotnik podnosił śluzę i wypusz-czał wielki strumień płynnej stali, pytając szyderczo: „A duŜo moŜesz wypić?”. Większość tych, którzy dostrzegali absurd sytuacji, była zbyt przestraszona, Ŝeby mówić otwarcie, zwłaszcza po antyprawicowej kam-panii w 1957 roku. Tych, którzy się wypowiadali, natychmiast uciszano albo wyrzucano z pracy, co oznaczało takŜe dyskryminację ich rodzin i brak perspektyw dla ich dzieci.

W wielu miejscowościach ludzi, którzy nie chcieli obiecywać, Ŝe wie-lokrotnie pomnoŜą produkcję, bito tak długo, aŜ się poddali. W Yibin na wiejskim placu kilku szefom jednostek produkcyjnych z komun ludo-wych związano ręce na plecach i zadawano pytania:

„Ile pszenicy moŜesz osiągnąć z jednego mu?”. „Cztery tysiące jin” (około 230 kilogramów — realna wielkość). Potem, bijąc go, pytano jeszcze raz: „Ile pszenicy moŜesz osiągnąć z

jednego mu!”. „Osiem tysięcy jin”. Ale nawet ta fantastyczna liczba nie była satysfakcjonująca i nieszczę-

snego człowieka bito lub po prostu zostawiano wiszącego, dopóki nie powiedział: „Dziesięć tysięcy jin”. Czasem taki człowiek umierał, po-niewaŜ nie chciał zwiększyć liczby albo nie zdąŜył podać odpowiednio wysokiej.

Wielu urzędników, którzy wyrośli z samorzutnego ruchu ludowego, i wielu wieśniaków, którzy oglądali podobne sceny, nie wierzyło w te śmieszne deklaracje, ale bali się, Ŝe sami zostaną oskarŜeni, jeśli nie będą postępować tak samo. Trzymali się rozkazów z góry, bo tak długo byli bezpieczni, jak długo szli śladem Mao. System totalitarny skrzywił i wy-paczył ich poczucie odpowiedzialności. Nawet lekarze opowiadali bred-nie na temat cudownego leczenia nieuleczalnych chorób.

243

Przed budynkami centrum, gdzie mieszkaliśmy, zatrzymywały się cięŜarówki przywoŜące szeroko uśmiechniętych wieśniaków, którzy składali raporty na temat swoich kolejnych rekordowych osiągnięć. Pew-nego dnia był to monstrualny ogórek długości połowy cięŜarówki, innym razem pomidor, który z trudem niosło dwoje dzieci. Kiedy indziej na cięŜarówce siedziała ogromna świnia. Wieśniacy oświadczyli, Ŝe właśnie wyhodowali tucznika tych rozmiarów. Świnia była z papier-mache, ale jako dziecko myślałam, Ŝe jest prawdziwa. MoŜliwe, Ŝe uwierzyłam w to pod wpływem dorosłych, którzy zachowywali się tak, jakby była praw-dziwa. Ludzie nauczyli się ignorować rozum i Ŝyć, bez przerwy udając.

Cały naród popadł w schizofreniczne rozdwojenie. Słowa nie miały związku z rzeczywistością, odpowiedzialnością i rzeczywistym myśle-niem. Kłamano z łatwością, poniewaŜ słowa straciły znaczenie i nie bra-no ich juŜ powaŜnie.

Zostało to jeszcze umocnione w dalszym „organizowaniu” społeczeń-stwa. Kiedy Mao zaczynał tworzyć komuny, powiedział, Ŝe główną ich zaletą jest to, Ŝe łatwo je kontrolować, jako Ŝe wieśniacy będą teraz two-rzyć zorganizowany system. Z samej góry dostali instrukcje na temat uprawy ziemi. Mao podsumował całą wiedzę rolniczą w kilku słowach: „gleba, nawoŜenie, woda, ziarno, gęste sadzenie, ochrona, dozorowanie, technologia”. Centralny Komitet Partii w Pekinie wydał dwustronicową instrukcję, jak wieśniacy w całych Chinach mają powiększać zbiory, jednostronicową na temat tego, jak uŜywać nawozów sztucznych, i kolej-ną jednostronicową dotyczącą gęstego sadzenia upraw. Tych bardzo uproszczonych instrukcji naleŜało ściśle przestrzegać: podczas jednej z ciągłych minikampanii wieśniakom nakazano gęściej przesadzać uprawy.

Organizowanie społeczeństwa w komuny było prawdziwą obsesją Mao w tym czasie. W swój beztroski sposób zdefiniował komunizm jako „publiczne kantyny z darmowymi posiłkami”, ale fakt, Ŝe kantyny jako takie nie produkują jedzenia, jakoś uszedł jego uwagi. W 1958 roku do-prowadził do tego, Ŝe gotowanie w domach zostało zabronione. Wszyscy wieśniacy musieli jeść w kantynach. Kuchenne utensylia, jak kociołki — a w niektórych okręgach takŜe pieniądze — zostały wyjęte spod prawa. Państwo i komuny ludowe miały zadbać o kaŜdego obywatela. Wieśniacy kaŜdego dnia po pracy wchodzili szeregami do kantyn i mieli jeść, ile

244

dusza zapragnie — czego nigdy przedtem nie zaznali, nawet w najbar-dziej urodzajnych latach, na najpłodniejszych ziemiach. Wkrótce spusto-szyli wszystkie krajowe rezerwy Ŝywności. Wychodzili takŜe szeregami na pola, ale ich wkład pracy nie miał teraz znaczenia, bo produkt i tak naleŜał do państwa i zupełnie nie miał związku z ich Ŝyciem. Mao oświadczył, Ŝe Chiny osiągają właśnie komunistyczny stopień rozwoju społeczeństwa, co oznacza „dzielenie się materialnymi dobrami”, i wie-śniacy rozumieli to w ten sposób, Ŝe i tak naleŜy im się udział, niezaleŜ-nie od wkładu pracy. Nie mieli motywacji do pracy, szli na pole i ucinali sobie tam drzemkę.

Rolnictwo było zaniedbane takŜe z powodu priorytetu, jaki przypadł stali. Wielu zamiast pracować w polu, szukało opału, kawałków Ŝelaza i rudy Ŝelaza i doglądało pieców. Pola uprawiały kobiety i dzieci, gołymi rękami i bez pomocy zwierząt, bo nawet bydło było uŜywane przy pro-dukcji stali, np. do transportu. Kiedy na jesieni 1958 roku przyszły Ŝni-wa, niewielu ludzi było na polach.

Złe zbiory tego roku były alarmem, ostrzegającym przed brakiem Ŝywności, chociaŜ oficjalne statystyki mówiły, Ŝe produkcja rolna została podwojona. Oficjalnie podano, Ŝe w 1958 roku Chiny prześcignęły w wydajności rolnictwa Stany Zjednoczone. Partyjna gazeta, „Dziennik Ludowy”, wszczęła dyskusję, na temat: „Jak sobie poradzimy z nadpro-dukcją rolniczą?”.

Wydział, w którym pracował ojciec, odpowiadał za prasę w Sichu-anie, która publikowała najdziwaczniejsze oświadczenia, podobnie jak prasa w całych Chinach. Prasa była głosem Partii, więc ani ojciec, ani nikt inny związany z mediami nie miał tu nic do powiedzenia. Byli jedy-nie elementami wielkiego pasa transmisyjnego. Ojciec przyglądał się biegowi wydarzeń z przeraŜeniem. UwaŜał, Ŝe jedynym wyjściem jest apelowanie do wyŜszych władz.

Pod koniec 1958 roku ojciec napisał list do Centralnego Komitetu w Pekinie. Stwierdził w nim, Ŝe tego rodzaju produkcja stali nie ma sensu, jest tylko marnotrawieniem surowca; Ŝe wieśniacy są przeciąŜeni, a ich praca idzie na marne oraz Ŝe ludziom grozi brak Ŝywności. Apelował o szybkie działanie. Oddał ten list komendantowi prowincji, prosząc o przekazanie wyŜej. Komendant, Li Dazhang, był człowiekiem numer dwa

245

w Sichuanie. To on zatrudnił ojca po jego przyjeździe do Chengdu z Yibin i traktował go jak przyjaciela.

Li powiedział jednak ojcu, Ŝe nie zamierza listu przekazywać wyŜej, bo nie ma w nim nic, co by nie było wiadome. „Partia wie wszystko. Ufaj w nią”. Mao powiedział, Ŝe pod Ŝadnym warunkiem nie wolno wysta-wiać na szwank morale społeczeństwa. Twierdził, Ŝe Wielki Skok spra-wił, iŜ tradycyjna bierna postawa Chińczyków została zmieniona w po-stawę wiary w siebie i aktywności, a tego nie wolno nadkruszać.

Komendant powiedział takŜe, Ŝe pomiędzy przywódcami prowincji, wbrew którym ojciec głosował w róŜnych kwestiach, dorobił się juŜ nie-bezpiecznego przezwiska „Opozycja”. I jak do tej pory, chroni go tylko jego Ŝelazne poczucie dyscypliny i absolutna lojalność wobec Partii. „To dobrze — powiedział komendant — Ŝe swoje wątpliwości ujawniłeś tylko wobec Partii, a nie publicznie”. I ostrzegł ojca, Ŝe moŜe mieć po-waŜne kłopoty, jeśli podejmie te tematy; moŜe narazić nie tylko swoją rodzinę, ale i „innych takŜe”, mając na myśli siebie. Ojciec nie nalegał. W połowie został przekonany, a stawka była za wysoka. JuŜ nie był tak bardzo nieelastyczny.

Jednak jako urzędnik Wydziału Spraw Publicznych zebrał wiele skarg — wchodziło to zresztą w zakres jego obowiązków słuŜbowych — i po-słał je do Pekinu. Zarówno pomiędzy zwykłymi ludźmi, jak i urzędnika-mi partyjnymi panowało niezadowolenie. Wielki Skok spowodował naj-powaŜniejszy rozłam między partyjną górą od czasu przejęcia przez ko-munistów władzy. Mao musiał zrezygnować z jednego ze swoich dwóch stanowisk i oddal urząd prezydenta państwa w ręce Liu Shaoqi. Liu zo-stał człowiekiem numer dwa w Chinach, ale jego prestiŜ był ułamkiem prestiŜu i władzy Mao jako przewodniczącego Partii.

Podniosły się tak wyraźne głosy sprzeciwu, Ŝe trzeba było zwołać specjalne plenum KC Komunistycznej Partii Chin, które odbyło się pod koniec czerwca 1959 roku w górskim kurorcie Lushan, w centralnych Chinach. Na tej konferencji minister obrony, marszałek Peng Dehuai, wystosował list do Mao, krytykując to, co się stało podczas Wielkiego Skoku, i postulując rozsądne podejście do spraw gospodarczych. W isto-cie list był raczej powściągliwy i kończył się obowiązującym tonem optymizmu (w tym przypadku było to wyraŜenie przekonania, Ŝe w ciągu

246

czterech lat Chiny dościgną ekonomicznie Wielką Brytanię). Peng był jednym z ludzi najbliŜszych Mao, ale przewodniczący nie potrafił znieść nawet łagodnej w tonie krytyki, zwłaszcza Ŝe wiedział, Ŝe nie ma racji. Pozując na skrzywdzoną niewinność, co uwielbiał, nazwał list Penga „bombardowaniem, które miało zrównać z ziemią górzyste Lushan”. Opierał się i przeciągnął konferencję tak, Ŝe trwała ponad miesiąc, cały czas zajadle atakując marszałka. W końcu Peng i ci nieliczni, którzy go popierali, zostali obwołani „prawicowymi oportunistami”. Peng stracił stanowisko ministra obrony, zamknięto go w areszcie domowym i odsu-nięto od Ŝycia politycznego, a potem dostał jakieś nieistotne stanowisko w Sichuanie.

Mao musiał się cięŜko naintrygować, Ŝeby utrzymać władzę. Ale w intrygach zawsze był mistrzem. Jego ulubioną lekturą, którą polecał in-nym przywódcom partyjnym, było klasyczne wielotomowe dzieło o dwo-rze i dworskich intrygach. I w gruncie rzeczy władza Mao najlepiej daje się zrozumieć w kategoriach średniowiecznego dworu, nieograniczonej władzy nad innymi. Był takŜe mistrzem we władaniu typu „dziel i rządź” oraz w manipulowaniu ludzką skłonnością do rzucania innych wilkom na poŜarcie. W końcu tylko kilku wysokich urzędników opowiedziało się za marszałkiem Pengiem, a reszta, mimo Ŝe prywatnie równieŜ byli rozcza-rowani polityką Mao — za przewodniczącym. Jedynym, który nie musiał się opowiadać po Ŝadnej stronie, był sekretarz Partii Deng Xiaoping, który złamał nogę. W domu Ŝona jego ojca nieustannie narzekała: „By-łam całe Ŝycie wieśniaczką i nigdy nie słyszałam, Ŝeby tak bez sensu prowadzić gospodarstwo!”. Kiedy Mao usłyszał, Ŝe Deng złamał nogę, grając w bilard, powiedział: „JakŜe wygodnie”.

Komisarz Li, pierwszy sekretarz Sichuanu, wrócił do Chengdu z uwa-gami marszałka Penga. Rozdano je urzędnikom od stopnia 17 w górę i poproszono ich, aby odpowiedzieli, czy się z nimi zgadzają, czy nie.

Ojciec słyszał coś niecoś o dyskusji w Lushan od komisarza Sichuanu. Na swoim „egzaminacyjnym” spotkaniu zrobił kilka mglistych uwag na temat listu Penga, a potem w domu posunął się do czegoś, czego nie zro-bił nigdy przedtem — ostrzegł mamę, Ŝe ta rozmowa to pułapka. Była bardzo poruszona. Po raz pierwszy przedłoŜył jej dobro ponad zasady Partii.

Z zaskoczeniem zauwaŜyła podczas zbiorowego „egzaminu”, Ŝe wielu ludzi chyba równieŜ zostało ostrzeŜonych, poniewaŜ zajadle protestowali

247

i twierdzili, Ŝe krytyka Penga była „zupełnie bezpodstawna”. Inni wyglą-dali, jakby zapomnieli języka w gębie i mamrotali coś niejasno. Pewien męŜczyzna próbował uniknąć pułapki, mówiąc: „Nie mam podstaw do tego, Ŝeby się zgadzać albo nie zgadzać ze stanowiskiem marszałka Pen-ga, bo nie wiem, czy fakty, na które się powołuje, są prawdziwe. Gdyby były prawdziwe, poparłbym go. Ale oczywiście gdyby nie były, nie mógłbym go poprzeć”.

Szef urzędu rolnego i szef poczty w Chengdu byli starymi weteranami Chińskiej Armii Czerwonej, którzy walczyli pod wodzą marszałka Pen-ga. Obaj powiedzieli, Ŝe zgadzają się z tym, co powiedział ich stary i godny szacunku towarzysz, i jeszcze na poparcie jego zdania dołoŜyli własne obserwacje ze wsi. Mama zastanawiała się, czy ci starzy Ŝołnierze wiedzą o pułapce. Jeśli tak, to zachowali się niezwykle dzielnie. Chciała-by mieć ich odwagę. Ale co stałoby się wtedy z jej dziećmi? Nie była juŜ wolnym duchem, jak w dniach wczesnej młodości. Kiedy przyszła pora na jej wypowiedź, stwierdziła: „Poglądy zawarte w liście nie zgadzają się z polityką prowadzoną przez Partię przez ostatnich kilka lat”.

Jej szef, pan Guo, powiedział, Ŝe ta jej uwaga jest wysoce niesatysfak-cjonująca, poniewaŜ nie zawiera osobistego stosunku do sprawy. Przez następne dni bardzo się denerwowała. Dwaj weterani, którzy poparli Penga, zostali określeni jako „prawicowi oportuniści”, zwolnieni ze sta-nowisk i wysłani do pracy fizycznej. Mamę wezwano na zebranie, na którym poddano krytyce jej „prawicowe odchylenia”. Pan Guo skryty-kował jeszcze jeden jej powaŜny błąd. W 1959 roku w Chengdu powstało coś w rodzaju czarnego rynku, na którym sprzedawano kury i jaja. Ko-muny przejęły kury od indywidualnych rolników, ale nie poradziły sobie z ich hodowlą, więc kury i jaja zniknęły z państwowych sklepów. Nie-liczni wieśniacy trzymali po kilka kur w domach — najczęściej pod łóŜ-kami — i teraz na małych, bocznych uliczkach sprzedawali je ukradkiem za cenę dwadzieścia razy wyŜszą od pierwotnej. Codziennie wysyłano urzędników, Ŝeby ich łapali. Kiedyś, gdy pan Guo poprosił mamę, Ŝeby wyprawiła się na taką obławę, odpowiedziała: „A co w tym złego, Ŝe sprzedają to, co jest potrzebne ludziom? Jeśli jest popyt, to powinna być podaŜ”. Z powodu tej odpowiedzi dostała naganę z ostrzeŜeniem, doty-czącą jej „prawicowych odchyleń”.

Wyławianie „prawicowych oportunistów” jeszcze raz wstrząsnęło Partią, poniewaŜ wielu wysokich urzędników zgadzało się z Pengiem. Ta

248

lekcja pokazała, Ŝe autorytet i władza Mao są niepodwaŜalne — nawet wtedy, kiedy najwyraźniej nie ma racji. Zademonstrowane zostało takŜe, Ŝe niewaŜne, jak wysokie stanowisko się zajmuje ani jaką się ma pozycję — Peng był w końcu ministrem obrony i uwaŜano go za faworyta Mao — jeśli się obraziło przewodniczącego, nieodwołalnie wypadało się z łask. Nie moŜna teŜ było spokojnie stanąć z boku — taka postawa była równieŜ odbierana jako forma protestu. Potem Wielki Skok wszedł w fazę jeszcze bardziej obłąkanych wyczynów. Społeczeństwu narzucano coraz bardziej niemoŜliwe ekonomiczne cele. Do wytwarzania stali zmobilizowano jeszcze liczniejsze rzesze wieśniaków, powodując na wsi potworny chaos.

Pod koniec 1958 roku, w zenicie Wielkiego Skoku, rozpoczęto reali-zację ogromnego projektu budowlanego: w Pekinie, w ciągu kilku mie-sięcy, miało stanąć dziesięć ogromnych budynków dla uczczenia dzie-siątej rocznicy powstania Chińskiej Republiki Ludowej, czyli musiały być gotowe pierwszego października 1959 roku.

Jednym z nich był Gmach Zgromadzenia Ludowego, budowla w ra-dzieckim stylu, z kolumnami, na wschodniej ścianie, placu Tian'anmen. Jego marmurowy front ciągnął się ponad czterysta metrów, a w głównej sali, ozdobionej mnóstwem kandelabrów, znajdowały się siedzenia dla kilku tysięcy ludzi. To tutaj miały się odbywać najwaŜniejsze spotkania, przywódcy tutaj mieli przyjmować zagranicznych gości. Pomieszczenia, kaŜde na gigantyczną skalę, nosiły nazwy poszczególnych prowincji Chin. Ojciec odpowiadał za wystrój Sali Syczuańskiej i kiedy praca zo-stała zakończona, zaprosił przywódców partyjnych związanych z tą pro-wincją, Ŝeby ją obejrzeli. Przyszedł Deng Xiaoping, który pochodził z Sichuanu, i marszałek He Long, słynna postać w rodzaju chińskiego Ro-bin Hooda, jeden z załoŜycieli Czerwonej Armii, bliski przyjaciel Denga.

W pewnym momencie ojciec został odwołany — zostawił swoich gości i jeszcze jednego ich kolegę, brata Denga — i wyszedł. Gdy wra-cał do pokoju, usłyszał, jak marszałek He mówi, wskazując na Denga, do jego brata: „Tak naprawdę to on powinien siedzieć na tronie”. Kiedy spostrzegli ojca, natychmiast przerwali rozmowę.

249

Ojciec przeŜywał potem powaŜne obawy. Zdawał sobie sprawę, Ŝe przypadkiem podsłuchał rozmowę, która wskazywała na istotny rozłam na samej górze. Teraz kaŜde jego działanie — albo wstrzymanie się od działania — mogło sprowadzić na niego powaŜne kłopoty. Nic się nie zdarzyło, ale kiedy mi to opowiadał, dziesięć lat po tym wydarzeniu, powiedział, Ŝe od tamtego momentu zawsze Ŝył w poczuciu nieszczęścia stojącego za plecami. „Sam fakt, Ŝe to usłyszałem, równał się zdradzie — powiedział i dodał: — To zbrodnia zasługująca na najwyŜszy wymiar kary”.

Ale to, co usłyszał, najzwyczajniej wskazywało na pewne rozczaro-wanie osobą Mao. Podzielało je wielu wysokich przywódców, łącznie z nowym prezydentem Liu Shaoqi.

Na jesieni 1959 roku Liu przyjechał do Chengdu z wizytą do komuny „Czerwona Świetność”. Poprzedniego roku Mao wyraŜał się z najwyŜ-szym entuzjazmem na temat zbiorów ryŜu w tej komunie. Przed przyjaz-dem Liu jej przewodniczący wszystkich tych, którzy — jak uznał — mogliby ich narazić, zamknął w świątyni. Jednak Liu miał swojego „kre-ta” w komunie i kiedy przechodzili koło świątyni, zatrzymał się i popro-sił, Ŝeby mu pozwolono zajrzeć do środka. Przedstawiciele komuny wy-myślali róŜne wymówki, oświadczyli nawet, Ŝe świątynia moŜe się zawa-lić, ale Liu nie chciał przyjąć do wiadomości Ŝadnego „nie”. W końcu zardzewiała kłódka została otworzona i grupa oberwanych wieśniaków, potykając się, wyszła na światło dzienne. Zakłopotani urzędnicy wyja-śniali, Ŝe to „awanturnicy”, którzy mogliby zrobić coś złego dostojnemu gościowi. śaden z więźniów nie próbował zaprzeczać. Zarządzający ko-munami, choć pozbawieni jakiegokolwiek wpływu na politykę rolną, mieli niemal absolutną władzę nad Ŝyciem wieśniaków. Jeśli chcieli ko-goś ukarać, dawali mu najgorszą pracę, najmniejsze racje Ŝywności i zawsze znajdowali powód, mający usprawiedliwiać dręczenie tego czło-wieka, oskarŜanie go czy nawet aresztowanie.

Prezydent Liu zadał wieśniakom kilka pytań, ale oni uśmiechali się tylko i mamrotali coś niewyraźnie. Z ich punktu widzenia lepiej było obrazić prezydenta niŜ miejscowych szefów. Za kilka minut prezydent poleci do Pekinu, a oni resztę Ŝycia spędzą z szefami komuny.

Niedługo potem do Chengdu przyleciał inny wysoki rangą przywódca — marszałek Zhu De — w towarzystwie jednego z prywatnych sekretarzy

250

Mao. Zhu De pochodził z Sichuanu, był jednym z najwyŜszych dowód-ców Czerwonej Armii i głównym sprawcą jej militarnego zwycięstwa. Od 1949 roku nie udzielał się specjalnie. Odwiedził kilka komun w po-bliŜu Chengdu, a potem, kiedy przechadzał się brzegiem Jedwabnej Rze-ki, patrząc na zagajniki trzciny bambusowej i herbaciarnie ulokowane pod wierzbami, westchnął z głębi serca: „Zaprawdę, Sichuan niebiańskim jest miejscem...”. Powiedział to jak poetycki wers. Sekretarz przewodni-czącego odpowiedział w podobnym tradycyjnym, poetyckim stylu: „Ja-kaŜ boleść, Ŝe niszczy je nawałnica kłamliwych słów i komunizm próby fałszywej!”. Mama, która z nimi wtedy była, pomyślała, Ŝe zgadza się z nim z całej duszy.

Mao, ciągle pełen podejrzeń i wściekły po krytyce marszałka, uparcie trzymał się swojej obłąkanej polityki gospodarczej. Był świadom, jakie przynosi szkody, i dyskretnie pozwolił skorygować najbardziej nieprak-tyczne załoŜenia, ale nie mógł wycofać się zupełnie, by nie stracić twa-rzy. Tymczasem na początku lat sześćdziesiątych w całych Chinach za-czął się szerzyć głód.

W Chengdu miesięczne racje Ŝywnościowe, przypadające na kaŜdego dorosłego, zostały zredukowane do około ośmiu kilo ryŜu, około dzie-więćdziesięciu gramów oleju i tyluŜ gramów mięsa — jeśli w ogóle było mięso. Prawie niczego poza tym nie moŜna było dostać, nawet kapusty. Wielu ludzi zapadało na puchlinę głodową, w której płyny gromadzą się pod skórą z powodu niedoŜywienia, a skóra Ŝółknie i puchnie. Najłatwiej dostępnym lekarstwem na to była chlorella, podobno bogata w proteiny. Rośnie ona na ludzkiej urynie, więc ludzie nie chodzili do toalet, tylko siusiali do spluwaczek i wrzucali do nich nasiona chlorelli. W ciągu kilku dni wyrastało coś, co wyglądało jak zielona rybia ikra; trzeba to było wyjąć, obmyć i ugotować razem z ryŜem. Było to ohydne w smaku, ale rzeczywiście zmniejszało opuchliznę.

Podobnie jak wszystkim, ojcu równieŜ zmniejszono racje Ŝywnościo-we, jednak wyŜsi rangą urzędnicy mieli pewne przywileje. W kompleksie budynków rządowych, gdzie mieszkaliśmy, były dwie kantyny: mała dla dyrektorów wydziałów, ich Ŝon i dzieci, i druga, większa, dla wszystkich pozostałych. Jadała tam babcia, ciotka Junying i nasza gosposia. Najczę-ściej zabieraliśmy jedzenie z kantyny i jedliśmy w domu. W naszej kan-tynie z pewnością było więcej jedzenia niŜ gdzie indziej. Zarząd prowincji

251

miał swoje gospodarstwo rolne, poza tym przychodziły takŜe „prezenty” od zarządów poszczególnych okręgów prowincji. Wszystkie dostawy były rozdzielane pomiędzy kantyny, ale mała była traktowana specjalnie.

Jako urzędnicy partyjni, rodzice mieli takŜe specjalne kupony na Ŝywność. Chodziłam z babcią do wydzielonego sklepu, Ŝeby kupować jedzenie. Kupony mamy były niebieskie. Miała prawo do pięciu jajek, około trzydziestu gramów soi i tyleŜ cukru miesięcznie. Kupony ojca były Ŝółte — jego przydział był dwa razy większy niŜ mamy z powodu jego wyŜszej rangi. Cała rodzina łączyła Ŝywność z kantyn oraz z innych źródeł i jedliśmy razem. Dorośli dawali dzieciom więcej jedzenia, więc nigdy nie chodziłam głodna. Jednak dorośli byli niedoŜywieni, a babcia miała nawet niewielkie obrzęki głodowe. Hodowała w domu chlorellę i wiedziałam, Ŝe dorośli to jedzą, choć nie powiedzieli mi, dlaczego. Kie-dyś spróbowałam, ale natychmiast wyplułam — jej smak był obrzydliwy. Nigdy więcej nie wzięłam tego do ust.

Niezbyt zdawałam sobie sprawę, Ŝe dookoła szaleje głód. Pewnego dnia idąc do szkoły, jadłam małą parową bułeczkę, gdy nagle ktoś pod-biegł do mnie i wyrwał mi ją. Kiedy otrząsnęłam się, zobaczyłam bardzo szczupłe ciemne plecy, krótkie spodenki i bose stopy biegnące błotnistą uliczką — chłopiec pakował sobie do ust moją bułeczkę i dosłownie ją pochłaniał. Kiedy opowiedziałam o tym rodzicom, spojrzenie mojego ojca było rozpaczliwie smutne. Pogładził mnie po głowie i powiedział: „Masz szczęście. Inne dzieci, takie jak ty, głodują”.

W tym czasie często chodziłam do szpitala leczyć zęby. Zawsze, kie-dy tam wchodziłam, dostawałam mdłości na widok dziesiątków pacjen-tów o świecących, prawie przejrzystych, spuchniętych członkach. Przy-woŜono ich do szpitala na wozach-platformach, tak wielu ich było. Pyta-łam dentystkę, co im się stało, a ona odpowiedziała, wzdychając — „pu-chlina”. Spytałam, co to znaczy, ale wyjaśniła to tak, Ŝe wcale nie koja-rzyło mi się z jedzeniem.

Ludzie z puchliną byli najczęściej wieśniakami. Na wsi panował o wiele gorszy głód, poniewaŜ nie było tam racji Ŝywnościowych. Polityka rządu zakładała, Ŝe Ŝywność ma dotrzeć do miasta, i urzędnicy z komun ludowych siłą zabierali wieśniakom ziarno. Ci z nich, którzy próbowali

252

ukryć ziarno, byli aresztowani, bici i torturowani. Urzędnicy z komun niezbyt gorliwi w odbieraniu Ŝywności głodnym wieśniakom byli zwal-niani, a niektórych maltretowano fizycznie. W rezultacie wieśniacy, którzy produkowali Ŝywność, sami milionami umierali z głodu.

Dowiedziałam się później, Ŝe wielu moich krewnych, od Sichuanu do MandŜurii, zmarło podczas tego głodu. Był między nimi cofnięty w roz-woju brat ojca. Matka zmarła w 1958 roku i kiedy nadszedł głód, nie umiał sobie z nim poradzić, zwłaszcza Ŝe nie słuchał nikogo poza matką. Racje wydzielano mu z miesięcznego przydziału, a on zjadał cały swój przydział w ciągu kilku dni i nic mu nie zostawało na resztę miesiąca. Wkrótce zmarł z głodu. Siostra babci, Lan, i jej mąŜ, „Lojalny” Peie, zesłani w niegościnne strony na północy MandŜurii z powodu jego po-wiązań ze słuŜbą bezpieczeństwa Kuomintangu — oboje zmarli. Kiedy zaczęło brakować Ŝywności, władze wsi rozdzielały zapasy zgodnie z własnymi, niepisanymi priorytetami. Status wyrzutka społecznego, jaki miał Peie, oznaczał, Ŝe on i jego Ŝona będą pierwsi wśród tych, którym moŜna odmówić Ŝywności. Ich dzieci ocalały, bo rodzice oddawali im wszystko, co mieli. Ojciec Ŝony Yulina takŜe zmarł. Pod koniec zjadł to, czym były wypchane poduszki, i cały warkocz słomy czosnkowej.

Pewnego wieczoru — mogłam mieć wtedy osiem lat — do naszego domu weszła chuda, bardzo staro wyglądająca kobieta, z twarzą całą w zmarszczkach. Padła na ziemię przed mamą, uderzyła czołem o podłogę i nazwała ją „zbawczynią swojej córki”. Była to matka naszej gosposi. „Gdyby nie ty — powiedziała — moja córka by nie przeŜyła...”. Nie rozumiałam wtedy, o co chodzi, pojęłam dopiero miesiąc później, kiedy nasza gosposia dostała list. Napisano w nim, Ŝe jej matka zmarła niedługo po wizycie u nas, kiedy dowiedziała się, Ŝe nie Ŝyje juŜ jej mąŜ i młodszy syn. Nigdy nie zapomnę, jak strasznie szlochała nasza gosposia. Stała oparta o kolumnę na tarasie i łkała rozpaczliwie w chusteczkę. Babcia siedziała na łóŜku ze skrzyŜowanymi nogami i takŜe szlochała. Siedzia-łam w kącie, za moskitierą rozpiętą nad jej łóŜkiem, i słyszałam, jak mó-wiła: „Komuniści są dobrzy — ale ci wszyscy ludzie są martwi...”. Kilka lat później dowiedziałam się, Ŝe drugi brat naszej gosposi i jego Ŝona takŜe niedługo potem umarli. Rodziny byłych właścicieli ziemskich znaj-dowały się na ostatnim miejscu na listach przydziałów Ŝywności w gło-dujących komunach.

253

W 1989 roku pewien urzędnik, który pomagał głodującym, powie-dział mi, Ŝe według niego w Sichuanie w sumie umarło wtedy z głodu siedem milionów ludzi. To znaczy dziesięć procent ludności zasobnej prowincji. Przyjmuje się, Ŝe w całym kraju umarło wtedy około trzydzie-stu milionów ludzi.

W 1960 roku zaginęła trzyletnia córeczka sąsiadów ciotki Junying z Yibin. Kilka tygodni później sąsiadka zobaczyła na ulicy dziewczynkę, która miała na sobie sukienkę taką samą jak ta, którą nosiła jej córeczka. Sprawdziła — na sukience był symbol, który oznaczał, Ŝe to ubranko jej dziecka. Poszła na policję. Okazało się, Ŝe rodzice dziewczynki sprzedają wędzone mięso. Uprowadzili i zamordowali wiele małych dzieci. Sprze-dawali je potem jako mięso królicze po ogromnie wysokich cenach. Para ta została skazana na śmierć, a całą sprawę wyciszono, ale ludzie wie-dzieli, Ŝe takie praktyki nadal mają miejsce.

Po wielu latach spotkałam starego znajomego mojego ojca, człowieka bardzo miłego i rozumnego, dalekiego od wszelkiej przesady. Z wielkim poruszeniem opowiedział mi, co widział w jednej komunie podczas gło-du. Działo się to na terenie, gdzie był urodzaj — choć niewiele zebrano, jako Ŝe męŜczyźni wytapiali stal. W kantynie zuŜyto juŜ większą część zapasów i zmarło trzydzieści pięć procent wieśniaków. Pewnego dnia do jego pokoju wpadł jakiś chłop i rzucił się na podłogę, krzycząc, Ŝe popeł-nił straszną zbrodnię i chce zostać ukarany. Okazało się, Ŝe zabił swoje własne dziecko i zjadł je. Głód był silniejszy od niego. Płacząc, ów zna-jomy ojca kazał aresztować wieśniaka, którego potem zastrzelono z wy-roku sądu, aby odstraszyć innych od dzieciobójstwa.

Oficjalne wyjaśnienie w sprawie głodu brzmiało, Ŝe Chruszczow nie-spodziewanie zmusił Chiny do zwrotu olbrzymiego długu, który zacią-gnęły podczas wojny koreańskiej, Ŝeby pomóc Korei. ReŜim wykorzystał tu doświadczenia i odczucia większości ludzi w Chinach, bezrolnych wieśniaków, którzy doskonale pamiętali, jak bezwzględni właściciele ziemscy, pozbawieni ludzkich uczuć, zmuszali ich do spłaty dzierŜawy albo zwrotu poŜyczki. W ten sposób Mao ze Związku Radzieckiego zro-bił wroga zewnętrznego, odpowiedzialnego za klęskę, i w niechęci do niego zjednoczył społeczeństwo.

Innym oficjalnym powodem głodu miały być „bezprecedensowe klęski naturalne”. Chiny są olbrzymim krajem, i kaŜdego roku pogoda powoduje

254

w jakimś miejscu braki Ŝywnościowe. Biorąc pod uwagę niedoinformo-wanie społeczeństwa, bardzo niewielu ludzi wiedziało, co się zdarzyło w innej prowincji albo nawet za najbliŜszą górą. Tak więc wielu myślało — i do dziś tak sądzi — Ŝe głód został spowodowany przez klęski natu-ralne. Nie mam pełnego obrazu, ale wszyscy ludzie, z którymi roz-mawiałam, pochodzący z róŜnych części Chin, niewiele wiedzieli na temat klęsk naturalnych w innych regionach, za to dobrze wiedzieli, jak umiera się z głodu.

Na konferencji dla siedmiu tysięcy najwyŜszych urzędników partyj-nych, która odbyła się na początku 1962 roku, Mao powiedział, Ŝe głód w siedemdziesięciu procentach został spowodowany naturalnymi nie-szczęściami, a w trzydziestu procentach ludzkimi błędami. Prezydent Liu Shaoqi wtrącił się, mówiąc, Ŝe w siedemdziesięciu procentach przez ludzki błąd, a w trzydziestu procentach przez klęski naturalne. Ojciec był na tej konferencji i kiedy wrócił, powiedział do mamy: „Boję się, Ŝe towarzysz Liu będzie miał kłopoty”.

Kiedy przemówienia z konferencji zostały przekazane niŜej, na po-ziom urzędników takich jak moja mama, słowa Liu zostały wycięte. Na-rodowi nawet nie przekazano cyfr, które podał Mao. Tego rodzaju mani-pulacja informacjami pomagała utrzymać spokój i dzięki temu nie było Ŝadnych wyraźniejszych narzekań na Partię Komunistyczną. Oczywiście na róŜne sposoby tłumiono głosy tych, którzy na nią narzekali — ale dla większości ludzi odpowiedzialność Partii Komunistycznej za to, co się działo, wcale nie była oczywista i bezdyskusyjna. Nie było korupcji w tym znaczeniu, Ŝeby np. urzędnicy partyjni zagarniali ziarno. Funkcjona-riuszom partyjnym powodziło się niewiele lepiej niŜ zwykłym ludziom. W niektórych wsiach to właśnie oni pierwsi zaczęli głodować — i pierw-si umierali z głodu. Ten głód był gorszy niŜ wszystkie, jakie zdarzyły się za czasów rządów Kuomintangu — ale WYGLĄDAŁ inaczej: wtedy głód występował obok innych raŜących objawów niesprawiedliwości.

Zanim się zaczął, wielu partyjnych urzędników z rodzin posiadaczy ziemskich wzięło do siebie swoich rodziców, ale potem Partia wydała rozkaz, aby wszyscy ci starsi ludzie wrócili na wieś dzielić twarde Ŝycie — to znaczy głód — z wieśniakami. Chodziło o to, Ŝeby urzędnicy par-tyjni nie uŜywali swoich przywilejów dla ułatwienia Ŝycia swoim „wro-gim klasowo” rodzicom. Niektórzy dziadkowie i babcie moich przyjaciół

255

musieli wtedy opuścić Chengdu i zmarli podczas głodu. Wielu wieśniaków Ŝyło w świecie, który kończył się za granicami ich

wsi i za tę katastrofę winili swoich bezpośrednich przełoŜonych. KrąŜyły nawet popularne wierszyki, których sens sprowadzał się do tego, Ŝe przywódcy Partii są dobrzy, a zepsuci są niŜsi urzędnicy.

Wielki Skok i to, co się potem stało, głęboko wstrząsnęło moimi ro-dzicami. Nie mieli pełnego obrazu sytuacji, ale nie wierzyli, Ŝeby „klęski Ŝywiołowe” były jej wyjaśnieniem. Mieli wielkie poczucie winy, ponie-waŜ pracowali w propagandzie i tkwili w samym sercu machiny dezin-formującej. śeby ratować swoje sumienie i uniknąć nieuczciwej, co-dziennej rutyny, ojciec na ochotnika zgłosił się do pracy w komunach. To oznaczało, Ŝe będzie głodował razem z wieśniakami. Robiąc to, „dzielił z ludem dole i niedole”, zgodnie z instrukcją Mao. Ale jego współpracow-nicy mieli o to do niego Ŝal, bo teŜ musieli wyjeŜdŜać, a to oznaczało, Ŝe będą chodzić głodni.

Od końca 1959 roku do 1961, w najgorszym okresie głodu, rzadko widywałam ojca. Na wsi jadał liście patatów, korę z drzew i zioła, jak wieśniacy. Pewnego dnia, kiedy szedł pomiędzy poletkami ryŜowymi, w oddali dostrzegł męŜczyznę chudego jak szkielet, który wlókł się powoli i z trudem. Potem człowiek ten nagle zniknął. Kiedy ojciec tam podbiegł, wieśniak leŜał martwy na polu. Zmarł z głodu.

To, co ojciec codziennie oglądał, rujnowało jego zdrowie psychiczne, choć na pewno nie widział rzeczy najgorszych, poniewaŜ, jak to było w zwyczaju, wszędzie towarzyszyli mu lokalni urzędnicy. Chorował na powiększenie wątroby i puch-liznę głodową. Miał głęboką depresję. Kil-ka razy, kiedy wracał z wyjazdów, szedł prosto do szpitala. Na wiosnę 1961 roku leŜał tam cztery miesiące. Zmienił się. Nie był juŜ pewnym swoich racji purytaninem z dawnych lat. Partia nie była z niego zadowo-lona. Skrytykowano go, poniewaŜ „pozwolił, Ŝeby jego rewolucyjna wola osłabła”, i rozkazano mu jak najszybciej opuścić szpital.

Miał teraz zwyczaj spędzać czas na łowieniu ryb. Na wprost szpitala płynęła prześliczna rzeczka, zwana Jadeitowym Strumykiem. Pochylały się nad nią wierzby, dotykając witkami jej powierzchni, a chmury roz-wiewały się i kształtowały w nowe formy. Siadywałam na pochyłym

256

brzegu, patrzyłam na chmury i na ojca, jak łowi ryby. Czuć było ludzkie odchody. Na wzniesieniu brzegu leŜał grunt naleŜący do szpitala, kiedyś był tam kwietnik, teraz zamieniony w ogródek warzywny na potrzeby pacjentów i pracowników szpitala. Nawet teraz, po tych latach, kiedy zamykam oczy, widzę larwy motyli poŜerające liście kapusty w tym ogródku. Moi bracia zbierali je dla ojca na przynętę. Lekarze i pielę-gniarki wyraźnie nie byli ekspertami ogrodnictwa.

W całej historii Chin uczeni i mandaryni tradycyjnie zajmowali się łowieniem ryb, kiedy byli rozczarowani decyzjami cesarza. Łowienie ryb sugerowało wycofanie się do natury, ucieczkę od politycznej codzienno-ści. Było to coś w rodzaju symbolu zniechęcenia i odmowy współpracy.

Ojciec rzadko łapał rybę i kiedyś napisał poemat, który zaczynał się od słów: „Nie po ryby chodzę wędkować”. Ale jego towarzysz od węd-kowania, jeden z zastępców dyrektora w jego wydziale, zawsze dawał mu część tego, co złowił. Robił tak dlatego, Ŝe w 1961 roku, podczas głodu, mama znowu była w ciąŜy, a Chińczycy uwaŜają, Ŝe ryby są bardzo waŜ-ne dla prawidłowego rozwoju włosów dziecka. Nie chciała kolejnego dziecka. Poza innymi względami, ona i ojciec byli teraz na pensjach, a to oznaczało, Ŝe państwo nie zapewni im juŜ mamki ani niańki. Mając na utrzymaniu czworo dzieci, babcię i część rodziny ojca, nie mieli zbyt wiele pieniędzy na zbyciu. Spora część pensji ojca szła na zakup ksiąŜek, zwłaszcza na wielkie tomy klasycznych utworów, których komplet mógł kosztować tyle, ile wynosiły dwie pensje. Czasem mama trochę gderała, Ŝe inni ludzie na jego stanowisku zawiadamiają wydawnictwo i dostają ksiąŜki za darmo, „dla celów związanych z pracą”, ale ojciec chciał pła-cić sam.

Sterylizacja, antykoncepcja i aborcja były niemal abstrakcją. W 1954 roku komuniści promowali planowanie rodziny i mama odpowiadała za ten program w swoim okręgu. Była wtedy w zaawansowanej ciąŜy z Xia-ohei i często zaczynała spotkania od Ŝartobliwej samokrytyki. Ale wkrót-ce Mao zwrócił się przeciwko kontroli urodzin. Chciał wielkich, potęŜ-nych Chin, bazujących na licznej populacji. Powiedział, Ŝe jeśli Amery-kanie zrzucą na Chiny bombę atomową, to Chińczycy szybko wrócą do swojej poprzedniej liczebności przez reprodukcję. Podzielał takŜe trady-cyjne wiejskie chińskie podejście do dzieci: im więcej rąk do pracy, tym

257

lepiej. W 1957 roku sam osobiście nazwał znanego profesora Uniwersy-tetu Pekińskiego prawicowcem za to, Ŝe bronił kontroli urodzin. Potem planowanie rodziny było juŜ rzadko wspominane.

Kiedy mama była w ciąŜy w 1959 roku, napisała do Partii, prosząc o pozwolenie na aborcję. Taka była zwykła procedura. Jednym z powo-dów, dla których Partia powinna wyrazić zgodę, miało być to, Ŝe opera-cja taka nie była wtedy bezpieczna. Mama napisała, Ŝe jest zajęta pracą dla rewolucji i Ŝe lepiej będzie słuŜyć ludowi, jeśli nie będzie zajęta ko-lejnym dzieckiem. Przyznano jej prawo do aborcji, która była potwornie bolesna, poniewaŜ przeprowadzano ją prymitywną metodą. Kiedy w 1961 roku znowu zaszła w ciąŜę, kolejna aborcja nie wchodziła w grę — ani w opinii lekarzy, ani mamy, ani Partii, która wymagała co najmniej trzyletniego odstępu między zabiegami.

Nasza gosposia takŜe była w ciąŜy. Poślubiła poprzedniego słuŜącego ojca, który teraz pracował w fabryce. Babcia przyrządzała dla nich obu jajka z soją, które moŜna było dostać na kupony rodziców, a takŜe ryby, które ojciec dostawał od kolegi.

Gosposia pod koniec 1961 roku urodziła chłopczyka i odeszła załoŜyć swój własny dom. Gdy jeszcze była z nami, chodziła do kantyny odbierać nasze jedzenie. Kiedyś ojciec widział, jak idąc ścieŜką, wpychała sobie do ust kawałek mięsa i Ŝuła łapczywie. Zawrócił, Ŝeby go nie zobaczyła i nie czuła się zakłopotana. Nie mówił o tym nikomu przez lata, wspo-mniał dopiero kiedyś, kiedy przemyśliwał nad tym, jak inaczej od marzeń jego młodości potoczyły się sprawy. Największym jego marzeniem było to, by ludzie nigdy nie cierpieli głodu.

Gdy gosposia odeszła, rodzina nie mogła sobie pozwolić na następną z powodu sytuacji Ŝywnościowej. Kobiety ze wsi, które chciały dostać tę pracę, nie były upowaŜnione do racji Ŝywnościowych. Naszą piątką zaj-mowała się więc babcia i ciotka.

Mój najmłodszy brat, Xiaofang, urodził się siedemnastego stycznia 1962 roku. Tylko on jeden został wykarmiony przez mamę piersią. Za-nim się pojawił, mama chciała go gdzieś oddać, ale potem bardzo się do niego przywiązała i został jej faworytem. Wszyscy się z nim bawiliśmy, jakby był duŜą zabawką. Wyrósł wśród kochających go osób, co spowo-dowało, jak sądziła mama, Ŝe wierzył w siebie, był przystępny i łatwo nawiązywał kontakty. Kiedy był juŜ na tyle duŜy, Ŝeby się bawić zabaw-kami, ojciec kaŜdej soboty zabierał go do sklepu z zabawkami na naszej

258

ulicy i kupował mu coś nowego. Jeśli zapłakał, niezaleŜnie od tego, co było powodem, ojciec rzucał wszystko i biegł go pocieszać.

Na początku 1961 roku dziesiątki milionów zmarłych z głodu zmusiły wreszcie Mao do zmiany polityki gospodarczej. Z ociąganiem przyznał pragmatycznie nastawionemu prezydentowi Liu i Deng Xiaopingowi pewną władzę nad wsią. Został równieŜ zmuszony do złoŜenia samokry-tyki. Było w niej bardzo duŜo uŜalania się nad sobą, a całość brzmiała tak, jakby musiał dźwigać krzyŜ za wszystkich niekompetentnych urzęd-ników w całych Chinach. Potem wspaniałomyślnie poinstruował Partię, Ŝeby „wyciągnęła naukę” ze strasznego doświadczenia, ale nie pozosta-wił osądowi niŜszych urzędników, co to miałaby być za nauka. Poinfor-mował ich, Ŝe stracili łączność z ludem i podjęli błędne decyzje, które nie odzwierciedlały potrzeb zwykłych ludzi. Począwszy od samego Mao, rozpoczęły się korowody nieustannych samokrytyk, maskujących rze-czywistą odpowiedzialność, której nikt nie dochodził.

Niemniej sprawy wzięły lepszy obrót. Pragmatycy przeprowadzili se-rię podstawowych reform. To właśnie w tym kontekście padło stwierdze-nie Deng Xiaopinga: „NiewaŜne czy kot jest biały, czy czarny, chodzi o to, Ŝeby łapał myszy”. Nie było juŜ masowej produkcji stali. PołoŜono kres wyznaczaniu obłąkanych ekonomicznych celów i wprowadzono realistyczną politykę gospodarczą. Zamknięto kantyny publiczne, a płace wieśniaków odpowiadały ich pracy. Oddano im z powrotem naleŜący do ich gospodarstw sprzęt rolniczy i zwierzęta, przedtem skonfiskowane. Mogli uprawiać prywatnie małe, przyzagrodowe poletka. W przemyśle i w handlu wprowadzono elementy gospodarki rynkowej i w ciągu kilku lat gospodarka stanęła na nogi.

Razem z przemianami gospodarczymi nadeszła polityczna liberaliza-cja. Z byłych właścicieli ziemskich zdjęto odium „wrogów klasowych”. Zrehabilitowano wielu ludzi napiętnowanych w poprzednich kampaniach — „kontrrewolucjonistów” z kampanii 1955 roku, „prawicowców” z 1956 roku i „prawicowych oportunistów” z roku 1959. PoniewaŜ mama w 1959 roku dostała ostrzeŜenie dotyczące jej prawicowych odchyleń, w roku 1962, tytułem rekompensaty, podniesiono jej stopień słuŜbowy z 17

259

na 16. Panowała większa swoboda artystyczna i literacka, atmosfera była luźniejsza. Dla mojej mamy i ojca, podobnie jak dla wielu innych, ozna-czało to, Ŝe reŜim pokazał, iŜ potrafi naprawiać swoje błędy i uczyć się na nich — i to odbudowało ich zaufanie do systemu.

Kiedy to wszystko się odbywało, Ŝyłam jak w kokonie za wysokimi ścianami rządowego kompleksu. Nie miałam bezpośredniego kontaktu z sytuacją w kraju, ale jej echa długo tkwiły w moim nastoletnim Ŝyciu.

13 „Tysiąckrotnie

złote małe cacuszko” —

w kokonie przywilejów

(1958—1965)

Kiedy mama zabrała mnie do szkoły podstawowej, Ŝeby mnie do niej zapisać, miałam na sobie nowe róŜowe sztruksowe wdzianko i zielone spodnie z flaneli, a we włosach róŜową kokardę. Poszłyśmy prosto do gabinetu kierowniczki szkoły, która czekała na nas z kuratorką i jedną z nauczycielek. Wszystkie się uśmiechały, nazywały mamę z szacunkiem „dyrektor Xia” i traktowały jak waŜną osobistość. Później dowiedziałam się, Ŝe szkoła leŜała w departamencie mojej mamy.

Zaproszono mnie na tę rozmowę, bo miałam sześć lat, a normalnie przyjmowano dzieci siedmioletnie, poniewaŜ brakowało szkół. Ale nawet mój ojciec nie przejmował się, Ŝe tym razem reguły zostaną złamane. Oboje, i on, i mama, chcieli, Ŝebym wcześniej poszła do szkoły. Moja płynna recytacja klasycznych poematów i ładnie kaligrafowane znaki przekonały szkołę, Ŝe jestem odpowiednio zaawansowana w nauce. Po-tem, przeszedłszy pomyślnie zwykły test wstępny, zostałam przyjęta jako specjalny przypadek. Rodzice byli ze mnie bezbrzeŜnie dumni. Wiele dzieci ich znajomych nie przeszło testu wstępnego w tej szkole.

Wszyscy chcieli umieścić tutaj dzieci, poniewaŜ była to najlepsza szkoła w Chengdu: „kluczowa” szkoła prowincji. Trudno było się dostać do „kluczowych” szkół i uniwersytetów. Przyjmowano do nich tylko na podstawie umiejętności i dzieci z rodzin wysokich urzędników nie miały Ŝadnych przywilejów.

KaŜdej nowej nauczycielce i nauczycielowi przedstawiano mnie zaw-sze jako „córkę dyrektora Changa i dyrektorki Xia”.

261

Mama często przyjeŜdŜała na rowerze do szkoły z wizytacją — to na-leŜało do jej obowiązków. Pewnego dnia nagle zrobiło się zimno i przy-wiozła mi do szkoły ciepłe, zielone sztruksowe wdzianko z wyhaftowa-nymi z przodu kwiatkami. Kierowniczka osobiście przyszła do klasy, Ŝeby mi je wręczyć. Paliłam się ze wstydu, a cała klasa gapiła się na mnie. Jak większość dzieci, chciałam po prostu naleŜeć do grupy i być akceptowana przez rówieśników.

Co tydzień odbywały się sprawdziany, a ich wyniki wypisywano na tablicy. Zawsze byłam u góry listy, i ci, którzy byli niŜej, mieli mi to za złe. Czasami wylewali swój Ŝal i złość, przezywając mnie: „tysiąckrotnie złote małe cacuszko” (qianjin xiaojie), kładąc Ŝabę na mój pulpit albo przywiązując mi końce warkoczy do ławki. Mówili takŜe, Ŝe jestem po-zbawiona „kolektywnego ducha” i Ŝe patrzę na innych z góry. Ale ja wiedziałam, Ŝe po prostu potrzebuję niezaleŜności.

Rozkład zajęć był taki sam jak w szkołach zachodnich — poza okre-sem, kiedy wytapialiśmy stal. Nie było propagandy politycznej, za to mieliśmy bardzo duŜo zajęć sportowych: bieganie, skok wzwyŜ, skok w dal i oprócz tego przymusowo gimnastykę i pływanie. I jeszcze jakiś wybrany sport po zajęciach w szkole — ja zostałam wytypowana do teni-sa. Z początku ojcu nie podobała się myśl, Ŝe miałabym zostać sport-smenką, co było celem szkolenia, ale trenerka tenisa, prześliczna młoda kobieta, przyszła się z nim zobaczyć, ubrana w gimnastyczne szorty. Wśród innych dziedzin, którymi ojciec się słuŜbowo zajmował, sport takŜe wchodził w jego kompetencje. Trenerka obdarzyła go czarującym uśmiechem i powiedziała, Ŝe tenis, najbardziej elegancki ze sportów, nie jest zbyt popularny w Chinach, więc dobrze będzie, jeśli jego córka „da przykład” — jak to ujęła — narodowi. Ojciec musiał się zgodzić.

Uwielbiałam moich nauczycieli. Byli wspaniali i potrafili wykładać swoje przedmioty tak, Ŝe stawały się fascynujące. Pamiętam nauczyciela nauk przyrodniczych i ścisłych, pana Dali, który wyjaśnił nam, na czym polega umieszczenie satelity na orbicie (Rosjanie wystrzelili właśnie wtedy swój pierwszy sputnik) i omówił moŜliwość odwiedzenia innych planet. Na jego lekcjach nawet najbardziej rozrabiający chłopcy siedzieli jak przyrośnięci do ławek. Podsłuchałam, jak uczniowie mówili, Ŝe to prawicowiec, ale nikt z nas nie wiedział, co to znaczy, i nie robiło to nam Ŝadnej róŜnicy.

262

DuŜo później mama powiedziała mi, Ŝe pan Dali był autorem fanta-stycznonaukowych ksiąŜek dla dzieci, a napiętnowano go jako prawi-cowca w 1957 roku, bo napisał artykuł o myszach, które kradną jedzenie i porastają w sadło, co zostało uznane za aluzyjny atak na urzędników partyjnych. Zakazano mu pisania i właśnie miał zostać zesłany na wieś, kiedy mama zdołała jakoś uzyskać zgodę na przeniesienie go do tej szko-ły. Niewielu urzędników partyjnych było dość odwaŜnych, Ŝeby reko-mendować prawicowca.

Mamie jednak starczyło odwagi i to był prawdziwy powód, dla które-go odpowiadała za tę szkołę. Zgodnie z połoŜeniem, szkoła powinna przypadać Zachodniemu Okręgowi w Chengdu. Władze przyznały ją okręgowi mamy, poniewaŜ chciały mieć najlepszych nauczycieli, nawet ze „złym pochodzeniem”, a szef Wydziału Spraw Publicznych Zachod-niego Okręgu nie ośmieliłby się zatrudnić takich ludzi. Opiekę naukową nad szkołą sprawowała kobieta, której mąŜ był oficerem Kuomintangu i siedział w obozie pracy. Normalnie ktoś taki nie mógłby zajmować po-dobnego stanowiska, jednak mama nie zgadzała się na przeniesienie tych nauczycieli i nawet przyznała im honorowe stopnie. Jej przełoŜeni to aprobowali, ale chcieli, Ŝeby sama odpowiadała za tak niekonwencjonal-ne poczynania. Podjęła to ryzyko. Z domniemaną protekcją, jaką dawała jej pozycja ojca, czuła się pewniej niŜ jej koledzy.

W 1962 roku poproszono ojca, Ŝeby przeniósł swoje dzieci do nowej szkoły, tuŜ obok kompleksu, w którym mieszkaliśmy. Nazywała się „Pla-tan” od platanów, między którymi biegła prowadząca do niej aleją. Szko-ła została załoŜona przez Zachodni Okręg z wyraźną intencją zrobienia z niej szkoły „kluczowej”, poniewaŜ nie było tam takiej szkoły. Z innych szkół tego okręgu przeniesiono tu dobrych nauczycieli i wkrótce szkoła zyskała reputację „arystokratycznej” — dla dzieci waŜnych osób z zarzą-du prowincji.

Zanim powstał „Platan”, była tu szkoła z internatem dla dzieci ofice-rów z całego Chengdu i rzadko się zdarzało, Ŝeby jakiś cywilny wyŜszy urzędnik posłał tam swoje dzieci. Poziom nauczania był niski, za to miała opinię snobistycznej, bo młodzieŜ rywalizowała ze sobą, licytując się stanowiskami rodziców. Słyszało się tam często: „Mój ojciec jest dowódcą

263

dywizji, a twój dowodzi tylko brygadą!”. W weekendy stały przed szkołą sznury samochodów z niańkami, ochroniarzami i szoferami, którzy zabie-rali uczniów do domów. Wielu ludzi uwaŜało, Ŝe taka atmosfera jest szkodliwa dla młodych. Moi rodzice równieŜ zawsze mieli do niej awer-sję.

„Platan” nie został zaplanowany jako szkoła ekskluzywna i po spo-tkaniu z kierowniczką i kilkoma nauczycielami moi rodzice uznali, Ŝe odpowiada wysokim standardom moralnym i dyscyplinarnym. W klasie było tylko dwudziestu pięciu uczniów. Nawet w mojej poprzedniej szkole było nas w klasie pięćdziesięcioro. Niemniej, zakładając „Platan”, myśla-no przecieŜ przede wszystkim o wysokich urzędnikach, którzy mieszkali tuŜ obok. Mój świeŜo nawrócony na łagodniejsze wyznanie ojciec prze-oczył ten fakt.

Większość moich kolegów klasowych była dziećmi urzędników za-rządu prowincji. Niektórzy mieszkali w naszym kompleksie. Poza szkołą ten kompleks stanowił cały mój świat. Były tu pełne kwiatów i rzadkich roślin ogrody, w których rosły palmy, oleandry, magnolie, sizal, kamelie, róŜe, hibiskusy, a nawet para rzadkich chińskich osik — które, zwrócone do siebie, splatały się gałęziami jak kochankowie. Były bardzo wraŜliwe. Jeśli podrapało się korę jednego z drzew, oba zaczynały się trząść, a ich liście drŜały. W lecie, podczas przerwy na drugie śniadanie, siadałam przy kamiennym stole w kształcie bębna, pod altaną porosłą wistarią, opierałam łokcie o kamienny blat i czytałam ksiąŜki albo grałam w sza-chy. Wokół wybuchały jaskrawe kolory, a niedaleko rosła palma kokoso-wa, strzelająca wysoko w niebo. Najbardziej jednak lubiłam mocno pachnący jaśmin, który takŜe się piął po kratkach altany. Gdy kwitł, mój pokój wypełniał się jego zapachem. Uwielbiałam siedzieć w oknie, pa-trzeć na niego i wdychać rozkoszny zapach.

Kiedy wprowadziliśmy się do tego kompleksu, na początku zajmowa-liśmy zachwycający parterowy domek z własnym dziedzińcem. Był w tradycyjnym chińskim stylu, bez Ŝadnych udogodnień: nie było bieŜącej wody ani spłukiwanej toalety, ani ceramicznej wanny. W 1962 roku w kącie kompleksu wybudowano mieszkania z tymi wszystkimi urządze-niami i mojej rodzinie przyznano jedno z nich. Zanim się wprowadzili-śmy, zwiedziłam tę krainę cudów i obejrzałam wszystkie te przyciski i kurki, szafki z lustrami wiszące na ścianach i spłukiwaną toaletę.

264

Przeciągnęłam ręką po białych, lśniących płytkach na ścianie w łazience. Były w dotyku miłe i chłodne.

W kompleksie stanął więc blok z trzynastoma mieszkaniami. Cztery były przeznaczone dla dyrektorów wydziałów, reszta dla kierowników biur. Nasze mieszkanie zajmowało całe piętro, podczas gdy mieszkania rodzin kierowników biur zajmowały po pół piętra. Pokoje w naszym mieszkaniu teŜ były większe. W wewnętrznych oknach mieliśmy moski-tiery, których u nich nie było, i mieliśmy po dwie łazienki, a oni tylko jedną. NiŜsi urzędnicy zajmowali mieszkania w mniejszym kompleksie po drugiej stronie ulicy i wyposaŜenie ich mieszkań było znacznie skromniejsze. Kilku sekretarzy Partii, którzy naleŜeli do ścisłego kie-rownictwa zarządu prowincji, miało swoje własne kompleksy mieszkal-ne wewnątrz naszego. Owe święte przybytki leŜały za ogrodzeniem z dwoma bramami, z których kaŜda była pilnowana całą dobę przez uzbro-jonego wartownika i tylko personel ze specjalnymi pozwoleniami mógł wchodzić do środka. Wewnątrz ogrodzenia leŜały dwa osobne dwupię-trowe domy, kaŜdy dla jednego sekretarza Partii. Na schodach pierwsze-go sekretarza stał zawsze uzbrojony wartownik. Dorastałam uwaŜając, Ŝe hierarchia i przywileje są oczywiste.

Dorośli pracujący w głównym kompleksie musieli pokazywać prze-pustki, kiedy wchodzili przez bramę wejściową. Dzieci nie miały przepu-stek, ale straŜnicy nas poznawali. Sprawy się komplikowały, gdy przy-chodzili goście. Musieli wypełnić formularz, potem portier dzwonił do naszego mieszkania i ktoś musiał pójść do bramy wejściowej odebrać gościa. Obsługa kompleksu niechętnie widziała inne dzieci. Powiedzieli, Ŝe nie chcą bałaganu na terenie. To nas zniechęcało do zapraszania przy-jaciół do domu i przez cztery lata spędzone w „kluczowej” szkole zapro-siłam swoje przyjaciółki moŜe kilka razy.

Zresztą w ogóle rzadko wychodziłam z kompleksu — nie licząc szko-ły. Kilka razy byłam z babcią w sklepie, ale właściwie nigdy nie czułam potrzeby, Ŝeby cokolwiek kupować. Zakupy były dla mnie czymś obcym i rodzice dawali mi kieszonkowe tylko przy wyjątkowych okazjach. Na-sza kantyna była nie gorsza od restauracji i dawano w niej pyszne jedze-nie. Wyjąwszy okres głodu, zawsze było do wyboru siedem albo osiem dań. Kucharze byli starannie dobrani i wszyscy mieli „pierwszy” albo „specjalny” stopień, a kuchmistrze mieli stopnie honorowe, jak nauczy-ciele. W domu zawsze były słodycze i owoce. Nie pragnęłam niczego

265

więcej — z wyjątkiem lodów. Kiedyś, gdy dostałam kieszonkowe, zja-dłam dwadzieścia sześć porcji lodów. śycie w kompleksie było samowystarczalne. Były tam sklepy, fryzje-

rzy, kina, sala balowa, zakład hydrauliczny i inŜynieryjny. Bardzo popu-larne były dansingi. W weekendy odbywały się zabawy dla róŜnych kate-gorii pracowników zarządu prowincji. Dawna sala balowa oficerów armii Stanów Zjednoczonych słuŜyła rodzinom urzędników powyŜej stanowi-ska kierownika biura. Grała tam orkiestra i występowali aktorzy i aktorki z Zespołu Tańca i Pieśni Prowincji Sichuan — aby atmosfera była jesz-cze barwniejsza i bardziej elegancka. Niektóre aktorki przychodziły do nas do mieszkania na pogaduszki z rodzicami i czasem zabierały mnie na przechadzkę. Byłam niesłychanie dumna z tego, Ŝe mogę się pokazać w ich towarzystwie, jako Ŝe aktorzy i aktorki cieszyli się w Chinach ogrom-nym uznaniem. Mieli specjalny status — wolno im się było bardziej ko-lorowo i modnie ubierać, a nawet miewać romanse. PoniewaŜ zespołem zajmował się wydział ojca, właśnie on był ich szefem. Ale aktorzy śmiało sobie z nim poczynali i nie ustępowali mu tak łatwo jak inni. Przekoma-rzali się z nim i nazywali gp „gwiazdą parkietu”. Ojciec uśmiechał się i wyglądał na onieśmielonego. Rzeczywiście był dobrym tancerzem i lubił tańczyć. Mama nie była w tym dobra — nie łapała rytmu, nie lubiła tego. Podczas przerw między tańcami pozwalano dzieciom wchodzić na par-kiet, jedno ciągnęło drugie za ręce i uprawialiśmy coś w rodzaju „parkie-towych nart noŜnych”. Panująca wokół atmosfera, rozgrzane powietrze, perfumy, wspaniale ubrane damy i promieniejący panowie tworzyli cza-rodziejski świat marzeń.

W kaŜdą sobotę wieczorem wyświetlano filmy. W 1962 roku, w at-mosferze większej swobody politycznej, pokazywano nawet jakieś filmy z Hongkongu, przewaŜnie romanse. MoŜna jednak było dzięki nim rzucić okiem na szeroki świat. Były takŜe oczywiście krzepiące serca filmy o rewolucji. Projekcje odbywały się w dwóch róŜnych miejscach, zaleŜnie od statusu widzów. Elita zbierała się w sali z wygodnymi, szerokimi fote-lami. Pozostali oglądali filmy w mniejszym kompleksie, w duŜym audy-torium, które często bywało zatłoczone do granic moŜliwości. Poszłam tam kiedyś, bo pokazywano film, który bardzo chciałam zobaczyć. Wszystkie miejsca zajęto na długo przed projekcją. Spóźnialscy musieli przynieść ze sobą coś do siedzenia albo stali. Jeśli ktoś znalazł się z tyłu, musiał wejść na krzesło, Ŝeby cokolwiek zobaczyć. Nie wiedziałam, Ŝe to

266

tak będzie wyglądało, i nie przyniosłam ze sobą krzesła. Stałam z tyłu, w ścisku, i nie widziałam prawie nic. ZauwaŜyłam naszego kucharza, który stał na krótkiej ławeczce, na której mogłyby zmieścić się dwie osoby. Kiedy zobaczył mnie w tym tłoku, zaproponował, Ŝebym stanęła koło niego. Ławeczka była bardzo wąska i strasznie niestabilna. Ludzie popy-chali ją i wkrótce ktoś mnie zepchnął. Spadłam dość fatalnie i rozcięłam sobie o krawędź ławki brew. Mam tę bliznę do dziś.

W sali dla elity wyświetlano filmy, których nie pokazywano nigdzie poza tym, nawet w audytorium. Były to filmy „informacyjne”, przewaŜ-nie kawałki wycięte z zachodnich filmów. Właśnie na nich po raz pierw-szy zobaczyłam minispódniczki — i zespół The Beatles. Pamiętam jakiś film z podglądaczem na plaŜy: kobieta, którą podglądał, wylała na niego wiadro wody. Jakiś inny wyciąg z filmu dokumentalnego pokazywał malarza, który pozwalał szympansowi polewać atramentem papier, i pia-nistę, który grał, uderzając tyłkiem w klawiaturę.

Sądzę, Ŝe filmy wybierano tak, Ŝeby zademonstrować dekadencję Za-chodu. Były przeznaczone tylko dla najwyŜszych partyjnych urzędników, ale nawet im odmawiano dostępu do szerszej informacji na temat Zacho-du. Czasami w mniejszej sali kinowej pokazywano całe zachodnie filmy, jednak wtedy nie wolno było zabierać dzieci. Byłam strasznie ciekawa tych filmów i błagałam rodziców, Ŝeby mnie zabrali. Zgodzili się kilka razy. Wtedy juŜ ojciec był wobec nas zupełnie łagodny. Przy drzwiach stał straŜnik, ale poniewaŜ byłam z rodzicami, zgodził się mnie wpuścić. Nie były to filmy na mój wiek. Jeden z nich opowiadał o amerykańskim pilocie, który oszalał po spuszczeniu bomby atomowej na Japonię. Inny był czarno-białym filmem fabularnym. W jednej ze scen przywódca związków zawodowych został wepchnięty przez dwóch drabów do sa-mochodu, z kącika ust ciekła mu krew. Byłam przeraŜona. Pierwszy raz widziałam w kinie akt przemocy (kary cielesne w szkołach zostały zaka-zane przez komunistów), i to w dodatku z lejącą się krwią. Chińskie fil-my w tym czasie były bardzo łagodne, sentymentalne i krzepiące; jeśli były sceny z aluzjami do przemocy, to były one stylizowane, jak w chiń-skiej operze.

Byłam zaskoczona tym, jak ubierają się robotnicy na Zachodzie — w schludne garnitury, które nawet nie są łatane — był to obraz bardzo da-leki od mojego wyobraŜenia o uciskanych w krajach kapitalistycznych

267

masach. Po filmie spytałam o to mamę, a ona powiedziała coś na temat „róŜnych standardów Ŝycia”. Nie rozumiałam, co ma na myśli, i pytanie pozostało bez odpowiedzi.

Jako dziecko sądziłam, Ŝe Zachód to jeden wielki obraz nędzy i nie-szczęścia, coś w rodzaju świata odmalowanego w Dziewczynce z zapał-kami Hansa Christiana Andersena. Kiedy byłam w przedszkolu z interna-tem i nie chciałam dokończyć jedzenia, wychowawczyni mówiła: „Po-myśl o głodujących dzieciach z kapitalistycznych krajów!”. W szkole, gdy próbowano nas zachęcić do intensywniejszej nauki, nauczyciele mó-wili: „Macie szczęście, Ŝe chodzicie do szkoły i moŜecie czytać ksiąŜki. W krajach kapitalistycznych dzieci muszą pracować, Ŝeby pomóc utrzy-mać swoje głodujące rodziny”. Często, kiedy dorośli chcieli, Ŝebyśmy coś zaakceptowali, mówili nam, Ŝe dzieci na Zachodzie tego nie mają, choć chciałyby mieć, i dlatego powinniśmy doceniać swój szczęśliwy los. Zaczęłam automatycznie myśleć w taki sposób. Gdy kiedyś zobaczyłam koleŜankę z klasy w nowym płaszczyku przeciwdeszczowym z przejrzy-stego róŜowego plastiku, jakiego nigdy przedtem nie widziałam, pomyś-lałam, Ŝe miło by było zamienić na taki moją starą parasolkę z woskowa-nego papieru. Ale natychmiast skarciłam siebie za te „burŜuazyjne” pra-gnienia i zapisałam w dzienniczku: „Pomyśl o dzieciach z krajów kapita-listycznych — nie mogą nawet marzyć o takiej parasolce!”.

W moim wyobraŜeniu obcokrajowcy byli przeraŜający. Wszyscy Chińczycy mają czarne włosy i brązowe oczy, więc innego koloru włosy i oczy są dla nich dziwne. Moje wyobraŜenie cudzoziemca pokrywało się z powszechnie funkcjonującym wyobraŜeniem: męŜczyzna z rudymi, potarganymi włosami, o dziwnym kolorze oczu, z bardzo długim nosem, pijany i zataczający się albo wlewający sobie w gardło coca-colę prosto z butelki, z nogami rozwalonymi w wyjątkowo nieelegancki sposób. Co chwila mówili „hello” z dziwną intonacją — przez długi czas myślałam, Ŝe to przekleństwo. Kiedy chłopcy bawili się w „wojnę partyzancką”, co było odpowiednikiem zabawy w Indian i kowboi, ci, którzy byli „źli”, mieli do nosa przylepione kolce i w kółko powtarzali „hello”.

W trzeciej klasie, gdy miałam dziewięć lat, moje koleŜanki i ja posta-nowiłyśmy udekorować klasę roślinami. Jedna z dziewczynek powiedziała, Ŝe mogłaby przynieść jakieś niezwykłe kwiaty z ogrodu, którym zajmował

268

się jej ojciec przy katolickim kościele na ulicy Bezpiecznego Mostu. Przedtem był tam przykościelny sierociniec, ale został zamknięty., Ko-ściół funkcjonował, jednak pod kontrolą państwa, które zmusiło katoli-ków do zerwania z Watykanem i przyłączenia się do „patriotycznych organizacji”. Moje wyobraŜenie o Kościele było podszyte poczuciem tajemniczości i grozy z powodu propagandy na temat religii, z jaką się stykałam. Po raz pierwszy pojęcie gwałtu spotkałam w jakiejś powieści, w której gwałt popełnił ksiądz. Poza tym księŜa byli zawsze imperiali-stycznymi szpiegami i złymi ludźmi, którzy na dzieciach z sierocińców dokonywali eksperymentów medycznych.

Codziennie w drodze do szkoły mijałam wylot wysadzanej drzewami ulicy Bezpiecznego Mostu i widziałam sylwetkę kościoła. Na moje chiń-skie oko miał on dziwnie obcego kształtu kolumny: były z marmuru, w stylu greckim, podczas gdy chińskie kolumny zawsze były z drzewa i zawsze malowane. Miałam wielką ochotę zajrzeć do środka i spytałam koleŜankę, która mieszkała przy kościele, czy mogłabym pójść do niej do domu, ale odpowiedziała, Ŝe ojciec nie chce, Ŝeby przyprowadzała gości. To jeszcze bardziej dodało sprawie tajemniczości. Kiedy więc ta dziew-czynka powiedziała, Ŝe moŜe przynieść jakieś rośliny z kościelnego ogrodu, wyrwałam się na ochotnika, Ŝe jej pomogę.

Gdy zbliŜyłyśmy się do bramy kościoła, byłam tak spięta, Ŝe serce mi prawie zamarło. Wydawało mi się, Ŝe to najbardziej imponująca brama, jaką widziałam w Ŝyciu. KoleŜanka wspięła się na palce i zadzwoniła metalowym dzwonkiem. W bramie otworzyły się małe drzwi i ukazał się pomarszczony staruszek, zgięty prawie we dwoje. Wyglądał jak wiedźma z ilustracji do bajek. Nie widziałam wyraźnie jego twarzy, ale wyobrazi-łam sobie, Ŝe ma haczykowaty nos i kapelusz ze szpicem i za chwilę wskoczy na miotłę i uleci w górę. Fakt, Ŝe był innej płci, niŜ bywają wiedźmy, w ogóle mi nie przeszkadzał. Nie patrząc na niego, szybko przeszłam przez drzwi i od razu na środku nieduŜego, schludnego dzie-dzińca ukazał się przede mną mały ogród. Byłam tak zdenerwowana, Ŝe nie byłam w stanie zauwaŜyć, co tam właściwie rosło. Zarejestrowałam tylko kształty i kolory oraz małą fontannę bijącą pośrodku ogródka skal-nego. KoleŜanka wzięła mnie za rękę i poprowadziła wzdłuŜ arkad okrą-Ŝających dziedziniec. W miejscu najbardziej oddalonym od bramy

269

otworzyła jakieś drzwi i powiedziała, Ŝe to tutaj ksiądz ma kazania. Ka-zania! Natknęłam się na to słowo w ksiąŜce, w której ksiądz, uŜywając tych „kazań”, przekazywał sekrety państwowe imperialistycznym szpie-gom. Spięłam się jeszcze bardziej, kiedy przekraczałam próg duŜego, mrocznego pomieszczenia, które wyglądało jak hall; przez chwilę nicze-go nie widziałam. Potem zobaczyłam figurę w końcu tego hallu. Było to moje pierwsze spotkanie z krucyfiksem. Kiedy podeszłam bliŜej, wyda-wało mi się, Ŝe postać na krzyŜu wisi nade mną, ogromna i przygniatają-ca. Ta postać, wyraz jej twarzy i krew bardzo mnie przeraziły. Odwróci-łam się i ruszyłam przed siebie. Na zewnątrz prawie wpadłam na jakiegoś męŜczyznę w czarnej sukni. Rozpostarł ramiona, Ŝeby mnie osadzić w miejscu, ale ja pomyślałam, Ŝe próbuje mnie złapać, więc odskoczyłam i uciekłam. Gdzieś za mną zaskrzypiały cięŜkie drzwi i zapadła przeraź-liwa cisza, którą zakłócało tylko szemranie fontanny. Otworzyłam drzwi w bramie i nie zatrzymując się, biegłam aŜ do końca ulicy. Serce mi wali-ło i kręciło mi się w głowie.

W odróŜnieniu ode mnie mój brat Jinming, o rok młodszy, miał od dzieciństwa bardzo niezaleŜny umysł. Uwielbiał naukę i czytał róŜne popularnonaukowe magazyny. W nich takŜe spotykało się nieuniknioną dawkę propagandy, ale donosiły o postępie technicznym i naukowym Zachodu, a to na Jinmingu robiło ogromne wraŜenie. Był zafascynowany fotografiami laserów, poduszkowców, helikopterów, urządzeń elektro-nicznych i samochodów, jakie znajdował w tych publikacjach. Poza fil-mami „informacyjnymi” dawały dodatkową moŜliwość rzucenia okiem na rzeczywistość Zachodu. Jinming podejrzewał, Ŝe szkoła, media i doro-śli nie zasługują na zaufanie, kiedy twierdzą, Ŝe Zachód jest piekłem, a Chiny rajem.

Szczególnie Stany Zjednoczone działały na jego wyobraźnię — jako kraj najwyŜej rozwiniętej techniki. Pewnego dnia, kiedy miał jedenaście lat, przy obiedzie w ekscytujący sposób opisywał nowe amerykańskie odkrycia dotyczące laserów, a potem zwrócił się do ojca i oświadczył, Ŝe podziwia Stany Zjednoczone. Ojciec zupełnie stracił kontenans, nie wie-dział, co odpowiedzieć, i wyglądał na powaŜnie zmartwionego. Potem pogłaskał Jinminga po głowie i powiedział do matki: „Co moŜemy zro-bić? Dziecko nam rośnie na prawicowca!”.

270

Do dwunastego roku Ŝycia Jinming dokonał wielu „wynalazków”, wzorując się na ilustracjach w popularnonaukowych ksiąŜkach dla dzieci. Był wśród nich teleskop, którym usiłował obserwować kometę Halleya, i mikroskop, do którego, uŜył szkła ze stłuczonej Ŝarówki. Kiedyś udosko-nalał strzelbę, która strzelała małymi kamykami i orzechami. Chciał jed-nak mieć odpowiedni efekt dźwiękowy, poprosił więc kolegę ze swojej klasy, którego ojciec był oficerem, Ŝeby znalazł dla niego puste łuski po nabojach. Kolega wziął naboje, zdjął końcówki i wysypał z nich proch, a potem dał Jinmingowi, nie zdając sobie sprawy, Ŝe zostały w nich spłon-ki. Jinming wypełnił te naboje pociętymi w paski pustymi tubami od pasty do zębów, a potem szczypcami umieścił je w ogniu, pod fajerką, na której stał czajnik. Nagle rozległ się potęŜny wybuch i w dnie czajnika wyrwało sporą dziurę. Wszyscy przybiegli zobaczyć, co się stało. Jin-ming był przeraŜony. Nie z powodu eksplozji, ale z powodu ojca, który potrafił być bardzo groźny.

Jednak ojciec nie uderzył Jinminga ani go nawet nie zbeształ. Spoglą-dał na niego cięŜko przez chwilę, stwierdził, Ŝe i tak juŜ jest dość prze-straszony, i poszedł się przejść. Jinming doznał takiej ulgi, Ŝe o mało nie podskakiwał z radości. Po spacerze ojciec powiedział, Ŝe nie będzie wię-cej eksperymentów bez nadzoru kogoś z dorosłych. Ale to postanowienie długo się nie utrzymało i po jakimś czasie Jinming wrócił do poprzednich praktyk.

Pomagałam mu kilka razy. Kiedyś robiliśmy pulweryzator napędzany wodą z kranu, kruszący kredę na miał. Oczywiście Jinming był inicjato-rem i mózgiem całego przedsięwzięcia. Moje zainteresowanie nigdy nie trwało specjalnie długo.

Jinming chodził do tej samej „kluczowej” szkoły, do której ja chodzi-łam. Pan Dali, nauczyciel wiedzy ścisłej, napiętnowany jako prawico-wiec, uczył takŜe jego i odegrał ogromnie waŜną rolę, otwierając przed moim bratem świat wiedzy. Jinming był mu głęboko wdzięczny przez całe Ŝycie.

Mój drugi brat, Xiaohei, urodzony w 1954 roku, był faworytem babci, ale mama i ojciec nie bardzo się nim interesowali. Jednym z powodów było to, Ŝe uwaŜali, iŜ otrzymuje dość uczucia od babci. Czując, Ŝe nie jest w łaskach, Xiaohei zamykał się przed rodzicami, co ich irytowało, zwłaszcza ojca, który nie znosił tego, co uwaŜał za mało otwarte reakcje.

271

Czasem tak się złościł na Xiaohei, Ŝe go bił. Potem oczywiście tego Ŝałował, głaskał go i mówił, jak mu przykro, Ŝe stracił panowanie nad sobą. Babcia często kłóciła się z ojcem z powodu Xiaohei. Ojciec zarzu-cał jej, Ŝe go psuje. Było to stałą przyczyną napięć między nimi. Babcia oczywiście przywiązywała się do Xiaohei coraz bardziej i coraz bardziej go psuła.

Moi rodzice uwaŜali, Ŝe tylko synów naleŜy besztać lub czasem nawet uderzyć — ale nigdy córki. Moja siostra została uderzona dwa razy, raz kiedy miała pięć lat. Upierała się, Ŝe będzie jadła słodycze przed posił-kiem, i kiedy miała jeść śniadanie, zaczęła narzekać, Ŝe nie czuje Ŝadne-go smaku, bo się zasłodziła. Ojciec powiedział jej, Ŝe wobec tego ma to, czego chciała. Xiaohong poczuła się tym obraŜona i cisnęła swoje pa-łeczki przez cały pokój. Ojciec ją pacnął po rękach, a ona wtedy złapała miotełkę do odkurzania. Wyjął jej to z ręki i odrzucił, ale ona capnęła miotłę i zamierzyła się na niego. Po tej utarczce ojciec zamknął ją w na-szym pokoju, powtarzając: „Ale zepsuta, ale zepsuta!”. Nie dostała wtedy obiadu.

Xiaohong jako dziecko była dość uparta. Z jakichś powodów w ogóle nie chciała oglądać filmów i sztuk ani podróŜować. Było teŜ bardzo wiele rzeczy, których nie cierpiała jeść; podnosiła wrzask, kiedy próbowano dać jej mleko, wołowinę albo mięso jagnięcia. Gdy byłam dzieckiem, często brałam z niej przykład i ominęło mnie wiele filmów i smacznego jedzenia.

Bardzo róŜniłam się od niej charakterem i ludzie mówili, Ŝe jestem rozsądna i wraŜliwa (dongshi), zanim jeszcze weszłam w okres dojrze-wania. Rodzice nigdy mnie nie tknęli ani nie powiedzieli mi złego słowa. Jeśli juŜ zdarzała im się krytyka, formułowali ją bardzo ostroŜnie, jakbym była dorosłą osobą, z której wraŜliwością trzeba się liczyć. Bardzo mnie kochali, szczególnie ojciec, który zawsze po kolacji zabierał mnie na spacer, a często takŜe z wizytą do swoich znajomych. Większość jego bliskich przyjaciół była weteranami rewolucji; byli inteligentni i zdolni, ale prawie wszyscy z nich mieli w przeszłości coś, co z punktu widzenia Partii było podejrzane, dlatego teŜ wszyscy zajmowali niewysokie stano-wiska. Jeden z przyjaciół ojca naleŜał do tego odłamu Czerwonej Armii, którym dowodził rywal Mao, Zhang Guotao. Inny uchodził za donŜuana — jego Ŝona, urzędniczka partyjna, której ojciec zawsze unikał, była nieznośnie sztywna i surowa. Bardzo lubiłam te zebrania dorosłych, ale najbardziej lubiłam być sama i czytać — spędzałam tak całe wakacje szkolne, czytając i gryząc końce warkoczy.

272

Oprócz literatury pięknej i przystępnej dla mnie klasycznej poezji lu-biłam czytać fantastykę naukową i powieści przygodowe. Pamiętam pewną ksiąŜkę o człowieku, który spędził, jak mu się wydawało, kilka dni na innej planecie, a kiedy wrócił na ziemię, był wiek XXI, ludzie jedli jedzenie w kapsułkach, podróŜowali poduszkowcami, mieli wideotelefo-ny — wszystko się zmieniło. Bardzo chciałam Ŝyć w XXI wieku i mieć do dyspozycji wszystkie te fantastyczne gadŜety.

Spędziłam dzieciństwo, spiesząc się do przyszłości, chcąc juŜ być do-rosła i ciągle marząc o tym, co zrobię, kiedy będę starsza. Od kiedy po-trafiłam czytać i pisać, od ksiąŜek z obrazkami wolałam ksiąŜki, w któ-rych była konkretna treść. Byłam niecierpliwa takŜe pod innymi wzglę-dami: gdy miałam cukierka, nie ssałam go, ale gryzłam i Ŝułam. Nawet jeśli to były pastylki przeciwkaszlowe.

Ja i moje rodzeństwo byliśmy w doskonałych stosunkach ze sobą. Za-zwyczaj chłopcy i dziewczynki rzadko bawią się razem, ale my byliśmy dobrymi przyjaciółmi. Nie byliśmy zazdrośni, rzadko rywalizowaliśmy i rzadko się kłóciliśmy. Kiedy siostra widziała, Ŝe płaczę, sama wybuchała płaczem. Zawsze się zgadzała z pochwałami pod moim adresem. Te do-bre stosunki między nami były szeroko komentowane i rodzice innych dzieci pytali naszych rodziców, jak to osiągnęli.

I rodzice, i babcia starali się tworzyć pełną miłości rodzinną atmosfe-rę. Między rodzicami widywaliśmy tylko dobre uczucia, nigdy kłótni. Mama nigdy nie okazywała przy nas, Ŝe czasem bywa rozczarowana ojcem. Po okresie głodu rodzice, podobnie jak inni urzędnicy, nie byli juŜ tak bez reszty oddani swojej pracy jak w latach pięćdziesiątych. śycie rodzinne zajęło więcej miejsca i nie było juŜ oceniane jako wyraz nielo-jalności wobec Partii. Ojciec, teraz juŜ po czterdziestce, złagodniał i psy-chicznie zbliŜył się do mamy. Spędzali więcej czasu razem i w miarę jak dorastałam, dostrzegałam coraz więcej przejawów łączącej ich miłości.

Pewnego razu słyszałam, jak ojciec powtarzał mamie komplement, wypowiedziany pod jej adresem przez jednego z jego kolegów, którego Ŝona miała opinię piękności. „Mamy obaj szczęście, bo nasze Ŝony są tak niezwykłe — powiedział do ojca. — Popatrz tylko dookoła: zawsze się wyróŜniają”. Ojciec promieniał, powtarzając to mamie z powściągliwym zachwytem. „Uśmiechnąłem się grzecznie, oczywiście — powiedział —

273

ale pomyślałem: czemu porównujesz swoją Ŝonę z moją? Moja Ŝona jest klasą sama dla siebie!”.

Kiedyś ojciec wyjechał na trzytygodniową wycieczkę zorganizowaną dla dyrektorów Wydziałów Spraw Publicznych — mieli zwiedzić wszystkie chińskie prowincje, objechać cały kraj. W całej karierze ojca tylko raz zaproponowano mu coś takiego i było to nadzwyczajną okazją. Wszystkich traktowano jak waŜne osobistości, był nawet z nimi reporter, który miał uwieczniać ciekawsze momenty tej wycieczki. Ale ojciec się niepokoił o nas. W trzecim tygodniu podróŜy, kiedy dojechali do Szang-haju, tak tęsknił za domem, Ŝe powiedział, iŜ źle się czuje, i poleciał z powrotem do Chengdu. Potem mama nazywała go „starym głuptasem”. „Dom przecieŜ by nie odfrunął, a ja bym nie zniknęła. Nie wtedy, w kaŜ-dym razie. Straciłeś taką okazję!”. Jednak zawsze kiedy to mówiła, mia-łam wraŜenie, Ŝe „głupia tęsknota za domem” ojca sprawiła jej przyjem-ność.

W swoich stosunkach z dziećmi rodzice skupiali się na dwóch spra-wach. Pierwszą było nasze wykształcenie. NiezaleŜnie od tego, jak bar-dzo byli zajęci pracą, zawsze znajdowali czas na odrobienie z nami lekcji. Zawsze byli w kontakcie z naszymi nauczycielami i wpoili nam przeko-nanie, Ŝe najwaŜniejszym celem w Ŝyciu jest wykształcenie. Po okresie głodu jeszcze bardziej angaŜowali się w naszą naukę, jako Ŝe mieli wię-cej wolnego czasu. Wieczorami najczęściej jedno albo drugie miało z nami dodatkową lekcję.

Mama uczyła nas matematyki, a ojciec wprowadzał nas w literaturę i język chiński. Bardzo lubiliśmy te wieczory, bo mogliśmy wtedy czytać ksiąŜki, które ojciec trzymał u siebie w gabinecie, od podłogi po sufit zastawionym grubymi tomami chińskiej klasyki w twardych oprawach. Zanim wzięliśmy się do przewracania stron w ksiąŜkach, musieliśmy umyć ręce. Czytaliśmy Lu Xuna, największego chińskiego współczesne-go pisarza, i poematy ze złotej epoki chińskiej poezji, które uwaŜa się za trudne nawet dla dorosłych.

Temu skupieniu rodziców na naszej nauce dorównywało ich skupienie na wpajaniu nam zasad etycznych. Ojciec chciał, Ŝebyśmy wyrośli na uczciwych i pryncypialnych obywateli — uwaŜał, Ŝe do tego sprowadza się sens rewolucji. Zgodnie z chińską tradycją, kaŜdemu z moich braci nadał imię, reprezentujące jego ideały: Jinmingowi — Zhi, czyli „uczci-wy”, Xiaohei — Pu, czyli „skromny”, a Fang, czyli „nieprzekupny”, było

274

częścią imienia Xiaofanga. Ojciec uwaŜał, Ŝe w dawnych Chinach bra-kowało właśnie tych cech, ale komuniści je przywrócą. Dlatego stare Chiny zalała korupcja. Kiedyś zbeształ Jinminga za to, Ŝe zrobił samolo-cik z kartki papieru, na której był firmowy nagłówek wydziału. Jeśli chcieliśmy w domu uŜyć telefonu, musieliśmy go prosić o pozwolenie. PoniewaŜ jego wydział zajmował się mediami, przynosił do domu gazety i periodyki, zachęcał nas do ich czytania, ale nie wolno było ich wynosić z jego gabinetu. Pod koniec miesiąca zabierał wszystko z powrotem do siebie do pracy, poniewaŜ stare gazety były sprzedawane jako makulatu-ra. Spędziłam z nim wiele Ŝmudnych niedziel, pomagając mu sprawdzać, czy Ŝadnej gazety nie brakuje.

Ojciec był zawsze wobec nas bardzo zasadniczy, co było źródłem sta-łych napięć pomiędzy nim a babcią oraz nim i nami. W 1965 roku do Chengdu przyjechała z baletem jedna z córek księcia Sihanouka z Kam-bodŜy. Była to wielka nowość w społeczeństwie, które Ŝyło w całkowitej izolacji. Bardzo pragnęłam zobaczyć ten balet. Z tytułu swojej pracy ojciec zawsze dostawał honorowe bilety na nowe przedstawienia i często mnie ze sobą zabierał. Tym razem jednak z jakichś powodów nie mógł pójść. Dał mi bilet, ale powiedział, Ŝe mam go zamienić z kimś, kto bę-dzie miał miejsce bardziej z tyłu, tak Ŝebym nie siedziała na najlepszym.

Tego wieczoru stałam pod drzwiami teatru z biletem w ręku, patrząc na ludzi, którzy tłumnie wchodzili do środka — wszyscy z honorowymi biletami, stosownymi do ich rangi. Minął kwadrans, a ja wciąŜ stałam pod drzwiami, za bardzo się wstydziłam, Ŝeby prosić o zamianę. W koń-cu przed wejściem zostało niewielu ludzi — przedstawienie miało się zaraz rozpocząć. Byłam bliska płaczu i pragnęłam mieć innego ojca. Wtedy zobaczyłam pewnego młodszego urzędnika z jego wydziału. Ze-brałam całą odwagę i pociągnęłam go z tyłu za marynarkę. Uśmiechnął się i natychmiast zamienił się ze mną na bilety — jego siedzenie było rzeczywiście na samym końcu sali. Nie był zaskoczony. Zasadniczość ojca w stosunkach z własnymi dziećmi była powszechnie znana wśród mieszkańców kompleksu.

Na chiński Nowy Rok zostało zorganizowane specjalne przedstawie-nie dla nauczycieli. Tym razem ojciec poszedł ze mną, ale nie pozwolił mi siedzieć z przodu, tylko zamienił moje miejsce na miejsce z tyłu. Po-wiedział, Ŝe byłoby niestosowne, gdybym siedziała przed nauczycielami.

275

Prawie nie widziałam sceny i czułam się nieszczęśliwa. Potem słyszałam, jak wysoko nauczyciele oceniali jego takt. Mieli juŜ dość oglądania dzie-ci innych wysokich urzędników partyjnych, zajmujących miejsca z przo-du, co uwaŜali za brak szacunku.

Często spotykanym zjawiskiem były aroganckie i paskudnie rozpusz-czone dzieci wysokich urzędników, które budziły powszechną niechęć. Kiedyś nowy straŜnik nie poznał pewnej nastoletniej dziewczynki, która mieszkała w naszym kompleksie, więc zaczęła na niego wrzeszczeć i zdzieliła go tornistrem. Wiele dzieci urzędników odzywało się ordynarnie do szoferów, kucharzy i innych osób z obsługi. Wyzywali ich, czego młodsze osoby nigdy w Chinach nie robiły wobec starszych — bo byłby to wyraz skrajnej pogardy. Nigdy nie zapomnę bolesnego spojrzenia ku-charza z naszej kantyny, kiedy syn jednego z kolegów ojca przyszedł do niego, niosąc z powrotem jakieś jedzenie, wrzasnął, Ŝe jest paskudne, i dołoŜył wyzwisko. Kucharz był głęboko uraŜony, ale nic nie powiedział, bo nie chciał robić przykrości ojcu chłopca. Niektórzy rodzice nie reago-wali w ogóle na takie zachowanie swoich dzieci, ale ojciec był tym obu-rzony. Często mówił: „Ci ludzie to nie są komuniści”.

Nasi rodzice uwaŜali, Ŝe dzieci powinny być tak wychowane, Ŝeby by-ły grzeczne i uprzejme dla wszystkich. Nazywaliśmy ludzi z obsługi „ciociami” albo „wujkami”, co było tradycyjną grzecznościową formą, w jakiej dzieci zwracały się do dorosłych. Kiedy skończyliśmy jeść, zawsze odnosiliśmy miseczki i pałeczki z powrotem do kuchni. Ojciec mówił, Ŝe to wyraz grzeczności wobec kucharzy, inaczej oni musieliby po nas sprzątać. Tego typu drobiazgi zyskały nam ogromną sympatię ze strony obsługi kompleksu. Kucharze trzymali dla nas ciepłe jedzenie, jeśli się spóźnialiśmy, ogrodnicy dawali nam owoce, a szofer chętnie podwoził mnie do domu — za plecami mojego ojca, który nigdy nie pozwalał nam korzystać z samochodu, jeśli on sam akurat nie jechał.

Mieliśmy mieszkanie na trzecim piętrze. Balkon wychodził na małą uliczkę, pokrytą kocimi łbami i błotem, leŜącą poza kompleksem. Jedną stronę uliczki tworzyła ceglana ściana kompleksu, drugą stanowił rząd drewnianych, jednopiętrowych domków, typowych dla ubogich miesz-kańców Chengdu. Domki miały gliniane podłogi, nie było w nich toalet ani bieŜącej wody. Front tych domów zrobiono z pionowych desek, z

276

których dwie słuŜyły jako drzwi. Z pierwszego pomieszczenia wchodziło się do następnego i tak, przez amfiladę pomieszczeń, do tylnego wejścia domu, wychodzącego na inną ulicę. PoniewaŜ boczne ściany dzielono z sąsiadami, domy nie miały okien i trzeba było trzymać otwarte frontowe i tylne drzwi, Ŝeby do środka dostało się powietrze i światło. Często, zwłaszcza podczas upalnych letnich dni, mieszkańcy tych domów sie-dzieli na wąskim chodniku, czytali, szyli, rozmawiali. Widzieli stamtąd nasz przestronny balkon i błyszczące szyby okien. Ojciec powiedział nam, Ŝebyśmy nie bawili się na balkonie, bo moŜe to obraŜać uczucia tych ludzi.

Podczas letnich wieczorów chłopcy z tych chat chodzili ulicami i sprzedawali kadzidła przeciw komarom. Śpiewali przy tym specjalną piosenkę, zwracającą uwagę na ich towar. Kiedy czytałam wieczorem, ta zadumana, smutna melodia wślizgiwała się do moich myśli. PoniewaŜ ojciec stale o tym przypominał, wiedziałam, Ŝe moŜliwość spokojnego uczenia się w przestronnym pokoju, z moskitierą w oknie, jest ogromnym przywilejem. „Nie wolno ci sądzić, Ŝe jesteś od nich lepsza — mówił. — Masz po prostu szczęście. Po to mamy komunizm, Ŝeby kaŜdy mógł Ŝyć w domu takim jak nasz, a nawet w jeszcze lepszym”.

Ojciec powtarzał tego rodzaju rzeczy tak często, Ŝe czułam się za-wstydzona moimi przywilejami. Niekiedy chłopcy z kompleksu stawali na balkonach i przedrzeźniali melodię sprzedawców kadzidła. Wstydzi-łam się za nich. Jeśli wyjeŜdŜałam gdzieś z ojcem autem i kierowca, trą-biąc, torował sobie drogę wśród ludzi, spuszczałam oczy, Ŝeby uniknąć spojrzenia tych, którzy zaglądali do środka.

JuŜ we wczesnym okresie dorastania byłam bardzo powaŜną dziew-czynką. Lubiłam, Ŝeby mnie zostawiano w spokoju, rozmyślałam wtedy często na temat kwestii moralnych, które mnie niepokoiły. W tym czasie juŜ raczej obojętnie odnosiłam się do gier i zabaw z innymi dziećmi i bardzo rzadko plotkowałam z dziewczynkami. ChociaŜ byłam towarzy-ska i lubiana, zawsze istniał pewien dystans pomiędzy mną a moimi ró-wieśnikami. W Chinach ludzie łatwo zawierają między sobą znajomości, zwłaszcza kobiety, ale ja nawet jako dziecko lubiłam być sama.

Ojciec zauwaŜył tę cechę mojego charakteru i mówił o niej z uzna-niem. Moi nauczyciele uwaŜali, Ŝe powinnam wykazywać więcej „kolek-tywnego ducha”, jednak on powiedział, Ŝe taka nadmierna zaŜyłość i

277

ustawiczne Ŝycie w grupie moŜe być rzeczą niedobrą. Przy jego poparciu utrzymywałam swoją prywatność i własną przestrzeń. Na te dwa pojęcia nie ma właściwych słów w chińskim języku, ale wielu ludzi do tego wła-śnie tęskni, w kaŜdym razie moje rodzeństwo potrzebowało tego równie mocno jak ja. Jinming na przykład tak bardzo obstawał przy tym, Ŝeby mu pozwolono prowadzić własne Ŝycie, Ŝe moŜna by uznać, gdyby się go nie znało, Ŝe jest aspołeczny. W rzeczywistości był bardzo towarzyski i jego rówieśnicy ogromnie go lubili. Ojciec często powtarzał: „To świet-nie, Ŝe mama praktykuje politykę »swobodnego pasienia się na pastwi-sku«„. Kiedy było trzeba, rodzice zostawiali nas w spokoju i respektowali naszą potrzebę Ŝycia we własnym, osobnym świecie.

14 „Ojciec jest bliski,

matka jest bliska,

ale nikt nie jest tak bliski

jak Przewodniczący Mao” —

kult Mao

(1964—1965)

„Przewodniczący Mao”, jak zawsze go nazywaliśmy, wkroczył w mo-je Ŝycie w 1964 roku, kiedy miałam dwanaście lat. Po okresie głodu wy-cofał się na jakiś czas, przygotowując swój powrót, a w marcu 1963 roku ogłosił apel do całego społeczeństwa, specjalnie jednak adresowany do młodzieŜy, dotyczący „uczenia się na przykładzie Lei Fenga”.

Lei Feng był Ŝołnierzem, który, jak nam powiedziano, umarł w wieku dwudziestu dwóch lat, w 1962 roku. Zrobił bardzo duŜo dobrych rzeczy: pomagał ludziom starszym, chorym i potrzebującym. Oddał swoje oszczędności na fundusz pomocy dotkniętym katastrofami, a swoje racje jedzenia odstępował kolegom leŜącym w szpitalu.

Lei Feng wkrótce stał się dominującą postacią w moim Ŝyciu. KaŜde-go popołudnia po szkole szliśmy świadczyć dobre uczynki — „jak Lei Feng”. Chodziliśmy na stację, Ŝeby pomóc starszym kobietom uporać się z bagaŜem, jak to robił Lei Feng. Czasem wyrywaliśmy im tobołki siłą, bo starsze kobiety ze wsi myślały, Ŝe jesteśmy złodziejami. W deszczowe dni stałam na ulicy z parasolką, czekając, aŜ pojawi się jakaś starsza ko-bieta i będę mogła eskortować ją do domu — jak to robił Lei Feng. Kiedy widziałam kogoś, kto niósł koromysła z pełnymi wiadrami — stare domy nadal nie miały bieŜącej wody — zbierałam się na odwagę i proponowa-łam pomoc, chociaŜ nie miałam Pojęcia, jakie to cięŜkie.

Stopniowo, w ciągu 1964 roku, nacisk zaczął się przesuwać z tych harcerskich dobrych uczynków w stronę kultu Mao.

279

Istotą szlachetności Lei Fenga, jak powiedzieli nam nauczyciele, było to, Ŝe „bezgranicznie kochał przewodniczącego i był mu bezwzględnie oddany”. Zanim Lei Feng podjął jakiekolwiek działanie, najpierw rozmy-ślał nad stosownymi słowami Mao. Jego dziennik został opublikowany i stanowił nasz podręcznik etyczny. Na prawie kaŜdej stronie znajdowało się uroczyste przyrzeczenie w rodzaju: „Muszę studiować myśli Prze-wodniczącego Mao, zwaŜać na jego słowa, postępować wedle jego wska-zówek i być jego dobrym Ŝołnierzem”. Ślubowaliśmy, Ŝe będziemy na-śladować Lei Fenga, „wchodzić na góry stalowych ostrzy i schodzić w morza płomieni”, „pozwolimy, Ŝeby nasze ciała porwano na strzępy, a kości zmielono na miał” oraz „podporządkujemy się bez słowa sprzeciwu Wielkiemu Przewodniczącemu Mao”. Kult Mao i Lei Fenga były dwie-ma stronami monety: jeden był kultem osoby, drugi kultem bez-osobowości.

Pierwsze artykuły Mao przeczytałam w 1964 roku, kiedy dominowały dwa jego slogany: „SłuŜ ludowi” i „Nie zapominaj o walce klas”. Istota tych dwóch komplementarnych sloganów została zilustrowana w poema-cie Lei Fenga Cztery pory roku:

Jak wiosna, ciepło traktuję moich towarzyszy. Jak lato, pełen jestem Ŝaru dla pracy rewolucyjnej. Jak jesień, porywami wiatru wymiatam indywidualizm niczym

zwiędłe liście. A dla wrogów klasowych jestem okrutny jak zimowe mrozy.

Zgodnie z tym, nauczyciele powiedzieli nam, Ŝebyśmy zwracali uwa-gę na to, komu pomagamy podczas naszych dobro-uczynkowych wypa-dów. Nie wolno pomagać „wrogom klasowym”. Ale nie wiedziałam, kim oni są, a kiedy spytałam o to, ani nauczyciele, ani rodzice niezbyt się palili do wyjaśnień. Najczęściej odpowiedź brzmiała: „wyglądają jak złe charaktery w filmach”. Ale nikt tak nie wyglądał jak te ucharakteryzowa-ne i wystylizowane postacie. Stanowiło to dla mnie wielki problem. Nie czułam się juŜ dobrze, biorąc walizkę od starszej pani. Nie mogłam prze-cieŜ zapytać: „Czy nie jest pani przypadkiem wrogiem klasowym?”.

Czasem chodziliśmy sprzątać domy na uliczce niedaleko szkoły. W

280

jednym z nich siedział rozwalony na bambusowym krześle młody czło-wiek i uśmiechał się cynicznie, patrząc, jak się mozolimy. Nie tylko nie oferował nam pomocy, ale jeszcze wyprowadził swój rower i zapropo-nował nam, Ŝebyśmy go wyczyścili. „Jaka szkoda — powiedział kiedyś — Ŝe nie ma tu prawdziwego Lei Fenga i Ŝe nie ma pod ręką fotografa, Ŝeby zrobił zdjęcia do gazet”. (Dobre uczynki Lei Fenga jakimś cudem zostały sfotografowane, a fotografie umieszczono w gazetach). Nie cier-pieliśmy tego obiboka z brudnym rowerem. Zastanawialiśmy się, czy był wrogiem klasowym. Wiedzieliśmy jednak, Ŝe pracuje w fabryce maszyn, a robotnicy, jak nas wielokrotnie zapewniano, to najbardziej rewolucyjna klasa. Mimo to byłam pełna wątpliwości.

Pomagałam takŜe pchać wozy na ulicy, kiedy wychodziłam ze szkoły. Często były załadowane cementem albo kawałami piaskowca. Były po-twornie cięŜkie i dla męŜczyzny, który go pchał, kaŜdy krok był wielkim wysiłkiem. Nawet gdy było chłodno, pchający byli rozebrani do pasa, a błyszczące strugi potu płynęły po ich twarzach i plecach. Jeśli droga bo-daj trochę się wznosiła, było im niezmiernie cięŜko. Kiedy ich widzia-łam, ogarniał mnie głęboki smutek. W trakcie kampanii Lei Fenga często stawałam i czekałam na te wozy. Pomagałam pchać, ale po chwili byłam zupełnie wykończona. Gdy odstawałam, pchający uśmiechał się do mnie leciutko, uwaŜając jednocześnie, Ŝeby nie zmylić rytmu kroku i nie wy-tracić rozpędu wozu.

Kiedyś koleŜanka z klasy powiedziała mi, Ŝe ci, którzy pchają wozy, to wrogowie klasowi, którym za karę przydzielono tę cięŜką pracę. Dla-tego, dodała, nie powinno się im pomagać. Spytałam więc nauczycielkę, jako Ŝe chińska tradycja nakazuje, Ŝeby zawsze zwracać się do autorytetu po rozstrzygnięcie. Ku mojemu zdziwieniu nauczycielka wyglądała na zmieszaną i oświadczyła, Ŝe właściwie nie wie. To mnie zaskoczyło. Ale rzeczywiście ludzie pchający wozy często byli wyznaczani do tej pracy z powodu swoich dawnych powiązań z Kuomintangiem albo byli ofiarami którejś z kolejnych czystek. Nauczycielka nie chciała mi tego powie-dzieć, poprosiła jednak, Ŝebym im juŜ nie pomagała. Od tej chwili, kiedy widziałam zgiętą postać za wozem, odwracałam oczy i odchodziłam z cięŜkim sercem. śeby nauczyć nas nienawiści do wroga klasowego, w szkole zaczęto

prowadzić regularne sesje „gorzkich wspomnień i słodkich oczekiwań”,

281

podczas których starsi ludzie opowiadali nam o swoich nieszczęściach w przedkomunistycznych Chinach. Nasza generacja urodziła się „pod czerwoną chorągwią”, w nowych Chinach, i nie wiedzieliśmy, jak wy-glądało Ŝycie za czasów Kuomintangu. A Lei Feng wiedział, jak nam powiedziano, i dlatego tak bardzo nienawidził wrogów klasowych, a tak bardzo kochał Przewodniczącego Mao. Kiedy miał siedem lat, jego mat-ka podobno powiesiła się, poniewaŜ została zgwałcona przez feudała.

Do naszej szkoły przychodzili wieśniacy i robotnicy i słuchaliśmy o ich dzieciństwie, w którym panował głód, o zimach bez butów, o przed-wczesnym i bolesnym umieraniu. Mówili, jak bezbrzeŜnie są wdzięczni Przewodniczącemu Mao za to, Ŝe mają co jeść i w co się ubrać. Jeden z nich naleŜał do grupy etnicznej Yi, w której aŜ do lat pięćdziesiątych utrzymywał się system niewolniczy. Był niewolnikiem i pokazał nam blizny od straszliwego bicia, które sprawiał mu jego pan. Za kaŜdym razem, kiedy ktoś opisywał swoje okropne przeŜycia, hol pełen dzieci trząsł się od płaczu i łkania. Wychodziłam z tych sesji kompletnie zdru-zgotana cięŜarem zła Kuomintangu — i coraz bardziej oddana Mao. śeby pokazać nam, czym byłoby Ŝycie bez Mao, od czasu do czasu

kucharze robili coś, co nazywali „posiłkami goryczy”. Podobno to wła-śnie jedli biedni ludzie pod panowaniem Kuomintangu. Składała się ta potrawa z jakichś dziwnych ziół, i zastanawiałam się, czy to aby nie Ŝart kucharza — bo było to naprawdę nie do opisania. Kilka razy zwymioto-wałam.

Kiedyś zabrano nas na wystawę „uświadomienia klasowego” na temat Tybetu: były tam fotografie lochów, w których pełzały skorpiony, i prze-raŜających narzędzi tortur, a wśród nich przyrząd do wyłupiania oczu i przecinania ścięgien na kostkach. Pewien męŜczyzna, poruszający się na wózku na kółkach, powiedział nam kiedyś w szkole, Ŝe dawniej był chło-pem pańszczyźnianym w Tybecie i z powodu jakiegoś drobnego przewi-nienia, którego się dopuścił, przecięto mu ścięgna.

Od 1964 roku otwarto takŜe „muzea świadomości klasowej” — urzą-dzono je w obszernych domach byłych posiadaczy ziemskich, Ŝeby za-demonstrować, w jakim luksusie, dzięki potowi i krwi wieśniaków, Ŝyli wrogowie klasowi, dopóki nie przyszedł Mao. Podczas wolnych dni w

282

czasie chińskiego Nowego Roku, ojciec zabrał nas do takiej słynnej po-siadłości, oddalonej o dwie i pół godziny jazdy samochodem od domu. Edukacja polityczna była jednak tym razem wymówką, a naprawdę cho-dziło o wyprawę „na spacer po świeŜej zieleni” (taqing) dla powitania, zgodnie z chińską tradycją, wiosny. Była to jedna z rzadkich okazji, kie-dy nasza rodzina mogła wyjechać z miasta.

Gdy samochód jechał asfaltową drogą wysadzaną eukaliptusami przez zieloną równinę Chengdu, patrzyłam uwaŜnie przez szyby na śliczne zagajniki bambusowe, otaczające wiejskie domy, i pomiędzy liśćmi bam-busa wypatrywałam fantazyjnej linii dymu z komina, snującego się nad strzechami domów. Czasem gałąź wcześnie kwitnącej wiśni odbijała się w strumyku, wijącym się wśród zarośli. Ojciec prosił nas, Ŝebyśmy po-tem napisali esej o tej podróŜy, opisując scenerię, więc obserwowałam wszystko z wielką uwagą. Jedna rzecz mnie zastanowiła: kilka drzew stojących na polu było kompletnie ogołoconych z gałęzi i liści — zostało ich trochę tylko na czubku i wyglądały jak maszty na flagi w zielonych czapkach. Ojciec objaśnił, Ŝe na równinie Chengdu, intensywnie upra-wianej, jest mało opału i wieśniacy obcięli wszystkie gałęzie, których mogli dosięgnąć. Ale nie powiedział, Ŝe jeszcze kilka lat temu było tu sporo drzew, jednak większość z nich została wycięta na opał przy wyta-pianiu stali podczas Wielkiego Skoku.

Wieś wyglądała kwitnąco. W miasteczku, w którym odbywały się tar-gi, zatrzymaliśmy się, Ŝeby coś zjeść. Kłębili się tu wieśniacy w nowych, czystych ubraniach, starsi nosili śnieŜnobiałe turbany i ciemnoniebieskie fartuchy. W oknach restauracji połyskiwały przypieczone na złoto kaczki. Spod pokrywek wielkich bambusowych kociołków do gotowania na pa-rze, ulokowanych na stoiskach przy zatłoczonych ulicach, wydobywały się rozkosznie pachnące obłoki pary. Nasz samochód przebijał się przez tłum w stronę biura miejscowego zarządu, który mieścił się w duŜym domu z dwoma kamiennymi lwami przed wejściem. Ojciec mieszkał w tej okolicy podczas głodu w 1961 roku i teraz miejscowi urzędnicy chcie-li mu pokazać, jak wiele się zmieniło. Zabrali nas do restauracji, gdzie zarezerwowano dla nas specjalny gabinet.

Kiedy przechodziliśmy przez zatłoczoną restaurację, wieśniacy spo-glądali na nas z ciekawością — jacyś obcy, z honorami wprowadzani

283

przez miejscowego szefa. Na stołach widziałam dziwne dania, które wy-glądały tak, Ŝe ślinka napływała do ust. Prawie nigdy nie jadłam niczego poza tym, co podawano w naszej kantynie, a tutaj jedzenie było jedną wielką niespodzianką. Poza tym potrawy nosiły zupełnie nowe nazwy: Perłowe gałki, Trzy wystrzały, Głowa lwa. Po posiłku kierownik restau-racji poŜegnał nas na chodniku, a wieśniacy znowu gapili się na naszą grupę.

Na drodze do muzeum nasz samochód wyprzedziła cięŜarówka, na której jechali uczniowie z mojej szkoły. Na pewno wybierali się do mu-zeum „świadomości klasowej”, podobnie jak my. Jedna z moich nauczy-cielek stała z tyłu. Uśmiechnęła się do mnie, ale ja skurczyłam się na siedzeniu na myśl o róŜnicy pomiędzy samochodem z szoferem a otwartą cięŜarówką podskakującą na wybojach w chłodnym, wiosennym powie-trzu. Ojciec siedział z przodu, z młodszym bratem na kolanach. Kiedy się odwrócił do tyłu, zobaczył, Ŝe zupełnie zniknęłam. Promieniał z zadowo-lenia. Powiedział, Ŝe moje zakłopotanie ujawnia pozytywne cechy, to dobrze, Ŝe przywileje mnie zawstydzają, gorzej by było, gdybym się wy-nosiła z ich powodu.

Muzeum okazało się szokujące. Stały tam rzeźbione figury bezrolnych wieśniaków, którzy musieli płacić właścicielowi ziemi wysokie dzier-Ŝawne. Zademonstrowano nam, jak właściciel ziemski uŜywał dwóch róŜnych miarek — jedna, większa, słuŜyła mu do odbierania ziarna, dru-gą, mniejszą, odmierzał ziarno, które poŜyczał. Była tu równieŜ sala tor-tur i loch z Ŝelazną klatką, zanurzoną w ohydnej, zgniłej wodzie. Klatka była za niska, Ŝeby w niej stanąć w wyprostowanej pozycji, i za wąska, Ŝeby w niej usiąść. Wyjaśniono nam, Ŝe feudał zamykał w niej za karę wieśniaków, którzy nie byli w stanie zapłacić dzierŜawy. W jednym z pokoi, jak nam powiedziano, mieszkały trzy mamki, które dostarczały mu codziennie mleka, poniewaŜ uwaŜał ludzkie mleko za najbardziej odŜyw-cze. Jego konkubina numer pięć zjadała dziennie trzydzieści kaczek — nie mięso, ale same łapki, które są podobno bardzo delikatne.

Nie powiedziano nam jednak, Ŝe brat tego nieludzkiego właściciela ziemskiego wchodzi w skład rządu i jest ministrem w Pekinie, a został nim w nagrodę za to, Ŝe w 1949 roku bez walki poddał Chengdu komuni-stom. Przez cały czas, kiedy opowiadano nam o „ludoŜerczym okresie

284

Kuomintangu”, podkreślano jednocześnie, Ŝe powinniśmy być wdzięczni Przewodniczącemu Mao.

Kult Mao znajdował wspaniałą poŜywkę w ludzkiej pamięci, dotyczą-cej nieszczęśliwej przeszłości. Wrogowie klasowi byli przedstawiani jako podli złoczyńcy, którzy cofnęliby Chiny do okresu Kuomintangu, co by oznaczało, Ŝe my, dzieci, stracimy naukę, jedzenie i zimowe buty. I dla-tego, jak nam powiedziano, powinniśmy niszczyć wroga. Podobno Chiang Kai-shek zamierzał podjąć inwazję na Chiny w 1962 roku, pod-czas „trudnego okresu” — bo tak brzmiał oficjalny eufemizm okresu głodu.

Pomimo tych działań zarówno dla mnie, jak i dla większości mojej generacji wrogowie klasowi pozostali figurami dalekimi, mglistymi i abstrakcyjnymi. NaleŜeli do odległej przeszłości i Mao nie zdołał spra-wić, Ŝeby obrośli codzienną, Ŝywą materią. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy, paradoksalnie, było to, Ŝe tak dokładnie starł przeszłość. Nie-mniej oczekiwanie na pojawienie się jakiejś wrogiej postaci zostało w nas zasiane.

W tym samym czasie Mao rzucał ziarna, które miały zakwitnąć jego własną deifikacją, i zarówno ja, jak i moi rówieśnicy byliśmy po uszy zanurzeni w tej szytej grubymi nićmi, ale skutecznej indoktrynacji. Była skuteczna, poniewaŜ Mao odwoływał się do szlachetnych uczuć: bez-kompromisowość wobec wrogów klasowych oznaczała przecieŜ lojal-ność wobec ludu. Wezwanie do całkowitego podporządkowania się Mao wabiło pozorem wyrzeczenia się egoistycznych odruchów. Bardzo trudno było przebić się przez tę retorykę do rzeczywistości, zwłaszcza Ŝe dorośli nie proponowali alternatywnego punktu widzenia. Szczerze mówiąc, właśnie oni bardzo się przyczyniali do wzmocnienia kultu Mao.

Przez dwa tysiące lat Chiny miały cesarzy. Ich postacie uosabiały po-tęgę państwa i autorytet duchowy. Uczucia religijne, które gdzie indziej kierowano ku postaci lub pojęciu Boga, w Chinach kierowano bezpo-średnio do cesarza. Moi rodzice równieŜ, podobnie jak setki milionów Chińczyków, byli pod wpływem tej tradycji.

Mao jeszcze bardziej uosabiał Boga, pozostając w cieniu tajemnicy — zawsze odległy, poza ludzkim zasięgiem. Unikał radia — a telewizji jeszcze nie było. Bardzo niewielu ludzi, poza jego ścisłym dworem, mia-ło z nim kontakt. Nawet jego koledzy z samego szczytu władzy spotykali

285

go jedynie podczas formalnych „audiencji”. Po Yan'an mój ojciec widział go tylko raz, kiedy Mao przyjechał do Chengdu w 1958 roku i zaprosił wszystkich urzędników powyŜej 18 stopnia do wspólnej fotografii. Po fiasku Wielkiego Skoku prawie całkowicie zniknął.

Mao-cesarz pasował do jednego z wzorców utrwalonych w chińskiej historii: wódz powszechnego ludowego powstania, który wyplenił zgniłą dynastię i sam został mądrym cesarzem, sprawującym władzę absolutną. MoŜna zresztą powiedzieć, Ŝe Mao zarobił na swój bosko-cesarski status. Jego zasługą było przecieŜ zakończenie wojny domowej, zaprowadzenie pokoju i uzyskanie stabilności, do której Chińczycy tak bardzo tęsknili, Ŝe mówili nawet: „lepiej być psem w czasach pokoju, niŜ człowiekiem w czasie wojny”. To za rządów Mao Chiny stały się siłą, z którą świat mu-siał się liczyć, i wielu Chińczyków nie czuło się juŜ poniŜonych z powo-du swojej narodowości, a to znaczyło dla nich bardzo wiele. W rzeczywi-stości Mao cofnął Chiny do stanu Państwa Środka i z pomocą Stanów Zjednoczonych przywrócił ich dawną izolację od świata. Chińczycy znowu się czuli wspaniali i najlepsi — za cenę zupełnej utraty kontaktu ze światem zewnętrznym. Niemniej duma narodowa dla Chińczyków była tak waŜna, Ŝe większość z nich była Mao szczerze wdzięczna i na pewno nie uwaŜała, Ŝe kult jego osoby im uchybia. Poza tym prawie zu-pełna niemoŜność dostępu do informacji oraz systematyczna dezinfor-macja sprawiały, Ŝe większość Chińczyków nie potrafiłaby ocenić, co było sukcesem, a co klęską Mao — albo zorientować się, jaka część za-sług komunizmu to dzieło Mao, a jaka innych przywódców.

W budowaniu kultu Mao istotne znaczenie miał teŜ strach. Wielu lu-dzi doszło do takiego stanu, Ŝe w ogóle nie śmieli myśleć, jakby ich myśli mogły się jakimś sposobem wydostać na zewnątrz. Nawet jeśli pociągały ich inne idee, niewielu wspomniało o nich swoim dzieciom, bo dzieci mogłyby wygadać się przed innymi dziećmi, a to ściągnęłoby potem nie-szczęście na wszystkich. Podczas lat, kiedy „uczyliśmy się na przykładzie Lei Fenga”, wbijano nam do głowy, Ŝe obowiązuje nas przede wszystkim lojalność wobec Mao. Słowa popularnej piosenki brzmiały: „Ojciec jest bliski, matka jest bliska, ale najbliŜszy jest Przewodniczący Mao”. Wdro-Ŝono nas do myślenia, Ŝe wszyscy, łącznie z matką i ojcem, jeŜeli nie byli

286

po stronie Mao, są naszymi wrogami. Wielu rodziców świadomie wy-chowywało swoje dzieci na konformistów, bo tak było najbezpieczniej.

Nawet najbardziej podstawowe informacje dotyczące rodziny były poddawane autocenzurze. Nigdy nie słyszałam o Yulinie czy innych krewnych babci. Nie powiedziano mi o aresztowaniu mamy w 1955 roku ani o głodzie — nie powiedziano mi niczego, co mogłoby zasiać w mojej duszy ziarno zwątpienia w Mao. Moi rodzice, jak wielu innych rodziców w Chinach, nigdy nie powiedzieli dzieciom niczego, co odbiegałoby od ortodoksyjnej linii.

W 1965 roku na Nowy Rok podjęłam postanowienie, Ŝe „będę po-słuszna babci” — jest to tradycyjna chińska formuła, w której wyraŜa się obietnicę dobrego zachowania. Ojciec potrząsnął głową i powiedział wtedy: „Nie powinnaś tak mówić. Powiedz tylko: »Słucham Przewodni-czącego Mao«„. Na moje trzynaste urodziny, w marcu tego roku, prezen-tem, jaki dostałam od ojca, nie były, jak zwykle, ksiąŜki fantastyczno-naukowe, ale tom z czterema filozoficznymi pracami Mao.

Tylko jedna dorosła osoba powiedziała do mnie coś, co nie było zgodne z oficjalną propagandą, a była to macocha Deng Xiaopinga, mieszkająca przez jakiś czas w sąsiednim domu z córką, która pracowała w zarządzie prowincji. Lubiła dzieci i ciągle się u niej kręciłam. Kiedy z przyjaciółmi ukradłam pikle z kantyny albo kiedy zebraliśmy kwiaty melona i zioła z ogrodu naleŜącego do kompleksu i nie mieliśmy odwagi zanieść tego do domu, szliśmy do niej, a ona przyrządzała to dla nas. Było to tym bardziej podniecające, Ŝe jedliśmy owoce zakazane. Miała wtedy koło siedemdziesiątki, ale wyglądała o wiele młodziej dzięki swo-jej gładkiej i delikatnej, choć zdecydowanej w wyrazie twarzy. Zawsze nosiła szare bawełniane wdzianko i czarne bawełniane pantofle, które sama robiła. Była bardzo swobodna i traktowała nas jak równych sobie. Lubiłam siedzieć u niej w kuchni i gawędzić z nią. Kiedyś, gdy miałam około trzynastu lat, przyszłam do niej zaraz po jednej z bardzo emocjonu-jących sesji „gorzkich wspomnień”. Tryskało ze mnie współczucie dla kaŜdego, kto Ŝył pod rządami Kuomintangu i powiedziałam: „Babciu Deng, jak bardzo musiałaś cierpieć pod tym diabelskim Kuomintangiem! Jak ci Ŝołnierze musieli was łupić! A ci posiadacze ziemscy, krwiopijcy!

287

Co tobie zrobili?”. „CóŜ — odparła — nie wszyscy i nie zawsze łupi-li... i nie zawsze byli źli...”. Jej słowa uderzyły we mnie jak pociski. By-łam tak zszokowana, Ŝe nigdy nikomu tego nie powtórzyłam.

W tym czasie nikomu z nas nie przyszłoby do głowy, Ŝe kult Mao i nacisk kładziony na pojęcie walki klasowej jest częścią planu mającego doprowadzić do kompromitacji prezydenta Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga, sekretarza generalnego Partii. Mao nie był zadowolony z ich działań, bo doprowadzili do pewnej liberalizacji ekonomicznej i społecznej. UwaŜał ich podejście raczej za kapitalistyczne niŜ socjalistyczne. Szczególnie złościło go, Ŝe to, co nazywał „drogą kapitalistyczną”, dobrze działało, gdy tymczasem jego „słuszne” podejście do rzeczy obróciło kraj w ruinę. Jako człowiek praktyczny, potrafił to jednak dostrzec i pozwalał im pro-wadzić sprawy na ich sposób. Ale chciał znowu zacząć wprowadzać swo-je idee, kiedy tylko gospodarka kraju będzie w odpowiednim stanie, Ŝeby mogła wytrzymać ten eksperyment, i kiedy sam będzie na tyle mocny, Ŝeby usunąć swoich potęŜnych partyjnych wrogów.

Dla Mao idea pokojowego rozwoju była nieznośna. Był niespokojnym duchem, urodzonym wojownikiem i poetą, potrzebował działania — brutalnego działania — i uwaŜał, Ŝe permanentna walka jest niezbędnym składnikiem rozwoju społecznego. Jego towarzysze partyjni stali się jego zdaniem zbyt tolerancyjni i miękcy, poszukiwali raczej zgody niŜ kon-fliktu. Od 1959 roku nie było politycznych kampanii, w których ludzie występowaliby bezpośrednio przeciwko sobie.

Mao nie mógł tego wszystkiego przeboleć. Czuł, Ŝe jego oponenci poniŜyli go, wykazując jego niekompetencję. Chciał zemsty, a mając świadomość, Ŝe jego przeciwnicy nie są osamotnieni, windował swój autorytet jak najwyŜej. Nie satysfakcjonowało go nic mniej niŜ deifika-cja.

Odczekał do chwili, aŜ gospodarka została uleczona. Kiedy to nastąpi-ło, zaczął w 1964 roku przygotowywać wielki prolog konfrontacji. Względna liberalizacja początku lat sześćdziesiątych zaczęła się kończyć.

Od 1964 roku w kompleksie nie urządzano juŜ dansingów. Lokówki mamy poszły w odstawkę i zapanowała moda na krótkie, proste włosy. Bluzki i Ŝakiety, które teraz nosiła, nie były juŜ ani dopasowane, ani ko-lorowe. Nastała pora gładkich materiałów o spokojnych kolorach, a ubra-nia znów miały kształt worków. Bardzo mi było Ŝal spódnic mamy.

288

Pamiętam, jak lubiłam obserwować ją, kiedy zsiadała z roweru i z wdzię-kiem unosiła biało-niebieską spódnicę w kratkę. Stałam przy pniu plata-na, który rósł na polance, stanowiącej część ulicy za naszym komplek-sem. Gdy jechała w moją stronę, jej spódnica układała się jak wachlarz. W letnie wieczory woziłam tam Xiaofanga w bambusowym wózku i czekałam na jej powrót do domu.

Babcia, która w tym okresie miała pięćdziesiąt parę lat, nosiła się bar-dziej po kobiecemu niŜ mama. Jej wdzianka, zawsze w tradycyjnym stylu — były nieodmiennie jasnoszare, ale za to bardzo dbała o swoje długie, gęste, czarne włosy, choć zgodnie z chińską tradycją, którą komuniści przejęli, kobiety w średnim wieku (to znaczy po trzydziestce) nie powin-ny nosić włosów poza ramiona. Babcia zwijała włosy w skromny koczek z tyłu głowy, ale zawsze wpinała w nie kwiat. Czasem były to dwa kwia-ty magnolii koloru kości słoniowej, czasem jaśmin z dwoma ciemnozie-lonymi liśćmi, które podkreślały połysk jej włosów. Nigdy nie uŜywała szamponów ze sklepu, twierdziła, Ŝe włosy robią się od nich matowe i suche. Gotowała owoc chińskiego drzewka świętojańskiego i uŜywała tego wywaru do mycia głowy. Tarła owoc tak, Ŝe powstawała pachnąca piana, i powoli zanurzała w niej swoje czarne włosy. Potem moczyła drewniany grzebień w soku z nasion pomelo; grzebień przesuwał się gładko i zostawiał delikatny zapach. Ostatnim akcentem było zwilŜenie włosów wodą z kwiatów osmantusa, którą sama przyrządzała od czasu, kiedy ze sklepów zniknęły perfumy. Pamiętam, jak obserwowałam ją przy czesaniu. Była to jedyna czynność, przy której się nie spieszyła. Wszystkie inne rzeczy robiła bardzo szybko. Malowała takŜe delikatnie brwi czarnym węglowym ołówkiem, a na nos kładła odrobinę pudru. Widząc w lusterku jej uśmiechnięte oczy z tym szczególnym wyrazem koncentracji, czułam, Ŝe jest to dla niej jedna z najprzyjemniejszych chwil.

Niemniej było to dziwne uczucie patrzeć, jak babcia robi makijaŜ — chociaŜ patrzyłam na to od dziecka. W filmach i ksiąŜkach wszystkie kobiety, które nosiły makijaŜ, były negatywnymi postaciami, tak jak na przykład konkubiny. Niewiele wiedziałam o tym okresie Ŝycia ukochanej babci, kiedy była konkubiną, jednak nauczyłam się Ŝyć pomiędzy tymi myślami i rzeczywistością i traktować je rozdzielnie. Kiedy wychodziłam

289

z babcią na zakupy, zdawałam sobie sprawę z tego, Ŝe wygląda inaczej niŜ wszyscy, z makijaŜem, chociaŜ dyskretnym, i z kwiatem we włosach. Ludzie ją zauwaŜali. Szła dumnie wyprostowana, świadoma swojego wyglądu.

Mogła sobie na to pozwolić, poniewaŜ mieszkała w kompleksie. Gdy-by mieszkała w zwyczajnym mieszkaniu, podlegałaby kontroli jednego z komitetów mieszkańców, którzy mieli oko na wszystkich niepracujących dorosłych. W komitetach zasiadali emeryci i starsze wiekiem gospodynie domowe, a niektórzy z nich znani byli z tego, Ŝe wtrącali swoje pięć gro-szy do wszystkiego. Gdyby babcia znajdowała się pod ich kontrolą, na pewno spotkałyby ją albo niemiłe aluzje, albo otwarta krytyka. Ale w kompleksie nie było komitetu. Raz w tygodniu musiała wprawdzie cho-dzić na zebrania dla rodziców i teściów, opiekunek dzieci i ludzi z obsłu-gi kompleksu, na których mówiono o polityce Partii — jednak poza tym dawano jej spokój. Właściwie lubiła te spotkania — stanowiły okazję do pogadania z innymi kobietami i zawsze wracała z nich z mnóstwem naj-nowszych ploteczek.

Polityka wlewała się w moje Ŝycie coraz szerszym strumieniem. Kie-dy poszłam do szkoły średniej w 1964 roku, pierwszego dnia powiedzia-no nam, Ŝe powinniśmy być wdzięczni Przewodniczącemu Mao, ponie-waŜ jego „wytyczne klasowe” miały wpływ na nabór do naszej szkoły w tym roku. Mao oskarŜył niedawno szkoły i uniwersytety, Ŝe przyjmują za duŜo dzieci burŜuazji. Teraz, zgodnie z jego instrukcją, naleŜało dać pierwszeństwo córkom i synom o „dobrym pochodzeniu” (chus-heng hao). Oznaczało to, Ŝe faworyzowano dzieci, których rodzice, zwłaszcza ojcowie, byli robotnikami, wieśniakami, Ŝołnierzami. Wytyczne klasowe oznaczały, Ŝe los wielu dzieci był zdeterminowany przez społeczną przy-naleŜność rodziny i przypadkowy fakt narodzin tu, a nie gdzie indziej.

Ale i tak status rodziny mógł być niejasny — ojciec robotnik mógł być kiedyś zatrudniony w jakimś kuomintangowskim urzędzie; urzędnik nie naleŜał do Ŝadnej kategorii; intelektualista był „niepoŜądanym ele-mentem” — ale jeśli był członkiem Partii, to co? Jak miały być zaklasy-fikowane dzieci takich rodziców? Wielu urzędników odpowiadających za nabór uznało, Ŝe trzeba posuwać się bezpieczną drogą, co oznaczało, Ŝe

290

preferowali dzieci partyjnych rodziców. Połowa dzieci w mojej klasie miała partyjnych rodziców.

Moja nowa szkoła — Szkoła Średnia nr 4 — była „kluczowa” dla ca-łej prowincji i dostawali się do niej tylko uczniowie z najlepszymi oce-nami z egzaminów. W poprzednich latach jedynym kryterium były oce-ny, teraz równie waŜne jak oceny było pochodzenie społeczne.

W dwóch egzaminach pisemnych dostałam sto punktów z matematyki i tyle samo z literatury chińskiej. Ojciec wbijał mi ją do głowy, Ŝebym nie musiała liczyć tylko na ich nazwiska. Niezbyt podobała mi się myśl, Ŝe to dzięki wytycznym klasowym Mao dostałam się do tej szkoły, ale wkrótce przestałam o tym myśleć. Jeśli to była idea Mao, nie mogła być zła.

W tym czasie dzieci wyŜszych i najwyŜszych urzędników (gaogan zi-di) stanowiły niemal osobną warstwę społeczną. WyróŜniał je inny spo-sób bycia i postawa, która bezbłędnie pozwalała zaklasyfikować je do elity, świadomej swoich „mocnych pleców” i nietykalności. Wiele spo-śród dzieci wyŜszych urzędników zachowywało się teraz jeszcze bardziej bezczelnie niŜ kiedykolwiek i wszyscy, od samego Mao w dół hierarchii partyjnej, martwili się ich zachowaniem. Były stałym tematem prasy. Wszystko to potwierdzało tylko jednak, Ŝe stanowiły grupę na specjal-nych prawach.

Ojciec często nas przestrzegał, Ŝebyśmy nie wchodzili w zbyt bliską komitywę z tymi dziećmi. W rezultacie miałam bardzo niewielu przyja-ciół, bo rzadko spotykałam dzieci z innych domów. A jeśli juŜ spotyka-łam, to wkrótce okazywało się, Ŝe nie mamy wspólnych doświadczeń i Ŝe nic nas nie łączy.

Kiedy zaczęłam chodzić do nowej szkoły, dwoje nauczycieli przyszło spytać rodziców, jaki język dla mnie wybierają. Wybrali angielski, nie rosyjski, bo tylko tych dwóch uczono. Nauczyciele chcieli takŜe wie-dzieć, czy wolą fizykę, czy chemię w pierwszym roku nauki, ale tę decy-zję rodzice pozostawili szkole.

Uwielbiałam tę szkołę od chwili, kiedy do niej weszłam. Wiodła do niej wspaniała brama z szerokim dachem wykładanym niebieskimi płyt-kami, z wygiętym okapem. Do szkoły prowadziły kamienne schody, a taras, na który się wchodziło, był wsparty na sześciu kolumnach z czer-wonego drzewa. Symetryczne rzędy cyprysów prowadzące w głąb terenu podkreślały uroczystą atmosferę.

291

Szkoła została załoŜona w 141 roku przed n.e. Była pierwszą szkołą w Chinach, załoŜoną przez lokalny rząd. W centrum kompleksu szkolnego znajdowała się wspaniała świątynia, dawniej poświęcona Konfucjuszowi. Była dobrze zachowana, ale nie słuŜyła juŜ jako świątynia. W środku stało kilka stołów pingpongowych, oddzielonych masywnymi kolumna-mi. U podnóŜa schodów rozciągał się rozległy teren, który dawniej był podjazdem do świątyni. Postawiono tu dwupiętrowy blok, w którym od-bywała się nauka i który odcinał teren dawnej świątyni od strumyka, przeciętego trzema małymi, łukowatymi mostkami z miniaturowymi rzeźbami lwów i innych zwierząt, wykonanymi z piaskowca. Za mostka-mi rozciągał się przepiękny ogród, otoczony drzewami brzoskwiń i plata-nami. Przed świątynią, stały dwie wielkie brązowe kadzielnice, ale nie unosił się juŜ nad nimi niebieski dym. Tereny po bokach świątyni prze-kształcono w boiska do koszykówki i siatkówki. Dalej były dwa trawniki, na których siedzieliśmy lub leŜeliśmy podczas przerw. Za świątynią był kolejny trawnik, a za nim duŜy sad, połoŜony u podstawy niewielkich wzgórz porośniętych winoroślą, drzewami i ziołami.

Dookoła rozlokowano laboratoria, w których uczyliśmy się biologii i chemii, odbywaliśmy ćwiczenia z mikroskopem i robiliśmy sekcje mar-twych zwierząt. W sali wykładowej wyświetlano filmy. Na zajęcia poza-obowiązkowe wybrałam grupę biologiczną — przechadzaliśmy się razem wokół wzgórz i sadu, a nauczycielka objaśniała nam charakterystyczne cechy roślin i uczyła ich nazw. Były tam wylęgarnie z kontrolowaną tem-peraturą, w których obserwowaliśmy wykluwające się z jaj kijanki i ka-czuszki. Wiosną, kiedy kwitły brzoskwinie, teren szkoły wyglądał jak róŜowe morze. Ale najbardziej lubiłam dwupiętrową bibliotekę, zbudo-waną w tradycyjnym chińskim stylu. Na obu piętrach budynek otaczały tarasy, na których znajdowały się rzędy siedzeń ustawionych w kształt skrzydła (feilaiyi). Czytałam tu godzinami, czasem tylko wyciągając rękę, Ŝeby dotknąć wachlarzowatego liścia drzewa ginko. Para tych drzew, strzelistych i eleganckich, rosła przed wejściem do biblioteki. Tylko ich widok mógł mnie oderwać od ksiąŜek.

Najlepiej pamiętam nauczycieli. Byli doskonali w swoich specjalno-ściach, wszyscy mieli honorowe stopnie albo stopnie specjalne. Ich lekcje były samą przyjemnością i nigdy nie miałam ich dość.

292

Ale polityczna indoktrynacja coraz bardziej wpełzała do Ŝycia szkoły i do nauki. Na porannych apelach coraz częściej czytaliśmy nauki Mao, a na specjalnych sesjach studiowaliśmy pisma partyjne. Podręczniki do literatury chińskiej zawierały coraz więcej propagandy, a coraz mniej klasyki. Teksty polityczne, najczęściej autorstwa Mao, weszły do pro-gramu szkolnego.

Prawie kaŜdy rodzaj działalności był przesycony polityką. Pewnego dnia na porannym apelu kierowniczka szkoły oświadczyła, Ŝe będziemy robić ćwiczenia oczu. Powiedziała, Ŝe Przewodniczący Mao zauwaŜył, iŜ coraz więcej dzieci szkolnych nosi okulary, co oznacza, Ŝe uszkadzają sobie wzrok, zbyt cięŜko pracując. Nakazał, Ŝeby jakoś temu zaradzić. Byliśmy poruszeni do głębi jego troską. Niektórzy nawet łkali z wdzięcz-ności. Przez piętnaście minut kaŜdego ranka robiliśmy ćwiczenia oczu. Zestaw został opracowany przez lekarzy i wykonywany w rytm muzyki. Masowaliśmy punkty wokół oczu, a potem gapiliśmy się intensywnie na wierzby i topole za oknami. UwaŜa się, Ŝe zielony kolor przynosi ulgę i uspokaja. Zieleń liści cieszyła mnie, ćwiczenia przynosiły ulgę; myślą wybiegałam do Mao i potwierdzałam moją głęboką lojalność wobec nie-go.

Najczęściej powtarzający się temat dotyczył tego, Ŝe nie moŜemy po-zwolić Chinom „zmienić koloru”, to znaczy odejść od komunizmu do kapitalizmu. Rozłam między ZSRR i Chinami, który początkowo był ukrywany, został ujawniony w 1963 roku. Powiedziano nam, Ŝe kiedy po śmierci Stalina w 1953 roku do władzy doszedł Chruszczow, Rosja pod-dała się krajom kapitalistycznym i rosyjskie dzieci znowu cierpią głód i nędzę, jak chińskie dzieci za czasów Kuomintangu. Pewnego dnia, ostrzegłszy nas, nie wiadomo juŜ który raz, przed drogą, którą kroczy teraz Rosja, nasz nauczyciel od spraw politycznych powiedział: „Jeśli nie będziecie czujni, nasz kraj będzie powoli zmieniał kolor, najpierw od czerwieni do spłowiałej czerwieni i potem dalej, aŜ do czerni”. Tak się składa, Ŝe syczuański zwrot oznaczający „zblakłą czerwień” brzmi tak samo jak moje imię (erhong). Koledzy z klasy zaczęli chichotać i czu-łam, jak na mnie zerkają. Musiałam natychmiast zmienić imię. Tego wie-czoru błagałam ojca, Ŝeby dał mi inne. Zaproponował Zhang, oznaczają-ce zarówno „proszę”, jak i „wczesne spełnienie zamierzeń” — co wyra-Ŝało jego pragnienie, Ŝebym w młodym wieku została dobrą pisarką. Ale

293

ja nie chciałam tego imienia. Powiedziałam ojcu, Ŝe chciałabym dostać imię, które miałoby militarny wydźwięk. Wielu moich przyjaciół po-zmieniało w tym czasie imiona, a te nowe często zawierały element oznaczający „armię” lub „Ŝołnierza”. Wybór, jakiego dokonał ojciec, od-zwierciedlał jego klasyczne lektury. Moje nowe imię Jung (Rong) jest bardzo starym, zapomnianym określeniem „zmagań wojennych”, które pojawiało się tylko w dawnej poezji, i to w niewielu archaicznych fra-zach. Znak, którym je zapisywano, przywoływał obrazy minionych bi-tew, staczanych przez rycerzy w lśniących zbrojach, z włóczniami, po-śród rŜenia rumaków. Kiedy wróciłam do szkoły z nowym imieniem, nawet nauczyciele nie mogli rozpoznać tego znaku.

W tym czasie Mao nawoływał naród, aby od nauki, którą pobrał od Lei Fenga, przechodził do nauki, jaką moŜe dać mu armia. Pod wodzą ministra obrony, Lin Biao, który przyszedł na miejsce marszałka Peng Dehuai w 1958 roku, armia stała się główną tubą kultu Mao. Napisał właśnie poemat, w którym wzywał kobiety, aby „odrzuciły kobiecość i przywdziały strój wojskowy”. Powiedziano nam, Ŝe Amerykanie tylko czekają na okazję, aby najechać Chiny i przywrócić rządy Kuomintangu, i Ŝe Lei Feng ćwiczył dniami i nocami, aby móc z nimi walczyć. Chciał przezwycięŜyć swoją fizyczną słabość i zostać mistrzem w rzucaniu gra-natami ręcznymi. Okazało się nagle, Ŝe ćwiczenia fizyczne są niezwykle waŜne. Wprowadzono przymusowe bieganie, pływanie, skok wzwyŜ, ćwiczenia na poręczach, rzucanie drewnianym ręcznym granatem. Oprócz dwóch godzin sportu tygodniowo obowiązywało nas teraz czter-dzieści pięć minut ćwiczeń kaŜdego dnia po szkole.

Zawsze byłam beznadziejna w sportach i nienawidziłam ich — oprócz tenisa. Przedtem jednak sport nie był taki waŜny, a teraz nabrał politycz-nego znaczenia, w myśl hasła: „Hartuj swoje ciało, aby bronić macierzy-stego kraju”. Niestety ta presja spowodowała, Ŝe moja niechęć do sportu jeszcze się wzmogła. Kiedy próbowałam pływać, zawsze miałam w gło-wie obraz amerykańskich najeźdźców ścigających mnie do brzegu rwącej rzeki. PoniewaŜ nie umiałam pływać, pozostawało mi tylko albo się uto-pić, albo dać się złapać Amerykanom, którzy z pewnością będą mnie torturować. Ze strachu często miałam w wodzie skurcze i kiedyś prawie

294

się utopiłam w basenie. W lecie regularnie raz w tygodniu mieliśmy lek-cje pływania, ale dopóki mieszkałam w Chinach, nie nauczyłam się pły-wać.

Rzucanie ręcznym granatem takŜe było bardzo waŜne — z oczywi-stych powodów. Byłam w tym najgorsza w klasie. Rzucałam na Ŝałosną odległość. Czułam, Ŝe moi koledzy szkolni podają w wątpliwość moją wolę walki z amerykańskimi imperialistami. Kiedyś, podczas cotygo-dniowego szkolenia politycznego, ktoś zrobił uwagę na temat moich cią-głych niepowodzeń w tej dziedzinie. Czułam, Ŝe oczy wszystkich wbijają się we mnie jak szpilki, jakby mówili: „Ty sługo Amerykanów!”. Na-stępnego rana przyszłam na boisko i stałam z wyciągniętymi ramionami, w kaŜdej ręce trzymając cegłę. W dzienniku Lei Fenga, który znałam na pamięć, było to podane jako sposób na wzmocnienie muskułów, co z kolei przyczyniało się do uzyskania lepszych wyników w rzucaniu grana-tami. Po kilku dniach tych ćwiczeń mięśnie ramion spuchły i zaczer-wieniły się. Zarzuciłam to ćwiczenie, ale zawsze potem, kiedy dawano mi drewniany granat, ręce zaczynały mi się trząść z niekontrolowanego zde-nerwowania. Pewnego dnia, było to w 1965 roku, powiedziano nam nie-oczekiwanie, Ŝe mamy pójść usuwać trawę z trawników. Mao wydał rozporządzenie, w którym oświadczył, Ŝe hodowanie trawy, kwiatów i domowych zwierząt to burŜuazyjne nawyki i powinny zostać wyelimino-wane. Trawa na naszym trawniku naleŜała do gatunku, którego nie spo-tkałam nigdzie poza Chinami. Po chińsku jej nazwa oznacza „omotana wokół gruntu”. Pełzała po gruncie i wypuszczała setki korzeni, które wbijały się w ziemię i przenikały w głąb, jak stalowe obcęgi chwytając grunt. Pod ziemią wypuszczała kolejne korzenie, rozpełzające się we wszystkie strony. W jednej chwili tworzyła sieć, naziemną i podziemną, plątała się i przywierała do ziemi. Podczas usuwania tej trawy często uszkadzałam nie ją, ale własne palce, na których miałam głębokie zacię-cia. Jeśli uŜywało się motyki i szpadla, moŜna było powoli podwaŜyć jeden z systemów korzeni. Ale kaŜda pozostawiona resztka — gdy robiło się nieco cieplej albo przeszedł deszczyk — odrastała triumfalnie i znowu musieliśmy podejmować walkę.

Z kwiatami moŜna było sobie o wiele szybciej poradzić, jednak i tu nie było łatwo, bo nikt nie chciał ich usuwać. Mao juŜ wcześniej przy-puszczał ideologiczny szturm na trawę i kwiaty, mówiąc, Ŝe powinny

295

zostać zastąpione przez kapustę i bawełnę. Dopiero teraz jednak udało mu się wymóc realizację swoich idei — choć tylko do pewnego stopnia. Ludzie lubili swoje kwiaty i niektóre kwietniki przeŜyły tę kampanię.

Było mi bardzo smutno, kiedy patrzyłam, jak niszczy się moje ulubio-ne rośliny. Ale nie miałam Ŝalu do Mao, wprost przeciwnie: nienawidzi-łam siebie za to, Ŝe czuję się taka nieszczęśliwa. Wtedy juŜ miałam na-wyk „samokrytycyzmu” i winiłam siebie samą za kaŜdy odruch, który nie był zgodny z instrukcjami Mao. Szczerze mówiąc, niektóre moje odruchy mnie przeraŜały. Nie było mowy, Ŝebym mogła je z kimś przedyskuto-wać, próbowałam je więc zdławić i jakoś osiągnąć „słuszny” stan myśli i uczuć. śyłam w stanie ustawicznego samooskarŜania się.

Ta stała samoobserwacja i samooskarŜanie się były cechami mao-istowskich Chin. Powiedziano nam, Ŝe mamy się stać nowymi, lepszymi ludźmi. Ale tego rodzaju introspekcja zmierzała do ukształtowanie ludzi, którzy nie mają własnych myśli.

Religijny aspekt kultu Mao nie byłby moŜliwy w tradycyjnie świec-kim społeczeństwie, jakim było społeczeństwo chińskie, gdyby nie impo-nujące osiągnięcia ekonomiczne. Po okresie głodu kraj w zdumiewający sposób odnowił swoje siły i standard Ŝycia uderzająco się podniósł. W Chengdu, chociaŜ ryŜ był racjonowany, było pod dostatkiem mięsa, dro-biu i jarzyn. Arbuzy, biała rzepa i bakłaŜany leŜały na chodnikach koło sklepów, bo nie było ich juŜ gdzie trzymać. Zostawiano je na noc na uli-cy i prawie nikt niczego nie brał, a w sklepach oddawano je na przetwory i kiszonki. Jaja, kiedyś niedostępne, teraz gniły w koszach, tak duŜo ich było. Kilka lat temu trzeba by się natrudzić, Ŝeby znaleźć choć jedną brzoskwinię, a teraz jedzenie brzoskwiń było „czynem patriotycznym” i urzędnicy chodzili po domach, próbując namówić ludzi do kupowania brzoskwiń za śmieszne pieniądze.

Te osiągnięcia podbijały dumę narodową. W październiku 1964 roku Chiny przeprowadziły eksplozję swojej pierwszej bomby atomowej. Było to powszechnie rozgłaszane i omawiane jako naukowe i przemysłowe osiągnięcie kraju, zwłaszcza w kontekście „odpierania aroganckich zaku-sów imperializmu”. Próba eksplozji bomby zbiegła się z upadkiem Chruszczowa, co było interpretowane jako kolejny dowód słuszności myśli Mao. W 1964 roku Francja nawiązała stosunki dyplomatyczne

296

z Chinami w pełnym wymiarze, z wymianą ambasadorów — był to pierwszy zachodni kraj, który uznał komunistyczne Chiny. Zostało to ogłoszone jako wielkie zwycięstwo nad Stanami Zjednoczonymi, które odmawiały Chinom naleŜnego im w świecie miejsca.

Poza tym nie było w tej chwili jakichś ogólnych politycznych prześla-dowań i ludzie byli raczej zadowoleni. Wszystkie te pozytywy przypisa-no Mao. ChociaŜ najwyŜsi przywódcy wiedzieli, jaki był rzeczywisty wkład Mao, nie dzielili się tą wiedzą ze społeczeństwem. Przez lata ukła-dałam pełne głębokich uczuć panegiryki dla Mao, w których dziękowa-łam mu za te wszystkie osiągnięcia i nieodmiennie przysięgałam mu lo-jalność.

W 1965 roku miałam trzynaście lat. Wieczorem pierwszego paździer-nika, w szesnastą rocznicę utworzenia Chińskiej Republiki Ludowej, na placu w centrum Chengdu odbył się wielki pokaz sztucznych ogni. Po północnej stronie placu stała prowadząca do dawnego pałacu brama, któ-ra została niedawno odrestaurowana i znowu jaśniała świetnością, jaką miała w trzecim wieku n.e., kiedy Chengdu było stolicą królestwa i do-brze prosperującym, otoczonym murami miastem. Brama ta była bardzo podobna do Bramy Niebiańskiego Spokoju w Pekinie, która teraz stanowi wejście do Zakazanego Miasta; róŜnią się tylko kolorami: ta ma szeroki dach wykładany zielonymi płytkami i szare ściany. Szeroki dach pawilo-nu nad bramą opiera się na ogromnych ciemnoczerwonych kolumnach, a balustrady zrobiono z białego marmuru. Stałam razem z rodziną i dygni-tarzami z Sichuanu na trybunie w odświętnej atmosferze i czekałam na sztuczne ognie. PoniŜej, na placu, tańczyło i śpiewało pięćdziesiąt tysięcy ludzi. Z jakiegoś miejsca niedaleko mnie padł sygnał do rozpoczęcia pokazu. W jednej chwili niebo zamieniło się w ogród róŜnych kolorów i kształtów, morze połyskliwych fal, które pojawiały się jedna za drugą. Z dołu dobiegała muzyka i głosy ludzkie — wszystko to łączyło się wokół królewskiej bramy w atmosferze przepychu. Przez chwilę niebo było czyste, a potem potęŜna eksplozja roztoczyła na nim wspaniałe kolory, za którymi pojawił się ogromny, zwinięty jedwabny transparent. Rozwinął się pośrodku nieba 1 łagodnie falował w jesiennym wietrze. W światłach

297

znad placu na transparencie połyskiwały znaki: „Długie lata Ŝycia dla naszego Wielkiego Przewodniczącego Mao!”. Łzy napłynęły mi do oczu. „JakŜe jestem szczęśliwa, Ŝe Ŝyję w epoce wielkiego Mao Zedonga”, powtarzałam sobie. „Jak dzieci z kapitalistycznych krajów mogą Ŝyć z dala od niego, nie mając nawet nadziei na zobaczenie go we własnej po-staci?”. Chciałam dla nich coś zrobić, Ŝeby im pomóc w ich niedoli. Po-przysięgłam sobie pracować cięŜko, aby zbudować mocne Chiny dla podtrzymania światowej rewolucji. A takŜe po to, aby zasłuŜyć sobie na zobaczenie Przewodniczącego Mao. To było celem mojego Ŝycia.

15 „Najpierw zniszcz —

a konstrukcja

sama się potem znajdzie” —

zaczyna się

Rewolucja Kulturalna

(1965—1966)

Z początkiem lat sześćdziesiątych Mao, mimo nieszczęść, jakie spro-wadził na kraj, nadal był najwyŜszym przywódcą chińskim, deifikowa-nym przez ludzi. PoniewaŜ jednak krajem zarządzali pragmatycy, czuło się nieco swobody literackiej i artystycznej. Ukazało się wiele nowych sztuk, oper, ksiąŜek i filmów, które pojawiły się po okresie hibernacji. Nikt nie atakował Partii otwarcie, ale teŜ i współczesne tematy rzadko się wtedy zdarzały. W tym czasie Mao był w defensywie i coraz częściej szukał pomocy u swojej Ŝony, Jiang Qing, która w latach trzydziestych była aktorką. Oboje uznali wtedy, Ŝe uŜywa się historycznych tematów, aby przemycić insynuacje przeciw reŜimowi i przeciwko Mao.

W Chinach istniała długa tradycja uŜywania historycznych tematów jako aluzji, przez które moŜna wyrazić sprzeciw i nawet bardzo ezote-ryczne zdania były świetnie rozumiane jako zakodowane odniesienia do współczesnych wydarzeń. W kwietniu 1963 roku Mao zakazał wystawia-nia wszelkich „dramatów z duchami”, z których wiele było opowieściami o odwecie, jaki duch zmarłej ofiary bierze na swoim prześladowcy. Dla Mao owe mściwe duchy zbyt mocno kojarzyły się z postaciami „wrogów klasowych”, którzy tak gwałtownie i na dobre zniknęli za czasów jego rządów.

Potem państwo Mao przyjrzeli się krytycznie innemu gatunkowi, dramatom o mandarynie z epoki Ming, których bohaterem był Hai Rui, mandaryn z czasów dynastii Ming (1368 — 1644). Hai Rui, uosobienie

299

odwagi i sprawiedliwości, walczył z cesarzem w imieniu pokrzywdzo-nych zwykłych ludzi, ryzykując własne Ŝycie. Został w końcu pozbawio-ny swojej godności i zesłany. Państwo Mao podejrzewali, Ŝe mandaryn reprezentuje postać Peng Dehuaia, poprzedniego ministra obrony, protes-tującego w 1959 roku przeciwko polityce gospodarczej Mao. Prawie natychmiast po dymisji Penga dał się zauwaŜyć rozkwit gatunku drama-tów o mandarynie z epoki Ming. Państwo Mao usiłowali zwrócić na to uwagę, ale kiedy zgłaszali się do pisarzy czy do ministrów zajmujących się sztuką, nie spotykali się ze zrozumieniem.

W 1964 roku Mao sporządził listę trzydziestu dziewięciu artystów, pi-sarzy i naukowców, których zamierzał oskarŜyć. Nazwał ich „reakcyjno-burŜuazyjnymi autorytetami” — była to nowa kategoria wrogów klaso-wych. Wśród wielu innych wybitnych osób na liście tej znalazł się znany autor sztuk o mandarynie z epoki Ming, Wu Han — oraz profesor Ma Yinchu, wybitny ekonomista i obrońca kontroli urodzeń. Za swoje poglą-dy został obwołany prawicowcem jeszcze w 1957 roku. Mao uświadomił sobie w końcu potrzebę wprowadzenia kontroli urodzeń, ale nienawidził profesora Ma za to, iŜ ten wykazał mu, Ŝe się mylił.

Lista nie została ogłoszona publicznie, a owych trzydziestu dziewięciu osób nie usunięto z ich organizacji partyjnych. KrąŜyła jednak na róŜnych poziomach urzędników partyjnych, aŜ trafiła na poziom urzędników szczebla, do którego naleŜała mama. Dostała tę listę z instrukcją, aby wyłapać inne „reakcyjno-burŜuazyjne autorytety”. W zimie z 1964 na 1965 posłano mamę jako szefową grupy roboczej do szkoły zwanej „Wo-li Targ”. Powiedziano jej, Ŝeby przyjrzała się nauczycielom, którzy cieszą się największym autorytetem, a takŜe tym, którzy piszą ksiąŜki i artykuły.

Mama była przeraŜona, poniewaŜ czystka zagraŜała ludziom, których najbardziej podziwiała. Poza tym rozumiała, Ŝe nawet jeśli będzie szukać innych „wrogów”, i tak ich nie znajdzie. Po ostatnich prześladowaniach niewielu ludzi w ogóle odwaŜało się otworzyć usta. Powiedziała o tym swojemu przełoŜonemu, panu Pao, który odpowiadał za tę kampanię w Chengdu.

Przeszedł rok 1965 i nic nie zrobiła. Pan Pao jej nie naciskał. Ich brak inicjatywy odzwierciedlał ogólny nastrój panujący wśród urzędników partyjnych. Większość z nich miała dość prześladowań i chciała zająć się

300

poprawą standardu Ŝycia i budowaniem normalnej egzystencji, ale nie sprzeciwiali się Mao w otwarty sposób. Właściwie nawet bardzo się przyczynili do rozwinięcia kultu jego osoby. Tych niewielu, którzy pa-trzyli na deifikację Mao ze zgrozą, wiedziało, Ŝe nic nie da się zrobić, Ŝeby to zatrzymać — Mao miał juŜ taką władzę i prestiŜ, Ŝe nie było jak mu się sprzeciwić. MoŜna było jedynie uciec się do czegoś w rodzaju biernego oporu.

Mao zinterpretował tę reakcję na swoje nawoływania do polowań na czarownice jako wskaźnik, Ŝe lojalność wobec niego słabnie i Ŝe partyjni urzędnicy popierają politykę prezydenta Liu i Denga. Jego podejrzenia potwierdziły się, kiedy partyjny dziennik odmówił publikacji jego artyku-łu, w którym oskarŜał Wu Hana i jego sztuki o mandarynie z epoki Ming. Celem publikacji tego artykułu miało być wciągnięcie do akcji najszer-szych rzesz. Mao spostrzegł, Ŝe jest odcięty od obiektu swoich działań przez system partyjny, który zawsze działał jako pośrednik pomiędzy nim a społeczeństwem. Zatem stracił kontrolę. Komitet Partyjny w Pekinie, którego Wu Han był wiceburmistrzem, i Centralny Wydział Spraw Pu-blicznych, który odpowiadał za media i za sztukę, nie ulegli Mao i od-mówili zarówno oskarŜenia Wu Hana, jak i zwolnienia go ze stanowiska.

Mao poczuł się zagroŜony. Widział siebie samego jako drugiego Sta-lina, któremu grozi oskarŜenie przez jakiegoś drugiego Chruszczowa — i to za Ŝycia. Chciał powalić człowieka, którego uwaŜał za chińskiego Chruszczowa, Liu Shaoqi — a takŜe jego kolegę Denga oraz ich partyj-nych zwolenników. Ten plan chytrze opatrzył nazwą Rewolucji Kultural-nej. Wiedział, Ŝe czeka go długa bitwa, ale jednocześnie miał satysfakcję — wyzywał do walki niemal cały otaczający go świat i przeprowadzał manewr na ogromną skalę. Kiedy portretował samego siebie jako tra-gicznego bohatera porywającego się na potęŜnego wroga, jakim była machina partyjna, w jego tonie brzmiała nuta rozŜalenia.

Dziesiątego listopada 1965 roku, kiedy po raz kolejny zawiodły moŜ-liwości opublikowania artykułu potępiającego sztukę Wu Hana w Peki-nie, okazało się, Ŝe Mao moŜe opublikować go w Szanghaju, gdzie za prasę odpowiadali jego zwolennicy. To właśnie w tym artykule po raz pierwszy pojawił się termin „Rewolucja Kulturalna”. Partyjna gazeta „Dziennik Ludowy” nie chciała przedrukować artykułu, podobnie jak

301

„Dziennik Pekiński”, organ stołecznej organizacji partyjnej. Ale niektóre gazety z innych prowincji przedrukowały go. W tym czasie ojciec nadzo-rował „Dziennik Syczuański” i opowiedział się przeciwko przedrukowi artykułu, poniewaŜ zorientował się, Ŝe jest on atakiem na marszałka Pen-ga i wezwaniem do polowań na czarownice. Spotkał się z człowiekiem, który odpowiadał za kulturę w prowincji, a ten zasugerował, Ŝeby za-dzwonili do Deng Xiaopinga. Nie było go w biurze, ale telefon odebrał marszałek He Long, bliski przyjaciel Denga, członek Politbiura. Był to ten człowiek, którego ojciec podsłuchał w 1959 roku, kiedy mówił: „To on (Deng) powinien być na tronie”. He Long powiedział, Ŝeby nie prze-drukowywać artykułu.

Sichuan był jedną z ostatnich prowincji, w której przedrukowano ar-tykuł, a zrobiono to dopiero osiemnastego grudnia, sporo po tym, jak trzydziestego listopada opublikował go wreszcie „Dziennik Ludowy”. Artykuł pojawił się z notą Zhou Enlaia, który usiłował utrzymać pokój i jako „redaktor” napisał, Ŝe pojęcie Rewolucji Kulturalnej ma słuŜyć teo-retycznej dyskusji, nie jest zabarwione politycznie i nie powinno prowa-dzić do politycznych ocen.

Przez następne trzy miesiące odbywały się taktyczne manewry, w któ-rych brali udział oponenci Mao i Zhou Enlaia i w trakcie których starano się nie dopuścić do kolejnego polowania na czarownice, zainicjowanego przez Mao. W lutym 1966 roku, kiedy Mao był poza Pekinem, Politbiuro wydało oświadczenie, Ŝe nie wolno dopuścić, aby „teoretyczna dyskusja” zdegenerowała się i przekształciła w prześladowania. Mao zaprotestował, ale został zignorowany.

W kwietniu poproszono ojca, Ŝeby zredagował dokument w duchu lu-towego oświadczenia Politbiura, który stanowiłby przewodnik Rewolucji Kulturalnej, wdraŜanej w Sichuanie. Dokument ten nosił nazwę „Doku-mentu Kwietniowego”. Mówił on, Ŝe debata powinna pozostać teoretycz-na. Nie wolno dopuścić do Ŝadnych dzikich oskarŜeń. Wszyscy są równi w obliczu prawdy. Partii nie wolno uŜywać siły do gnębienia in-telektualistów.

Dokument miał być opublikowany w maju, ale zablokowano go. Po-litbiuro podjęło nowe decyzje. Tym razem Mao był obecny i przy popar-ciu Zhou Enlaia miał decydujący głos. Podarł lutowe oświadczenie i oznajmił, Ŝe uczeni, którzy są dysydentami, muszą zostać wyeliminowa-ni. Podkreślił, Ŝe w Partii

302

Komunistycznej są urzędnicy, którzy chronią dysydentów i innych wrogów klasowych. Nazwał ich ludźmi „stojącymi u władzy, którzy kro-czą drogą kapitalistyczną” i ogłosił wobec nich stan wojny. Zostali okre-śleni jako „uczniowie kapitalizmu”. Rozpoczęła się gigantyczna kampa-nia, zwana Rewolucją Kulturalną.

Kim dokładnie byli „uczniowie kapitalizmu”? Prawdopodobnie sam Mao tego dokładnie nie wiedział. Wiedział natomiast, Ŝe chce wymienić cały Pekiński Komitet Partii, i w końcu to zrobił. Wiedział teŜ, Ŝe chce się pozbyć Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga, „burŜuazyjnej kwatery głównej w Partii”. Ale nie wiedział, kto w obrębie olbrzymiego systemu partyjne-go jest wobec niego lojalny ani kim są zwolennicy Liu i Denga i ich „ka-pitalistycznej drogi”. Obliczał, Ŝe kontroluje jakąś jedną trzecią Partii. Aby Ŝaden z jego wrogów nie mógł uciec, postanowił zniszczyć całą Partię. Wierni wobec niego przeŜyją ten upadek. Według jego własnych słów: „najpierw zburz, a konstrukcja znajdzie się potem sama”. Nie bał się zniszczenia Partii Komunistycznej — Mao-władca zawsze brał górę nad Mao-komunistą. Nie bał się teŜ skrzywdzić niewinnych, nawet tych najbardziej lojalnych. Jeden z jego ulubionych bohaterów, generał Cao, który Ŝył w pierwszym wieku n.e., wypowiedział nieśmiertelne zdanie, które Mao uwielbiał: „Raczej skrzywdzę wszystkich ludzi Ŝyjących na ziemi, niŜ dopuszczę, Ŝeby ktokolwiek mnie skrzywdził”. Generał po-wiedział to, kiedy dowiedział się, Ŝe para starszych ludzi, których skazał na śmierć, gdyŜ podejrzewał ich o zdradę, w rzeczywistości uratowała mu Ŝycie i wyrok był niesprawiedliwy.

Niejednoznaczne brzmienie wezwania Mao do walki wprawiło w po-mieszanie i społeczeństwo, i większość urzędników partyjnych. Niewielu wiedziało, do czego Mao ich tym razem prowadzi i kto teraz jest wro-giem. Ojciec i mama jako starsi urzędnicy partyjni domyślali się, Ŝe Mao chce kogoś ukarać. Ale nie mieli pojęcia kogo. Mogli to być równie do-brze oni sami. Byli oszołomieni i ogarnęła ich zgroza.

W tym czasie Mao wykonał najwaŜniejsze posunięcie: zorganizował swoją własną sieć dowodzenia, która działała poza aparatem partyjnym, chociaŜ — poprzez deklaracje, Ŝe podlega Politbiuru i Centralnemu Ko-mitetowi — Mao mógł udawać, ze owa sieć działa zgodnie z rozkazami Partii.

303

Ustanowił swoim zastępcą marszałka Lin Biao, który zastąpił Peng Dehuaia jako ministra obrony w 1959 roku i ogromnie się przyczynił w armii do rozdmuchania kultu Mao. Ustanowił takŜe nowe ciało, Sztab Rewolucji Kulturalnej, pod zarządem swojego dawniejszego sekretarza Chen Body, szefa wywiadu i słuŜb bezpieczeństwa Kang Shenga oraz pani Mao. Ludzie ci stali się ścisłym gronem przywódczym Rewolucji Kulturalnej.

Następnie zajął się mediami, przede wszystkim „Dziennikiem Ludo-wym”, który był oficjalnie gazetą Partii i cieszył się największym autory-tetem — ludzie przywykli do niego jako do reprezentanta głosu władzy. Wyznaczył Chen Bodę do przejęcia gazety, co stało się trzydziestego pierwszego maja, i w ten sposób zapewnił sobie środek, za pomocą któ-rego mógł się komunikować z setkami milionów Chińczyków.

Począwszy od czerwca 1966 roku, „Dziennik Ludowy” zasypywał kraj lawiną ostrych wstępniaków, wzywając w nich do ustanowienia „ab-solutnej władzy Przewodniczącego Mao”, do „wymiecenia wszystkich diabłów i węŜowych demonów” (wrogów klasowych) i nawołując ludzi do przyłączenia się do Mao w bezprecedensowym przedsięwzięciu, jakim jest Rewolucja Kulturalna.

Na początku czerwca nauka w mojej szkole kompletnie zamarła, ale musieliśmy przychodzić do szkoły. Przez głośniki grzmiały wstępniaki z „Dziennika Ludowego”, a pierwsze strony gazet, które musieliśmy co-dziennie czytać, często były wypełnione tylko fotografiami Mao. Była w nich takŜe codzienna kolumna cytatów z Mao. Pamiętam pisane wielkimi literami slogany, które zapadły mi głęboko w pamięć, bo tak wiele razy je czytałam: „Przewodniczący Mao jest czerwonym słońcem naszych serc!”, „Myśl Mao Zedonga wyznacza drogę naszego Ŝycia!”, „Zgnie-ciemy kaŜdego, kto sprzeciwi się Przewodniczącemu Mao!”, „Ludy całej ziemi kochają Przewodniczącego Mao!”. Były tu teŜ całe kolumny z pełnymi uwielbienia komentarzami cudzoziemców i zdjęcia Europejczy-ków, trzymających w rękach dzieła Mao. Zmobilizowano chińską dumę narodową, aby uświęcić jego kult.

Codzienne czytanie gazet przekształciło się w recytację i uczenie się na pamięć „Cytatów z przewodniczącego Mao”, które zostały zebrane w ksiąŜeczce kieszonkowego rozmiaru z czerwoną plastikowaną okładką, zwanej „Małą Czerwoną KsiąŜeczką”. Wszyscy dostali po jednym eg-zemplarzu i powiedziano nam, Ŝebyśmy strzegli tej ksiąŜeczki jak źrenicy

304

oka. KaŜdego dnia unisono śpiewaliśmy ustępy z niej, w kółko i w kółko. Nadal pamiętam wiele z nich, słowo w słowo.

Pewnego dnia przeczytaliśmy w „Dzienniku Ludowym”, Ŝe jakiś stary wieśniak powiesił u siebie na ścianach trzydzieści dwa portrety Mao tak, aby „widzieć twarz Przewodniczącego Mao, kiedy tylko otworzy oczy, niezaleŜnie od tego, w jakim kierunku padnie jego wzrok”. Pokryliśmy więc równieŜ ściany klasy twarzą Mao, na której widniał jego najbardziej łaskawy uśmiech. Wkrótce jednak zdjęliśmy je, bo zaczęły krąŜyć po-głoski, Ŝe wieśniacy tak naprawdę uŜywają tych portretów jako tapet, poniewaŜ były drukowane na papierze najlepszej jakości i moŜna je było dostać za darmo. KrąŜyły teŜ pogłoski, Ŝe reportera, który opisał całą tę sprawę, uznano za „wroga klasowego”, a to dlatego, Ŝe nie przeciwstawił się „naduŜywaniu imienia Przewodniczącego Mao”. Wtedy po raz pierw-szy w mojej podświadomości zagnieździł się lęk przed Przewodniczącym Mao.

Podobnie jak w „Wolim Targu”, w mojej szkole równieŜ stacjonowała grupa robocza. Bez przekonania wytypowano kilku najlepszych nauczy-cieli jako „burŜuazyjno-reakcyjne autorytety”, ale nie podano uczniom ich nazwisk. Jednak juŜ w czerwcu 1966 roku, na fali paniki, jaką wzbu-dzała Rewolucja Kulturalna, w gwałtownej potrzebie złoŜenia jej ofiar podano nazwiska oskarŜonych do wiadomości całej szkoły.

Grupa robocza zmusiła uczniów i pozostałych nauczycieli do sporzą-dzania oskarŜycielskich plakatów i gazetek, które wkrótce pokryły cały teren szkoły. Nauczyciele uczestniczyli w tym z róŜnych powodów: z konformizmu, lojalności wobec Partii, zazdrości o przywileje i prestiŜ, jaki mieli inni nauczyciele — oraz ze strachu.

Pomiędzy ofiarami był mój nauczyciel języka i literatury, pan Chi, którego uwielbiałam. Według jednego z oskarŜycielskich plakatów miał powiedzieć na początku lat sześćdziesiątych: „Okrzykami »niech Ŝyje Wielki Skok!« nie napełni się Ŝołądków”. Nie wiedząc o tym, Ŝe Wielki Skok spowodował głód, nie rozumiałam tego powiązania, ale czułam w tych słowach brak szacunku dla Wielkiego Skoku.

Było coś, co wyróŜniało pana Chi spośród innych. Wtedy nie umiała-bym określić tego dokładnie, ale teraz myślę, Ŝe unosiła się nad nim aura ironii. Czasami śmiał się suchym, krótkim pół kaszlem, pół śmiechem,

305

który sugerował, Ŝe coś jeszcze zostało niedopowiedziane. Kiedyś za-śmiał się w ten sposób w odpowiedzi na pytanie, jakie mu zadałam. Do-tyczyło ono tekstu z naszego podręcznika, wyciągu wspomnień Lu Din-gyi, wtedy szefa Centralnego Urzędu Spraw Publicznych, na temat Dłu-giego Marszu. Pan Chi zwrócił nam uwagę na Ŝywy opis oddziałów ma-szerujących zygzakowatymi górskimi ścieŜkami, gdy cały pochód oświe-tlały tylko sosnowe pochodnie niesione przez Ŝołnierzy, a ich płomienie odbijały się na tle ciemnego bezksięŜycowego nieba. Kiedy doszli do miejsca wyznaczonego na nocleg, „wszyscy złapali miseczki pełne je-dzenia, Ŝeby co prędzej zapełnić Ŝołądki”. To mnie zdumiewało, bo Ŝoł-nierze byli zawsze przedstawiani w sytuacjach, kiedy ofiarowują swoim towarzyszom ostatnią garść ryŜu, a sami głodują. Nie mogłam sobie wy-obrazić, jak „łapią miseczki”, spytałam więc pana Chi o wyjaśnienie. Zaśmiał się wtedy, powiedział, Ŝe nie wiem, czym jest prawdziwy głód, i szybko zmienił temat. Nie byłam przekonana, niemniej miałam dla pana Chi ogromny szacunek. Czułam się okropnie, kiedy zobaczyłam, jak jego i innych nauczycieli, których uwielbiałam, brutalnie oskarŜają i wyzy-wają. Jeszcze gorzej się poczułam, kiedy zespół roboczy zwrócił się do wszystkich uczniów, Ŝeby robili plakaty „obnaŜające i potępiające” na-uczycieli.

Miałam wtedy czternaście lat, nie cierpiałam wszelkiej przemocy i brutalności i nie wiedziałam, co mam pisać. Bałam się ściany z plakata-mi, wielkich, stawianych czarnym atramentem na białych płachtach pa-pieru znaków, dziwacznego i dzikiego języka, np. „Zetrzeć psią głowę tego to a tego” czy „Unicestwić tego to a tego, jeśli się sam nie podda”. Zaczęłam wagarować i zostawałam w domu. Krytykowano mnie za to na nieustannych wiecach, w które przekształciło się teraz Ŝycie szkolne. Zarzucano mi, Ŝe „stawiam rodzinę na pierwszym miejscu”. Bardzo ba-łam się tych wieców i wciąŜ dręczyło mnie poczucie nieprzewidywalnego niebezpieczeństwa.

Pewnego dnia zastępca kierownika szkoły, pan Kan, człowiek wesoły i pełen energii, został oskarŜony o to, Ŝe jest „uczniem kapitalizmu” i ochrania oskarŜonych nauczycieli. Wszystko, co w ciągu ostatnich lat zrobił w szkole, było „kapitalistyczne”, nawet studiowanie dzieł Mao — bo przeznaczał na to mniej czasu niŜ na inne przedmioty.

306

Równie szokującym przeŜyciem był widok zawsze pogodnego sekre-tarza Komunistycznej Ligi MłodzieŜy, pana Shan, oskarŜonego o anty-maoistowską postawę. Był to młody człowiek o dziarskim wyglądzie, którego uwagę starałam się przyciągnąć, poniewaŜ mógł mi pomóc do-stać się do Ligi, kiedy skończyłabym piętnaście lat, czyli wymagane mi-nimum wieku.

Wykładał filozofię marksistowską dla młodzieŜy w wieku od lat szes-nastu do dziewiętnastu i czasem zadawał im do napisania eseje filozo-ficzne. Fragmenty, które szczególnie mu się podobały, podkreślał. Teraz jego uczniowie połączyli te zupełnie osobne kawałki w jawnie bezsen-sowny zlepek, który, jak głosił plakat, wyraŜał antymaoistowskie poglą-dy. Po latach dowiedziałam się, Ŝe taka metoda oskarŜania, polegająca na zestawianiu wyrwanych z kontekstu fragmentów, narodziła się na po-czątku 1955 roku — wtedy, gdy aresztowano moją mamę. Niektórzy pisarze uŜywali jej, aby oskarŜyć swoich kolegów pisarzy.

DuŜo później pan Shan powiedział mi, Ŝe jedynym powodem, dla któ-rego on i zastępca kierownika szkoły stali się ofiarami, było to, Ŝe akurat byli wtedy nieobecni w szkole — byli członkami innej grupy roboczej — i ta nieobecność spowodowała, Ŝe stali się dogodnymi kozłami ofiarnymi. Fakt, Ŝe nie Ŝyli dobrze z kierownikiem szkoły, pogorszył sytuację. „Gdybyśmy to my zostali, a on byłby poza szkołą, ten syn Ŝółwia, nie mógłby potem wciągnąć gaci, tak miałby dupę umazaną gównem” — powiedział mi pan Shan smętnie.

Zastępca kierownika, pan Kan, był niezwykle oddany Partii i czuł się bardzo skrzywdzony. Pewnego wieczoru napisał list samobójczy, po czym podciął sobie gardło brzytwą. Akurat tego dnia jego Ŝona wróciła wcześniej z pracy i natychmiast został odwieziony do szpitala. Zespół roboczy zatuszował jego próbę samobójczą, poniewaŜ samobójstwo członka Partii było odbierane jako zdrada, utrata zaufania do Partii i szan-taŜ. Dlatego teŜ takiemu człowiekowi nikt nie okazywał litości. Ale na-strój w grupie roboczej był nerwowy. Wiedzieli, Ŝe wybrali ofiary bez cienia uzasadnienia.

Kiedy mamie powiedziano o panu Kan, rozpłakała się. Bardzo go lu-biła i wiedziała, Ŝe był człowiekiem nastawionym bardzo optymistycznie i skoro zrobił to, co zrobił, musiał być pod presją przekraczającą ludzką odporność.

W swojej szkole mama nie dała się wciągnąć w Ŝadne pospieszne i pełne popłochu akcje wyznaczania ofiar. Ale nastolatki z jej szkoły, pod-kręcone przez artykuły z „Dziennika Ludowego”, wystąpiły przeciwko

307

nauczycielom. Dziennik wzywał do „zniesienia systemu egzaminacyjne-go, który traktuje uczniów jak wrogów” (cytat z Mao) i jest elementem podłego planu „burŜuazyjnych intelektualistów”, czyli większości nau-czycieli (znowu cytat z Mao). Poza tym dziennik oskarŜał „burŜuazyj-nych intelektualistów” o zatruwanie młodych umysłów kapitalistycznymi bzdurami, które miały je przygotować na powrót Kuomintangu. „Nie moŜemy pozwolić, Ŝeby burŜuazyjni intelektualiści znowu zdominowali nasze szkoły” — oświadczył Mao.

Pewnego dnia, zanim mama przyjechała na rowerze do szkoły, uczniowie otoczyli kręgiem kierowniczkę, doradcę akademickiego szkoły i nauczycieli ze stopniami specjalnymi, o których sądzili, Ŝe są „burŜu-azyjnymi intelektualistami” — a takŜe innych nauczycieli, których nie lubili. Potem zamknęli ich w jednej z klas, a na drzwiach powiesili kartkę z napisem „klasa upiorów”. Inni nauczyciele pozwolili na to, poniewaŜ sami juŜ nie wiedzieli, co komu wolno. Wyglądało na to, Ŝe uczniowie mają teraz pewne uprawnienia, nieokreślone co do granic i zasięgu, ale jednak realne. Wszędzie na terenie szkoły wisiały slogany, przewaŜnie nagłówki z „Dziennika Ludowego”.

Kiedy mamie pokazano klasę, która teraz zmieniła się w areszt, przedarła się przez tłum uczniów. Niektórzy z nich sprawiali wraŜenie zajadłych, inni wyglądali na zdenerwowanych, inni na zawstydzonych. Szli za nią od chwili, gdy przybyła. Stała na czele grupy roboczej, miała więc władzę i utoŜsamiano jej postawę z postawą Partii. Uczniowie pa-trzyli na siebie niepewnie. ZałoŜyli „areszt”, jednak nie mieli pojęcia, co robić dalej. Mama oznajmiła stanowczo, Ŝe rozwiązuje „klasę upiorów”. Zrobiło się zamieszanie, ale nikt nie przeciwstawił się temu. Kilku chłop-ców coś do siebie mamrotało, zamilkli jednak, kiedy mama poprosiła ich, Ŝeby powiedzieli głośno, co mają do powiedzenia. Potem oświadczyła uczniom Ŝe to, co robią, jest nielegalne, nie wolno zatrzymywać nikogo bez nakazu i nie wolno tak traktować nauczycieli, którzy zasłuŜyli na szacunek i wdzięczność. Otworzono klasę i uwolniono więźniów.

Mama zachowała się bardzo dzielnie, działając pod prąd. Wiele in-nych grup roboczych dla ocalenia własnej skóry znęcało się nad zupełnie niewinnymi ludźmi, a ona miała więcej powodów od innych, Ŝeby się bać. Władze prowincji wybrały juŜ kilka kozłów ofiarnych i ojciec miał

308

przeczucie, Ŝe to on będzie następny w kolejce. Kilku kolegów powie-działo mu w zaufaniu, Ŝe w podległych mu organizacjach i instytucjach mówi się, Ŝe dobrze byłoby przyjrzeć mu się bliŜej.

Rodzice nigdy nie komentowali wobec nas tych wydarzeń. I poprzed-nio, i teraz kierowała nimi pewna powściągliwość, jeśli chodzi o rozmo-wy o polityce. Zresztą teraz byłoby dla nich prawie niemoŜliwością pró-bować z nami rozmawiać. Sytuacja była tak złoŜona i pogmatwana, Ŝe sami nie mogli jej zrozumieć. Co mieliby nam powiedzieć takiego, co by nam pomogło w jej rozumieniu? I jaki z tego byłby poŜytek? Nikt nie mógł nic zrobić. Co więcej — samo uświadomienie sobie sytuacji było niebezpieczne. W rezultacie ja i moje rodzeństwo byliśmy zupełnie nie-przygotowani do Rewolucji Kulturalnej, chociaŜ mieliśmy niejasne prze-czucie nadciągającej katastrofy.

W takiej atmosferze mijał czas. Nadszedł sierpień. Jak grom z jasnego nieba w całych Chinach pojawiły się miliony czerwonogwardzistów.

16 „Wzlecieć w niebiosa,

wwiercić się w ziemię” —

Czerwona Gwardia Mao

(lipiec — sierpień 1966)

Pod władzą Mao wyrosła generacja przygotowana do walki z wro-giem klasowym i wezwanie do Rewolucji Kulturalnej dało jej poczucie, Ŝe oto „wojna” nadciąga. Niektórzy dobrze zorientowani młodzi ludzie czuli, Ŝe ich idol, Mao, jest w to osobiście zaangaŜowany. Byli tak zin-doktrynowani, Ŝe musieli stanąć po jego stronie. Z początkiem lipca kilku aktywistów ze szkół średnich dostało się na najbardziej renomowany uniwersytet Quinghua w Pekinie. Spotykali się wiele razy, aby przedys-kutować strategię, jaką zastosują w nadciągającej walce, i zdecydowali nazwać swoją grupę „Czerwoną Gwardią Przewodniczącego Mao”. Za motto wzięli sobie cytat z Mao, który pojawił się w „Dzienniku Ludo-wym”: „Rebelia jest usprawiedliwiona”.

Ci pierwsi czerwonogwardziści byli dziećmi najwyŜszych osobistości politycznych. Tylko oni mogli się czuć na tyle bezpiecznie, Ŝeby anga-Ŝować się w działalność tego rodzaju. Wychowali się w atmosferze prze-pojonej polityką i bardziej byli zainteresowani politycznymi grami niŜ reszta Chińczyków. Pani Mao zauwaŜyła ich i udzieliła im w lipcu au-diencji. Pierwszego sierpnia Mao wykonał niezwykły gest: wystosował do nich list otwarty, wyraŜając im „najcieplejsze i najbardziej stanowcze poparcie”. W liście tym skorygował swoje poprzednie stwierdzenie, oświadczając: „Rebelia PRZECIW REAKCJONISTOM jest usprawie-dliwiona”. Dla tych nastoletnich zelotów brzmiało to tak, jakby zwrócił

310

się do nich sam Bóg. Potem grupy Czerwonej Gwardii pojawiły się w całym Pekinie i w całych Chinach.

Mao chciał, by Czerwona Gwardia stanowiła jego oddziały szturmo-we. Widział, Ŝe pomimo jego wezwań nikt się nie spieszy, Ŝeby atakować „uczniów kapitalizmu”. Partia Komunistyczna miała znaczne poparcie, pamiętano teŜ dobrze lekcję z 1957 roku. Wtedy Mao takŜe wzywał do krytykowania urzędników partyjnych, a ten, kto to robił, kończył napięt-nowany jako prawicowiec. Wielu ludzi podejrzewało, Ŝe tym razem bę-dzie zastosowana podobna taktyka — „wywabianie węŜa z jego legowi-ska, aby obciąć mu łeb”.

Chcąc skłonić ludzi do działania, Mao musiał odebrać władzę Partii, by nie dzielić się juŜ z nią posłuszeństwem i lojalnością ludzi. Do tego celu potrzebny był terror — silny terror, który stłumiłby wszelkie inne względy i obawy. Nastoletnie dziewczęta i chłopcy byli idealnymi narzę-dziami do tego celu. Zostali wychowani w fanatycznym kulcie jego oso-by i w duchu wojowniczej doktryny „walki klas”. Byli młodzi — skłonni do rebelii, odwaŜni, chętni do tego, Ŝeby walczyć w „słusznej sprawie”, spragnieni działania i przygód. Byli takŜe nieodpowiedzialni, niewiele wiedzieli, łatwo było nimi manipulować — i podatni na sugestię uŜycia przemocy. Tylko oni mogli dostarczyć Mao tej ogromnej siły, którą mógłby zastraszyć społeczeństwo, stworzyć chaos, wstrząsnąć, a potem zwalić gmach Partii. Jeden ze sloganów tak podsumowywał misję Czer-wonej Gwardii: „Ślubujemy podjąć krwawą wojnę z kaŜdym, kto sprze-ciwi się Rewolucji Kulturalnej, z kaŜdym, kto nie uzna racji Przewod-niczącego Mao!”.

KaŜde zarządzenie i rozkaz przechodziły do tej pory przez ściśle kon-trolowany system, który był w rękach Partii. Teraz Mao pominął go i zwracał się bezpośrednio do młodych ludzi. UŜywał do tego dwóch róŜ-nych metod: w prasie posługiwał się niejasną, kwiecistą retoryką, a nie-oficjalnie uciekał się do konspiracyjnej manipulacji i agitacji, którą pro-wadził Sztab Rewolucji Kulturalnej, szczególnie jego Ŝona. To właśnie młodzi ludzie odsłaniali prawdziwy sens jego retoryki. Zdania takie, jak „rebelia przeciwko autorytetom”, „rewolucja w edukacji”, „zniszczenie

311

starego świata, aby mógł narodzić się nowy” — które przyciągały tak wielu ludzi Zachodu w latach sześćdziesiątych — były przez nich inter-pretowane jako wezwanie do brutalnych akcji. Mao rozumiał siłę utajonej gwałtowności młodego wieku i wiedział, Ŝe poniewaŜ są dobrze odŜy-wieni, a lekcje zostały przerwane, moŜna ich łatwo pobudzić i spoŜytko-wać ich energię do siania zamętu i spustoszenia. śeby pobudzić tych młodych ludzi do takiego działania, potrzebne by-

ły ofiary. Najbardziej oczywistymi celami ataku byli nauczyciele, zwłaszcza Ŝe w ciągu ostatnich miesięcy grupy robocze i władze juŜ z nich zrobiły ofiary. Teraz mogła się nimi zająć zbuntowana młodzieŜ. Byli lepszymi celami niŜ rodzice, których moŜna byłoby atakować tylko w odosobnieniu, i nie zespołowo. Poza tym w chińskiej kulturze, jeśli chodzi o autorytet, pedagodzy byli waŜniejsi niŜ rodzice. Prawie w kaŜ-dej chińskiej szkole nauczyciele byli lŜeni i bici i czasem kończyło się to ich śmiercią. Niektórzy młodzi ludzie potworzyli więzienia, w których ich torturowali.

Ale to jeszcze nie był terror, jakiego chciał Mao. Osiemnastego sierp-nia na placu Tian'anmen, w centrum Pekinu, odbył się gigantyczny wiec, w którym uczestniczyło ponad milion młodych ludzi. Pojawił się na nim Lin Biao, po raz pierwszy w roli zastępcy Mao, i przemawiał w jego imieniu. Wezwał zebranych do przejmowania szkół i niszczenia „czte-rech staroci”: starych idei, starej kultury, starych obyczajów, starych na-wyków.

Odpowiadając na to niejasne wezwanie, na ulicę wyległa Czerwona Gwardia, dając ujście swojemu fanatyzmowi, wandalizmowi i strasznej głupocie. Nachodzili domy starszych ludzi, rozbijali ich meble, darli ob-razy i rękopiśmienne dzieła. Rozpalano ogniska, w które wrzucano ksiąŜ-ki. Wkrótce zniszczono prawie wszystkie cenne rzeczy z prywatnych zbiorów. Wielu pisarzy i artystów, bitych i upokarzanych, którzy patrzyli, jak płonie dorobek ich Ŝycia, popełniało samobójstwa. Urządzano teŜ napady na muzea. Wszystko co „stare”, było niszczone — pałace, świą-tynie, grobowce, statuy, pagody. Kilka obiektów uszło temu pogromowi — Zakazane Miasto przetrwało dzięki Zhou Enlaiowi, który nakazał wojsku strzec go i wydał specjalne rozkazy, które chroniły podobne obiekty. Czerwona Gwardia nie naciskała — parli do przodu tylko wtedy, kiedy ich zachęcano.

312

Mao przyjął tę akcję Czerwonej Gwardii słowami: „Świetnie zrobio-ne, naprawdę” — i wezwał naród, Ŝeby udzielił jej poparcia.

Zachęcał Czerwoną Gwardię, Ŝeby rozszerzyła listę swoich ofiar — aby zwiększyć terror. Wybitni pisarze, naukowcy i inni profesjonaliści, którzy podczas trwania komunistycznych rządów cieszyli się pewnymi przywilejami, zostali teraz bezwzględnie potępieni jako „reakcyjne bur-Ŝuazyjne autorytety”. Z pomocą niektórych znajomych tych ludzi, którzy nienawidzili ich z róŜnych powodów — od fanatyzmu po zawiść — Czerwona Gwardia zaczęła pozwalać sobie wobec nich na wandalizm i przemoc. Poza tym byli jeszcze starzy „wrogowie klasowi” — dawni posiadacze ziemscy, kapitaliści i ludzie, którzy mieli powiązania z Ku-omintangiem, potępieni w poprzednich kampaniach politycznych, np. „prawicowcy” — oraz ich dzieci.

Wielu „wrogów klasowych” nie zostało zgładzonych ani zesłanych do obozów pracy, lecz pozostawali pod „nadzorem”. Przed Rewolucją Kul-turalną policja nie mogła przekazywać informacji o nich nikomu poza osobami specjalnie upowaŜnionymi. Teraz jednak szef policji, jeden z ludzi Mao, Xie Fuzhi, nakazał swoim podwładnym, Ŝeby wydawali tych ludzi czerwonogwardzistom, oraz polecił, Ŝeby mówiono o ich „zbro-dniach”, takich na przykład jak „próby obalenia komunistycznego rzą-du”.

Do czasów Rewolucji Kulturalnej tortury fizyczne były zakazane. Te-raz Xie rozkazał policjantom, Ŝeby „nie przywiązywali zbytniej wagi do starych zasad, niezaleŜnie od tego, czy ustanowiła je policja, czy pań-stwo”. Powiedział: „Nie jestem zwolennikiem bicia ludzi na śmierć”, ale dodał, Ŝe „jeŜeli ktoś z nich (czerwonogwardzistów) tak bardzo nienawi-dzi wroga klasowego, Ŝe chce go zabić, nie musicie go siłą od tego po-wstrzymywać”.

Kraj ogarnęła fala przemocy — podczas najść domowych często bito i torturowano ludzi. Prawie zawsze kazano rodzinie klęczeć i składać ko-utou czerwonogwardzistom, a potem bito wszystkich mosięŜnymi sprzączkami skórzanych pasów, jakie nosiła Gwardia. Kopano ich, gdzie popadło, i w końcu golono un głowy w poniŜający sposób, który nazy-wano yin i yang, poniewaŜ przypominał klasyczny chiński symbol jasno-ści (yang) i ciemności (ying). Większość ich dobytku albo niszczono, albo zabierano.

313

Najgorzej było w Pekinie, gdzie mieścił się Sztab Rewolucji Kultural-nej, który podjudzał młodzieŜ. Niektóre kina i teatry zamieniono w izby tortur. PrzywoŜono tam ofiary z całego Pekinu. Przechodnie unikali tych miejsc, bo nawet z ulic słychać było krzyki męczonych ludzi.

Pierwsze grupy Gwardii składały się z dzieci najwyŜszych osobistości partyjnych. Kiedy do ruchu przyłączyła się młodzieŜ o innym pochodze-niu społecznym, dzieci wysokich urzędników utworzyły swoje własne grupy, jak np. „StraŜnicy”. Mao i jego kamaryla uczynili wszystko, Ŝeby dać Gwardii poczucie siły i władzy. Na drugim masowym wiecu Czer-wonej Gwardii Lin Biao nosił ich opaskę na ramieniu, aby zaakcentować, Ŝe jest jednym z nich. Pierwszego października, w święto narodowe Chin, pani Mao przed Bramą Niebiańskiego Spokoju na placu Tian'anmen wystawiła „StraŜników” jako wartę honorową. W rezultacie wysnuli oni horrendalną teorię „dziedzictwa krwi”, którą najlepiej stresz-czają słowa ich pieśni: „Syn bohaterskiego ojca zawsze będzie wielkim człowiekiem, reakcjonista zaś moŜe spłodzić tylko marnego bękarta!”. Niektóre dzieci wysokich urzędników, czując się w prawie dzięki tej teorii, torturowały dzieci z rodzin o „niepoŜądanym” pochodzeniu.

Mao pozwalał na wszystko, poniewaŜ wzmagało to chaos i terror, któ-re mu były potrzebne. Nie przejmował się ani tymi, których pobito, ani tymi, którzy bili. Nie zaleŜało mu na ludziach, którzy byli ofiarami po-czątkowej fazy Rewolucji Kulturalnej. Nie było teŜ tak, Ŝeby szczególnie ufał swojej Gwardii. Po prostu uŜywał jej. A ci młodzi ludzie równieŜ nie zawsze swój wandalizm czy dziką przemoc dedykowali Mao. Mieli kar-nawał, wolno im było dać ujście swoim najgorszym odruchom.

Jednak tylko niewielka część członków Gwardii dopuszczała się okru-cieństw czy przemocy. Wielu unikało takich sytuacji. Gwardia była luźną organizacją i nikogo nie zmuszano do tego, Ŝeby uczestniczył w takich aktach. Sam Mao równieŜ nigdy nie nawoływał do zabijania. Jego in-strukcje dotyczące przemocy były formułowane dwuznacznie. Nie trzeba było uciekać się do przemocy wobec ofiar, Ŝeby nadal czuć się lojalnym wobec Mao. Ci, którzy stosowali przemoc i dopuszczali się zła, nie mogli winić o to bezpośrednio jego.

314

Nie moŜna było jednak zaprzeczyć, Ŝe w podstępny sposób zachęcał do okrucieństwa. Osiemnastego sierpnia, na pierwszym z ośmiu gigan-tycznych wieców, w których uczestniczyło trzynaście milionów ludzi, spytał jakąś czerwonogwardzistkę, jak ma na imię. Powiedziała „Binbin” (łagodna), a on odparł z dezaprobatą: „Bądź brutalna” (yaowuma). Mao rzadko wypowiadał się publicznie i ta uwaga, powtarzana przez media, była odbierana niemal jak słowo boŜe. Na trzecim wiecu, piętnastego września, kiedy okrucieństwa Gwardii osiągnęły zenit, Lin Biao, uznany za rzecznika Mao, powiedział: „Bojownicy Czerwonej Gwardii, zasada waszej walki zawsze była słuszna. Uczciwie, z całego serca biliście uczniów kapitalizmu, biliście reakcyjno-burŜuazyjne autorytety, krwio-pijców i pasoŜytów. Dobrze robiliście! I zrobiliście to wspaniale!”. Tłu-mem zapełniającym olbrzymi plac Tian'anmen wstrząsnęło histeryczne „hurra” i ogłuszające skandowanie: „Niech Ŝyje Przewodniczący Mao!”. Lały się łzy, rozlegały się histeryczne przysięgi lojalności. Mao pomachał im, a tłum odpowiedział jeszcze większą euforią.

Poprzez Sztab Rewolucji Kulturalnej Mao kontrolował Pekińską Czerwoną Gwardię. Posłał gwardzistów na prowincję, aby powiedzieli innym młodym ludziom, co mają robić. W Jinzhou, w MandŜurii, brat babci Yulin i jego Ŝona zostali pobici, a potem razem z dwojgiem dzieci zesłano ich do jałowej, nieurodzajnej części kraju. Yulin był dla komuni-stów podejrzany od początku, od kiedy weszli do MandŜurii, poniewaŜ miał legitymację wywiadu Kuomintangu, ale aŜ do chwili Rewolucji Kulturalnej ani jemu, ani jego rodzinie nic złego się nie stało. Moja ro-dzina nie wiedziała o tym zesłaniu. Ludzie unikali wtedy wymieniania wiadomości. Nigdy nie było wiadomo, co się moŜe stać tobie albo two-jemu korespondentowi — oskarŜenia mogły być wyssane z palca, ale ich następstwa bywały straszliwe.

W Sichuanie ludzie nie zdawali sobie sprawy, jaki zasięg przybrał ter-ror w Pekinie. Tu nieczęsto dopuszczano się okrucieństw — tutejsza Czerwona Gwardia nie była zarządzana bezpośrednio przez Sztab Rewo-lucji Kulturalnej. W dodatku policja w Sichuanie nie usłuchała tego, co mówił ich minister, pan Xie, i odmówiła ujawnienia „wrogów klaso-wych” czerwonogwardzistom. Ale i w Sichuanie, i w innych prowincjach Gwardia naśladowała akcje z Pekinu. Panował tu taki sam chaos jak wszędzie, w całych Chinach — kontrolowany chaos.

315

Czerwona Gwardia czasem łupiła domy podejrzanych, ale raczej nie okradała sklepów. Większość sektorów publicznych, jak handel, poczta i transport, pracowała normalnie.

W mojej szkole Czerwona Gwardia powstała szesnastego sierpnia, pomagali ją tworzyć gwardziści z Pekinu. Zostałam w domu i udawałam, Ŝe jestem chora, Ŝeby nie musieć uczestniczyć w politycznych zebraniach i nie słuchać tych okropnych sloganów. Nie wiedziałam, Ŝe została zało-Ŝona, kiedy kilka dni później telefonicznie wezwano mnie, Ŝebym wróci-ła i wzięła udział w „Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej”. W szkole zauwaŜyłam wiele osób z czerwoną opaską na ramieniu, widniały na niej złote znaki: „Czerwona Gwardia”.

W tych dniach, jako nowo narodzone dziecko Mao, Czerwona Gwar-dia miała ogromny prestiŜ. Nikt mi nie mówił, Ŝe powinnam się do niej przyłączyć, ale sama natychmiast złoŜyłam o to podanie. Dałam je przy-wódcy mojej klasy — piętnastoletniemu chłopcu imieniem Geng, który zawsze szukał mojego towarzystwa, ale kiedy juŜ był obok mnie, robił się niezręczny i nieśmiały.

Byłam bardzo ciekawa, jak to się stało, Ŝe Geng został czerwono-gwardzistą, ale on wokół swojej działalności roztaczał aurę tajemnicy. ZauwaŜyłam, Ŝe czerwonogwardziści są przewaŜnie dziećmi wysokich urzędników partyjnych. Przywódcą szkolnej Czerwonej Gwardii był syn komisarza Li, sekretarza Partii na całą prowincję Sichuan. Co do mnie, sprawa była oczywista: mało kto miał ojca na stanowisku wyŜszym niŜ mój. Jednak mimo to Geng powiedział mi prywatnie, Ŝe zostałam uznana za zbyt „miękką i niezbyt aktywną” i muszą przemyśleć sprawę, zanim mnie przyjmą.

Do lipca obowiązywała niepisana zasada, Ŝe wszyscy zostawali w szkole przez okrągłą dobę, aby móc poświęcać się pracy dla Rewolucji Kulturalnej. Byłam jedną z niewielu osób, które z początku nie zostawa-ły. Ale teraz myśl o wagarowaniu wydała mi się niebezpieczna i czułam się zmuszona zostawać jak inni. Chłopcy spali w klasach, więc dziewczę-ta zajmowały sypialnię internatu. Ci, którzy nie naleŜeli do Czerwonej Gwardii, i tak byli poprzydzielani do jej róŜnych grup i uczestniczyli w jej zajęciach.

Następnego dnia po powrocie do szkoły poszłam z kilkunastoma innymi dziećmi zmieniać nazwy ulic tak, Ŝeby brzmiały bardziej „rewolucyjnie”.

316

Ulica, na której mieszkałam, nazywała się Handlowa i dyskutowali-śmy, jak by ją przemianować. Ktoś zaproponował „Aleję Przewodni-ków”, Ŝeby podkreślić znaczenie przywódców partyjnych naszej prowin-cji. Inni rzucili: „Ulica SłuŜby Publicznej” — gdyŜ tym powinno być sprawowanie urzędów partyjnych, zgodnie z cytatem Mao. W końcu zostawiliśmy tę kwestię nierozwiązaną, bo nie mogliśmy sobie dać rady z fundamentalną sprawą: tabliczka z nazwą ulicy była za wysoko. O ile mi wiadomo, nikt juŜ do tego nie powracał.

W Pekinie Gwardia była znacznie bardziej gorliwa. Słyszeliśmy o ich sukcesach: przedstawicielstwo brytyjskie leŜało teraz przy „Alei Antyim-perialistycznej”, a ambasada radziecka przy „Alei Antyrewizjonistycz-nej”.

W Chengdu ulice równieŜ potraciły swoje stare nazwy, jak np. ulica „Pięciu pokoleń pod jednym dachem” (waŜna cnota konfucjańska) czy ulica „Zielonej topoli i wierzby” (zieleń nie była kolorem rewolucyjnym) albo ulica „Jadowitego smoka” (symbol władzy feudalnej). Teraz nazy-wały się: ulica „Wyplenionych przeŜytków”, „Czerwonego Wschodu” i „Rewolucji”. Znana restauracja „Zapach słodkiego wiatru” utraciła ta-bliczkę, którą połamano w kawałki. Nazywała się teraz „Zapach prochu”.

Przez kilka dni w ruchu ulicznym panował zamęt. To, Ŝe czerwone światło oznaczało „stop”, wydawało się nam okropnie kontrrewolucyjne. Oczywiście powinno znaczyć „idź”. I ruch nie powinien być prawostron-ny, ale lewostronny. Przez kilka dni nie pozwalaliśmy kierować ruchem policjantowi, który to zawsze robił, i sami zajęliśmy jego miejsce. Stałam na rogu ulicy i mówiłam rowerzystom, Ŝeby jechali na lewo. W Chengdu nie było w tamtym czasie zbyt wielkiego ruchu, ale na kilku większych skrzyŜowaniach wytworzył się niezły chaos. W końcu jednak powróciły stare zasady, które się lepiej sprawdzały — doprowadził do tego Zhou Enlai. Gwardziści i na to znaleźli uzasadnienie: w szkole jeden z nich powiedział mi, Ŝe w Anglii nich jest lewostronny, więc u nas powinien być prawostronny, Ŝebyśmy przez to mogli okazać rewolucyjnego ducha. Ale nic nie wspomniał na temat Ameryki.

Jako dziecko raczej unikałam zbiorowych zajęć. Teraz, kiedy miałam czternaście lat, budziły we mnie jeszcze większą awersję. Tłumiłam i ją, i poczucie winy, Ŝe moje uczucia nie zgadzają się z myślami Mao. Powta-rzałam sobie, Ŝe muszę ćwiczyć swoją postawę — tak, Ŝeby zgadzała się

317

z nową rewolucyjną teorią i praktyką. Jeśli czegoś nie rozumiem, muszę się zmienić i przystosować. Jednak unikałam wszelkich wojowniczych akcji, takich jak np. zatrzymywanie przechodzących kobiet i obcinanie im włosów, jeśli miały długie, czy obcinanie za wąskich nogawek od spodni, cięcie krótkich spódniczek lub łamanie półwysokich obcasów. Wszystko to stało się teraz symptomem burŜuazyjnej dekadencji, tak w kaŜdym razie twierdzili gwardziści.

Moje własne włosy takŜe przyciągały krytyczną uwagę koleŜanek szkolnych. Musiałam je obciąć równo z dolną krawędzią płatka ucha. Po kryjomu, bo wstydziłam się, Ŝe jestem taką „małostkową burŜujką”, la-łam łzy nad moimi długimi warkoczami. Gdy byłam dzieckiem, niania tak mi zawiązywała włosy, Ŝe opadały z czubka głowy jak gałęzie wierz-by. Nazywała to uczesanie „fajerwerkami strzelającymi w niebo”. Do początku lat sześćdziesiątych nosiłam włosy splecione w dwa koszyczki, w które były wetknięte małe jedwabne kwiatki. Rano, kiedy przed wyj-ściem do szkoły jadłam pospiesznie śniadanie, babcia albo nasza gospo-sia czesały mnie swoimi kochanymi rękoma. Najbardziej z tych jedwab-nych kwiatków lubiłam róŜowe.

Po 1964 roku, idąc za wezwaniami Mao do skromnego stylu Ŝycia, który bardziej pasował do atmosfery walki klasowej, naszyłam sobie na spodnie łaty, Ŝeby wyglądać bardziej po „proletariacku”, i nosiłam włosy splecione w dwa warkocze bez Ŝadnych ozdób, bo długie włosy nie były jeszcze wtedy wyklęte. Potem babcia mi je obcięła na moją prośbę, cały czas mamrocząc z niezadowolenia. Jej włosy przetrwały ten okres, bo w ogóle wtedy nie wychodziła z domu.

Herbaciarnie w Chengdu takŜe były obiektami ataków jako „deka-denckie”. Nie rozumiałam dlaczego, ale i nie pytałam. W lecie 1966 roku uczyłam się tłumić rozsądek. Większość Chińczyków w tym czasie po-stępowała podobnie.

W Sichuanie herbaciarnia to unikalne miejsce. Zazwyczaj jest uloko-wana w zakolu bambusowego zagajnika lub pod baldachimem gałęzi duŜego drzewa. Wokół niskich, kwadratowych drewnianych stołów stoją bambusowe foteliki, które nawet po latach uŜywania wydają leciutki aromat. Wrzuca się garstkę listków herbaty do kubeczka i zalewa wrząt-kiem. Kubeczek nakrywa się pokrywką, a przez dziurkę w pokrywce wydobywa się para, pachnąca jaśminem albo innym kwiatem.

318

W Sichuanie jest wiele gatunków herbaty. Samej herbaty jaśminowej jest pięć rodzajów.

Dla Syczuańczyków herbaciarnie są równie waŜne, jak dla Anglików puby. Zwłaszcza starsi ludzie spędzają tu wiele czasu, siedząc z długą fajką nad talerzykiem orzeszków i nasion z melona. Kelnerzy przesuwają się pomiędzy stolikami z czajnikami wrzątku, który nalewają do kubecz-ków z wysoka, z godną podziwu precyzją. Zręczny kelner nalewa tak, Ŝe poziom wody jest wyŜszy niŜ brzeg kubka, ale woda się nie przelewa. Jako dziecko patrzyłam zawsze jak zahipnotyzowana na strumień wody lejącej się z dzióbka czajnika. Ale rzadko zabierano mnie do herbaciarni. Panowała tu hedonistyczna atmosfera, której moi rodzice nie aprobowali.

Podobnie jak w europejskich kawiarniach, w herbaciarniach była tak-Ŝe prasa, na bambusowym wieszaku wisiały gazety. Niektórzy klienci czytali, ale głównie było to miejsce spotkań i pogawędek. Czasami spo-tykało się tu opowiadaczy, wyposaŜonych w drewniane kołatki, którymi akcentowali swoje historie.

Prawdopodobnie dlatego, Ŝe panował tu nastrój wolnego i swobodne-go czasu i Ŝe ludzie, siedząc tu, nie robili rewolucji, herbaciarnie miały być zamknięte. Przyszłam do jednej z nich z grupą młodzieŜy od lat trzy-nastu do szesnastu, prawie wszyscy z nich byli czerwonogwardzistami. Herbaciarnia leŜała na brzegu Jedwabnej Rzeki. Stoliki i krzesła stały na zewnątrz, pod chińskim drzewem scholar. Wieczorny wiatr przynosił cięŜki zapach kwiatów. Klienci, przewaŜnie męŜczyźni, podnieśli głowy znad szachów, kiedy zbliŜaliśmy się po nierównej kostce nabrzeŜa. Za-trzymaliśmy się pod drzewem. Kilka osób spośród naszej grupy zawoła-ło: „Zbierajcie się! Zbierajcie się! Nie siedźcie dłuŜej w tym burŜuazyj-nym miejscu!”. Chłopiec z mojej klasy złapał za róg tekturowej sza-chownicy i szarpnął ją. Drewniane pionki i figury rozsypały się po ziemi.

MęŜczyźni, którzy grali w szachy, byli zupełnie młodzi. Jeden z nich ruszył w naszą stronę z zaciśniętymi pięściami, ale jego towarzysz pocią-gnął go za róg kurtki. Schylili się i zaczęli podnosić figury i pionki z ziemi. Chłopiec, który szarpnął szachownicę, krzyczał: „Nie ma więcej grania w szachy! Nie wiecie, Ŝe to burŜuazyjny nawyk?!”. Złapał garść figur i cisnął w kierunku rzeki.

Zostałam tak wychowana, Ŝe do kaŜdej osoby starszej niŜ ja odnosi-łam się z szacunkiem i grzecznie, ale postawa rewolucyjna wymagała

319

agresywności i gotowości podjęcia walki. Uprzejmość i takt uznawano za cechy „burŜuazyjne”. Ciągle mnie za to krytykowano i było to jednym z powodów, dla których nie zostałam jeszcze przyjęta do Czerwonej Gwardii. Podczas Rewolucji Kulturalnej widywałam, jak atakowano lu-dzi za to, Ŝe zbyt często mówią „dziękuję” — klasyfikowano to jako „burŜuazyjną hipokryzję”. Grzeczność i takt wychodziły prawie zupełnie z uŜycia.

Ale teraz, kiedy byliśmy w herbaciarni, widziałam, Ŝe większość lu-dzi, łącznie z czerwonogwardzistami, ma kłopoty z nowym stylem mó-wienia. Prawie nikt się nie odzywał. Kilkoro z nas zaczęło naklejać na ściany herbaciarni i na pień drzewa prostokątne hasła.

Klienci powoli odchodzili wzdłuŜ brzegu rzeki. Patrzyłam za nimi i ogarniało mnie poczucie straty. Parę miesięcy temu ci dorośli ludzie prawdopodobnie powiedzieliby nam, Ŝebyśmy zmykali. Teraz jednak musieli się liczyć z władzą, jaką Mao dał czerwonogwardzistom. Kiedy dziś o tym myślę, sądzę, Ŝe niektóre dzieci odczuwały swego rodzaju dreszcz satysfakcji, demonstrując swoją siłę wobec dorosłych. Popularny slogan Czerwonej Gwardii głosił: „MoŜemy wzlecieć w niebiosa, wwier-cić się w ziemię, bo Wielki Przywódca Mao jest naszym najwyŜszym wodzem!”. Ale mimo tej deklaracji Czerwona Gwardia nie cieszyła się Ŝadną szczególną wolnością wypowiedzi. Była tylko narzędziem tyrana, niczym więcej.

Wtedy, w sierpniu 1966 roku, stojąc na brzegu rzeki, byłam zmiesza-na. Przyszłam tu z moimi kolegami ze szkoły. Ktoś poprosił kierownika herbaciarni, Ŝeby ją zamknął. Inni naklejali slogany. Klienci wychodzili, ale w dalekim rogu siedział stary człowiek i spokojnie popijał herbatę. Stałam obok niego i byłam bardzo zakłopotana, Ŝe to właśnie ja mam przemówić głosem władzy. Popatrzył na mnie i dalej popijał herbatę, głośno siorbiąc. Miał głęboko pobruŜdŜoną twarz i wyglądał prawie do-kładnie tak, jak przedstawiciel „klasy pracującej” na propagandowych plakatach. Jego ręce kojarzyły mi się z opisem rąk starego wieśniaka z mojego podręcznika szkolnego: mógłby wiązać drut kolczasty bez bólu.

MoŜe ten staruszek czuł, Ŝe ma za sobą swoje pochodzenie społeczne albo swój wiek, który do tej pory wzbudzał szacunek, a moŜe po prostu nie zrobiłam na nim odpowiednio wielkiego wraŜenia. W kaŜdym razie

320

siedział dalej, jakby mnie nie zauwaŜał. Zebrałam się na odwagę i po-wiedziałam cicho: „Proszę pana, czy mógłby pan pójść?”. Nie patrząc na mnie, spytał: „A dokąd?”. „Do domu, oczywiście” — odpowiedziałam.

Odwrócił do mnie twarz. W jego głosie był gniew, chociaŜ mówił spokojnie: „Do domu? Do jakiego domu? Mieszkam w jednym małym pokoiku z moimi trzema wnukami. Kiedy dzieci są w domu, przychodzę tutaj, Ŝeby posiedzieć w spokoju i ciszy. Dlaczego mi to teraz zabiera-cie?”.

Jego słowa wstrząsnęły mną. Zawstydziłam się. Po raz pierwszy w Ŝyciu bezpośrednio usłyszałam o tak nędznych warunkach Ŝyciowych. Odwróciłam się i odeszłam.

Tę herbaciarnię, jak wszystkie inne w Sichuanie, zamknięto na piętna-ście lat — do 1981 roku, kiedy Deng Xiaoping powołał je z powrotem do Ŝycia. W 1985 roku wróciłam tu z angielskimi przyjaciółmi. Usiedliśmy pod drzewem scholar. Stara kelnerka napełniała nasze kubeczki, lejąc wodę z czajnika i prawie się przy tym nie pochylając. Obok nas ludzie grali w szachy. Była to jedna z moich najszczęśliwszych chwil podczas tych odwiedzin.

Kiedy Lin Biao wezwał do niszczenia wszystkiego, co reprezentuje przeszłość, wielu uczniów rzuciło się do dzieła. PoniewaŜ szkoła liczyła ponad dwa tysiące lat, była doskonałym miejscem do takich akcji. Jej brama miała stary dach z wygiętym okapem, wykładany płytkami. Okap i płytki zostały rozbite na kawałki. To samo spotkało szeroki dach z nie-bieskimi płytkami z wielkiej świątyni, która była wykorzystywana jako hala do ping-ponga. Para wielkich brązowych kadzielnic, stojących przed świątynią, została przewrócona i jacyś chłopcy nasikali do nich, a potem przeszli przez ogród i młotkami postrącali małe statuetki z piaskowca, stojące u wejścia na mostki. Po jednej stronie boisk znajdowała się para prostokątnych kamiennych tablic, kaŜda o wysokości sześciu metrów. Wyryto na nich piękną kaligrafią inskrypcje dotyczące Konfucjusza. Zo-stały przewiązane grubą liną, którą ciągnęły dwie brygady chłopców. Zmagali się z tablicami kilka dni, bo fundamenty były głębokie. Poprosili wreszcie jakichś robotników z zewnątrz, zęby wykopali rowy dookoła tablic. Kiedy w końcu runęły wśród okrzyków „hurra”, zniszczyły część drogi, która biegła za nimi.

321

Wszystkie rzeczy, które kochałam, znikały. Najsmutniejsze ze wszystkiego było dla mnie zniszczenie biblioteki: dachu ze złotymi da-chówkami, delikatnie rzeźbionych okien, niebiesko pomalowanych krze-seł... Półki z ksiąŜkami zostały przewrócone do góry nogami, a niektórzy uczniowie darli tomy na strzępy, tak sobie, bez potrzeby i sensu. Potem drzwi i okna zaklejono pasami papieru w kształcie litery X na znak, Ŝe budynek został opieczętowany.

KsiąŜki były głównym celem niszczycielskich działań, które nakazał Mao. PoniewaŜ nie zostały napisane w ciągu kilku ostatnich miesięcy i w związku z tym nie było w nich licznych cytatów z Mao, Czerwona Gwar-dia oświadczyła, Ŝe to „trujące zielska”. Wszędzie, w całych Chinach, palono ksiąŜki, oczywiście oprócz klasyków marksizmu, dzieł Stalina, Mao i ostatnich prac Lu Xuna — było to nazwisko, którego uŜywała pani Mao, pisząc dla swojej osobistej wendety. Kraj stracił większość ze swo-ich pisemnych zabytków. Wiele ksiąŜek, które przetrwały ten pogrom, posłuŜyło potem ludziom jako opał do piecyków.

W mojej szkole nie zapłonęły jednak stosy dla ksiąŜek. Przywódca szkolnej Czerwonej Gwardii był bardzo sumiennym uczniem. Siedemna-stoletni, o raczej dziewczęcym wyglądzie, został przywódcą chyba tylko dlatego, Ŝe jego ojciec był szefem Partii na całą prowincję, nie z wła-snych ambicji. Nie mógł powstrzymać ogólnej fali wandalizmu, ale udało mu się jakoś uchronić ksiąŜki od spalenia.

Jak wszyscy inni, powinnam „dołączyć do rewolucyjnych akcji”. Jed-nak, podobnie jak większość uczniów, mogłam ich takŜe unikać, bo nisz-czycielskie akcje nie były zorganizowane i nikt nam nie powiedział, Ŝe mamy obowiązek w nich uczestniczyć. Widziałam, Ŝe wielu uczniów nienawidzi tych akcji, ale nikt nie próbował tego powstrzymać. MoŜe podobnie jak ja, inne dziewczęta i chłopcy mówili sobie, Ŝe ich uczucie Ŝalu z powodu niszczenia jest niesłuszne i Ŝe powinni się zmienić? Ale podświadomie wiedzieliśmy, Ŝe jeśli zgłosimy jakiekolwiek zastrzeŜenia, będziemy ustawicznie nękani i gnębieni.

W tym czasie najbardziej charakterystyczne dla Rewolucji Kulturalnej stały się „zebrania oskarŜycielskie”. Uczestniczył w nich rozhisteryzo-wany tłum i rzadko obywało się bez brutalnej przemocy fizycznej. Przo-dował w tym Uniwersytet Pekiński, pod osobistym patronatem Mao. Na pierwszym takim zebraniu, osiemnastego czerwca, ponad sześćdziesięciu profesorów, dziekani wydziałów, a takŜe rektor uczelni, zostali pobici, a potem całymi godzinami kazano im klęczeć. Na głowy włoŜono im czapki

322

hańby, na których zostały wypisane upokarzające hasła. Oblano im twa-rze atramentem, Ŝeby były czarne, gdyŜ czerń jest kolorem zła, i przykle-jano im hasła na całym ciele. Dwóch studentów łapało z tyłu ręce klęczą-cej ofiary, wykręcali je za plecami i tak dziko pchali do przodu, Ŝe niemal wyłamywali ramiona ze stawów. Nazywano to „odrzutowcem” i wkrótce stosowano na większości „zebrań oskarŜycielskich” w kraju.

Kiedyś moja klasowa Czerwona Gwardia wezwała mnie, Ŝebym uczestniczyła w takim zebraniu. W letnie upalne popołudnie zrobiło mi się zimno ze zgrozy, kiedy zobaczyłam kilkoro nauczycieli na platformie, na boisku, stojących ze zwieszonymi głowami w pozycjach „odrzutow-ca”. Kopano niektórych z tyłu w stawy kolanowe, Ŝeby ich zmusić do klęknięcia, a innych, w tym mojego nauczyciela angielskiego, starszego męŜczyznę o nienagannych manierach klasycznego dŜentelmena, zmu-szono do stania na długiej, wąskiej ławce. Nie mógł utrzymać równo-wagi, zachwiał się i spadł, rozcinając sobie czoło o ostrą krawędź ławki. Czerwonogwardzista stojący za nim odruchowo wyciągnął rękę, Ŝeby mu pomóc, ale natychmiast się wyprostował, przyjął przesadnie surowy i szorstki wygląd, zacisnął pięści i wrzasnął: „Właź z powrotem na ław-kę!”. Nie chciał, Ŝeby widziano, Ŝe jest miękki dla „wroga klasowego”. Krew spływała nauczycielowi z czoła i krzepła z boku twarzy.

Podobnie jak inni nauczyciele, został oskarŜony o wiele dziwacznych, wyssanych z palca przestępstw, ale prawdziwym powodem, dla którego ich dręczono, było to, Ŝe mieli honorowe stopnie, a zatem byli najlep-szymi nauczycielami — albo to, Ŝe niektórzy uczniowie mieli do nich jakieś pretensje.

Później dowiedziałam się, Ŝe w mojej szkole uczniowie zachowywali się względnie łagodnie. Szkoła była prestiŜowa, jej uczniowie odnosili sukcesy w nauce i byli wybitnie uzdolnieni. Ale w innych szkołach, w których była bardziej nieokrzesana młodzieŜ, zdarzało się, Ŝe bito na-uczycieli na śmierć. Kiedyś i w mojej szkole byłam świadkiem bicia na-uczycielki. Była to moja nauczycielka filozofii, zwykle zachowująca się dość surowo wobec tych, którzy nie radzili sobie dobrze z jej przed-miotem. Niektórzy z nich nienawidzili jej i teraz została oskarŜona o to, Ŝe jest „dekadentką”. Dowodem na to — jak równieŜ na to, jak konser-watywni byli uczestnicy Rewolucji Kulturalnej — miał być fakt, Ŝe swo-jego przyszłego męŜa spotkała w autobusie. Zaczęli ze sobą rozmawiać, a

323

potem zakochali się w sobie. Miłość, która wyrosła z przypadkowego spotkania, była uwaŜana za oznakę braku moralności. Chłopcy zabrali ją do biura, Ŝeby „odbyć akcję rewolucyjną” — ten eufemizm oznaczał bicie. Zanim zaczęli, zawołali mnie, Ŝebym była przy tym obecna. „Co teŜ ona pomyśli, kiedy zobaczy ciebie, swoją pupilkę!”.

UwaŜano mnie za jej faworytkę, bo często chwaliła moje prace. Ale oprócz tego stwierdzono, Ŝe powinnam tam być, bo jestem za miękka i przyda mi się „lekcja rewolucji”.

Kiedy zaczęli j ą bić, skuliłam się w grupce uczniów, która stała w cia-snym pomieszczeniu biura. Kilka osób z mojej klasy wołało, abym wy-szła do przodu i przyłączyła się do bijących. Ignorowałam ich. Pośrodku kopano nauczycielkę, która wiła się na podłodze z włosami w nieładzie. Kiedy krzyknęła, prosząc, Ŝeby przestali, chłopcy, którzy zainicjowali to bicie, powiedzieli zimno: „Błagaj teraz! A czy sama nie byłaś okrutna? To teraz błagaj, tylko naprawdę pokornie”. Znowu ją kopali, a potem polecili, Ŝeby złoŜyła im koutou i powiedziała: „Błagam, oszczędźcie moje Ŝycie, panowie!”. Zmuszanie do składania koutou i do błagania było skrajnym upokorzeniem. Nauczycielka usiadła i patrzyła wzrokiem bez wyrazu: spotkałam jej spojrzenie spod potarganych włosów. Widzia-łam w nim mękę, rozpacz i pustkę. Z trudem łapała oddech, twarz miała szarą jak popiół. Wymknęłam się z pokoju. Kilkoro uczniów wyszło za mną. Słyszałam, jak ci, co zostali, wykrzykują jakieś hasła, ale ich głosy były niepewne. Wielu uczniów się przestraszyło. Odeszłam szybko, serce mi waliło. Bałam się, Ŝe teraz mnie złapią i pobiją, ale nikt za mną nie poszedł i nic mi potem nie powiedziano.

W tamtych dniach nie miałam kłopotów, pomimo mojego oczywiste-go braku entuzjazmu. Poza tym, Ŝe Czerwona Gwardia była luźną orga-nizacją, zgodnie z „teorią dziedziczenia krwi” byłam „czysto czerwona”, bo mój ojciec miał wysokie stanowisko. Tak więc, pomimo mojej posta-wy, nikt nie posunął się do Ŝadnych drastycznych działań, krytykowano mnie tylko.

W tym czasie Czerwona Gwardia podzieliła uczniów na trzy katego-rie: „czerwonych”, „szarych” i „czarnych”. „Czerwoni” pochodzili z rodzin „robotników, wieśniaków, rewolucyjnych urzędników, oficerów i bohaterów”. „Czarnymi” byli ci, których rodziców zaklasyfikowano jako „posiadaczy ziemskich, bogatych wieśniaków, kontrrewolucjonistów,

324

margines społeczny i prawicowców”. „Szarzy” pochodzili z rodzin, któ-rych nie moŜna było jednoznacznie zaklasyfikować, tak jak sprzedawcy sklepowi czy urzędnicy w biurach. W moim roczniku wszyscy powinni być „czerwoni” z powodu dodatkowych względów przy naborze. Ale nacisk Rewolucji Kulturalnej oznaczał, Ŝe i tak trzeba znaleźć tych „złych”. Kilkoro z nas zostało więc zaklasyfikowanych jako „czarni” i „szarzy”.

W moim roczniku, w innej klasie, była dziewczynka imieniem Ailing. Przyjaźniłyśmy się, często u niej bywałam i znałam jej rodzinę. Jej dzia-dek był wybitnym ekonomistą, a cała rodzina miała wiele przywilejów, dopóki rządziła Partia Komunistyczna. Mieli duŜy, elegancki dom z roz-ległym ogrodem — znacznie bardziej luksusowy niŜ mieszkanie naszej rodziny. Bardzo lubiłam ich kolekcję antyków, szczególnie tabakierki, które dziadek przywiózł z Anglii, kiedy w latach dwudziestych studiował tam w Oxfordzie.

Teraz Ailing została nagle „czarna”. Słyszałam, Ŝe uczniowie z jej klasy naszli dom, zniszczyli wszystkie antyki razem z kolekcją dziadka, a potem bili jej rodziców i dziadka sprzączkami pasów. Następnego dnia zobaczyłam ją w chustce. Koledzy z klasy ogolili jej głowę na ying i yang. Musiała zupełnie zgolić włosy. Szlochałyśmy razem, a ja czułam się wyjątkowo niezręcznie, bo nie umiałam znaleźć Ŝadnych słów na pocieszenie.

W mojej klasie Czerwona Gwardia takŜe zrobiła zebranie, na którym trzeba było podać zatrudnienie rodziców, abyśmy mogli być zaklasyfi-kowani. Z wielką ulgą powiedziałam: „rewolucyjni urzędnicy”. Troje uczniów powiedziało, Ŝe ich rodzice pracują w urzędach. W Ŝargonie tamtych lat znaczyło to coś innego niŜ „urzędnik” — co oznaczało kogoś pracującego na wyŜszym stanowisku. Podział nie był precyzyjny, bo nie wiadomo było, co dokładnie znaczy „wyŜsze” stanowisko. Niemniej uŜywano tych niejasnych kategorii w róŜnych postaciach, etykietkując nimi „zaplecze rodzinne”. Dzieci, których rodzice pracowali w urzędach, i dziewczynka, której rodzice byli sprzedawcami, zostali zaklasyfikowani jako „szarzy”. Zostało ogłoszone, Ŝe będą pod nadzorem, muszą zamiatać teren szkoły i czyścić toalety i Ŝe kaŜdy „czerwony” moŜe im udzielać nauk. Poza tym mają zdawać raporty z tego, co myślą i robią przez cały dzień.

Wszyscy ci uczniowie nagle się skurczyli i podporządkowali. Wigor i

325

entuzjazm, którego przedtem mieli aŜ nadto, zupełnie ich opuścił. Pewna dziewczynka spuściła głowę i rozpłakała się. Przyjaźniłyśmy się. Po ze-braniu podeszłam do niej, Ŝeby jej powiedzieć coś pocieszającego, ale w jej wzroku zobaczyłam urazę, prawie nienawiść. Odeszłam bez słowa i apatycznie chodziłam po terenie szkoły. Był koniec sierpnia. Pachniał jaśmin, była to odmiana, która teraz właśnie kwitła. Wydawało mi się dziwne, Ŝe w ogóle coś moŜe pachnieć.

Zapadał zmierzch i szłam w stronę sypialni, kiedy zobaczyłam, jak coś mignęło w okolicach drugiego piętra budynku, w którym były klasy szkolne. Zaraz potem u stóp budynku rozległo się stłumione uderzenie. Gałęzie drzewa pomarańczowego zasłaniały mi widok, ale inni juŜ biegli w tamtą stronę. Z niepewnych, zduszonych okrzyków wyłowiłam wia-domość: „Ktoś właśnie wyskoczył oknem!”.

Odruchowo zasłoniłam oczy dłońmi i pobiegłam do mojego pokoju. Byłam potwornie przestraszona. Oczami wyobraźni widziałam niewyraź-ną wygiętą postać, lecącą w dół — nie mogłam pozbyć się tego obrazu. Pospiesznie zamknęłam okno, ale i tak przez cienką szybę dochodziły mnie nerwowe głosy ludzi rozmawiających o tym, co się stało.

Siedemnastoletnia dziewczyna usiłowała popełnić samobójstwo. Przed Rewolucją Kulturalną była jedną z przywódczyń Komunistycznej Ligi MłodzieŜy i stanowiła wzór, jeśli chodzi o studiowanie dzieł Mao czy uczenie się na przykładzie Lei Fenga. Zrobiła wiele dobrych uczyn-ków, prała rzeczy swoich koleŜanek i kolegów, czyściła toalety i miała w szkole pogadanki na temat tego, jak wiernie podąŜa za myślą Mao. Czę-sto wdawała się w głębokie dyskusje z innymi uczniami i wtedy widywa-no ją ze wzniosłym, uduchowionym wyrazem twarzy; wykonywała teŜ od początku do końca swoje obowiązki wobec tych, którzy chcieli wstą-pić do Ligi. A teraz nagle została zaklasyfikowana jako „czarna”. Jej ojciec pracował w urzędzie władz miasta i był członkiem Partii, ale jej koleŜanki i koledzy z klasy, których ojcowie zajmowali wyŜsze stanowi-ska, stwierdzili, Ŝe jest „irytująca”, i uznali ją za „czarną”. W ciągu ostat-nich dni razem z innymi „czarnymi” i „szarymi” trzymano ją pod straŜą i zmuszano, Ŝeby chodziła wyrywać resztki trawy z trawnika. śeby ją upo-korzyć, ogolono jej prześliczne włosy i chodziła z groteskowo łysą gło-wą. Tego wieczoru jakiś „czer wony” dawał jej i innym ofiarom

326

upokarzające nauki, a kiedy wybuchnęła i powiedziała, Ŝe jest bardziej lojalna wobec Przewodniczącego Mao niŜ oni, „czerwony” uderzył ją i powiedział, Ŝe nie ma prawa mówić na temat wierności wobec Mao, bo jest wrogiem klasowym. Wtedy podbiegła do okna i wyskoczyła.

Zdumieni i przestraszeni czerwonogwardziści zawieźli j ą szybko do szpitala. PrzeŜyła, ale na całe Ŝycie została kaleką. Kiedy zobaczyłam ją wiele miesięcy później na ulicy, szła zgięta o kulach, z pustym wzrokiem.

Tej nocy, kiedy próbowała popełnić samobójstwo, nie mogłam spać. Gdy tylko zamykałam oczy, pojawiały się nade mną niewyraźne postacie, umazane krwią. Trzęsłam się ze strachu. Następnego dnia poprosiłam o zwolnienie z powodu choroby. Wydawało mi się, Ŝe jedynym miejscem, gdzie moŜna się schronić przed horrorem Ŝycia w szkole, jest dom. Bar-dzo nie chciałam juŜ wracać do szkoły.

17 „Czy chcesz, Ŝeby nasze dzieci

były »czarne«?” —

dylemat moich rodziców

(sierpień — październik 1966)

Nasz dom w tym czasie wcale nie był spokojnym schronieniem. Ro-dzice byli czymś pochłonięci i prawie mnie nie zauwaŜali. Ojciec albo przemierzał duŜymi krokami mieszkanie, albo siedział zamknięty w swo-im gabinecie. Mama wrzucała do pieca jedną zmiętą kartkę po drugiej — i szła po nowy kosz papierów do spalenia. Babcia równieŜ wyglądała tak, jakby oczekiwała nieszczęścia. Jej pełne wyrazu oczy zatrzymywały się na rodzicach z niepokojem. Lękliwie obserwowałam ich nastroje i nie śmiałam pytać, co się stało.

Rodzice nie powiedzieli mi o rozmowie, jaką odbyli kilka dni temu. Siedzieli w otwartym oknie, na dworze głośniki przymocowane do latarni ryczały nieustannymi cytatami z Mao, zwłaszcza o tym, Ŝe w rewolucję z definicji wpisana jest przemoc — „dziki poryw jednej klasy, która obala drugą”. Była to melorecytacja, a głos powtarzający wielokrotnie cytaty wznosił się do coraz bardziej przenikliwego krzyku, u jednych budzącego strach, u innych fascynację. Co jakiś czas wspominano o zwycięstwach Czerwonej Gwardii: nachodzili coraz więcej domów „wrogów klaso-wych” i rozbijali coraz więcej ich „psich łbów”.

Ojciec patrzył na płonący zachód słońca. W pewnym momencie po-wiedział do mamy: „Nie rozumiem Rewolucji Kulturalnej. Ale jestem pewien, Ŝe to, co się dzieje, jest bardzo niedobrą rzeczą. Nie moŜna tego usprawiedliwić marksistowskimi czy komunistycznymi zasadami. Ludzie tracą najbardziej podstawowe prawa i są bezbronni. To niepojęte. Jestem

328

komunistą i moim obowiązkiem jest zapobiec jeszcze gorszemu nie-szczęściu. Muszę napisać do Przewodniczącego Mao”.

W Chinach tak naprawdę nie było Ŝadnych moŜliwości dania wyrazu swojemu sprzeciwowi czy w ogóle wpłynięcia na politykę, oprócz tego, Ŝe pisało się do najwaŜniejszych osobistości politycznych. W tym wy-padku tylko Mao mógł zmienić sytuację. NiezaleŜnie, co ojciec sądził na temat roli Przewodniczącego w tym wszystkim, mógł zwrócić się tylko do niego — albo nic nie robić.

Doświadczenie mamy mówiło, Ŝe skarŜenie się na cokolwiek jest bar-dzo niebezpieczne. Ludzie, którzy tak zrobili — i ich rodziny — cierpieli potem najstraszniejsze prześladowania. Mama patrzyła jakiś czas na da-lekie, płonące niebo, próbując opanować swój gniew, zdenerwowanie i Ŝal. „Dlaczego chcesz się zachować jak ćma, która sama rzuca się do ognia?” — spytała w końcu.

Ojciec odparł: „To nie jest zwyczajny ogień. Tu chodzi o Ŝycie i śmierć wielu ludzi. Muszę coś zrobić”.

Mama stwierdziła z przygnębieniem: „Dobrze, nie chodzi ci o siebie samego. Nie dbasz o swoje Ŝycie. Rozumiem to. Ale co będzie z naszymi dziećmi? Wiesz, co się z nimi stanie, jeśli będziesz miał kłopoty. Chcesz, Ŝeby stały się »czarne«?”.

Ojciec powiedział z namysłem, jakby sam sobie zamierzał coś wyper-swadować: „Wszyscy kochają swoje dzieci. Wiesz, podobno kiedy tygry-sica ma zamiar atakować, zanim skoczy, odwraca się i sprawdza, czy jej potomstwo jest bezpieczne. Skoro takie zwierzę to czuje, co dopiero mó-wić o ludziach? Ale komunista powinien myśleć takŜe o innych dzie-ciach. Co się stanie z dziećmi ofiar?”.

Mama wstała i odeszła, a potem, kiedy była sama, rozszlochała się gorzko.

Ojciec zaczął pisać list, ale darł jeden szkic po drugim. Zawsze był perfekcjonistą, a list do Przewodniczącego Mao nie był prostą sprawą. Musiał dokładnie sformułować to, co chciał powiedzieć, poza tym pró-bował zminimalizować jego ewentualne konsekwencje dla siebie i swojej rodziny. Krótko mówiąc, krytyka nie powinna zostać odebrana jako kry-tyka. Nie wolno mu było obrazić Mao.

Zaczął myśleć o tym liście juŜ w czerwcu, kiedy kilku jego kolegów wyznaczono na kozły ofiarne. Chciał stanąć w ich obronie, ale wydarzenia potoczyły się inaczej. Było coraz więcej oznak, Ŝe sam jest wyznaczony

329

na kolejną ofiarę. Któregoś dnia mama w centrum Chengdu widziała wielki plakat, na którym atakowano go z nazwiska — został tam nazwa-ny „opozycjonistą numer jeden wobec Rewolucji Kulturalnej w Si-chuanie”. OstrzeŜenie to było oparte na dwóch zarzutach: poprzedniej zimy nie chciał drukować artykułu na temat dramatów o mandarynie z epoki Ming, co było pierwszym wezwaniem Mao do Rewolucji Kultural-nej, a potem napisał tzw. Dokument Kwietniowy, w którym sprzeciwiał się prześladowaniom i usiłował ograniczać Rewolucję Kulturalną do debat o niepolitycznym charakterze.

Kiedy mama powiedziała mu o tym plakacie, natychmiast odparł, Ŝe to sprawa syczuańskich przywódców Partii. O tych dwóch zarzutach, jakie mu stawiano, wiedział tylko niewielki krąg ludzi. Teraz był juŜ pewien, Ŝe zdecydowano się zrobić z niego kolejnego kozła ofiarnego — i wiedział dlaczego. Studenci z uniwersytetów w Chengdu skierowali teraz ofensywę na przywódców partyjnych prowincji. Cieszyli się więk-szym zaufaniem Sztabu Rewolucji Kulturalnej niŜ uczniowie szkół śred-nich i powiedziano im, Ŝe prawdziwym zamiarem Mao jest zniszczenie „uczniów kapitalizmu” — czyli wysokich urzędników partyjnych. Stu-denci przewaŜnie nie byli dziećmi wysokich urzędników partyjnych, poniewaŜ komunistom pozwolono się Ŝenić dopiero po załoŜeniu Chiń-skiej Republiki Ludowej w 1949 roku i w tym czasie nie mieli jeszcze dzieci w wieku akademickim, nie byli więc zainteresowani utrzymaniem status quo i chętnie przystąpili do ataku na urzędników partyjnych.

Władze Sichuanu były przeraŜone przemocą, jakiej dopuszczali się uczniowie szkół średnich, ale to, co robili studenci, wzbudzało w nich panikę. Czuli, Ŝe powinni złoŜyć ofiarę, Ŝeby ich zadowolić. Ojciec był jednym z najwyŜszych urzędników na polu „kultury”, która sama w sobie była celem Rewolucji Kulturalnej. Miał opinię człowieka z mocnymi przekonaniami. W tym czasie potrzebowali raczej ludzi bez przekonań, ale za to posłusznych, więc mogli się bez niego obejść.

Przewidywania ojca wkrótce się potwierdziły. Dwudziestego szóstego sierpnia poproszono go, Ŝeby był obecny na spotkaniu ze studentami Uniwersytetu Syczuańskiego, najbardziej prestiŜowego w prowincji. Studenci zaatakowali juŜ rektora i profesorów, a teraz chcieli głów par-tyjnych przywódców prowincji.

330

Formalnie przywódcy partyjni mieli na tym spotkaniu wysłuchać skarg studentów. Na podium siedział komisarz Li wraz z najwyŜszymi urzędnikami partyjnymi. Ogromne audytorium, największe w Chengdu, było wypełnione po brzegi.

Studenci przyszli z zamiarem zrobienia burdy i wkrótce na sali rozpę-tało się istne pandemonium. Wykrzykiwali slogany, wymachiwali flaga-mi, wskakiwali na podium, Ŝeby złapać mikrofon. ChociaŜ ojciec nie prowadził tego zebrania, poproszono go, Ŝeby spróbował opanować sytu-ację. Kiedy próbował to zrobić, inni urzędnicy partyjni wyszli.

Ojciec wrzasnął: „Czy jesteście inteligentnymi ludźmi, czy chuliga-nami? Czy będziecie mówić rozsądnie?”. Zazwyczaj urzędnicy w Chi-nach zachowują kamienną twarz, stosownie do swojej godności, a ojciec darł się, jakby był jednym ze studentów. Niestety jego oryginalność nie zrobiła na nich wraŜenia i musiał wyjść pośród jeszcze głośniejszego skandowania sloganów. Wkrótce potem ukazały się plakaty nazywające go „najbardziej upartym uczniem kapitalizmu, zagorzalcem, który sprze-ciwia się Rewolucji Kulturalnej”.

To zebranie okazało się przełomowe. Na cześć jego daty Czerwona Gwardia na Uniwersytecie Syczuańskim nazwała się „26 sierpnia”. Stała się ona rdzeniem organizacji syczuańskiej, przyłączyło się do niej milio-ny młodych ludzi i była główną siłą Rewolucji Kulturalnej w Sichuanie.

Po zebraniu władze prowincji kazały ojcu pod Ŝadnym pozorem nie opuszczać mieszkania, dla własnego „bezpieczeństwa”. Ojciec zdawał sobie sprawę, Ŝe najpierw został rozmyślnie wystawiony studentom, a potem zamknięto go w areszcie domowym. Dodał w liście do Mao, Ŝe przewiduje, iŜ sam stanie się ofiarą. Pewnego wieczoru ze łzami w oczach poprosił mamę, Ŝeby zawiozła ten list do Pekinu, poniewaŜ stracił swobodę poruszania się.

Mama była przeciwna pisaniu tego listu, ale zmieniła pogląd, teraz bowiem samemu ojcu groziło, Ŝe stanie się ofiarą, a dzieci będą „czarne”. Wręczenie tego listu najwyŜszym władzom w Pekinie było jedyną szan-są, aczkolwiek niepewną, na ocalenie rodziny. Obiecała, Ŝe zawiezie list.

Ostatniego dnia sierpnia obudziły mnie dochodzące z pokoju ojca ha-łasy. Podeszłam na palcach pod uchylone drzwi jego gabinetu. Ojciec stał na środku pokoju, a wokół niego kilka osób z jego wydziału. Wszyscy

331

wyglądali powaŜnie, nie przejawiali swojej zwykłej skłonności do uśmiechów. Ojciec mówił: „Zechcecie podziękować władzom prowincji ode mnie? Jestem wdzięczny za troskę, ale wolałbym nie być zmuszony do ukrywania się. Komunista nie powinien bać się studentów”.

Miał spokojny głos, jednak wyczuwało się w nim ogromne napięcie. Potem usłyszałam bardzo powaŜny męski głos, w którym brzmiała groź-ba: „AleŜ dyrektorze Chang, na pewno Partia wie najlepiej. Studenci atakują pana i mogą dopuścić się przemocy. Partia uwaŜa, Ŝe trzeba pana ochraniać. Taka jest decyzja. Pan wie, Ŝe komunista powinien bezwarun-kowo słuchać poleceń Partii”.

Po chwili ciszy ojciec oświadczył spokojnie: „Słucham rozkazów Par-tii. Pójdę z wami”. Usłyszałam pytanie mamy: „Ale dokąd?” — na co zniecierpliwiony męski głos odparł: „Instrukcja Partii mówi, Ŝe nikt nie powinien tego wiedzieć”. Kiedy wyszli z gabinetu, ojciec zobaczył mnie i ujął moją rękę. „Muszę na jakiś czas odejść — powiedział. — Bądź dla mamy dobrą córką”.

Poszłyśmy z nim do bocznej bramy kompleksu. WzdłuŜ długiej ścieŜ-ki stali pracownicy jego wydziału. Serce mi waliło, nogi miałam jak z waty. Ojciec wyglądał na bardzo zdenerwowanego. Jego dłoń w mojej drŜała. Pogłaskałam ją drugą ręką.

Za bramą był zaparkowany samochód. Ktoś otworzył przed ojcem drzwi. W środku siedzieli dwaj męŜczyźni, jeden z przodu i jeden z tyłu. Mama miała ściągniętą twarz, ale zachowywała spokój. Popatrzyła w oczy ojcu i powiedziała: „Nie martw się. Zrobię to”. Ojciec nie uściskał ani mnie, ani mamy i odjechał. Chińczycy rzadko okazują sobie uczucia przez kontakt fizyczny, nawet w nadzwyczajnych wypadkach.

Nie zdawałam sobie sprawy z tego, co się naprawdę dzieje, gdyŜ cała sytuacja została przedstawiona nam jako działanie podjęte dla jego „ochrony”. Miałam czternaście lat i nie umiałam jeszcze odszyfrowywać obłudnych poczynań władzy. Nie zdecydowano jeszcze, jaki będzie los ojca. Jak w większości takich wypadków, policja nie miała tu nic do ro-boty. Ludzie, którzy przyszli po niego, mieli ustne upowaŜnienie Komite-tu Partii Prowincji.

Kiedy tylko ojciec odjechał, mama wrzuciła kilka rzeczy do walizki i powiedziała nam, Ŝe jedzie do Pekinu. List ojca nadal miał postać szkicu, ze zmianami i przekreśleniami. Gdy tylko zobaczył wchodzących, we-tknął go mamie do ręki.

332

Babcia objęła mojego czteroletniego brata Xiaofanga i rozszlochała się. Powiedziałam, Ŝe chcę pójść z mamą na stację. Nie było czasu, Ŝeby czekać na autobus, więc wskoczyłyśmy do trójkołowej rikszy.

Byłam pełna obaw i niepewności. Mama nie wyjaśniła mi, co się sta-ło. Wyglądała na spiętą i bardzo czymś pochłoniętą, zatopioną głęboko we własnych myślach. Kiedy spytałam, co się dzieje, powiedziała mi krótko, Ŝe dowiem się, kiedy przyjdzie pora. Sądzę, Ŝe uwaŜała, iŜ spra-wa jest zbyt skomplikowana, Ŝeby mija wyjaśniać, Ŝe jestem za młoda, Ŝeby rozumieć pewne rzeczy. Widziałam, Ŝe usiłuje w myślach objąć całą tę sytuację i planuje następny ruch. Nie chciałam jej przeszkadzać. Ale nie wiedziałam, Ŝe ona sama takŜe próbuje zrozumieć pogmatwaną sytuację.

Siedziałyśmy w rikszy milczące i spięte, moja ręka w jej dłoniach. Mama spoglądała przez ramię: miała świadomość, Ŝe władze nie byłyby zachwycone tym, Ŝe jedzie do Pekinu, i zabrała mnie ze sobą na wypa-dek, gdyby coś się zdarzyło — byłabym wtedy świadkiem. Na stacji ku-piła „twarde miejsce” na najbliŜszy pociąg do Pekinu. Według rozkładu miał przyjechać dopiero o świcie, więc siadłyśmy na ławce w poczekalni, która była zadaszoną halą bez ścian.

Oparłam się o nią, Ŝeby przeczekać długie godziny do świtu. Milcząc patrzyłyśmy, jak nad cementowym placem przed dworcem zapada ciem-ność. Kilka słabych, gołych Ŝarówek dawało mdłe światło, odbijające się w kałuŜach, które zostały po porannej burzy z piorunami. Byłam w let-niej bluzie i było mi chłodno. Mama owinęła mnie swoim płaszczem przeciwdeszczowym. Kiedy zapadła noc, powiedziała mi, Ŝebym spró-bowała zasnąć. Byłam bardzo zmęczona i drzemałam z głową na jej po-dołku.

Obudziłam się, gdy poruszyła kolanami. Podniosłam głowę i zobaczy-łam dwóch ludzi w płaszczach przeciwdeszczowych, stojących przed nami. Spierali się o coś z mamą przyciszonymi głosami. Byłam zaspana, nie rozumiałam, o co chodzi w tej rozmowie. Nie wiedziałam nawet, czy to kobiety, czy męŜczyźni. Jak przez mgłę słyszałam, Ŝe mama mówi sztucznie spokojnym głosem: „Zawołam Czerwoną Gwardię”. Szare płaszcze przeciwdeszczowe zamilkły i odeszły, wyraźnie nie chcąc zwra-cać na siebie uwagi.

O świcie mama wsiadła do pociągu do Pekinu.

333

Po latach powiedziała mi, Ŝe były to dwie znane jej kobiety, młodsze urzędniczki z wydziału ojca. Powiedziały, Ŝe władze uznały, iŜ jej wy-jazd do Pekinu jest czynem „antypartyjnym”. Przytoczyła więc statut partyjny, który mówi, Ŝe kaŜdy ma prawo odwołać się do najwyŜszych władz. Kiedy emisariuszki wspomniały, Ŝe są z nimi takŜe męŜczyźni — czekają w aucie — i mogą ją zabrać z dworca siłą, mama odpowiedziała, Ŝe w takim wypadku zawoła na pomoc czerwonogwardzistów, którzy pil-nują dworca, i powie, Ŝe nie pozwalają jej pojechać do Pekinu zobaczyć Przewodniczącego Mao. Spytałam, skąd wiedziała, Ŝe Czerwona Gwar-dia pomogłaby właśnie jej, a nie jej prześladowcom, którzy mogliby twierdzić, Ŝe jest wrogiem klasowym i próbuje uciec. Uśmiechnęła się i odparła: „Zakładałam, Ŝe nie będą ryzykować. Byłam przygotowana grać o wszystko. Nie miałam wyjścia”.

W Pekinie mama zaniosła list ojca do „biura zaŜaleń”. Chińscy wład-cy nigdy nie ustanowili niezaleŜnego systemu prawnego i sądowego, natomiast zakładali „biura zaŜaleń”, gdzie zwykli ludzie mogli składać skargi na przełoŜonych. Komuniści przejęli tę tradycję. Kiedy w czasie Rewolucji Kulturalnej urzędnicy komunistyczni zaczęli tracić władzę, wielu ludzi, prześladowanych przez nich w poprzednich latach, przy-jechało do Pekinu z zaŜaleniami. Ale Sztab Rewolucji Kulturalnej wkró-ce dał jasno do zrozumienia, Ŝe ci, którzy zostali zaklasyfikowani jako „wrogowie klasowi”, nie mają prawa się skarŜyć nawet na „uczniów kapitalizmu”. Gdy chcieli składać skargi, byli podwójnie karani.

Skarg dotyczących wyŜszych urzędników partyjnych składano do „biura zaŜaleń” bardzo niewiele, i dlatego mamę potraktowano ze spe-cjalną uwagą. Była takŜe jedną z niewielu Ŝon ofiar, które miały odwagę przyjechać do Pekinu, by apelować w ich sprawie. Zazwyczaj na Ŝony naciskano, Ŝeby „zakreśliły granicę” między sobą a oskarŜonymi. Nikt ich nie zachęcał, Ŝeby stawały w obronie pokrzywdzonych męŜów, przy-sparzając tym samym i sobie kłopotów. Mamę prawie od razu przyjął wicepremier Tao Zhu, szef Centralnego Wydziału Spraw Publicznych i jeden z przywódców Rewolucji Kulturalnej w tamtym czasie. Mama dała mu list ojca i prosiła, Ŝeby wpłynął na władze w Sichuanie, by uwolniły ojca.

Kilka tygodni później Tao Zhu wezwał ją i dał jej list, w którym pisał,

334

Ŝe ojciec działał w zgodzie z zasadami Partii w Sichuanie i powinien być natychmiast zwolniony. Nie badał nawet tej sprawy. Wystarczyło mu słowo mamy, poniewaŜ to, co spotkało ojca, było powszechnie spotyka-ne. Wysocy urzędnicy partyjni w całych Chinach w panice wyznaczali kozły ofiarne, Ŝeby ocalić własną skórę. Tao wręczył mamie list bezpo-średnio, nie korzystając z partyjnych kanałów — wiedział, Ŝe panuje tam straszliwy bałagan.

Dał teŜ mamie do zrozumienia, Ŝe zgadza się z uwagami ojca na temat wielu zjawisk: epidemii wyznaczania kozłów ofiarnych czy szeroko roz-powszechnionej przemocy. Mama widziała, Ŝe jest pełen dobrej woli i chciałby zapanować nad sytuacją. Zresztą właśnie z tego powodu sam został wkrótce napiętnowany jako „trzeci wielki uczeń kapitalizmu”, po Liu Shaoqi i Dengu.

Mama wykonała ręczną kopię listu Tao i posłała ją babci, prosząc, Ŝe-by przekazała ją do wydziału ojca. Chciała wrócić dopiero wtedy, gdy go wypuszczą. Bała się, Ŝe jeśli wróci do Sichuanu, władze mogą ją aresz-tować i zabrać list, nie uwalniając ojca. Czuła, Ŝe najlepszą gwarancją jest pobyt w Pekinie, gdzie mogła dalej naciskać władze.

Kiedy babcia przekazała kopię listu Tao Zhu władzom prowincji, do-wiedziała się, Ŝe cała ta sprawa jest nieporozumieniem i Ŝe tylko ochra-niali ojca... Chcieli, Ŝeby mama wróciła do domu i zaprzestała wtrącania się w tę sprawę.

Do naszego mieszkania kilka razy przychodzili urzędnicy, namawia-jąc babcię, Ŝeby pojechała do Pekinu i sprowadziła swoją córkę. Jeden z nich powiedział jej: „Naprawdę martwię się o twoją córkę. Po co prze-dłuŜać nieporozumienia w Partii? Twoja córka nie posłuchała Partii i pojechała do Pekinu. Obawiam się, Ŝe jeśli nie wróci, będziemy musieli uznać, Ŝe wykazuje antypartyjną postawę, a wiesz, jaki to powaŜny za-rzut. Jesteś jej matką, pomóŜ więc zrobić jej to, co będzie dla niej najlep-sze. Partia obiecuje, Ŝe kiedy wróci i złoŜy samokrytykę, poprzednie działania zostaną jej wybaczone”.

Myśl o tym, Ŝe jej córka jest w niebezpieczeństwie, niemal przypra-wiała babcię o rozstrój nerwowy. Po kilku takich najściach zaczęła się wahać. W końcu zadecydował los: powiedziano jej, Ŝe ojciec przeszedł właśnie załamanie nerwowe. Poślą go do szpitala, ale dopiero wtedy, gdy mama wróci.

Partia wręczyła babci dwa bilety, jeden dla niej, jeden dla Xiaofanga, i

335

wyprawiła ich do Pekinu, trzydzieści sześć godzin jazdy pociągiem. Kie-dy tylko mama usłyszała o załamaniu nerwowym ojca, wysłała telegram do jego wydziału, zawiadamiając, Ŝe juŜ wraca, i zaczęła się przygoto-wywać do powrotu do domu. Wrócili z babcią i Xiaofangiem w drugim tygodniu października.

Podczas nieobecności mamy, przez cały wrzesień, siedziałam w do-mu, dotrzymując babci towarzystwa. Widziałam, Ŝe jest zdenerwowana, ale nie wiedziałam dlaczego. Czy rodzina ma kłopoty? I gdzie jest oj-ciec? Nie wiedziałam i nikt mi nic nie mówił.

Mogłam zostawać w domu, bo Czerwona Gwardia nie utrzymywała tak rygorystycznej dyscypliny i porządku jak Partia. Miałam wśród czer-wonogwardzistów „patrona” — Genga, niezgrabnego piętnastolatka, który nie przynaglał mnie do powrotu do szkoły. Ale pod koniec wrze-śnia zadzwonił i powiedział, Ŝe jeśli nie pokaŜę się przed pierwszym października, świętem narodowym, to nie będę mogła wstąpić do Czer-wonej Gwardii.

Nie zmuszano mnie, Ŝebym została czerwonogwardzistką. Sama tego chciałam, i to bardzo. Pomimo mojej odrazy wobec tego, co się działo dookoła, nigdy nie zdarzyło mi się kwestionować Rewolucji Kulturalnej czy działań Czerwonej Gwardii. Były tworami Mao i pozostawały poza ocenami.

Jak wielu Chińczyków w tamtych dniach, nie potrafiłam myśleć ra-cjonalnie. Byliśmy tak sparaliŜowani ze strachu i ogłupieni przez indok-trynację, Ŝe myśl o zejściu z drogi wyznaczonej przez Mao wydawała nam się niepojęta. Poza tym tkwiliśmy w sidłach pokrętnej partyjnej reto-ryki, dezinformacji i obłudy, co uniemoŜliwiało sformułowanie jakiego-kolwiek rozsądnego sądu na temat sytuacji.

Kiedy wróciłam do szkoły, dowiedziałam się, Ŝe ze strony „czerwo-nych” było wiele narzekań i skarg, bo nie zostali przyjęci do Czerwonej Gwardii. Było to waŜne ze względu na zbliŜające się święto, toteŜ ogło-szono wielki nabór, po którym wszyscy „czerwoni” zostali przyjęci do Gwardii. Tak więc w tym samym czasie, w którym na moją rodzinę spa-dło nieszczęście, wstąpiłam do Czerwonej Gwardii.

Moja czerwona opaska na ramię ze złotymi literami przyprawiała

336

mnie o dreszcz. Wśród czerwonogwardzistów panowała wtedy moda na noszenie starych mundurów wojskowych ze skórzanymi pasami, takich, jaki nosił Mao na początku Rewolucji Kulturalnej. Bardzo chciałam ubie-rać się zgodnie z tą modą, więc kiedy tylko wciągnięto mnie na listę, popędziłam do domu i z dna starego kufra wykopałam bladoszarą kurtkę w leninowskim stylu, która na początku lat pięćdziesiątych była częścią munduru mamy. Była na mnie trochę za duŜa, ale poprosiłam babcię, Ŝeby mi ją dopasowała. Ze skórzanym pasem od spodni ojca mój ubiór był kompletny. Ale na ulicach nie czułam się w nim dobrze. Wyglądałam zbyt agresywnie jak na swój gust. Jednak nosiłam ten strój.

Gdy babcia wyjechała do Pekinu, musiałam zostawać w szkole, bo właśnie zostałam czerwonogwardzistką. To, co się stało w domu, powo-dowało, Ŝe w szkole cały czas chodziłam przeraŜona. Widziałam „sza-rych” i „czarnych”, czyszczących toalety i sprzątających teren szkoły, z pochylonymi głowami — pełzał po mnie wtedy dreszcz strachu, jakbym była jedną z nich. Gdy Czerwona Gwardia nocami wyruszała najeŜdŜać domy, nogi miałam jak z waty, jakby jechali do mnie do domu. Kiedy widziałam, jak koło mnie jacyś uczniowie szepcą do siebie, serce mi waliło i myślałam: czy mówią, Ŝe juŜ jestem „czarna”, Ŝe mój ojciec zo-stał aresztowany?

Ale w końcu znalazłam sobie azyl: biuro recepcyjne Czerwonej Gwardii.

Do szkoły przychodziło mnóstwo gości. Od września 1966 roku coraz więcej młodych ludzi podróŜowało po kraju. Zachęcano ich do tego, bo przyczyniało się to do utrzymywania atmosfery zamętu. Dostawali bilety, jedzenie i zakwaterowanie za darmo.

Recepcja mieściła się w dawnej czytelni. Wędrujący po kraju — czę-sto bez celu — dostawali tu filiŜankę herbaty i mogli sobie pogawędzić. Jeśli twierdzili, Ŝe mają do załatwienia waŜne sprawy, umawiano ich ze szkolnymi przywódcami Czerwonej Gwardii. Zwróciłam uwagę na to biuro, bo ci, którzy w nim pracowali, nie musieli uczestniczyć w pilno-waniu „czarnych” i „szarych” czy najazdach na domy. Lubiłam to biuro takŜe z powodu pięciu pracujących tu dziewcząt. Unosiła się wokół nich atmosfera ciepła, która od pierwszej chwili, kiedy je spotkałam, przynio-sła mi ukojenie.

Przychodziło tu mnóstwo ludzi, wielu z nich wdawało się z nami w

337

pogawędki. Często przy drzwiach stała kolejka, niektórzy wracali po kilka razy. Kiedy dziś o tym myślę, wydaje mi się, Ŝe ci młodzi ludzie szukali po prostu towarzystwa dziewcząt, a sama rewolucja niezbyt ich obchodziła. Byłam wtedy, jak pamiętam, bardzo powaŜna i szczera. Nig-dy nie unikałam ich spojrzeń, nie mrugałam do nich w odpowiedzi na ich mrugnięcia i notowałam ze skupieniem wszystkie głupoty, jakie wyga-dywali. Pewnego gorącego wieczoru do recepcji przyszły jakieś dwie kobiety w średnim wieku, o raczej pospolitym wyglądzie. Przedstawiły się jako przewodnicząca i wiceprzewodnicząca komitetu sąsiedzkiego domu niedaleko szkoły. Mówiły bardzo tajemniczo i patetycznie, jakby miały do wypełnienia jakąś dziejową misję. Nigdy nie lubiłam tego ro-dzaju afektacji, więc odwróciłam się od nich. Ale widocznie to, co miały do przekazania, podziałało na innych, bo ludzie, którzy kręcili się w re-cepcji, zaczęli wołać: „Bierzmy cięŜarówkę! Bierzmy cięŜarówkę! Wszy-scy tam jedziemy!”. Zanim zrozumiałam, co się stało, tłum mnie porwał i wyniósł z pokoju. PoniewaŜ Mao nakazał, Ŝeby robotnicy pomagali stu-dentom, cięŜarówki i kierowcy byli permanentnie w pogotowiu. Kiedy znalazłam się w cięŜarówce, tłum przyparł mnie do jednej z tych kobiet. Wyjaśniła mi, dokąd jedziemy. W oczach miała Ŝarliwe pragnienie, Ŝeby się nam przypodobać i zyskać nasze laski. Powiedziała, Ŝe pewna kobieta z jej domu jest Ŝoną kuomintangowskiego oficera, który uciekł na Taj-wan, i Ŝe trzyma w mieszkaniu portret Chiang Kai-sheka.

Nie podobała mi się z powodu lizusowskiego uśmiechu, i nie cierpia-łam jej, bo przez nią pierwszy raz miałam uczestniczyć w najściu na czyjś dom. Wkrótce cięŜarówka stanęła przed wąską ścieŜką. Było ciemno choć oko wykol, jedyne światło pochodziło ze szpar między deskami drewnianego domu. Potykałam się i kulałam, usiłując zostać w tyle. Mie-szkanie oskarŜonej kobiety miało dwa małe pokoje, za małe, Ŝeby zmie-ściło się w nich tylu ludzi. Byłam szczęśliwa, Ŝe zostałam na dworze. Ale wkrótce ktoś zawołał, Ŝe zrobiło się miejsce, więc moŜemy wejść i po-brać „lekcję walki klasowej”.

Kiedy tylko weszłam do pokoju, uderzył mnie odór fekaliów, uryny i niemytych ciał. Pokój wywrócono do góry nogami. Potem zobaczyłam oskarŜoną kobietę. Była chyba po czterdziestce, klęczała pośrodku poko-ju, częściowo rozebrana. Pokój oświetlała naga piętnastowatowa Ŝarów-ka. W jej świetle, między cieniami przedmiotów, klęcząca postać kobiety

338

wyglądała groteskowo. Włosy miała w nieładzie, sklejone krwią. Wy-trzeszczała oczy, krzycząc rozpaczliwie: „Panowie z Czerwonej Gwardii! Nie mam portretu Chiang Kai-sheka! Przysięgam! Nie mam!”. Waliła głową w podłogę tak mocno, Ŝe rozlegał się głuchy łoskot, a z czoła cie-kła jej krew. Ciało z tyłu miała pokryte pręgami i krwawymi sińcami. Kiedy uniosła pośladki, składając koutou, zobaczyłam ciemne plamy i fetor ekskrementów wypełnił powietrze. Tak się przestraszyłam, Ŝe szyb-ko odwróciłam oczy i wtedy zobaczyłam jej oprawcę, siedemnastoletnie-go chłopca imieniem Jian, którego do tej pory raczej lubiłam. Siedział rozwalony na krześle, ze skórzanym pasem w ręku, bawiąc się mosięŜną sprzączką. „Mów prawdę albo cię znowu uderzę” — powiedział do klę-czącej kobiety.

Jego ojciec był oficerem armii stacjonującej w Tybecie. Wielu stacjo-nujących tam oficerów zostawiało swoje rodziny w Chengdu, najbliŜ-szym mieście w Chinach właściwych, poniewaŜ Tybet uznawano za miejsce barbarzyńskie i nie nadające się do zamieszkania. Poprzednio pociągał mnie nawet niespieszny, spokojny sposób bycia Jiana, ale teraz powiedziałam cicho, próbując opanować drŜenie głosu: „CzyŜ Przewod-niczący Mao nie powiedział, Ŝeby uŜywać raczej oręŜa słownego (wen-dou) niŜ przemocy fizycznej? MoŜe nie powinniśmy...”.

Mój słaby protest podjęło kilka głosów w pokoju. Ale Jian zerknął na nas koso, z dezaprobatą, i powiedział z naciskiem: „Zakreślcie granicę pomiędzy sobą a wrogiem klasowym. Przewodniczący Mao powiedział: litość dla wroga klasowego to okrucieństwo wobec ludu! Jeśli boicie się krwi, nie musicie być czerwonogwardzistami!”. Jego twarz paskudnie się wykrzywiła, kiedy to mówił. Ucichliśmy. ChociaŜ czuliśmy obrzydzenie do tego, co robił, nie mogliśmy z nim dyskutować. Uczono nas, Ŝebyśmy nie okazywali litości wobec wrogów klasowych. Jeśli robimy inaczej, to znaczy, Ŝe sami jesteśmy wrogami klasowymi. Odwróciłam się szybko i wyszłam do ogrodu z tyłu domu. Pełno tu było czerwonogwardzistów ze szpadlami. Z domu znowu dochodziły odgłosy uderzeń i krzyki, od któ-rych włosy jeŜyły mi się na głowie. Musiały podobnie działać na innych, bo przerwali kopanie i powiedzieli: „Niczego tu nie ma. Chodźmy stąd!”. Przedtem, gdy wychodziliśmy z pokoju, widziałam Jiana stojącego w

339

niedbałej pozie nad swoją ofiarą. Za drzwiami zobaczyłam donosicielkę. Teraz miała w oczach słuŜalczość i strach. Otworzyła usta, jakby chciała coś powiedzieć, ale głos się nie wydobył. Kiedy spojrzałam na nią, zro-zumiałam, Ŝe nie było Ŝadnego portretu Chiang Kai-sheka. Doniosła na swoją sąsiadkę z czystej zemsty. Czerwona Gwardia znów została uŜyta do osobistych porachunków. Wspięłam się na cięŜarówkę pełna gniewu i obrzydzenia.

18 „Bardziej niŜ niesłychanie

wspaniała wiadomość” —

pielgrzymka do Pekinu

(październik — grudzień 1966)

Znalazłam jakąś wymówkę i następnego dnia znowu byłam w domu. Mieszkanie było puste. Babcia, mama i Xiaofang byli w Pekinie. Moje nastoletnie rodzeństwo wiodło własne Ŝycie gdzie indziej.

Jinming nie cierpiał Rewolucji Kulturalnej od samego początku. Cho-dził do tej samej szkoły co ja i był w pierwszej klasie. Chciał zostać na-ukowcem, a to zostało ocenione przez rewolucję jako „burŜuazyjne”. On i inni chłopcy z jego klasy jeszcze przed Rewolucją Kulturalną stworzyli własną grupę, którą nazwali Bractwem Kutego śelaza. Jinming był tam bratem numer jeden. Przodował w nauce i co tydzień dawał w swojej klasie popis sztuk magicznych, bazując na swojej wiedzy chemicznej, ale zupełnie nie uwaŜał na lekcjach, które go nie interesowały albo które juŜ przerobił. Wobec innych chłopców był uczciwy, otwarty i bardzo przyja-zny.

Kiedy osiemnastego sierpnia zakładano szkolną Czerwoną Gwardię, bractwo Jinminga automatycznie do niej włączono. On i jego grupa mu-sieli drukować ulotki i rozdawać je na ulicach. Ulotki pisali starsi czer-wonogwardziści, czternasto- lub piętnastoletni i zazwyczaj nosiły takie tytuły, jak „Deklaracja załoŜycielska Pierwszej Brygady Pierwszej Armii Czerwonej Gwardii w Szkole numer 4” (wszystkie jednostki Czerwonej Gwardii nosiły wielkie nazwy) albo „Uroczysta deklaracja” (uczeń oświadcza, Ŝe zmienia imię na Huang — jako Gwardzista Przewodniczą-cego Mao), albo „Bardziej niŜ niesłychanie wspaniała wiadomość” (czło-nek Sztabu Rewolucji Kulturalnej przyjął właśnie jakichś czerwonogwar-dzistów), albo „Ostatnie przewspaniałe instrukcje” (czyli jakieś słówko,

341

które wyrwało się Mao). Jinming wkrótce był śmiertelnie znudzony tym Ŝargonem. Nie uczest-

niczył zbyt często w wypełnianiu zadań, jakie przydzielano jego grupie. Zainteresował się dziewczyną w swoim wieku. Wydawała mu się dosko-nałością: piękna, delikatna, trochę na dystans i odrobinę nieśmiała. Nie zbliŜał się do niej, ale z upodobaniem na nią patrzył.

Pewnego dnia wezwano chłopców, Ŝeby uczestniczyli w najściu na mieszkanie. Starsi czerwonogwardziści mówili coś o „burŜuazyjnych intelektualistach”. Wszyscy członkowie rodziny zostali ogłoszeni więź-niami i kazano im zgromadzić się w jednym pokoju, podczas gdy Czer-wona Gwardia przeszukiwała pozostałe. Do pilnowania członków rodzi-ny wyznaczono Jinminga. Ku jego zachwytowi, dziewczyna, która mu się podobała, była drugim „straŜnikiem”.

Więźniów było troje: męŜczyzna w średnim wieku, jego syn i synowa. Widocznie oczekiwali na najazd, bo siedzieli z wyrazem rezygnacji na twarzach, patrząc przez swoich straŜników jak przez powietrze. Jinming czuł się bardzo niezręcznie pod tymi spojrzeniami, a dziewczyna wyglą-dała na znudzoną i raz po raz spoglądała w stronę drzwi. Gdy zobaczyła kilku chłopców niosących pełną skrzynię porcelany, powiedziała Jinmin-gowi, Ŝe idzie rzucić okiem, i wyszła z pokoju.

Sam na sam ze swoimi więźniami, Jinming poczuł się jeszcze gorzej. Kobieta wstała i spytała, czy moŜe pójść nakarmić piersią dziecko, które leŜy w pokoju obok. Jinming chętnie jej na to pozwolił.

Kiedy kobieta wyszła z pokoju, wpadła do niego dziewczyna-straŜniczka i lodowato zapytała, dlaczego więzień szwenda się po domu. Odpowiedział, Ŝe dał pozwolenie, a dziewczyna zaczęła się wydzierać, Ŝe jest „miękki dla wrogów klasowych”. Na swojej „wierzbowej kibici”, jak nazwał jej talię Jinming, nosiła skórzany pas. Teraz zdjęła go i potrząsała nim mojemu bratu przed nosem — była to częsta poza czerwonogwardzi-stów — wrzeszcząc przy tym na niego. Jinminga zupełnie zatkało. Nie wiedział, czy to ta sama dziewczyna. Nie była juŜ delikatna i nieśmiała. Była odraŜająca i histeryczna. W taki sposób wyparowała pierwsza mi-łość Jinminga.

342

W końcu i on na nią wrzasnął. Dziewczyna wyszła z pokoju i wróciła ze starszym czerwonogwardzistą, przywódcą grupy. Darł się tak, Ŝe jego ślina tryskała na Jinminga, i wygraŜał mu skórzanym pasem. Potem, uświadomiwszy sobie widać, Ŝe nie powinni prać swoich brudów na oczach wrogów klasowych, ucichł. Kazał Jinmingowi wrócić do szkoły i czekać na „rozstrzygnięcie”.

Tego wieczoru czerwonogwardziści z klasy Jinminga mieli zebranie — ale bez niego. Kiedy chłopcy wrócili do sypialni, unikali jego wzroku. Kilka dni trzymali się od niego na dystans. Potem powiedzieli mu, Ŝe mieli straszną kłótnię z tamtą dziewczyną. Oświadczyła, Ŝe Jinming „poddał się wrogom klasowym” i zasługuje na surową karę. Bractwo Kutego śelaza broniło go. Niektórzy z nich Ŝywili wyraźną niechęć do tej dziewczyny, bo była bardzo agresywna.

Niemniej Jinming został ukarany: miał wyrywać trawę razem z „czar-nymi” i „szarymi”. Instrukcja Mao, Ŝeby usunąć trawę, prowadziła do ciągłego zapotrzebowania na nową siłę roboczą. Podsuwało to formę kary dla róŜnego rodzaju nowo mianowanych „wrogów klasowych”.

Jinming wyrywał trawę tylko kilka dni. Bractwo nie mogło znieść je-go cierpienia. Został jednak zaklasyfikowany jako „sympatyk wrogów klasowych” i nigdy więcej nie posłano go na najścia, co ogromnie go cieszyło. Niedługo potem wyruszył razem ze swoim bractwem na wę-drówkę po Chinach, oglądać rzeki i góry, ale — w przeciwieństwie do większości czerwonogwardzistów — nigdy nie pojechał do Pekinu, zoba-czyć Mao. Wrócił do domu dopiero pod koniec 1966 roku.

Moja siostra Xiaohong, wtedy piętnastoletnia, była członkinią-załoŜycielką Czerwonej Gwardii w swojej szkole. Była jedną z kilkuset dzieci wysokich urzędników, które często rywalizowały ze sobą o to, kto wykaŜe się większą aktywnością. Xiaohong tak bardzo bała się i niena-widziła wojowniczości i przemocy, Ŝe groziło jej załamanie nerwowe. Na początku września przyszła do domu prosić rodziców o pomoc, ale oka-zało się, Ŝe ich nie ma: ojciec był pod nadzorem, a mama pojechała do Pekinu. Niepokój babci wzmógł jej własny, więc wróciła do szkoły. Zgłosiła się na ochotnika do pilnowania biblioteki, która, podobnie jak w innych szkołach, została złupiona, a potem zaplombowana. Noce i dnie spędzała na czytaniu; pochłaniała tyle zakazanych owoców, ile zdołała. To jedno trzymało ją przy zdrowych zmysłach. W połowie września

343

wyprawiła się w długą podróŜ po kraju i podobnie jak Jinming wróciła do domu dopiero pod koniec roku.

Mój brat Xiaohei miał wtedy prawie dwanaście lat i chodził do tej sa-mej szkoły podstawowej, do której ja przedtem chodziłam. Kiedy w szkołach średnich zaczęto tworzyć Czerwoną Gwardię, on i jego koledzy bardzo chcieli, Ŝeby i ich przyjęto. Czerwona Gwardia oznaczała dla nich swobodę, moŜliwość przebywania poza domem i władzę nad dorosłymi. Przyszli do mojej szkoły i błagali o przyjęcie do Gwardii. śeby się od nich odczepić, jeden z czerwonogwardzistów powiedział ot tak sobie: „MoŜecie stworzyć Pierwszą Dywizję Armii, Jednostkę 4969”. Tak więc Xiaohei został szefem zespołu ds. propagandy, który składał się z dwu-dziestu chłopców, a kaŜdy z nich był „dowódcą”, „szefem załogi” itd. Szeregowców nie było.

Xiaohei dwa razy przyłączył się do bicia nauczycieli. Jedną z ofiar był nauczyciel wychowania fizycznego, którego określono jako „niepoŜąda-ny element”. Kilka dziewcząt z klasy Xiaohei oskarŜyło go, Ŝe dotykał ich piersi podczas lekcji gimnastyki. Chłopcy wzięli się za niego takŜe po to, Ŝeby zrobić wraŜenie na dziewczętach. Drugim przypadkiem była nauczycielka etyki. PoniewaŜ kary cielesne były zabronione, skarŜyła się na uczniów ich rodzicom, a ci bili swoich synów.

Pewnego dnia chłopcy wyruszyli na najście domowe do rodziny, o której krąŜyły pogłoski, Ŝe była ekskuomintangowska. Nie bardzo wie-dzieli, co właściwie mają tam robić. Mieli jakieś mgliste wyobraŜenie, Ŝe powinni np. znaleźć dziennik, w którym ktoś z członków rodziny napi-sałby, jak bardzo wszyscy z nich kochają Chiang Kai-sheka i jak niena-widzą Partii Komunistycznej.

W rodzinie było pięciu synów, wszyscy dobrze zbudowani. Nie wy-glądali na takich, co się patyczkują. Stali przed drzwiami domu, trzymali się pod boki i patrzyli na chłopców groźnym wzrokiem. Tylko jeden z grupy odwaŜył się podejść, a wtedy jeden z tamtych złapał go za kark i odrzucił. PołoŜyło to kres dalszym „rewolucyjnym akcjom” podejmowa-nym przez „dywizję” Xiaohei.

Tak więc w drugim tygodniu września, gdy Xiaohei mieszkał w szko-le i cieszył się swobodą, Jinming i moja siostra pojechali w podróŜ, a

344

babcia i mama były w Pekinie, siedziałam sama w domu, kiedy pewnego dnia, bez uprzedzenia, na schodach pojawił się ojciec.

Był to pełen grozy, zupełnie cichy powrót. Mój ojciec był teraz inną osobą. Rozkojarzony i głęboko pogrąŜony w swoich myślach, nie powie-dział ani gdzie był, ani co mu się przydarzyło. Słuchałam, jak podczas bezsennych nocy przemierza swój pokój, sama zbyt przejęta i przestra-szona, Ŝeby zasnąć. Dwa dni później, ku mojej bezbrzeŜnej uldze, z Pe-kinu wróciła mama z babcią i Xiaofangiem.

Mama natychmiast poszła do wydziału ojca i wręczyła zastępcy dy-rektora list Tao Zhu. Zaraz potem ojciec został odesłany do kliniki. Ma-mie pozwolono iść razem z nim.

Poszłam tam zobaczyć się z nimi. Było to urocze miejsce na wsi, z dwóch stron odgrodzone pięknym zielonym strumykiem. Ojciec miał tu apartament z salonem, w którym stały puste regały na ksiąŜki, z sypialnią z podwójnym łóŜkiem i łazienką z błyszczącymi białymi kafelkami. Z balkonu widać było kilka drzew osmantusa rozsiewających mocny za-pach. Kiedy powiał wiatr, na ziemię pozbawioną trawy spadały małe, złote kwiatki.

Rodzice wyglądali na spokojnych. Mama powiedziała, Ŝe codziennie chodzą na ryby. Przekonałam się, Ŝe są bezpieczni, więc powiedziałam, Ŝe chciałabym pojechać do Pekinu, zobaczyć Przewodniczącego Mao. Tęskniłam, Ŝeby wyruszyć w tę podróŜ jak wszyscy, ale nie wyjeŜdŜa-łam, Ŝeby być pod ręką, gdyby trzeba było pomóc rodzicom.

Bardzo zachęcano do pielgrzymki do Pekinu. Jedzenie, za-kwaterowanie, transport — wszystko było za darmo. Ale nie było to zor-ganizowane. Wyjechałam z Chengdu pięć dni potem, z pięcioma dziew-czynami, z którymi pracowałam w recepcji. Kiedy pociąg podąŜał na północ, miałam mieszane uczucia; czułam ekscytację podróŜą i niepokój o ojca. Na równinie Chengdu z niektórych pól zebrano juŜ ryŜ i kwadraty złotej ziemi przeplatały się z kwadratami czarnej gleby, tworząc piękny patchwork. Ostatnie wstrząsy dotknęły wieś tylko marginalnie, mimo nacisków ze strony Sztabu Rewolucji Kulturalnej, prowadzonego przez panią Mao. Przewodniczący Mao chciał tym razem, Ŝeby ludzie byli na-jedzeni i mieli siłę „robić rewolucję”, wiec nie w pełni popierał panią Mao w tej sprawie. Wieśniacy równieŜ wiedzieli, Ŝe jeśli zajmą się czym innym i przestaną produkować Ŝywność, będą pierwszymi ofiarami gło-du, tak jak kilka lat temu. Chaty pomiędzy zagajnikami bambusa wyglądały

345

spokojnie i idyllicznie jak zawsze. Wiatr łagodnie układał snujący się dym, formując z niego koronę nad delikatnymi wierzchołkami bambusów i niewidocznymi kominami. Nie upłynęło nawet pięć miesięcy od rozpo-częcia Rewolucji Kulturalnej, a mój świat zmienił się kompletnie. Patrzy-łam na spokojne piękno równiny i zanurzałam się w nastrój zadumy i rozmyślań. Szczęśliwie nie musiałam się bać, Ŝe zostanę skrytykowana za „nostalgiczne nastroje”, uznane za burŜuazyjne, bo Ŝadna z pięciu dziew-cząt nie była nastawiona na krytykę i oskarŜenia. Czułam się z nimi zu-pełnie swobodnie.

Wkrótce kwitnąca równina Chengdu ustąpiła miejsca wzgórzom. W dali błyskały śnieŜne szczyty zachodniego Sichuanu. Niedługo potem zaczęliśmy przejeŜdŜać przez tunele wysokich gór Qin, których dzikie szczyty odcinały Sichuan od północnych Chin. Na zachodzie leŜał Tybet, na wschodzie niebezpieczne przełomy Jangcy. Południowych sąsiadów od wieków uznawano za barbarzyńców. Sichuan zawsze był samowy-starczalny, a jego mieszkańcy znani byli z niezaleŜności. Mao bardzo się przejmował ich legendarną inklinacją do niezaleŜności i zawsze się upewniał, czy Pekin mocno trzyma w garści tę prowincję.

Po górach Qin sceneria gwałtownie się zmieniła. Zniknęła miękka zie-leń, a pojawiła się surowa Ŝółta ziemia. Chatki ze strzechami z równiny Chengdu ustąpiły miejsca rzędom domów wydrąŜonych w jaskiniach — podobnych do tej, w jakiej ojciec spędził pięć lat jako młody człowiek. Byliśmy tylko sto sześćdziesiąt kilometrów od Yan'an, gdzie Mao załoŜył swoją główną kwaterę po Długim Marszu. To właśnie tam ojciec snuł marzenia młodości i tam został oddanym komunistą. Kiedy pomyślałam o nim, oczy mi zwilgotniały.

PodróŜ zajęła dwa dni i noc. Towarzysze podróŜy często przychodzili do nas i mówili, jak nam zazdroszczą, Ŝe juŜ wkrótce zobaczymy Prze-wodniczącego Mao.

W Pekinie witały nas, jako „gości Przewodniczącego Mao”, wielkie plakaty. Minęła juŜ północ, ale plac przed dworcem był rzęsiście oświe-tlony. Reflektory oświetlały tysiące młodych ludzi, wszyscy z opaskami na ramieniu, często mówiący dialektami, które były dla nas niezrozumia-łe. Rozmawiali, krzyczeli, śmiali się i kłócili przed ogromną bryłą bu-dynku dworca — była to cięŜka, monumentalna architektura w radzieckim stylu. Jedyne chińskie cechy stanowiły pastiszowo potraktowane dachy

346

pawilonowe na dwóch wieŜach zegarowych, po jednej na kaŜdym krańcu budynku.

Kiedy, zataczając się z senności, weszłam w krąg reflektorów, budy-nek zrobił na mnie wielkie wraŜenie swoją ostentacyjną wspaniałością i błyszczącą marmurową nowoczesnością. Przywykłam do tradycyjnych drewnianych kolumn i do ścian z surowej cegły. Spojrzałam za siebie i z dreszczem emocji ujrzałam wielki portret Mao na froncie budynku, a pod nim trzy złote znaki „Dworzec Pekiński”.

Przez głośniki skierowano nas do pokojów recepcji w rogu stacji. Administracja miasta, jak wszędzie, miała za zadanie przydzielić podró-Ŝującej młodzieŜy kwatery i zadbać o jej wyŜywienie. Internaty na uni-wersytetach, szkoły, hotele i nawet biura były na ich usługi. Po wielu godzinach oczekiwania w kolejce wyznaczono nam miejsce na Uniwer-sytecie Qinghua, jednym z najbardziej prestiŜowych w kraju. Zabrano nas tam samochodami i powiedziano, Ŝe posiłek dostaniemy w kantynach. Ogromną rzeszą podróŜujących po kraju opiekował się Zhou Enlai, który zajmował się wszystkimi codziennymi sprawami, aby nie kłopotały Przewodniczącego Mao. Bez Zhou czy kogoś takiego jak on Rewolucja Kulturalna zawaliłaby się i Mao dał do zrozumienia, Ŝe Zhou jest ponad wszelkimi atakami.

Bardzo pragnęliśmy zobaczyć Przewodniczącego Mao, niestety spóź-niliśmy się na jego piąty przegląd Czerwonej Gwardii na placu Tian'anm-en. Co mieliśmy robić? Przyjemności i zwiedzanie były wykluczone — nie pasowały do rewolucji. Spędzaliśmy cały czas, kopiując slogany ze ściennych gazetek w kampusie. Mao powiedział, Ŝe jednym z celów po-dróŜowania jest „wymiana informacji na temat Rewolucji Kulturalnej”, postanowiliśmy więc przywieźć slogany pekińskiej Czerwonej Gwardii do Chengdu.

W rzeczywistości był jeszcze jeden powód, dla którego nie opuszcza-liśmy kampusu: środki komunikacji były potwornie zatłoczone, a uniwer-sytet leŜał na przedmieściach, szesnaście kilometrów od centrum. Ale mówiliśmy sobie, Ŝe nie wychodzimy do miasta zgodnie z wytycznymi Mao.

Mieszkanie na kampusie nie było przyjemne. Nawet dzisiaj czuję smród z latryny na naszym korytarzu. Była tak zapchana, ze ekskremen-ty, uryna i woda z klozetów wypływały na podłogę. Szczęśliwie próg

347

miał wgłębienie, co chroniło korytarz przed cuchnącym potopem. Admi-nistracja uniwersytecka była zupełnie sparaliŜowana i nie było nikogo, kto mógłby to naprawić. Tylko młodzieŜ ze wsi uŜywała toalet: dla nich ekskrementy nie były niczym obrzydliwym. Kiedy stamtąd wychodzili, zostawiali na korytarzu i w pokojach śmierdzące plamy.

Przeszedł tydzień i wciąŜ nic nie było słychać o Ŝadnym wiecu, w któ-rym miałby uczestniczyć Mao. Pragnąc uciec od okropnych warunków kampusu, postanowiłyśmy pojechać do Szanghaju, odwiedzić miejsce, w którym w 1921 roku została załoŜona Partia Komunistyczna, oraz Hunan w południowo-centralnych Chinach, gdzie urodził się Mao.

Ta pielgrzymka okazała się piekłem: pociągi były dziko zapchane. W Czerwonej Gwardii dzieci wyŜszych urzędników partyjnych przestały juŜ wodzić rej, bo urzędnicy atakowani jako „uczniowie kapitalizmu”, ucie-mięŜeni „szarzy” i „czarni”, organizowali swoje własne oddziały Czer-wonej Gwardii i równieŜ podróŜowali po kraju. Znaczenie kolorów ule-gło przesunięciu. Spotkałam w pociągu młodą, szczupłą, piękną dziew-czynę około osiemnastu lat, z ogromnymi aksamitnoczarnymi oczami i cięŜkimi, gęstymi rzęsami. Jak to było w zwyczaju, zaczęłyśmy wypyty-wać się nawzajem o „zaplecze rodzinne”. Byłam zdumiona, kiedy owa dziewczyna bez zakłopotania powiedziała nam, Ŝe jest „czarna”, i nadal pełna ufności oczekiwała, Ŝe my, „czerwone”, odniesiemy się do niej przyjaźnie.

Nasza szóstka w ogóle nie była wojowniczo nastawiona i zajmowane przez nas miejsca zawsze były centrum przyjacielskich pogawędek. Naj-starsza członkini naszej grupy miała prawie osiemnaście lat, i to ona była najpopularniejsza. Wszyscy nazywali ją „Kluseczka”, bo była dość pulchna. Często się śmiała głębokim, piersiowym, operowym głosem. DuŜo takŜe śpiewała, ale oczywiście tylko piosenki z cytatami Mao. Wszystkie piosenki poza tym, oprócz kilku zalecanych przez Mao, zosta-ły wyklęte, podobnie jak inne formy rozrywki — i tak było przez całe dziesięć lat trwania Rewolucji Kulturalnej.

Były to moje najszczęśliwsze chwile od początku Rewolucji Kultural-nej, mimo ciągłego niepokoju o ojca i mimo udręki, jaką stanowiła sama podróŜ. KaŜdy centymetr miejsca w pociągu był zajęty, nawet półki na bagaŜ. W toalecie pełno było ludzi — nikt nie mógł z niej korzystać. Podtrzymywało nas tylko wielkie pragnienie zobaczenia świętych chiń-skich miejsc.

348

W pewnym momencie podróŜy koniecznie musiałam pójść do ubika-cji. Siedziałam ściśnięta przy oknie, poniewaŜ na wąskiej ławce dla trzech osób tłoczyło się pięć. Po nieopisanych trudach dobrnęłam do ubikacji — ale kiedy juŜ tam byłam, okazało się, Ŝe nie mogę z niej sko-rzystać. Nawet gdyby chłopiec siedzący na pokrywie zbiornika z wodą zdołał unieść stopy, które opierał na desce sedesu, i nawet gdyby inni, którzy tam siedzieli, mogli na chwilę przytrzymać dziewczynę siedzącą między stopami tego chłopaka — i tak nigdy bym się nie zdobyła na to, Ŝeby załatwić się w obecności tych wszystkich dziewcząt i chłopców. Wróciłam na swoje miejsce, prawie płacząc. Zdenerwowanie jeszcze wzmogło sensacje Ŝołądkowe i trzęsły mi się nogi. Zdecydowałam, Ŝe na następnym postoju wysiądę i pójdę do ubikacji na dworcu. Po pewnym czasie, który wydał mi się wiecznością, pociąg zatrzymał się na małej, zakurzonej stacyjce. Otworzyliśmy okno i jakoś się wydostałam, ale kie-dy wróciłam, okazało się, Ŝe nie mogę wejść z powrotem.

Z naszej szóstki byłam chyba najmarniejszą gimnastyczką. Poprzed-nio, ilekroć musiałam wsiadać do pociągu przez okno, ktoś mnie podsa-dzał z peronu, a inni wciągali do środka. Teraz, choć pomagały mi ze środka ze cztery osoby, nie mogłam podciągnąć się dostatecznie wysoko, Ŝeby wepchnąć przez okno głowę i łokcie. Spociłam się jak mysz, cho-ciaŜ na dworze było bardzo zimno. W tym momencie pociąg zaczął się toczyć do przodu. W panice rozejrzałam się za kimś, kto mógłby mi po-móc. Moje spojrzenie padło na szczupłą twarz chłopca, który stal obok mnie. Ale on wcale nie zamierzał mnie podsadzać.

W kieszeni kurtki miałam portmonetkę, a kiedy wdrapywałam się do pociągu, łatwo ją moŜna było zobaczyć. Chłopiec właśnie wyciągał mi ją z kieszeni dwoma palcami. Z rozmysłem wybrał moment, kiedy pociąg ruszał. Rozpłakałam się. Złodziejaszek znieruchomiał, popatrzył na mnie, a potem wepchnął mi portmonetkę z powrotem do kieszeni, złapał mnie za prawą nogę i uniósł do góry. Wylądowałam na stoliku w przedziale, kiedy pociąg juŜ nabierał prędkości.

Z powodu tego incydentu mam sentyment do młodocianych kieszon-kowców. Podczas trwania Rewolucji Kulturalnej, gdy gospodarka ledwo zipała, kradzieŜe bardzo się rozpowszechniły. Kiedyś ukradziono mi

349

całoroczne kupony na Ŝywność. Ale zawsze, kiedy słyszałam, Ŝe policja czy inni utrzymujący „prawo i porządek”, biją kieszonkowców, odczu-wałam ból. Prawdopodobnie tamten chłopiec na peronie, w zimie, okazał więcej ludzkich uczuć niŜ ci utrzymujący porządek obłudnicy, mieniący się filarami społeczeństwa.

W sumie przejechaliśmy trzy tysiące dwieście kilometrów. Byłam tak wyczerpana, jak nigdy potem w całym swoim Ŝyciu. Odwiedziliśmy ro-dzinny dom Mao, który zamieniono w muzeum i stał się miejscem kultu. Był bardzo okazały — zupełnie nie przypominał ubogiego domostwa wieśniaków, jakiego oczekiwałam. Pod ogromną fotografią matki Mao napisano, Ŝe była bardzo Ŝyczliwą osobą i poniewaŜ rodzinie powodziło się stosunkowo nieźle, często rozdawała biednym jedzenie. A więc rodzi-ce naszego Wielkiego Przewodniczącego byli bogatymi wieśniakami! Ale przecieŜ bogaci wieśniacy są wrogami klasowymi! Dlaczego rodzi-ców Mao uznajemy za bohaterów, podczas gdy innych zamoŜnych wie-śniaków traktujemy jak wrogów klasowych? To pytanie tak mnie prze-straszyło, Ŝe natychmiast je stłumiłam.

Kiedy w środku listopada wróciliśmy do Pekinu, w stolicy było mroź-no. Biura recepcyjne nie mieściły się juŜ na dworcu, bo była tam zbyt mała przestrzeń, by pomieścić tak ogromną liczbę młodzieŜy, jaka zale-wała miasto. CięŜarówką zabrano nas do parku, gdzie mieliśmy czekać na przydział zakwaterowania. Nie moŜna było usiąść, poniewaŜ ziemia była zamarznięta i zimna. Zasnęłam raz czy dwa, na sekundę, na stojąco. Nie byłam przygotowana do mroźnej pekińskiej zimy — wyjechałam z domu na jesieni i nie miałam ze sobą Ŝadnych zimowych rzeczy. Wiatr przenikał mnie do szpiku kości i wydawało mi się, Ŝe ta noc i ta kolejka nigdy się nie skończą. śeby się rozgrzać, chodziłam w kółko po zamarz-niętym stawie w środku parku.

Nastał i minął świt, a my wciąŜ staliśmy w kolejce, kompletnie wy-czerpani. Dopiero przed zmierzchem przybyliśmy do miejsca zakwate-rowania — była to Główna Szkoła Teatralna. Nasz pokój był kiedyś uŜywany jako klasa śpiewu. Teraz leŜały tu na podłodze gołe materace, bez prześcieradeł i poduszek. Przyjęli nas jacyś oficerowie lotnictwa, którzy powiedzieli, Ŝe przysyła ich Przewodniczący Mao. Mają zająć się nami i przeprowadzić szkolenie wojskowe. Byliśmy bardzo poruszeni troską, jaką nam okazał Przewodniczący.

350

Szkolenie wojskowe dla Czerwonej Gwardii było świeŜym pomysłem. Mao postanowił zahamować ślepą destrukcję, którą rozpętał. Oficerowie lotnictwa zorganizowali w „oddziały” setki czerwonogwardzistów mieszkających w Szkole Teatralnej. Nawiązałyśmy z nimi dobre stosun-ki, a szczególnie polubiłyśmy dwóch z nich. Od razu zapytałyśmy ich o pochodzenie rodzinne i społeczne, jak to było w zwyczaju. Dowódca kompanii był wieśniakiem z północy, natomiast oficer polityczny pocho-dził z inteligenckiej rodziny z Suzhou, słynnego miasta ogrodów. Kiedyś zaproponowali, Ŝe zabiorą naszą szóstkę do zoo, ale poprosili, Ŝebyśmy nie mówiły o tym innym, bo w ich jeepie nie zmieści się więcej osób, a poza tym nie powinni dostarczać nam rozrywek nie licujących z Rewolu-cją Kulturalną. Nie chciałyśmy sprawiać im kłopotu i odmówiłyśmy, mówiąc, Ŝe jesteśmy pochłonięte „rewolucyjnymi zajęciami”. Dwaj ofi-cerowie przynieśli nam torbę pełną dojrzałych jabłek, które były rzadko-ścią w Chengdu, i kasztanów w polewie z toffi, które były, jak słyszały-śmy, wielkim specjałem pekińskim. śeby odpłacić im za ich sympatię, wślizgnęłyśmy się do ich sypialni i zabrałyśmy ich brudne ubrania, a potem prałyśmy je z wielkim zapałem. Pamiętam, jak walczyłam z wiel-kim mundurem khaki, który w lodowatej wodzie zrobił się okropnie cięŜ-ki i twardy. Mao przykazywał, aby wszyscy brali przykład z wojska, jeśli chodzi o dyscyplinę, i stał się jedynym obiektem lojalności armii. śołnie-rze mieli stanowić wzór i budzili sympatię. Wiele ksiąŜek, artykułów, piosenek, tańców przedstawiało dziewczęta pomagające Ŝołnierzom wła-śnie w ten sposób, Ŝe prały ich ubrania.

Prałam nawet majtki naszych lotników, jednak nigdy nie miałam Ŝad-nych seksualnych skojarzeń. Myślę, Ŝe wiele dziewcząt z mojej generacji było zbyt przytłoczonych politycznymi wstrząsami, Ŝeby rozwinąć zwy-kłe reakcje związane z wiekiem dorastania. Ale nie wszystkie. Dla nie-których ten okres bez kontroli rodziców był właśnie czasem aktywności seksualnej. Kiedy wróciłam do domu, opowiedziano mi o mojej niedaw-nej koleŜance z klasy, ślicznej piętnastoletniej dziewczynie, która wyru-szyła w podróŜ z grupą czerwonogwardzistów z Pekinu, po drodze prze-Ŝyła romans i wróciła w ciąŜy. Ojciec ją pobił, sąsiedzi patrzyli na nią z dezaprobatą, a koledzy z zapałem ją obgadywali. Powiesiła się, zostawia-jąc list, w którym napisała, ze „za bardzo się wstydzi, Ŝeby Ŝyć”. Nikt nie podawał w wątpliwość tego średniowiecznego sposobu pojmowania

351

hańby, który mógłby być przedmiotem Rewolucji Kulturalnej, gdyby była prawdziwa. Ale Mao nigdy się takimi rzeczami nie przejmował i tego rodzaju spraw nie było pomiędzy „starociami”, które Czerwona Gwardia miała zniszczyć.

Produktem Rewolucji Kulturalnej było sporo wojowniczo nastawio-nych purytan, w większości młodych kobiet. Pewna dziewczyna dostała kiedyś miłosny liścik od szesnastoletniego chłopaka. Odpisała, nazywając go „zdrajcą rewolucji”: „Jak moŜesz myśleć o takich rzeczach, gdy wróg klasowy ciągle czyha, a ludzie w kapitalistycznym świecie Ŝyją w otchła-ni nędzy?”. Wiele dziewcząt, które znałam, przyswoiło sobie ten styl. PoniewaŜ Mao wzywał do wojowniczego stylu bycia, w okresie, kiedy dorastałam, kobiecość była potępiona. Mnóstwo dziewcząt chodziło, mówiło i zachowywało się jak agresywni, brutalni męŜczyźni i naśmie-wało się z tych, które nie przejęły tego stylu. Zresztą nie było zbyt wielu sposobów na wyraŜanie kobiecości — nie mogłyśmy nosić niczego inne-go poza bezkształtnymi, niebieskimi, szarymi albo zielonymi spodniami i kurtkami.

Nasi oficerowie lotnictwa musztrowali nas codziennie, przeganiając po boisku koszykówki Szkoły Teatralnej. Obok boiska była kantyna. Gdy tylko ustawialiśmy się w szyku, moje spojrzenie natychmiast biegło w stronę kantyny, nawet jeśli było to zaraz po śniadaniu. Miałam obsesję na punkcie jedzenia, nie wiem, czy z powodu braku mięsa, czy z zimna, czy dlatego, Ŝe musztra była taka nudna. Marzyłam o kuchni syczuańskiej, o chrupiącej kaczce, o rybie na słodko-kwaśno, o „pijanych kurczakach” i wielu innych przysmakach. śadna z naszej szóstki nie przywykła do wydawania pieniędzy. Uwa-

Ŝałyśmy, Ŝe kupowanie jest w jakiś sposób „kapitalistyczne”. Tak więc, mimo mojej obsesji na temat jedzenia, tylko raz kupiłam torebkę kaszta-nów w polewie toffi — po tym jak nasi oficerowie, dając nam to, obudzili moje łakomstwo. Po mękach wątpliwości i naradach z pozostałymi dziewczętami doszłam do wniosku, Ŝe mogę sobie sprawić tę nadzwy-czajną przyjemność. Kiedy juŜ wróciłam do domu, pochłonęłam natych-miast jakieś stare, twarde biszkopty, a babci oddałam prawie wszystkie pieniądze, które mi dała na tę wyprawę. Objęła mnie ramionami i powta-rzała: „Ale głuptas, ale głuptas!”.

352

Wróciłam do domu z reumatyzmem. W Pekinie było tak zimno, Ŝe woda zamarzała na podeszwach. Mimo to byliśmy codziennie musztro-wani na świeŜym powietrzu, bez wierzchnich okryć. Nie było gorącej wody, Ŝeby rozgrzać skostniałe stopy. Kiedy przyjechaliśmy, kaŜdy do-stał koc, ale gdy kilka dni później przybyły następne dziewczęta, nie było juŜ dla nich koców. Postanowiłyśmy dać im trzy nasze, a same nakrywa-łyśmy się trzema pozostałymi. Byłyśmy tak wychowane, Ŝeby dzielić się tym, co mamy, z towarzyszkami, które są w potrzebie. Powiedziano nam, Ŝe nasze koce pochodzą z magazynów wojskowych, a Przewodniczący Mao kazał je wydać specjalnie dla swojej Czerwonej Gwardii. Byłyśmy mu za to bardzo wdzięczne. Kiedy juŜ prawie w ogóle nie było koców, powiedziano nam, Ŝe tym bardziej powinnyśmy być wdzięczne Przewod-niczącemu Mao, bo dał nam wszystko, co miały Chiny.

Koce były niewielkie i jeden starczał na dwie osoby tylko wtedy, jeśli spały ciasno przytulone. Nocne koszmary, które zaczęły mnie nawiedzać po tym, jak moja koleŜanka usiłowała popełnić samobójstwo, skacząc z okna, i spotęgowały się po aresztowaniu ojca oraz wyjeździe mamy do Pekinu, powodowały, Ŝe spałam niespokojnie i często wysuwałam się spod koca. Pomieszczenie było źle ogrzewane i bardzo marzłam. Kiedy wyjeŜdŜaliśmy z Pekinu, miałam zapalenie stawów kolanowych i prawie nie mogłam zginać nóg.

Przykrości na tym się nie kończyły. Niektóre dzieci ze wsi miały pchły i wszy. Kiedyś weszłam do pokoju i zastałam jedną z moich przy-jaciółek płaczącą. Właśnie odkryła pod pachą swojego podkoszulka krą-Ŝek małych, białych jajeczek — były to jajeczka wszy. Wpadłam w pani-kę. Od tej chwili ciągle wydawało mi się, Ŝe coś mnie swędzi, i spraw-dzałam bieliznę kilka razy w ciągu dnia. Bardzo chciałam jak najszybciej zobaczyć Przewodniczącego Mao — Ŝeby móc juŜ wrócić do domu.

Dwudziestego czwartego listopada po południu byłam na jednej ze zwykłych sesji studiowania cytatów Mao w pokoju chłopców (do poko-jów dziewcząt chłopcy i oficerowie nie wchodzili), kiedy wszedł nasz miły dowódca kompanii i zaproponował, Ŝe będzie dyrygował podczas śpiewania najsłynniejszej piosenki Rewolucji Kulturalnej - „Potrzebuje-my sternika, gdy Ŝeglujemy po morzach”. Nigdy przedtem tego nie robił i byliśmy przyjemnie zaskoczeni. Wymachiwał ręką, wyznaczając rytm, oczy mu błyszczały, policzki miał zaróŜowione.

353

Kiedy skończyliśmy, powiedział nam, Ŝe ma dla nas dobrą wiado-mość. Od razu wiedzieliśmy, o co chodzi.

„Jutro idziemy zobaczyć Przewodniczącego Mao!” — wykrzyknął. Reszta jego słów utonęła w naszych wiwatach. Najpierw po prostu wrzeszczeliśmy bez słów, a potem zaczęliśmy skandować: „Długie lata Ŝycia dla Przewodniczącego Mao!”, „Zawsze z Przewodniczącym Mao!”.

Dowódca kompanii powiedział nam, Ŝe od tej chwili nikt nie moŜe opuścić miejsca zakwaterowania i Ŝe powinniśmy się wzajemnie pilno-wać, Ŝeby mieć pewność, Ŝe nikt się nigdzie nie zapodzieje. Prośba, Ŝe-byśmy się wzajemnie pilnowali, nie była niczym niezwykłym. Poza tym chodziło o środki bezpieczeństwa dotyczące Przewodniczącego Mao, które całą duszą byliśmy gotowi stosować. Po kolacji oficer podszedł do mnie i do moich towarzyszek i spytał przyciszonym, powaŜnym głosem: „Czy zechcecie zrobić coś, co się przysłuŜy bezpieczeństwu Przewod-niczącego Mao?”. „Oczywiście!” — odpowiedziałyśmy z zapałem. Dał znak, Ŝebyśmy zachowały dyskrecję, i dodał szeptem: „Czy zechcecie zaproponować jutro rano, zanim wyruszymy, Ŝeby wszyscy przeszukali się nawzajem, Ŝeby się upewnić, czy nikt nie wziął ze sobą czegoś, czego nie powinien brać? Młodzi ludzie często zapominają o regułach...”. Regu-ły te wyłoŜył nam wcześniej — nie wolno przynosić na wiec Ŝadnych metalowych rzeczy, nawet kluczy.

Większość z nas nie mogła spać i w nocy rozmawialiśmy. O czwartej rano wstaliśmy i ustawiliśmy się w zdyscyplinowane szeregi, aby przejść trwającą półtorej godziny drogę na plac Tian'anmen. Zanim nasza „kom-pania” wyruszyła, Kluseczka, na mrugnięcie oficera, wystąpiła i zapro-ponowała, Ŝebyśmy się nawzajem przeszukali. ZauwaŜyłam, Ŝe wiele osób uznało tę propozycję za marnowanie czasu, ale dowódca kompanii z całego serca ją poparł. Powiedział, Ŝeby przeszukiwanie zacząć od niego. Zawołano jakiegoś chłopca, który znalazł przy nim pęk kluczy; nasz do-wódca udawał roztrzepanie i zapominalstwo, a potem posłał Kluseczce zwycięski uśmiech. Ten okręŜny sposób działania odbijał maoistowską praktykę: miało wyglądać na to, Ŝe powodem tych działań jest wola ludu, a nie odgórny nakaz. Hipokryzja i udawanie były nieodłącznymi elemen-tami systemu.

Na ulicach nawet o świtaniu wrzało Ŝycie. Zewsząd ciągnęli czerwo-nogwardziści maszerujący na plac Tian'anmen. Slogany przetaczały się

354

ryczącymi, ogłuszającymi falami. Kiedy je recytowaliśmy, podnosiliśmy do góry Małą Czerwoną KsiąŜeczkę, której okładki tworzyły na tle ciem-nego nieba ostrą linię. O świcie przyszliśmy na plac. Stałam w siódmym rzędzie przed szerokim chodnikiem północnej strony Alei Wiecznego Spokoju, wschodniej strony placu Tian'anmen. Za mną było jeszcze wiele szeregów. Po ustawieniu nas w ciasnych rzędach nasi oficerowie powie-dzieli nam, Ŝebyśmy usiedli na ziemi ze skrzyŜowanymi nogami. Przy moim zapaleniu stawów kolanowych była to istna męka i wkrótce w ca-łym dole ciała zaczęłam odczuwać kłucie i mrowienie. Było mi straszli-wie zimno, poza tym byłam zmęczona i słaba, bo w nocy nie mogłam zasnąć. Oficerowie prowadzili teraz podtrzymujące nastrój śpiewy, non stop — jedna śpiewająca grupa rzucała wyzwanie drugiej.

Na krótko przed dwunastą od wschodniej strony doszły do nas histe-ryczne wrzaski: „Długie lata Ŝycia dla Przewodniczącego!”. Byłam wy-czerpana i zbyt późno zdałam sobie sprawę, Ŝe właśnie nadjeŜdŜa Mao w otwartym samochodzie. Siedzący przede mną wstawali, skakali w deli-rycznym podnieceniu, szaleńczo wymachując Małą Czerwoną KsiąŜecz-ką. „Siadajcie! Siadajcie!” — krzyczałam, ale na próŜno. Nasz dowódca kompanii powiedział, Ŝe wszyscy mamy siedzieć przez cały czas, jednak prawie nikt juŜ nie siedział, wszyscy chcieli zobaczyć Mao.

Za długo siedziałam i zupełnie zdrętwiały mi nogi. Przez kilka sekund widziałam tylko morze głów. Kiedy juŜ stanęłam niepewnie, zobaczyłam jedynie końcówkę przejeŜdŜających pojazdów. Prezydent Liu Shaoqi był zwrócony twarzą w naszą stronę.

Gazetki ścienne atakowały juŜ Liu jako „chińskiego Chruszczowa” i głównego oponenta Mao. Nie został jeszcze oficjalnie zaatakowany, ale było jasne, Ŝe jego upadek jest bliski. W prasowych doniesieniach o zlo-tach Czerwonej Gwardii zajmował dość poślednie miejsce. Podczas tego przejazdu, zamiast stać koło Mao, jak przystało na człowieka numer dwa, jechał w tyle, w jednym z ostatnich samochodów.

Wyglądał na pokonanego i zmęczonego Ŝyciem, ale we mnie nie bu-dził Ŝadnych uczuć. ChociaŜ był prezydentem, dla mojej generacji nic nie znaczył. Dorastaliśmy przesiąknięci kultem Mao. JeŜeli Liu był przeciw-ko Mao, było dla nas oczywiste, Ŝe powinien odejść.

355

W tej chwili, kiedy tysiące młodzieŜy wywrzaskiwało deklaracje wierności dla Mao, Liu musiał czuć, jak beznadziejnie przedstawia się jego sytuacja. Ironia losu polegała na tym, Ŝe sam przyczynił się do deifi-kacji Mao, co doprowadziło do wybuchu fanatyzmu młodzieŜy. Zrobił to po to, Ŝeby go ugłaskać — i w nadziei, Ŝe oderwana od praktycznych spraw chwała usatysfakcjonuje Mao, a on i jego koledzy będą mogli za-jąć się codziennością. Jednak Przewodniczący chciał władzy zarówno w niebie, jak i na ziemi. Nic juŜ nie moŜna było zrobić: kult Mao ogarnął Chiny jak poŜar.

Ale nie myślałam o tym dwudziestego piątego listopada 1966 roku. Wtedy chciałam tylko spojrzeć na Przewodniczącego Mao. Przeniosłam spojrzenie z Liu na początek kawalkady samochodów i zobaczyłam sze-rokie plecy Mao, wciąŜ machającego ręką. Po chwili zniknął. Serce mi zamarło. I to miało być wszystko? Tylko spojrzenie na jego plecy? Do-okoła czerwono-gwardziści podnosili straszliwą wrzawę. Dziewczyna, która stała obok mnie, przebiła sobie palec wskazujący prawej ręki i na-kapała krwią na złoŜoną chusteczkę. Dokładnie wiedziałam, co za chwilę napisze. Pisali to wiele razy inni czerwonogwardziści i publikowano to aŜ do mdłości: „Dziś jestem najszczęśliwszą osobą na świecie. Widziałam właśnie Naszego Wielkiego Przywódcę, Przewodniczącego Mao!”. Kie-dy na nią patrzyłam, moja rozpacz rosła. śycie wydawało mi się bezce-lowe. Przez głowę przeleciała mi myśl: moŜe powinnam popełnić samo-bójstwo?

W następnej chwili ta myśl zniknęła. Dziś sądzę, Ŝe była w niej nie-świadoma próba określenia poczucia klęski z powodu niespełnionych marzeń, zwłaszcza po wszystkich przebytych trudach. Przepełnione po-ciągi, bolące kolana, głód i zimno, zapchane ubikacje, wyczerpanie — i wszystko na nic.

Pielgrzymka zakończyła się i kilka dni później wracaliśmy do domów. Miałam dość podróŜowania, tęskniłam do wygody, ciepła i gorącej kąpie-li. Ale na moich myślach o domu kładł się przeraŜający cień. Pomimo wszystkich potwornych niewygód i przykrości podróŜ nie była tak straszna, jak Ŝycie w domu tuŜ przed nią. Przez ponad miesiąc znajdowa-łam się wyłącznie w otoczeniu czerwonogwardzistów i nigdy nie widzia-łam przemocy ani nie czułam strachu. Ten gigantyczny tłum, przy wszystkich swoich histerycznych reakcjach, był spokojny i zdyscyplino-wany. Ludzie, których spotykałam, byli przyjaźni i Ŝyczliwi.

356

TuŜ przed moim wyjazdem z Pekinu przyszedł list od mamy. Napisa-ła, Ŝe ojciec w pełni wyzdrowiał i Ŝe w Chengdu wszystko jest w porząd-ku. Ale na końcu dodała, Ŝe zarówno ona, jak i ojciec byli krytykowani jako „uczniowie kapitalizmu”. Serce mi stanęło. Wtedy juŜ było dla mnie jasne, Ŝe „uczniowie kapitalizmu” — urzędnicy komunistyczni — są głównym celem Rewolucji Kulturalnej. Wkrótce miałam się dowiedzieć, co to będzie oznaczało dla mnie i dla mojej rodziny.

19 „Kiedy się chce potępić,

dowody się znajdą” —

rodzice oskarŜeni

(grudzień 1966—1967)

„Uczniami kapitalizmu” mieli być wysocy urzędnicy, którzy wybiera-li kapitalistyczne sposoby rozwiązywania problemów politycznych. Ale w rzeczywistości urzędnicy nie mogli niczego wybierać. Rozkazy Mao i rozkazy jego oponentów przedstawiano jako polecenia partyjne i urzęd-nicy musieli ich przestrzegać — nawet jeśli musieli przebyć bardzo krętą drogę albo zupełnie zmieniać opcję. Jeśli partyjne polecenia im się nie podobały, szczytem sprzeciwu, na jaki mogli sobie pozwolić, było coś w rodzaju biernego oporu, który musieli dobrze maskować. Nie moŜna było określić na podstawie pracy, czy urzędnik jest, czy nie jest „uczniem kapitalizmu”.

Wielu z nich miało swój punkt widzenia, ale zgodnie z partyjnymi za-sadami nie wolno było ujawniać go publicznie, toteŜ niezaleŜnie od tego, jakie były ich sympatie i nastawienie, i tak nikt o tym nie wiedział.

Teraz Mao nakazał wszystkim atakować „uczniów kapitalizmu”, nie dając oczywiście ani dokładniejszych informacji, ani prawa do jakiego-kolwiek niezaleŜnego osądu. Urzędników atakowano z powodu stano-wisk, jakie zajmowali, choć wyŜsze stanowiska same w sobie nie były kryterium. Czynnikiem decydującym było to, czy dana osoba jest szefem jakiejś niezaleŜnej jednostki. Wszyscy byli zorganizowani w jednostkach pracy, i ci, którzy reprezentowali władzę, byli szefami jednostek. Wyzna-czając tych ludzi jako cel ataku, Mao trafił w najbardziej oczywisty ob-szar resentymentów i niechęci, podobnie jak wtedy, kiedy poszczuł

358

uczniów na nauczycieli. Poza tym szefowie jednostek pracy stanowili najbardziej podstawowe ogniwa komunistycznej struktury władzy, którą Mao chciał zlikwidować.

Moi rodzice zostali zaatakowani jako „uczniowie kapitalizmu”, po-niewaŜ oboje byli kierownikami wydziałów. „Kiedy chce się potępić, dowody się znajdą” — jak mówi chińskie powiedzenie. Zgodnie z tym wszyscy ludzie sprawujący funkcje szefów jednostek, duŜych i małych, byli oskarŜani przez ludzi pracujących pod ich zwierzchnictwem o to, Ŝe są „uczniami kapitalizmu” oraz „przeciwnikami Mao”. W to oskarŜenie włączono zarzuty o pozwolenie na istnienie wolnego rynku na wsi, popie-ranie doskonalenia zawodowego, tolerowanie względnej artystycznej i literackiej swobody, a takŜe zachęcanie do sportowej rywalizacji — teraz nazywano to „burŜuazyjną manią pucharów i medali”. Do tej chwili wie-lu urzędników nie miało pojęcia, Ŝe Mao ma coś przeciwko tego rodzaju działaniom i postawom — bo przecieŜ dyrektywy przychodziły z Partii, której był przewodniczącym. Teraz jednak zostali poinformowani, Ŝe pochodziły one z „burŜuazyjnej kwatery głównej” wewnątrz Partii.

W kaŜdej jednostce pracy byli ludzie, którzy teraz zostali „aktywista-mi”. Nazywano ich Rebeliancką Czerwoną Gwardią albo po prostu Rebe-liantami. Pisali na plakatach slogany w rodzaju: „Precz z uczniami kapi-talizmu” — i robili zebrania, na których oskarŜali swoich szefów. Oskar-Ŝenia te często były zupełnie bezpodstawne, a oskarŜeni mówili, iŜ wy-konywali właśnie rozkazy Partii. Mao zawsze utrzymywał, Ŝe wykony-wanie poleceń partyjnych jest bezwarunkowym obowiązkiem i nigdy ich nie poinformował o istnieniu „kwatery głównej”. Skąd mieli wiedzieć? I jak mogliby inaczej postąpić? „Uczniowie kapitalizmu” mieli wielu obrońców, których nazywano Lojalistami. Między Lojalistami i Rebe-liantami często wywiązywały się werbalne i fizyczne potyczki. PoniewaŜ jednak Mao nigdy me powiedział, Ŝe trzeba atakować wszystkich szefów, niektórzy napastnicy zaczęli się wahać — a co będzie, jeŜeli okaŜe się, Ŝe oskarŜany szef wcale nie jest „uczniem kapitalizmu”? Były gazetki, pla-katy, slogany i oskarŜenia, ale ludzie nie bardzo wiedzieli, czego się wła-ściwie od nich oczekuje.

Kiedy przyjechałam do Chengdu w grudniu 1966 roku, Panowała tam atmosfera niepewności. Rodzice byli juŜ w domu. W klinice, w której

359

przebywał ojciec, pod koniec listopada poproszono go, Ŝeby wrócił do domu, bo „uczniowie kapitalizmu” powinni teraz przebywać w swoich jednostkach pracy, gdzie będą oskarŜani i demaskowani. Małą kantynę w naszym kompleksie zamknięto i braliśmy jedzenie z duŜej kantyny. Ro-dzice kaŜdego miesiąca pobierali pensje, mimo Ŝe system partyjny został sparaliŜowany i nie chodzili do pracy. PoniewaŜ prowadzone przez nich wydziały odpowiadały za sprawy kultury i poniewaŜ ich szefów państwo Mao darzyli szczególną nienawiścią, moi rodzice znaleźli się na bezpo-średniej linii raŜenia. W gazetkach ściennych moŜna było przeczytać zwykłe w takich razach okrutne hasła: „Zniszczyć Chang Shouyu” czy „Spalić Xia Dehonga”. OskarŜenia wysuwane przeciwko nim były takie same, jak przeciwko wszystkich dyrektorom Wydziałów Spraw Publicz-nych w całych Chinach.

W wydziale ojca odbywały się zebrania, na których poddawano go krytyce i oskarŜano. Jak w przypadku większości walk politycznych w Chinach, cały napęd brał się z osobistych animozji. Główną oskarŜyciel-ką ojca była pani Shao, kobieta sztywna, przeświadczona o własnej racji, sprawująca w wydziale ojca funkcję zastępczyni szefa sekcji, która juŜ od dawna pragnęła pozbyć się określenia „zastępczyni” przed nazwą funkcji. Uznała, Ŝe to ojciec blokuje jej awans, i była gotowa zemścić się na nim. Podczas jednego z zebrań demaskacyjnych napluła mu w twarz i uderzyła go. Ale ogólnie nie spotkał się ze zbyt duŜą agresją. Wielu pracowników jego wydziału lubiło go i nie był atakowany. Niektóre inne zakłady pracy, jak na przykład redakcja „Dziennika Syczuańskiego”, takŜe zwoływały zebrania demaskacyjne przeciwko ojcu, ale ich pracownicy nie mieli do niego Ŝadnych osobistych pretensji i zebrania te były raczej formalnością.

Przeciwko mamie w ogóle nie zwoływano demaskacyjnych zebrań. Jako urzędniczka awansowana z szeregowej pracownicy, odpowiadała za bardziej indywidualne jednostki pracy — szkoły, szpitale, zespoły arty-styczne. Ktoś na jej stanowisku powinien być oskarŜany i demaskowany przez pracowników tych zakładów pracy, ale nikt z nich nie wystąpił przeciwko niej. Zajmowała się ich personalnymi kwestiami, takimi jak mieszkania pracownicze, płace, przeniesienia, i robiła to z Ŝyczliwością

360

i bardzo skutecznie. W trakcie poprzednich kampanii zrobiła, co mogła, aby nikogo nie prześladowano, i wiele osób udało się jej obronić. Ludzie wiedzieli, jakie ponosiła ryzyko, i odwdzięczyli się tym, Ŝe nikt przeciw-ko niej nie wystąpił.

Pierwszego wieczoru, jaki spędziłam w domu po powrocie, babcia zrobiła kluseczki „obłoczki” i ryŜ na liściach palmowych z „ośmioma skarbami”. Mama opowiedziała mi, co się przydarzyło jej i ojcu, a potem oświadczyła, Ŝe oboje nie chcą juŜ być urzędnikami partyjnymi. Będą zwykłymi obywatelami i będą prowadzili zwykłe Ŝycie rodzinne. Jak zrozumiałam później, było to tylko samooszukiwanie się. Partii Komuni-stycznej nie moŜna było dobrowolnie opuścić i po prostu odejść, ale wte-dy moi rodzice potrzebowali jakiejś nadziei — czegoś, na czym mogliby się oprzeć.

Ojciec zauwaŜył: „Nawet kapitalistyczny prezydent w nocy jest tylko zwykłym obywatelem. Niedobrze, jeśli władzę sprawuje się bez przerwy, bo wtedy urzędnicy mają skłonność do jej naduŜywania”. Przepraszał mnie takŜe za to, Ŝe bywał wobec nas despotyczny. „Jesteście jak śpiewa-jące cykady, które uciszył chłodny wiatr — powiedział. — To dobrze, Ŝe wy, młodzi, buntujecie się przeciwko nam, starszemu pokoleniu”. I do-dał, w połowie do mnie, w połowie do siebie: „MoŜe i nie ma w tym nic złego, Ŝe urzędnicy tacy jak ja są obiektem krytyki, nawet jeśli zdarza się przy tym trochę rzeczy trudnych do zniesienia czy utrata twarzy”.

Tak wyglądała kolejna próba mentalnego poradzenia sobie z Rewolu-cją Kulturalną, jaką podjęli rodzice. Perspektywa utraty uprzywilejowa-nej pozycji i stanowisk nie przejmowała ich Ŝalem — przeciwnie, starali się dostrzec w tym pozytywy.

Nadszedł rok 1967 i Rewolucja Kulturalna nabrała pełnego rozpędu. Na pierwszym etapie przy uŜyciu czerwonogwardzistów stworzono at-mosferę terroru. Teraz Mao miał przed sobą główny cel: wymianę „bur-Ŝuazyjnej kwatery głównej” i całego systemu hierarchii partyjnej na swój osobisty system władzy i kontroli. Liu Shaoqi i Deng Xiaoping zostali formalnie zdemaskowani, oskarŜeni i aresztowani. Podobnie Tao Zhu.

Dziewiętnastego stycznia „Dziennik Ludowy” i radio zawiadomiły, Ŝe w Szanghaju rozpoczął się „styczniowy sztorm”. Kontrolę przejęli tam Rebelianci. Mao wezwał ludzi w całych Chinach, aby poszli ich śladem i przejęli od „uczniów kapitalizmu” władzę.

361

„Przejąć władzę (daoquan)!” — było to chińskie magiczne zdanie. Władza w tym wypadku nie oznaczała wpływów politycznych, ale spra-wowanie władzy nad innymi ludźmi. Oprócz pieniędzy dawała przywile-je, wzbudzała teŜ pełen grozy respekt, dawała poczucie wyŜszości i moŜ-liwość zemsty. W Chinach zwykły człowiek praktycznie nie miał Ŝadne-go bezpiecznego schronienia. Cały kraj przypominał szybkowar, w któ-rym pod ogromnym naciskiem spręŜonej pary bez przerwy wrzało. A pa-ra nie uchodziła: nie było przecieŜ meczów piłki noŜnej, grup nacisku, nie moŜna było wytoczyć sprawy sądowej, nie było filmów pełnych przemocy. Nie moŜna było protestować przeciwko niesprawiedliwościom systemu, zorganizowanie demonstracji było nie do pomyślenia. Nawet rozmowy o polityce — które w wielu społeczeństwach były sposobem rozładowania złości, gniewu czy strachu wobec presji politycznej — stanowiły tabu. Podwładni mieli niewielkie moŜliwości rozliczenia się ze swoimi szefami. Ale jeśli się samemu było szefem, moŜna było ulŜyć swojej frustracji. Kiedy więc Mao wysunął hasło „przejmowania wła-dzy”, znalazł wielu chętnych wśród tych, którzy chcieli się zemścić czy dać upust agresji. Posiadanie władzy nie było bezpieczne, ale lepiej czuć siłę niŜ bezsilność — dotyczyło to zwłaszcza ludzi, którzy nigdy władzy nie mieli. Szerokie rzesze odebrały te słowa tak, jakby Mao powiedział, Ŝe władza leŜy na ulicach i trzeba się po nią tylko schylić.

W kaŜdej jednostce pracy w Chinach morale Rebeliantów zostało bardzo podbudowane. Ich liczba takŜe wzrosła. RóŜni ludzie — robotni-cy, nauczyciele, sprzedawcy, nawet biuraliści — zaczęli nazywać siebie Rebeliantami. Idąc za przykładem Szanghaju, całkowicie pobili (takŜe fizycznie) zdezorientowanych Lojalistów. Wczesne grupy Czerwonej Gwardii, jak ta w mojej szkole, uległy rozpadowi, poniewaŜ składały się przewaŜnie z dzieci wysokich urzędników partyjnych, którzy teraz byli atakowani. Czasem tych, którzy najwcześniej tworzyli Czerwoną Gwar-dię, a teraz protestowali przeciw kolejnej fazie Rewolucji Kulturalnej, aresztowano. Jeden z synów komisarza Li został pobity na śmierć przez Rebeliantów, którzy oskarŜyli go, Ŝe wymknęła mu się krytyczna uwaga na temat pani Mao. Ludzie z wydziału mojego ojca, którzy zostali po niego przysłani, kiedy go odosobniono, byli teraz Rebeliantami. Przy-wódczynią Rebeliantów ze wszystkich urzędów w Sichuanie była pani Shao, a oprócz tego przewodziła im w wydziale ojca.

362

Zaraz po sformowaniu się Rebelianci rozpadli się na szereg frakcji, które walczyły ze sobą w kaŜdej jednostce pracy w Chinach. KaŜda frak-cja oskarŜała inne o to, Ŝe są przeciwnikami Rewolucji Kulturalnej i Ŝe zachowują się lojalnie wobec starego systemu partyjnego.

W Chengdu opozycyjne grupy szybko zebrały się w dwóch wrogich stronnictwach, na czele których stały dwie grupy Rebeliantów: bardziej radykalna i wojownicza grupa „26 sierpnia” z Uniwersytetu Syczuań-skiego i względnie umiarkowana „Czerwone Chengdu” z Uniwersytetu w Chengdu. KaŜda z grup zarządzała milionami ludzi na prowincji. Pani Shao współpracowała z „26 sierpnia”, a urzędnicy, których ojciec lubił i awansował — z „Czerwonym Chengdu”. Na zewnątrz naszego komple-ksu i „26 sierpnia”, i „Czerwone Chengdu” przymocowało do drzew i słupów wysokiego napięcia głośniki, z których dzień i noc padały wza-jemne obelgi. Pewnego wieczoru usłyszałam, Ŝe „26 sierpnia” zebrał swoich stronników i opanował fabrykę, która była przyczółkiem „Czer-wonego Chengdu”. Złapali i torturowali robotników, uŜywając takich metod, jak „śpiewająca fontanna” (rozłupywanie czaszki) i „malowanie pejzaŜu” (bicie po twarzy tak, Ŝe sińce i krew tworzyły wzory). „Czer-wone Chengdu” podało, Ŝe kilku robotników skoczyło z dachu budynku, nie chcąc się poddać. Zrozumiałam, Ŝe popełnili samobójstwo, bo nie mogli wytrzymać tortur.

Głównym celem Rebeliantów była profesjonalna elita w kaŜdej jedno-stce pracy, nie tylko wybitni lekarze, pisarze czy naukowcy, ale takŜe inŜynierowie i majstrowie — a nawet najlepsi z tych, którzy po nocach zbierali śmieci (odpadki były na wsi bardzo cenione jako kompost). Wszyscy oni zostali oskarŜeni o to, Ŝe popierają ich „uczniowie kapitali-zmu”, jednak w rzeczywistości byli po prostu obiektami zazdrości swoich kolegów. W imieniu Rewolucji Kulturalnej moŜna było załatwiać róŜne osobiste porachunki.

„Styczniowy sztorm” uruchomił falę brutalnej przemocy skierowanej przeciwko „uczniom kapitalizmu”. Urzędnicy partyjni utracili władzę i ludzie mogli sobie na nich uŜywać. Ci, którzy nienawidzili swoich par-tyjnych szefów, mieli okazję do zemsty, ale ofiarom poprzednich prze-śladowań nie pozwalano teraz działać. Mao nie wyznaczył jeszcze ludzi, którzy mieliby objąć zwolnione stanowiska, więc róŜni ambitni kariero-wicze starali się wykazać wojowniczym zapałem w nadziei, Ŝe moŜe dzięki

363

temu dorwą się do władzy. Frakcje, rywalizując ze sobą, prześcigały się w brutalności. Wielu ludzi przyłączało się do Rebeliantów ze strachu lub konformizmu, z oddania dla Mao, dla wyrównania starych porachunków albo po prostu dla wyładowania frustracji.

Tym razem mama takŜe stała się obiektem przemocy fizycznej. Dopu-ścili się jej nie ci, których była zwierzchniczką, ale byli więźniowie, któ-rzy pracowali w ulicznych warsztatach w Okręgu Wschodnim — rabusie, gwałciciele, szmuglerzy narkotyków, alfonsi. W przeciwieństwie do „po-litycznych przestępców”, którzy sami byli celami ataków, tych zachęcano do tego, Ŝeby atakowali wskazane ofiary. Nie mieli niczego osobiście przeciwko mamie, ale była wśród najwyŜszych władz Okręgu, i to wy-starczało. Na zebraniach demaskacyjnych ludzie ci byli szczególnie ak-tywni.

Pewnego dnia mama przyszła do domu z twarzą skrzywioną z bólu. Kazano jej klęczeć na rozbitym szkle. Babcia przez cały wieczór wyj-mowała z jej kolan pęsetą i igłą kawałki szkła. Następnego dnia zrobiła mamie parę wyściełanych ochraniaczy na kolana, a takŜe ochraniacz zawiązywany dookoła talii i osłaniający brzuch, gdyŜ napastnicy często wymierzali uderzenia w te okolice. Kilka razy mama przechodziła ulica-mi w czapce hańby na głowie i ze zwisającym z pleców cięŜkim afiszem, na którym było jej imię i nazwisko przekreślone na krzyŜ, aby zademon-strować jej poniŜenie i upadek. Co kilka kroków ona i jej koledzy byli zmuszani do klękania i składania tłumowi koutou. Dzieci się z nich na-trząsały, a kiedy ktoś stwierdził, Ŝe ich koutou nie jest dostatecznie sły-szalne, kazano im powtarzać pokłony. Mama i jej koledzy mieli głośno walić głowami o kamienny chodnik.

Któregoś zimowego dnia odbywało się zebranie demaskacyjne przy ulicznym warsztacie. Przed zebraniem uczestnicy jedli śniadanie w kan-tynie, a mamie i jej kolegom przez półtorej godziny kazano klęczeć na dworze, na wyŜwirowanej ziemi. Padało i przemokła do szpiku kości; lodowaty wiatr przewiewał na wskroś mokre ubranie. Kiedy zebranie się zaczęło, musiała stać nisko pochylona, ze spuszczoną głową. Próbowała opanować dreszcze. Zaczęły ją strasznie boleć głowa i krzyŜ. Lekko skręciła tułów i uniosła nieco głowę, próbując zmniejszyć ból, ale nagle poczuła mocne uderzenie w bok głowy, które przygięło ją do ziemi.

364

Dopiero w chwilę później pojęła, co się stało. Kobieta siedząca w rzę-dzie przed nią, dawniej właścicielka burdelu, skazana na więzienie, kiedy komuniści zakazali prostytucji, cały czas gapiła się na nią, moŜe dlatego, Ŝe była jedyną kobietą na podwyŜszeniu. W chwili gdy mama unosiła głowę, ta kobieta skoczyła do przodu, zamierzając się szydłem w jej lewe oko. Rebeliant, który stał za mamą z tyłu, widział to i przygiął jej głowę do ziemi. Gdyby nie on, straciłaby oko.

Mama nie powiedziała nam o tym incydencie. W ogóle rzadko opo-wiadała, co ją spotyka. Jeśli juŜ to robiła, to tylko mimochodem, jak wte-dy, kiedy wspomniała, Ŝe musiała klęczeć na rozbitym szkle, i uwaŜała, Ŝeby nie brzmiało to zbyt dramatycznie. Nigdy nie pokazywała sińców na ciele, zawsze była opanowana, a nawet pogodna. Nie chciała, Ŝebyśmy się o nią martwili. Ale babcia i tak wiedziała, Ŝe mama cierpi. Wodziła za nią pełnym niepokoju spojrzeniem, starając się ukryć własny ból.

Pewnego dnia przyszła nas odwiedzić nasza dawna gosposia. Ona i jej mąŜ byli wśród tych nielicznych, którzy nie zerwali z nami stosunków przez cały okres Rewolucji Kulturalnej. Byłam im bardzo wdzięczna za ciepło, jakie nam okazywali, i za to, Ŝe ponosili ryzyko, iŜ zostaną oskar-Ŝeni o „sympatyzowanie z uczniami kapitalizmu”. Jakoś niezręcznie na-sza dawna gosposia wspomniała, Ŝe właśnie niedawno widziała mamę prowadzoną ulicami. Babcia chciała się dowiedzieć czegoś więcej — ale nagle upadła, uderzając głową o podłogę. Straciła przytomność. Potem bardzo powoli dochodziła do siebie. Łzy toczyły się jej po policzkach, kiedy spytała: „Co moja córka zrobiła takiego, Ŝeby na to zasłuŜyć?”.

Mama zaczęła wtedy dostawać krwawień z dróg rodnych i przez na-stępne sześć lat, do histeroktomii, którą przeszła w 1973 roku, bardzo często krwawiła. Czasem był to krwotok tak silny, Ŝe mdlała i trzeba ją było wieźć do szpitala. Lekarze zapisali jej hormony, Ŝeby zredukować krwawienia; moja siostra i ja robiłyśmy jej zastrzyki. Mama wiedziała, Ŝe nie jest to bezpieczna kuracja, ale nie miała wyboru. Tylko w taki sposób mogła przetrwać zebrania demaskacyjne.

W tym czasie w wydziale ojca Rebelianci podejmowali na niego coraz gwałtowniejsze ataki. Wydział był jednym z najwaŜniejszych w zarządzie prowincji i było w nim wielu oportunistów. Ci z nich, którzy byli poprzed-nio posłusznymi narzędziami Partii, teraz wcielili się w wojowniczych

365

Rebeliantów, dowodzonych przez panią Shao pod banderą „26 sierpnia”. Pewnego dnia grupa tych ludzi wtargnęła do naszego mieszkania i od

razu poszli do gabinetu ojca. Przejrzeli regały z ksiąŜkami i oznajmili, Ŝe jest „zatwardzialcem”, poniewaŜ wciąŜ trzyma na półkach „reakcyjne ksiąŜki”. Wcześniej, kiedy Czerwona Gwardia podpalała stosy ksiąŜek, wielu ludzi spaliło swoje zbiory. Ale nie mój ojciec. Teraz teŜ podjął próbę uratowania ksiąŜek i zasłonił się kompletem literatury marksistow-skiej w twardych okładkach. „Nie rób z nas, Czerwonej Gwardii, dur-niów! — wrzasnęła pani Shao. — Masz tu mnóstwo »zatrutego zielska«„ — i wyciągnęła kilka egzemplarzy chińskiej klasyki drukowanej na cien-kim, ryŜowym papierze.

„Co to znaczy »nas, Czerwonej Gwardii«? — odparował ojciec. — Mogłabyś być ich matką i powinnaś mieć więcej rozsądku”.

Wtedy pani Shao mocno ojca uderzyła, a reszta zaczęła krzyczeć na niego, chociaŜ kilka osób usiłowało ukryć rozbawienie. Zrzucili ksiąŜki z półek i powkładali je do worków z juki, które ze sobą przynieśli. Pełne worki znieśli na dół i powiedzieli ojcu, Ŝe następnego dnia zamierzają spalić ksiąŜki przed wydziałem, po zebraniu demaskacyjnym przeciwko niemu. Będzie musiał patrzeć na stos, Ŝeby „mieć nauczkę”. Oznajmili równieŜ, Ŝe sam ma spalić resztę swoich ksiąŜek.

Kiedy tego popołudnia przyszłam do domu, zastałam ojca w kuchni. Rozpalił ogień w duŜym cementowym zlewie i rzucał swoje ksiąŜki w płomienie.

Wtedy po raz pierwszy w Ŝyciu widziałam go szlochającego. To łka-nie człowieka, który nigdy nie uronił ani jednej łzy, było rozdzierające, pełne strasznej męki. Co jakiś czas, wśród gwałtownych szlochów, tupał nogami i walił głową w ścianę.

Byłam tak przeraŜona, Ŝe z początku nawet nie śmiałam go pocieszać. W końcu objęłam go od tyłu i przytuliłam, ale nie wiedziałam, co powie-dzieć. On takŜe nic nie mówił. KaŜdy zaoszczędzony grosz wydawał na ksiąŜki. Były namiętnością jego Ŝycia. Widziałam, Ŝe po tym paleniu ksiąŜek coś niedobrego stało się z jego umysłem.

Musiał jeszcze przejść przez wiele zebrań demaskacyjnych. Pani Shao i jej grupa zazwyczaj zapraszali takŜe licznych Rebeliantów z zewnątrz, Ŝeby zwiększyć liczbę uczestników i mieć w razie czego dodatkowe ręce

366

chętne do bicia. Zazwyczaj zebranie zaczynało się od odśpiewania „Dzie-sięć tysięcy lat, dziesięć tysięcy lat i jeszcze raz dziesięć tysięcy lat dla naszego Wielkiego Nauczyciela, Wielkiego Przywódcy, Wielkiego Wo-dza i Wielkiego Sternika, Przewodniczącego Mao”. KaŜde „dziesięć ty-sięcy” i cztery „wielkiego” było wykrzykiwane i kaŜdy podnosił przy tym swoją Małą Czerwoną KsiąŜeczkę. Ojciec jednak tego nie zrobił. Powiedział, Ŝe „dziesięć tysięcy lat” to zwrot uŜywany kiedyś w stosunku do cesarza i nie pasuje do komunisty Mao.

Wywołało to istny potok histerycznych wrzasków, uderzeń i policz-ków. Wszystkim oskarŜonym kazano uklęknąć na podwyŜszeniu i skła-dać koutou przed ogromnym portretem Mao. Inni zrobili, jak im kazano, ale ojciec odmówił. Powiedział, Ŝe klękanie i składanie koutou to feudal-ne praktyki odbierające godność i Ŝe komuniści je zwalczali. Rebelianci wrzeszczeli, kopali go w kolana i bili w głowę, on jednak cały czas starał się stać prosto: „Nie będę klękał, nie będę składał koutou!” — oświadczył z furią. Rozwścieczony tłum Ŝądał: „Schyl głowę i wyznaj swoje prze-stępstwa!”. Odpowiedział: „Nie schylę głowy, nie popełniłem Ŝadnych przestępstw!”.

Kilku młodych męŜczyzn skoczyło, Ŝeby go zmusić do pochylenia się, ale kiedy go tylko puścili, ojciec znowu wstał, wyprostował głowę i po-patrzył wyzywająco i gniewnie na tłum. Napastnicy szarpali go za włosy i przyginali mu kark. Ojciec walczył zajadle. Rozhisteryzowany tłum wrzeszczał, Ŝe ojciec jest „przeciwnikiem Rewolucji Kulturalnej”, na co on odkrzyknął z gniewem: „Jaka znowu Rewolucja Kulturalna? Nie ma w niej nic »kulturalnego«! Jest tylko brutalna przemoc!”.

MęŜczyźni, którzy go bili, krzyczeli: „To Przewodniczący Mao pro-wadzi Rewolucję Kulturalną! Jak śmiesz się jej sprzeciwiać?!”. Ojciec podniósł głos jeszcze wyŜej: „Sprzeciwiam się, nawet jeśli j ą prowadzi Przewodniczący Mao!”.

Zapadła zupełna cisza. Sprzeciwianie się Przewodniczącemu Mao by-ło zbrodnią karaną śmiercią. Wielu ludzi straciło Ŝycie, poniewaŜ zostali o to oskarŜeni — mimo braku dowodów. Rebelianci byli zdumieni, wi-dząc, Ŝe ojciec nie okazuje lęku. Kiedy juŜ się otrząsnęli z pierwszego szoku, znowu zaczęli go bić, wołając, Ŝeby odwołał swoje świętokradcze słowa. Nie chciał. Wściekli, związali go i zawlekli na pobliski posterunek policji, Ŝądając, Ŝeby ojca aresztowano. Ale policjanci powiedzieli, Ŝe nie

367

zrobią tego. Policjanci chcieli powrotu prawa, porządku i urzędników partyjnych, a Rebeliantów nienawidzili. Powiedzieli, Ŝe do aresztowania urzędnika tak wysokiego rangą jak ojciec potrzebują zezwolenia, a nikt im go nie dał.

Ojca bito jeszcze wielokrotnie, ale stał twardo przy swoim. Był jedyną osobą z naszego kompleksu, która tak się zachowała, a właściwie jedyną w ogóle, o której słyszałam, i wielu ludzi, łącznie z Rebeliantami, podzi-wiało go za to. Co jakiś czas zupełnie obcy przechodnie, mijający nas na ulicy, mówili nam cicho i ukradkiem, jak wielkie na nich zrobił wraŜenie. Jacyś chłopcy powiedzieli moim braciom, Ŝe chcieliby być tacy twardzi, jak mój ojciec.

Po całych dniach poniewierania oboje rodzice wracali do domu i po-wierzali się opiekuńczym dłoniom babci. OdłoŜyła wtedy na bok Ŝale i urazy do ojca, a on takŜe złagodniał w stosunku do niej. Kładła maść na poranione miejsca, robiła okłady zmniejszające siniaki i podawała mu zioła z białym pudrem, zwanym baiyao, który pomagał leczyć wewnętrz-ne obraŜenia.

Rodzicom kazano pozostawać w domu i czekać na wezwanie na ko-lejne zebranie. Myśl o ukryciu się nie wchodziła w grę. Całe Chiny były jak jedno wielkie więzienie. KaŜdego domu, kaŜdej ulicy pilnowano. W tym wielkim kraju nie było Ŝadnej szparki, w której moŜna by się ukryć.

Rodzice nie mogli takŜe wyjść, Ŝeby się trochę rozerwać i odpocząć. „Odpoczynek” nie był dobrze widziany, a ksiąŜki, obrazy, instrumenty muzyczne, sport, szachy, bary i herbaciarnie — wszystko to zniknęło. Parki były teraz opustoszałymi, zdewastowanymi miejscami, w których powyrywano z korzeniami trawę i kwiaty, a oswojone ptaki i złote rybki pozabijano. Filmy, sztuki teatralne i koncerty były zakazane: pani Mao oczyściła sceny i ekrany dla ośmiu „rewolucyjnych oper”, których pro-dukcję nadzorowała — i to było wszystko, co wolno było wystawiać. Na prowincji nawet tego nie ośmielano się pokazywać. Pewien reŜyser został skazany, poniewaŜ pani Mao uznała, Ŝe makijaŜ torturowanego bohatera był nadmierny. Poszedł do więzienia za „przesadzanie w podkreślaniu trudności rewolucyjnej walki”. Nawet pomysł pójścia na spacer z trudem przychodził nam do głowy. Atmosfera na zewnątrz była przeraŜająca, na rogach ulic odbywały się zebrania demaskacyjne, na ścianach wisiały

368

złowieszcze plakaty i gazetki pełne haseł, ludzie snuli się jak zombi, z zaciętymi albo przestraszonymi twarzami. Poza tym posiniaczone twarze rodziców wskazywały na to, Ŝe naleŜą do oskarŜonych i potępionych, i gdyby wyszli, naraziliby się na ataki.

Codzienny terror wyraŜał się takŜe w tym, Ŝe nikt się nie odwaŜał wy-rzucić lub spalić ani jednej gazety. Zawsze na pierwszej stronie był por-tret Mao, a kaŜdą linijkę zapełniano cytatami z niego. Gazety trzeba było zbierać i byłoby niedobrze, gdyby zobaczono, Ŝe ktoś się ich pozbywa. Przechowywanie ich nastręczało jednak problemów: myszy się mogły Ŝaląc w portretach albo papier mógł po prostu zgnić — a i to mogłoby być interpretowane jako zbrodnia przeciwko Mao.

Tak naprawdę pierwsze frakcyjne walki na duŜą skalę zaczęły się od tego, Ŝe pewien czerwonogwardzista przypadkiem usiadł na stercie gazet z twarzą Mao na pierwszej stronie. Szkolna koleŜanka mamy została tak zaszczuta, Ŝe popełniła samobójstwo — dlatego tylko, Ŝe pisząc w gazet-ce ściennej: „Głęboka miłość, jaką darzymy Mao” — w znaku „głęboka” zrobiła nieumyślnie jedno nieco dłuŜsze pociągnięcie pędzelkiem tak, Ŝe wyglądało to, jakby napisała „smutna”.

Pewnego dnia, w lutym 1967 roku, w czasie największego terroru ro-dzice odbyli rozmowę, o której dowiedziałam się wiele lat później. Mama siedziała na skraju łóŜka, a ojciec w wiklinowym fotelu naprzeciwko. Powiedział, Ŝe teraz juŜ rozumie, o co chodzi w Rewolucji Kulturalnej, i ta świadomość wstrząsnęła nim. Widzi jasno, Ŝe wszystko to nie ma nic wspólnego z demokratyzacją, nie chodzi teŜ o to, Ŝeby zwykłym ludziom dać większą swobodę wypowiedzi. To krwawa czystka, która ma wzmocnić osobistą władzę Mao.

„Ale Przewodniczący Mao był zawsze wspaniałomyślny — odparła mama. — Oszczędził Ŝycie Puyi. Dlaczego nie moŜe tolerować swoich dawnych towarzyszy broni, którzy razem z nim walczyli o nowe Chiny? Jak moŜe być wobec nich taki zawzięty?”.

Ojciec powiedział spokojnie, lecz z naciskiem: „A kim był Puyi? Przestępcą wojennym. Nie miał w ogóle poparcia u ludzi. Jednak...”.

Nastała znacząca cisza. Mama zrozumiała, co ojciec chciał powie-dzieć: Mao nie zniesie Ŝadnej konkurencji. Potem spytała: .,Ale dlaczego my? I dlaczego oskarŜa się tych wszystkich niewinnych ludzi? Po co tyle zniszczenia i cierpienia?”.

369

„MoŜe Przewodniczący Mao czuje, Ŝe nie osiągnie swojego celu, jeśli nie wywróci wszystkiego do góry nogami — powiedział ojciec. — Zaw-sze był bezkompromisowy i nigdy sumienie go nie dręczyło z powodu ofiar”.

Po nabrzmiałej znaczeniem pauzie ojciec mówił dalej: „To nie jest rewolucja... w Ŝadnym znaczeniu tego słowa. Zabezpieczenie sobie oso-bistej władzy takim kosztem kraju i ludzi musi być złem. Mówiąc szcze-rze, uwaŜam, Ŝe to przestępstwo”.

Mama przeczuwała nieszczęście. Jeśli jej mąŜ rozumuje w taki spo-sób, na pewno przejdzie do działania. Tak jak oczekiwała, ojciec oświad-czył: „Zamierzam napisać list do Przewodniczącego Mao”. Mama spuści-ła głowę i ujęła ją obiema rękami. „Po co? — wybuchnęła. — Jak zmu-sisz Przewodniczącego Mao do tego, Ŝeby cię wysłuchał? Dlaczego chcesz zniszczyć samego siebie, i to tak bez sensu? Tym razem nie licz na to, Ŝe wyślesz mnie do Pekinu!”.

Ojciec pochylił się do niej i pocałował ją. „Nie zamierzam cię prosić, Ŝebyś oddawała ten list. Chcę go wysłać pocztą”. Potem uniósł twarz mamy do góry, spojrzał jej w oczy i powiedział z nutą rozpaczliwej de-terminacji w głosie: „Co innego mogę zrobić? Jaki mam wybór? Nie mogę milczeć. MoŜe to się na coś przyda. Muszę to zrobić dla spokoju swojego sumienia”.

„Dlaczego twoje sumienie jest takie waŜne? — spytała mama. — WaŜniejsze niŜ twoje dzieci? Chcesz, Ŝeby były »czarne«?”. Po długiej przerwie ojciec odparł niepewnie: „Sądzę, Ŝe powinnaś się ze mną roz-wieść i wychowywać dzieci na swój sposób”. Zapadła cisza i mama po-myślała, Ŝe moŜe jednak ojciec nie jest jeszcze zdecydowany co do listu, bo rozumie, jakie byłyby jego konsekwencje. A byłyby katastrofalne.

W lutym nad Chengdu przeleciał samolot i zrzucił tysiące połyskują-cych pod ołowianym niebem kartek papieru. Wydrukowano na nich list z siedemnastego lutego, podpisany przez Centralny Komitet Wojskowy, najwyŜsze ciało złoŜone z najstarszych rangą dowódców wojskowych, który nakazywał Rebeliantom zaprzestania aktów przemocy. ChociaŜ bezpośrednio nie potępiał Rewolucji Kulturalnej, jednak wyraźnie pró-bował ją zahamować. KoleŜanka pokazała tę ulotkę mojej mamie. Rodzi-ce poczuli iskierkę nadziei. MoŜe najbardziej szanowani marszałkowie chińscy usiłują wreszcie interweniować? Na głównych ulicach Chengdu odbyła się duŜa demonstracja popierająca wezwanie marszałków.

370

Ulotki te były efektem pekińskiego przewrotu za zamkniętymi drzwiami. Pod koniec stycznia Mao po raz pierwszy wezwał armię, Ŝeby poparła Rebeliantów. Większość przywódców wojskowych — oprócz ministra obrony Lin Biao — była wściekła. Czternastego i szesnastego lutego odbyli długą naradę z przywódcami politycznymi. Mao nie brał w niej udziału, podobnie Lin Biao, jego zastępca. Przewodniczył jej Zhou Enlai. Marszałkowie połączyli swoje siły z członkami Politbiura, którzy jeszcze nie zostali wyrugowani. Byli przywódcami armii komunistów z czasów Długiego Marszu, bohaterami rewolucji chińskiej. Potępili Rewo-lucję Kulturalną za prześladowanie niewinnych ludzi i destabilizację kraju. Jeden z wicepremierów, Tan Zhenlin, wybuchnął z furią: „Całe Ŝycie podąŜałem za Przewodniczącym Mao, ale więcej za nim nigdzie nie pójdę!”. Zaraz po tej naradzie marszałkowie podjęli działania, zmierzają-ce do zatrzymania fali przemocy. PoniewaŜ była ona szczególnie silna w Sichuanie, wydrukowali list z siedemnastego lutego specjalnie dla tej prowincji.

Zhou Enlai zdecydował się dołoŜyć swój odwaŜnik na cięŜszą szalę i został po stronie Mao. Odwet na oponentach nastąpił bardzo szybko. Sam Przewodniczący dyrygował tłumem, który zaatakował dysydentów — członków Politbiura i dowódców wojskowych — nachodzono ich w do-mach i urządzano brutalne zebrania demaskacyjne i oskarŜycielskie. Kie-dy Mao dał rozkaz ukarania marszałków, nikt w armii nawet nie kiwnął palcem, aby im pomóc.

Ten samotny i słaby wysiłek przeciwstawienia się Mao i jego Rewo-lucji Kulturalnej został nazwany „Wstecznym wiatrem lutowym”. Na jego konto reŜim podjął jeszcze bardziej brutalne ataki na „uczniów kapi-talizmu”. Lutowe zebrania były punktem zwrotnym dla Mao. Zobaczył, Ŝe prawie wszyscy są przeciwni jego polityce. Działalność Partii niemal zupełnie zamarła — nie zostało z niej nic poza nazwą. Politbiuro było stopniowo wymieniane przez Kierownictwo Rewolucji Kulturalnej. Wkrótce Lin Biao zaczął rugować dowódców wojskowych, lojalnych wobec marszałków, a rolę Centralnego Komitetu Wojskowego przejęło jego biuro, które kontrolował przez pracującą tam Ŝonę. Koteria Mao funkcjonowała jak średniowieczny dwór, którego struktura opierała się na Ŝonach, kuzynach i płaszczących się dworzanach. Przewodniczący posłał na prowincję delegatów do organizowania „Komitetów Rewolucyjnych”,

371

które miały być nowym narzędziem jego osobistej władzy i miały stop-niowo zastępować system partyjny od samej góry do dołu.

W Sichuanie delegatami zostali mianowani państwo Ting, starzy zna-jomi rodziców. Kiedy nasza rodzina opuściła Yibin, Tingowie stali się najpotęŜniejszymi ludźmi w całym regionie. Pan Ting był tu sekretarzem Partii, a jego Ŝona szefową Partii w Yibin, stolicy regionu. Tingowie uŜywali swojej pozycji głównie po to, by prowadzić osobiste wendety i prześladowania. Jedna ze spraw dotyczyła męŜczyzny, który w latach pięćdziesiątych był ochroniarzem pani Ting. Kilka razy próbowała go wtedy uwieść; pewnego razu narzekała na ból Ŝołądka i skłoniła go, Ŝeby jej pomasował brzuch. Wzięła jego rękę i poprowadziła w intymne miej-sce. Jednak on cofnął rękę i szybko odszedł. Pani Ting oskarŜyła go wte-dy o usiłowanie gwałtu i dostał trzy lata obozu pracy. Do Komitetu Partii w Sichuanie przyszedł potem anonimowy list, odsłaniający kulisy tego zdarzenia. Wszczęto śledztwo. PoniewaŜ rzecz dotyczyła Tingów, nie powinni byli widzieć tego listu, ale ich serdeczny przyjaciel pokazał im go. Państwo Ting zarządzili, Ŝe wszyscy członkowie rządu w Yibin mają pisać raporty — na ten lub ów temat — Ŝeby mogli sprawdzić charakter pisma. Nigdy nie udało się im zidentyfikować autora, ale śledztwo stanę-ło na niczym. W Yibin i urzędnicy, i zwykli ludzie panicznie się ich bali. Niedawne kampanie dały im wspaniałe pole do popisu.

W 1959 roku Tingowie pozbyli się komisarza Yibin, następcy ojca po roku 1953. Był on bardzo popularną postacią, weteranem Długiego Mar-szu, i Tingowie byli zazdrośni. Nazywano go „Li Słomiany Sandał”, po-niewaŜ nosił zwykłe wiejskie sandały, Ŝeby zaznaczyć swoje plebejskie pochodzenie. Podczas Wielkiego Skoku nie wykazywał się gorliwością i nie naglił wieśniaków do produkcji stali, a w 1959 roku mówił głośno o głodzie. Państwo Ting zdemaskowali go jako „prawicowego oportuni-stę”, obniŜyli mu stopień słuŜbowy i został zaopatrzeniowcem, pracują-cym dla kantyny pewnego browaru. Zmarł podczas głodu, choć miał pracę, dzięki której miewał więcej moŜliwości zapełnienia Ŝołądka niŜ inni. W czasie sekcji stwierdzono, Ŝe w Ŝołądku miał tylko słomę. Do śmierci pozostał uczciwym człowiekiem. Inny wypadek dotyczył lekarza, który został skazany jako wróg klasowy, poniewaŜ w 1959 roku jako

372

przyczynę zgonu pacjenta podał głód — nie wspominany wtedy przez władze.

Było wiele wypadków podobnych do tych — tak wiele, Ŝe ludzie, ry-zykując Ŝycie, pisali skargi na Tingów do rządu prowincji. W 1962 roku, kiedy w rządzie Chin wziął górę obóz umiarkowanych, wszczęto ogólno-krajowe śledztwo dotyczące poprzednich kampanii i zrehabilitowano wiele ofiar. Rząd Sichuanu powołał specjalny zespół do śledztwa w sprawie Tingów i uznano ich za winnych powaŜnego naduŜycia władzy. Zostali zatrzymani i osadzeni w więzieniu, a w 1965 roku Sekretarz ge-neralny Deng Xiaoping wydał nakaz wyrzucenia ich z Partii. Kiedy jed-nak zaczęła się Rewolucja Kulturalna, państwo Ting jakoś się wydostali z więzienia i pojechali do Pekinu, gdzie zwrócili się do Sztabu Rewolucji Kulturalnej. Przedstawili się jako bohaterowie podtrzymujący „walkę klasową”, za co, jak utrzymywali, byli prześladowani przez kon-serwatywne autorytety partyjne. Mama wpadła na nich kiedyś w Pekinie w biurze zaŜaleń. Pytali ją o jej adres w Pekinie, ale im go nie podała.

Chen Boda, jeden z przywódców Sztabu Rewolucji Kulturalnej i szef ojca z Yan'an, załatwił im przyjęcie przez panią Mao — i od razu rozpo-znali w sobie pokrewne dusze. Powody, dla których pani Mao uczestni-czyła tak aktywnie w Rewolucji Kulturalnej, niewiele miały wspólnego z polityką, ale wiele z osobistymi porachunkami — i to najbardziej małost-kowymi. Przyczyniła się między innymi do prześladowania pani Liu Shaoqi, poniewaŜ była wściekła z powodu jej zagranicznych wypraw z męŜem, prezydentem Chin. Mao zaledwie dwa razy wyjechał z Chin — zresztą obydwa razy tylko do Rosji i zawsze bez pani Mao. Co gorsza, podczas podróŜy widziano panią Liu w eleganckich strojach i biŜuterii, czego nikt nie mógłby nosić w surowych, ascetycznych Chinach. Pani Liu została oskarŜona o to, Ŝe jest agentką CIA, i choć uniknęła śmierci, znalazła się w więzieniu.

W latach trzydziestych przyszła pani Mao była drugorzędną aktorką w Szanghaju i czuła się niedoceniona przez literatów. Niektórzy z nich byli przywódcami komunistycznego podziemia, a po 1949 roku stali się waŜ-nymi osobistościami w Centralnym Wydziale Spraw Publicznych. Po części mszcząc się za rzeczywiste i wyimaginowane upokorzenia, któ-rych podobno doznała trzydzieści lat temu, pani Mao wyjątkowo gorliwie

373

dopatrywała się w ich pracy elementów „antysocjalistycznych i antymao-istowskich”. Kiedy Mao podczas głodu zszedł na jakiś czas ze sceny, naszeptała mu do ucha wiele zaprawionych jadem historii. Aby doprowa-dzić do upadku swoich wrogów, spowodowała zawalenie się całego sys-temu, za który odpowiadali — czyli Wydziałów Spraw Publicznych w całym kraju.

Zemściła się takŜe na aktorach i aktorkach z tamtego szanghajskiego okresu, poniewaŜ wzbudzali jej zawiść. Aktorka Wang Ying grała kiedyś rolę, której pani Mao jej zazdrościła. Trzydzieści lat później, w 1966 roku, pani Mao doprowadziła do tego, Ŝe owa kobieta i jej mąŜ zostali skazani na doŜywocie. Wang Ying popełniła samobójstwo w więzieniu w 1974 roku.

Inna znana aktorka, Sun Weishi, wystąpiła kiedyś razem z panią Mao w Yan'an, w sztuce, którą oglądał takŜe Mao. Gra Sun podobała się pu-bliczności znacznie bardziej niŜ gra pani Mao i Sun stała się bardzo po-pularna pomiędzy przywódcami partyjnymi, łącznie z Mao. Była adop-towaną córką Zhou Enlaia i z tego powodu nie musiała przypochlebiać się pani Mao. W 1968 roku pani Mao doprowadziła do tego, Ŝe ona i jej brat zostali aresztowani i zamęczeni na śmierć. Władza Zhou Enlaia nie starczyła, Ŝeby osłonić Sun.

O wendetach pani Mao szybko zaczęło być głośno; jej charakter ujawniał się takŜe w przemówieniach, które powielano w gazetkach ściennych. Powszechnie jej nienawidzono, ale na początku 1967 roku jej podłość była jeszcze stosunkowo mało znana.

Pani Mao i państwo Ting naleŜeli do tego samego gatunku ludzi — w maoistowskich Chinach nazywano ich zhengren („urzędnicy prześladu-jący ludzi”). Ich niestrudzona energia, obsesja na punkcie ideologii i krwawe metody, jakie stosowali, były bardzo podobne. W marcu 1967 roku Mao w podpisanym przez siebie dokumencie oznajmił, Ŝe państwo Ting zostali zrehabilitowani i są upowaŜnieni do organizowania Komite-tu Rewolucyjnego w Sichuanie.

Ustanowiono tymczasowe władze zwane Syczuańskim Przy-gotowawczym Komitetem Rewolucyjnym. W jego skład wchodziło dwóch generałów — jednym był naczelny komisarz polityczny, drugim dowódca Wojskowego Okręgu Chengdu (jednego z ośmiu chińskich wojskowych okręgów) — i państwo Ting. Według dekretu Mao kaŜdy Komitet Rewolucyjny miał mieć w swoim składzie przedstawiciela lo-kalnej jednostki wojska, Rebeliantów i „rewolucyjnych urzędników”.

374

Byli oni wybierani spośród miejscowych urzędników, a o tym, kto to miał być, decydowali państwo Ting, którzy przewodniczyli Komitetowi.

Pod koniec marca 1967 roku państwo Ting przyszli zobaczyć się z oj-cem. Chcieli go włączyć do Komitetu. Ojciec zawsze cieszył się duŜym prestiŜem, poniewaŜ był uczciwy i otwarty. Nawet państwo Ting go do-ceniali, przede wszystkim dlatego, Ŝe kiedy byli w niełaskach, ojciec nie dołoŜył, jak wielu innych, swoich osobistych pretensji do oskarŜeń prze-ciwko nim. Poza tym potrzebowali kogoś z jego umiejętnościami.

Ojciec przyjął ich tak, jak wymagała grzeczność, jednak babcia przy-witała ich entuzjastycznie. Coś tam słyszała na temat wendet, jakie pro-wadzili, ale wiedziała teŜ, Ŝe to właśnie dzięki pani Ting mama otrzymała doskonałe amerykańskie lekarstwo przeciw gruźlicy, gdy była ze mną w ciąŜy.

Kiedy państwo Ting weszli do gabinetu ojca, szybko przygotowała ciasto, posiekała mięso, pocięła pęczek młodego, delikatnego szczypior-ku, dodała przyprawy i wlała gorącego oleju do chili, Ŝeby przygotować sos do potrawy z kluseczkami, tradycyjnie podawanej dla uhonorowania gości.

W gabinecie ojca państwo Ting powiedzieli mu o swojej rehabilitacji i nowej funkcji. Wspomnieli, Ŝe byli w jego wydziale i tam Rebelianci opowiedzieli im, jakie ma kłopoty. Potem dodali, Ŝe zawsze go lubili, wciąŜ bardzo go powaŜają i chcieliby znowu z nim pracować. Jeśli zosta-nie ich współpracownikiem, wszystko, co powiedział i zrobił, zostanie mu wybaczone. I jeszcze więcej: moŜe zrobić karierę w nowej strukturze władzy, na przykład zajmując się wszystkimi sprawami dotyczącymi kul-tury w Sichuanie. Dali mu jasno do zrozumienia, Ŝe nie jest to propozy-cja, którą moŜna odrzucić.

Ojciec słyszał o tym, Ŝe państwo Ting zostali wyznaczeni do Komite-tu, od mamy, która przeczytała to w gazetkach ściennych. Powiedział wtedy do mamy: „Nie moŜna wierzyć w pogłoski. To niemoŜliwe!”. Nie mógł uwierzyć, Ŝe Mao dał tej parze tak istotne stanowiska. Teraz, próbu-jąc powściągnąć niesmak, oświadczył: „Przykro mi, ale nie mogę zaak-ceptować waszej propozycji”.

Pani Ting warknęła: „Robimy ci wielką przysługę. Inni prosiliby o to na kolanach. Czy zdajesz sobie sprawę, gdzie się teraz znajdujesz i kim my jesteśmy?”.

375

Ojciec, coraz bardziej zły, powiedział: „Biorę odpowiedzialność za wszystko, co mówiłem i robiłem. Nie chcę, Ŝeby łączono moje nazwisko z waszym”. Podczas gorącej wymiany zdań, jaka potem nastąpiła, po-wiedział im takŜe, iŜ słusznie zostali ukarani i Ŝe nie powinno im się po-wierzać odpowiedzialnych stanowisk. Zdumieni państwo Ting zwrócili mu uwagę, Ŝeby uwaŜał na swoje słowa, bo przecieŜ to sam Przewodni-czący Mao zrehabilitował ich i uznał za „dobrych funkcjonariuszy”.

Ojca poniosła wtedy furia. „Przewodniczący Mao nie wiedział o was wszystkiego. Jacy z was »dobrzy funkcjonariusze«? Popełniliście niewy-baczalne błędy” — oznajmił. Z trudem powstrzymał się, Ŝeby nie powie-dzieć „zbrodnie”.

„Jak śmiesz kwestionować słowa Przewodniczącego Mao? — wy-krzyknęła pani Ting. — Zastępca Wodza, Lin Biao, mówi, Ŝe kaŜde jego stwierdzenie jest uniwersalną prawdą, a jedno jego słowo jest warte dzie-sięć tysięcy słów!”.

„Jeśli słowo znaczy to, co znaczy — odparł ojciec — jest to najwyŜ-sze osiągnięcie człowieka. Ale nie ma takiej moŜliwości, Ŝeby jedno sło-wo było warte dziesięć tysięcy słów. Lin Biao uŜył tego zwrotu retorycz-nie i nie moŜna go brać dosłownie”.

Tingowie, zgodnie z tym, co potem zeznali, nie wierzyli swoim uszom. Ostrzegli ojca, Ŝe taki sposób mówienia, myślenia i postępowania jest przeciwko Rewolucji Kulturalnej, prowadzonej przez Przewodniczą-cego Mao. Na to on odrzekł, Ŝe chętnie przedyskutowałby całe to przed-sięwzięcie z Przewodniczącym. To samobójcze oświadczenie spowodo-wało, Ŝe państwo Ting oniemieli. Po chwili ciszy wstali i wyszli.

Babcia usłyszała ich szybkie kroki i wyszła z kuchni z rękami ubielo-nymi mąką, z której robiła kluseczki. Kiedy wpadła na panią Ting, po-prosiła ich oboje, Ŝeby zostali na obiedzie. Pani Ting ją zignorowała, zbiegła szybko po schodach, a na półpiętrze odwróciła się jeszcze do ojca, który wyszedł za nimi z mieszkania, i rzuciła wściekle: „Czyś osza-lał? Pytam cię po raz ostatni: odrzucasz naszą pomoc? Jeśli tak, teraz moŜemy zrobić z tobą wszystko”.

„Nie chcę mieć z wami nic wspólnego — powiedział ojciec. — Ja i wy naleŜymy do zupełnie róŜnych gatunków ludzi”.

Zostawiając przestraszoną i osłupiałą babcię na schodach, ojciec po-szedł do gabinetu. Po chwili wyszedł stamtąd, niosąc naczynie z bryłką tuszu do łazienki. Nalał do niego kilka kropli wody i zamieszał, aŜ utwo-rzył się gęsty czarny płyn. Wrócił do siebie i po chwili skończył swój

376

drugi list do Mao. Zaczynał się on od słów: „Przewodniczący Mao, ape-luję do was, jak komunista do komunisty, o powstrzymanie Rewolucji Kulturalnej”. Potem opisał, jakie nieszczęścia na Chiny sprowadza rewo-lucja. List kończył się słowami: „Obawiam się najgorszego dla kraju i dla Partii, jeśli ludziom takim jak Liu Yeting i Zhang Xiting powierza się władzę nad milionami ludzi”.

Zaadresował: „Przewodniczący Mao, Pekin” i poszedł na pocztę na końcu pobliskiej ulicy. Wysłał list jako polecony. Urzędnik wziął list, rzucił okiem na kopertę, ale zachował kamienny wyraz twarzy. Ojciec wrócił do domu i czekał.

20 „Nie sprzedam swojej duszy”

— ojciec aresztowany

(1967—1968)

Pewnego popołudnia, trzy dni potem jak ojciec nadał swój list do Ma-o, zapukano do drzwi i mama otworzyła. Weszło trzech męŜczyzn, wszy-scy w takich samych workowatych mundurach, jakie noszono w całych Chinach. Ojciec znał jednego z nich — był dozorcą w jego wydziale i naleŜał do walczących Rebeliantów. Drugi, wysoki męŜczyzna z czyra-kami na twarzy, oznajmił, Ŝe naleŜą do policji Rebeliantów i przyszli go aresztować „za kontrrewolucyjną napaść na Przewodniczącego Mao i na Rewolucję Kulturalną”. Potem on i trzeci męŜczyzna, niŜszy i tęŜszy, złapali ojca za ramiona i polecili mu, Ŝeby wychodził.

Nie okazali Ŝadnych legitymacji, nie mówiąc juŜ o nakazie aresztowa-nia. Bez wątpienia jednak naleŜeli do tajnej policji Rebeliantów.

Choć nie wspomnieli nic o liście do Mao, ojciec domyślił się, Ŝe zo-stał przejęty, co zresztą było prawie nieuniknione. Wiedział teŜ, Ŝe będzie aresztowany, bo nie dość, Ŝe popełnił bluźnierstwo na papierze, to są juŜ nowe władze — Tingowie. Ale i tak chciał zaryzykować, stawiając na bardzo nikłą szansę. Gdy go wyprowadzano, zatrzymał się i powiedział do mamy: „Nie chowaj urazy do Partii. Wierz, Ŝe naprawi swoje błędy, takŜe te najcięŜsze. Rozwiedź się ze mną. I uściskaj ode mnie dzieci. Nie alarmuj ich”.

Kiedy tego popołudnia przyszłam do domu, rodziców nie było. Babcia powiedziała, Ŝe mama pojechała do Pekinu apelować w sprawie ojca, którego zabrali Rebelianci z jego wydziału.

378

Nie powiedziała „policja”, bo to by brzmiało zbyt strasznie i mogłoby oznaczać sprawę o wiele bardziej ostateczną i katastrofalną niŜ zatrzy-manie przez Rebeliantów.

Pobiegłam do wydziału ojca zapytać, gdzie on jest. Nie dostałam Ŝad-nej odpowiedzi, wysłuchałam tylko serii podobnych warknięć, w jakich celowała pani Shao: „Musisz zakreślić granicę między sobą a swoim ojcem, »uczniem kapitalizmu^ lub „Gdziekolwiek jest, dobrze mu to zrobi”. Powstrzymywałam łzy gniewu i złości. Byłam pełna odrazy do tych podobno inteligentnych dorosłych ludzi. Nie musieli być tacy bezli-tośni, tacy brutalni. Jakieś Ŝyczliwsze spojrzenie, spokojniejszy ton albo choćby milczenie — to wszystko było moŜliwe, nawet w tamtych dniach.

Właśnie wtedy nauczyłam się dzielić Chińczyków na dwie kategorie: jedni byli ludzcy, drudzy nie. Przewrót w rodzaju Rewolucji Kulturalnej wydobywał na jaw najbardziej podstawowe cechy ludzi, niezaleŜnie od tego, czy byli nastoletnimi czerwonogwardzistami, dorosłymi Rebelian-tami czy teŜ „uczniami kapitalizmu”.

W tym czasie mama stała na stacji, czekając na pociąg, który po raz drugi miał zabrać ją do Pekinu. Była o wiele bardziej załamana niŜ sześć miesięcy temu. Wtedy miała nadzieję na jakąś sprawiedliwość, teraz sytuacja była niemal beznadziejna. Nie poddawała się jednak rozpaczy, była zdecydowana walczyć.

Uznała, Ŝe jedyną osobą, do której moŜe pójść, jest premier Zhou En-lai. Nikt inny by nie zechciał pomóc. Jeśli zobaczy się z kimkolwiek in-nym, moŜe tylko przyspieszyć zgubę męŜa, swoją własną i całej rodziny. Wiedziała, Ŝe Zhou jest duŜo bardziej umiarkowany niŜ pani Mao i Sztab Rewolucji Kulturalnej i Ŝe sprawuje władzę nad Rebeliantami, którym prawie kaŜdego dnia wydaje rozkazy.

Jednak dostać się do niego było równie trudno, jak do prezydenta w Białym Domu czy papieŜa. Nawet jeśli dojedzie do Pekinu i nie złapią jej, a potem dotrze do właściwego biura zaŜaleń, ale nie będzie umiała powiedzieć, kogo konkretnie chce zobaczyć, zostanie to przyjęte jako obraza czy nawet napaść na innych przywódców. Coraz bardziej się nie-pokoiła i nie wiedziała, czy Rebelianci juŜ odkryli jej nieobecność w domu. Powinna była czekać na wezwanie na następne zebranie demaska-cyjne — ale miała nadzieję, Ŝe jedna grupa Rebeliantów pomyśli, iŜ prze-jęła ją druga.

379

Kiedy czekała na stacji, zobaczyła flagę z napisem: „Delegacja Czer-wonego Chengdu do Pekinu”. Dookoła kłębił się tłum około dwustu młodych ludzi w wieku dwudziestu, dwudziestu kilku lat. Z innych cho-rągiewek i transparentów wynikało, Ŝe są studentami i Ŝe jadą do Pekinu protestować przeciwko Tingom. Z napisów wynikało ponadto, Ŝe są umówieni na rozmowę z premierem Zhou Enlaiem.

W porównaniu z grupą „26 sierpnia” „Czerwone Chengdu” było sto-sunkowo umiarkowane. Tingowie opowiedzieli się za „26 sierpnia”, ale „Czerwone Chengdu” nie chciało się poddać. Władza państwa Ting nie była absolutna, chociaŜ mieli poparcie pani Mao i Sztabu Rewolucji Kul-turalnej.

W tym czasie Rewolucję Kulturalną zdominowały ostre walki frak-cyjne pomiędzy grupami Rebeliantów. Zaczęło się to prawie jednocze-śnie z hasłem rzuconym przez Mao, Ŝeby przejmować władzę od „uczniów kapitalizmu”. Ale teraz, trzy miesiące później, okazało się, Ŝe przywódcy Rebeliantów są niezdyscyplinowani i nie wykazują fanatycz-nego maoizmu. Mao nakazywał im łączyć się i dzielić władzą, a oni i tak robili swoje. Atakowali się wzajemnie, uŜywając cytatów z Mao i cy-nicznie wykorzystując jego niejednoznaczne zwroty — nietrudno było bowiem wybrać takie cytaty, które miałyby zastosowanie w kaŜdej sytu-acji. Przeciwne strony mogły się gromić tymi samymi argumentami. Mao wiedział, Ŝe jego pusta „filozofia” wraca do niego jak bumerang — ale nie mógł interweniować bezpośrednio, bo straciłby wtedy swoją mitycz-ną, boską pozycję. śeby zniszczyć „26 sierpnia”, „Czerwone Chengdu” musiałoby do-

prowadzić do upadku państwa Ting. Wiedzieli o mściwości Tingów i ich Ŝądzy władzy; było to szeroko omawiane, przez jednych przyciszonymi głosami, przez innych bardziej otwarcie. Nawet poparcie Mao dla tej pary nie skłoniło „Czerwonego Chengdu” do podporządkowania się. To wła-śnie w tej sprawie ugrupowanie wysłało studentów do Pekinu. Zhou En-lai przyrzekł ich przyjąć, poniewaŜ „Czerwone Chengdu” miało miliony zwolenników w Sichuanie.

Mama poszła za nimi w stronę toru, przy którym stanął ekspres do Pekinu. Próbowała wsiąść do tego samego wagonu co oni, ale zatrzymał ją jakiś student. „A ty kim jesteś?! — wrzasnął na nią. — Nie naleŜysz do naszej grupy! ZjeŜdŜaj!”.

380

Mama jednak trzymała się mocno uchwytu przy drzwiach. „Jadę do Pekinu, w sprawie przeciwko Tingom! — zawołała. — Znam ich z daw-niejszych czasów”. Student popatrzył na nią z niedowierzaniem, ale zza jego pleców rozległy się męskie i kobiece głosy: „Wpuść ją, posłuchaj-my, co ma do powiedzenia!”. Mama wcisnęła się do zatłoczonego prze-działu i usiadła pomiędzy jakąś studencką parą. Przedstawili się jako członkowie sztabu Rebeliantów. MęŜczyzna nazywał się Yong, a kobieta Yan. Oboje studiowali na Uniwersytecie Chengdu.

Z tego, co mówili, mama wywnioskowała, Ŝe niewiele wiedzieli o Tingach. Opowiedziała wszystko, co mogła sobie przypomnieć na temat przypadków prześladowań z Yibin przed Rewolucją Kulturalną; powie-działa teŜ, Ŝe pani Ting próbowała uwieść ojca i Ŝe odmówił współpracy z nimi, a potem Tingowie kazali aresztować ojca, poniewaŜ napisał list do Mao, w którym sprzeciwiał się ich nominacji na nowych przywódców Sichuanu.

Yan i Yong przyrzekli, Ŝe zabiorą ją na spotkanie z Zhou Enlaiem. Całą noc w pociągu mama spędziła na obmyślaniu, co i jak powie.

Kiedy delegacja przyjechała na dworzec pekiński, na studentów cze-kał tam przedstawiciel premiera. Zabrano ich do domu dla gości rządo-wych i oznajmiono, Ŝe Zhou zobaczy się z nimi następnego wieczoru.

Następnego dnia, kiedy studenci wyszli, mama przygotowała pisemne sprawozdanie dla Zhou. Mogło się zdarzyć, Ŝe nie będzie z nim mogła rozmawiać, i dlatego chciała mieć wszystko na piśmie. O dziewiątej wie-czorem poszła razem ze studentami do Gmachu Zgromadzenia Ludowe-go, leŜącego po zachodniej stronie placu Tian'anmen. Spotkanie odbywa-ło się w Sali Syczuańskiej, tej samej, w której dekorowaniu pomagał ojciec. Studenci siedzieli łukiem, twarzami do premiera. Nie starczyło krzeseł i niektórzy siedzieli na podłodze pokrytej dywanem. Mama sie-działa w ostatnim rzędzie.

Wiedziała, Ŝe musi powiedzieć wszystko krótko, zwięźle i skutecznie, i dlatego powtarzała sobie to, co ma do powiedzenia, kiedy trwało zebra-nie. Była zbyt zajęta, by słuchać, o czym mówią studenci, patrzyła tylko, jak reaguje premier. Nigdy nie wyraŜał aprobaty ani dezaprobaty. Słuchał i czasem robił ogólne uwagi na temat „podąŜania drogą Przewodniczące-go Mao” albo o „potrzebie jedności”. Jego pomocnik notował wypowie-dzi studentów.

381

Nagle mama usłyszała, jak premier pyta na zakończenie: „Czy coś jeszcze?”. Wstała ze swojego siedzenia i oświadczyła: „Premierze, ja chcę coś powiedzieć”.

Zhou uniósł brwi. Mama nie wyglądała na studentkę. „Kim pani jest?” — spytał. Mama podała swoje nazwisko i stanowisko, po czym natych-miast zaczęła: „Mój mąŜ został aresztowany za »działalność kontrrewo-lucyjną«. Przyjechałam po sprawiedliwość dla niego”. Podała równieŜ nazwisko ojca i jego stanowisko.

Zhou spojrzał na nią uwaŜnie. Ojciec zajmował waŜne stanowisko. „Studenci mogą odejść, porozmawiamy prywatnie” — powiedział.

Mama bardzo chciała porozmawiać z nim sam na sam, ale teraz po-stanowiła poświęcić tę moŜliwość dla waŜniejszego celu. „Premierze, chciałabym, Ŝeby studenci zostali i byli moimi świadkami” — powiedzia-ła i podała swoją petycję studentom z przodu, a oni wręczyli ją Zhou.

Premier skinął głową. „W porządku. Proszę”. Krótko i jasno mama opowiedziała, Ŝe ojciec został aresztowany za

napisanie listu do Przewodniczącego Mao i Ŝe nie zgadzał się z poglądem Tingów na nowy rząd i nowych przywódców Sichuanu z powodu jaskra-wych naduŜyć władzy, których się dopuszczali, czego świadkiem był w Yibin. Potem dodała: „List mojego męŜa zawierał takŜe pewne powaŜne błędy w ocenie Rewolucji Kulturalnej”.

Wcześniej długo zastanawiała się, jak to ująć. Powinna powiedzieć Zhou uczciwie, jak się sprawy mają, ale nie mogła powtórzyć dokładnie słów ojca ze strachu przed Rebeliantami. Ujęła to ogólnie: „Mój mąŜ miał na tę sprawę błędny punkt widzenia. Niemniej nie rozpowszechniał swoich opinii. Zgodnie ze statutem Partii mógł wypowiedzieć swoje zda-nie do Przewodniczącego Mao. To legalne prawo przysługujące człon-kom Partii i nie powinno być powodem aresztowania. Jestem tu po to, Ŝeby prosić o sprawiedliwość dla niego”.

Kiedy mama spotkała spojrzenie Zhou Enlaia, od razu zrozumiała, Ŝe premier rozumie zarówno to, jaka była rzeczywista treść listu ojca, jak i to, Ŝe ona nie moŜe tego wypowiedzieć na głos. Spojrzał na petycję ma-my, a potem zwrócił się do siedzącego obok pomocnika i coś do niego szeptał. W sali panowało kompletne milczenie. Wszystkie spojrzenia były utkwione w premiera.

382

Pomocnik wręczył Zhou kartki papieru z nagłówkiem Rady Państwa i Zhou zaczął pisać. Miał lekki przykurcz mięśni — kiedyś spadł z konia w Yan'an i złamał prawą rękę. Gdy skończył, oddał pismo pomocnikowi, który je odczytał:

„Po pierwsze: jako członek Partii Komunistycznej Chang Shouyu ma prawo pisać do kierownictwa Partii. NiezaleŜnie od błędów, jakie zawiera list, nie moŜna ich uŜyć w oskarŜeniu o kontrrewolucyjną postawę. Po drugie: jako zastępca dyrektora Wydziału Spraw Publicznych Prowincji Sichuan, Chang Shouyu powinien poddać się śledztwu i krytycznemu osądowi ludu. Po trzecie: dopiero z końcem Rewolucji Kulturalnej moŜna będzie wydać osąd dotyczący Chang Shouyu. Podpisano: Zhou Enlai”.

Mama zaniemówiła z ulgi. Nota nie była imiennie skierowana do no-wych przywódców Sichuanu, jak to bywało zazwyczaj. Zhou pozostawił do jej uznania, komu zechce to pokazać.

Yan i Yong siedzieli z jej lewej strony. Kiedy na nich spojrzała, zoba-czyła, Ŝe promienieją z zadowolenia.

Dwa dni później wsiadła do pociągu do Chengdu. Cały czas trzymała się Yan i Yonga, bo bała się, Ŝe Tingowie mogą coś zwąchać i wysłać swojego człowieka, który odbierze jej pismo premiera. Yan i Yong takŜe uwaŜali, Ŝe powinna się ich trzymać — „na wypadek, gdyby cię chciało porwać »26 sierpnia«„. Po przyjeździe uparli się, Ŝe odprowadzają z dworca do domu. Babcia poczęstowała ich naleśnikami z wieprzowiną i szczypiorkiem, które pochłonęli w mgnieniu oka.

Od razu mi się spodobali. Rebelianci — a tacy mili, tacy ciepli i przy-jaźni wobec naszej rodziny! AŜ trudno było uwierzyć. Od razu teŜ pozna-łam, Ŝe są zakochani: widać to było po tym, jak na siebie patrzą, jak się przekomarzają, jak się dotykają; takie otwarte zachowania były bardzo niezwykłe w Chinach. Słyszałam, jak babcia westchnęła, mówiąc do mamy, Ŝe byłoby miło dać im jakieś prezenty ślubne. Mama odpowie-działa, Ŝe to niemoŜliwe, bo mieliby kłopoty, gdyby się o tym dowie-dziano. Przyjmowanie „łapówek” od „uczniów kapitalizmu” było uwa-Ŝane za powaŜne przestępstwo.

Yan miała dwadzieścia cztery lata i była na trzecim roku studiów. Studiowała buchalterie na Uniwersytecie Chengdu. Nosiła okulary w grubej oprawie, co nadawało jej powaŜny wygląd, ale często się śmiała,

383

odrzucając głowę do tyłu. Był to bardzo ciepły i serdeczny śmiech. W Chinach w tamtych dniach wszyscy, męŜczyźni, kobiety i dzieci, nosili szare, granatowe lub zielone workowate mundury. Nie wolno było nosić nic wzorzystego. Niemniej, mimo tej uniformizacji, niektóre kobiety wykazywały dbałość o ubranie. Ale nie Yan. Zawsze wyglądała, jakby zapięła guzik nie na tę dziurkę, a krótkie włosy niecierpliwie zbierała do tyłu i wiązała w niechlujny ogonek. Chyba nawet to, Ŝe była zakochana, nie mogło jej skłonić do staranniejszego zajęcia się swoim wyglądem.

Yong bardziej zwracał uwagę na modę i ubranie. Nosił słomiane san-dały, widoczne spod zawiniętych spodni. Takie sandały były w modzie pomiędzy niektórymi studentami, bo kojarzyły się z wsią i wieśniakami. Wydał mi się nadzwyczaj inteligentny i wraŜliwy, fascynował mnie.

Po pysznym jedzeniu Yan i Yong poŜegnali się. Mama zeszła z nimi na dół, a oni szepnęli jej, Ŝe powinna trzymać pismo Zhou w bezpiecz-nym miejscu. Mnie i mojemu rodzeństwu mama nic nie powiedziała o spotkaniu z premierem.

Tego wieczoru poszła odwiedzić starego znajomego i pokazała mu notę Zhou. Chen Mo pracował z rodzicami w Yibin na początku lat pięć-dziesiątych i był z nimi zaprzyjaźniony. Poza tym utrzymywał dobre stosunki z państwem Ting i kiedy zostali zrehabilitowani, związał z nimi swój los. Mama ze łzami w oczach prosiła go, na pamięć dawnych cza-sów, Ŝeby pomógł uwolnić ojca, a on obiecał, Ŝe zamieni słowo z Tinga-mi.

Czas mijał i nagle w kwietniu pojawił się ojciec. Najpierw byłam nie-zmiernie szczęśliwa, Ŝe go widzę, ale zaraz potem moja radość przemie-niła się w zimną zgrozę. Miał w oczach jakieś dziwne światło. Nie mó-wił, co się z nim działo, a kiedy mówił, trudno go było zrozumieć. Nie spał całymi nocami i dniami i, mówiąc do siebie, przemierzał wielkimi krokami mieszkanie. Pewnego dnia zmusił całą rodzinę do stania na ulewnym deszczu, wyjaśniając, Ŝe w ten sposób doświadczamy „rewolu-cyjnej burzy”. Kiedy indziej, odebrawszy pensję, wrzucił pieniądze do ognia pod kuchnią, oznajmiając, Ŝe zrywa „z prywatną własnością”. W końcu dotarła do mnie straszna prawda: ojciec był obłąkany.

Obiektem jego ataków stała się mama. Wściekał się na nią, nazywał ją „bezwstydną” i „tchórzliwą”, zarzucał jej, Ŝe „sprzedała duszę”. I zaraz

384

potem, bez Ŝadnego przejścia, stawał się kłopotliwie czuły wobec niej na naszych oczach — powtarzał jej bez przerwy, jak bardzo ją kocha i jakim był niedobrym męŜem, i błagał ją, Ŝeby „przebaczyła mu i wróciła do niego”.

Zaraz po swoim powrocie patrzył na mamę podejrzliwie i pytał, co robiła. Kiedy powiedziała, Ŝe była w Pekinie i apelowała o jego zwolnie-nie, pokręcił głową z niedowierzaniem i oświadczył, Ŝe chce dowodu. Uznała, Ŝe lepiej mu nie mówić o nocie od Zhou Enlaia. Widziała, Ŝe nie jest sobą i moŜe dać notę nawet Tingom, jeśli „Partia” tak rozkaŜe. Nie mogła takŜe powiedzieć, Ŝe Yan i Yong są jej świadkami — ojciec uwa-Ŝał bowiem, Ŝe niedobrze jest mieć do czynienia z którąś z frakcji Czer-wonej Gwardii.

Ale on wracał do tej kwestii obsesyjnie. KaŜdego dnia brał mamę w krzyŜowy ogień pytań i w końcu w jej opowiadaniu pojawiły się pewne niekonsekwencje. Podejrzenia ojca rosły. Tak się wściekał na mamę, Ŝe czasem dopuszczał się przemocy. Ja i rodzeństwo chcieliśmy jej pomóc i usiłowaliśmy wyjaśnić tę historię, ale sami mieliśmy o niej bardzo blade pojęcie i gdy ojciec zaczął nas odpytywać, cała sprawa stała się jeszcze bardziej mętna.

Rzecz w tym, Ŝe kiedy ojciec siedział w więzieniu, śledczy cały czas mu powtarzał, Ŝe Ŝona i rodzina go opuszczą, jeśli nie podpisze „zeznań”. Wymuszanie „zeznań” było zwykłą praktyką. Ofiara zmuszona do przy-znania się do winy załamywała się moralnie i psychicznie. Ojciec oświadczył, Ŝe nie ma nic do zeznania i niczego nie podpisze, i wtedy przesłuchujący powiedzieli mu, Ŝe Ŝona juŜ go zadenuncjowała. Poprosił, Ŝeby pozwolono jej na wizytę. Odpowiedziano, Ŝe dostała pozwolenie, ale go nie przyjęła, Ŝeby pokazać, Ŝe „zakreśla granicę” pomiędzy sobą i nim. Gdy przesłuchujący zorientowali się, Ŝe ojciec zaczął słyszeć „gło-sy” — oznaka schizofrenii — zwrócili mu uwagę na odgłosy dochodzące z sąsiedniego pokoju. Powiedzieli, Ŝe jest tam mama, ale nie wejdzie, dopóki on nie podpisze „zeznań”. Mówili tak przekonująco, Ŝe ojciec sądził, iŜ naprawdę słyszy głos mamy. Jego umysł juŜ nie wytrzymywał. Niemniej nadal nie chciał podpisać Ŝadnych zeznań.

Kiedy go zwalniano, jeden ze śledczych powiedział mu, Ŝe będzie te-raz w domu „pod obserwacją Ŝony, którą Partia wyznaczyła do tej funk-cji”. Dom, jak mu oznajmiono, będzie jego nowym więzieniem. Nie znał

385

powodu swojego nagłego zwolnienia i uwierzył w to objaśnienie. Mama nic nie wiedziała o tym, co się z nim działo w więzieniu. Gdy

ją spytał, dlaczego go zwolniono, nie dała mu jasnej odpowiedzi. Nie mogła mu powiedzieć o Zhou Enlaiu ani o Chen Mo, który był prawą ręką Tingów. Ojciec nie zniósłby tego, Ŝe Ŝona „błagała o łaskę dla nie-go” u Tingów. W tym błędnym kole zwiększały się dylematy mamy i rosło szaleństwo ojca, Ŝywiąc się sobą wzajemnie.

Mama usiłowała skierować go na leczenie. Poszła do kliniki poprzed-nio przeznaczonej dla członków rządu prowincji. Próbowała równieŜ w szpitalach psychiatrycznych. Ale kiedy tylko w recepcji padało nazwisko ojca, przecząco kręcono głowami. Nie moŜna go było przyjąć bez upo-waŜnienia władz — a nie było zwyczaju, Ŝeby zwracano się do nich z takim pytaniem.

Mama poszła do dominującej grupy Rebeliantów i prosiła o upowaŜ-nienie umoŜliwiające hospitalizację. Była to grupa dowodzona przez panią Shao i najwyraźniej sterowana przez Tingów. Pani Shao warknęła do mamy, Ŝe ojciec udaje chorobę psychiczną, Ŝeby uniknąć kary, a ona mu pomaga, wykorzystując swoje rodzinne zaplecze (chodziło o to, Ŝe jej ojczym, doktor Xia, był lekarzem). Ojciec jest jak „pies, który wpadł do wody i będzie bity i chłostany bez litości”, powiedział jeden z Rebelian-tów, cytując jakiś slogan wysławiający bezwzględność i siłę Rewolucji Kulturalnej.

Zgodnie z zaleceniami Tingów, Rebelianci nękali ojca kampanią pla-katów i gazetek ściennych. Najwyraźniej Tingowie powtórzyli pani Mao „zbrodnicze słowa”, jakie ojciec wypowiedział na zebraniu demaskacyj-nym, w rozmowie z nimi i w swoim liście do Mao. W wersji, jaką przed-stawiały plakaty, pani Mao, usłyszawszy te słowa, miała się w oburzeniu zerwać na równe nogi i zawołać: „Dla tego człowieka, który ośmiela się tak bezczelnie atakować Wielkiego Przywódcę, więzienie czy nawet kara śmierci to zbyt lekkie kary! Zanim z nim skończymy, niech odbędzie całą karę!”.

Tego rodzaju gazetki budziły we mnie przeraŜenie. Pani Mao oskarŜa mojego ojca! To bez wątpienia jego koniec! Ale, paradoksalnie, pewna podła cecha pani Mao działała na naszą korzyść — zawsze bardziej jej zaleŜało na prywatnych wendetach niŜ na innych sprawach. Nie znała ojca, nie miała do niego osobistych pretensji i uraz — więc nie śledziła jego sprawy.

386

Wtedy o tym nie wiedzieliśmy, jednak pocieszaliśmy się myślą, Ŝe jej reakcja uwieczniona w gazetce moŜe być tylko plotką. Teoretycznie ga-zetki nie były oficjalne, jako Ŝe były dziełem „mas”. Nie stanowiły ele-mentu oficjalnych mediów. Jednak w głębi duszy wiedziałam, Ŝe wyra-Ŝane na nich treści są zgodne ze stanem faktycznym.

Zebrania demaskacyjne Rebeliantów, zaprawione jadem Tingów i po-tępieniem pani Mao, stawały się coraz bardziej brutalne, chociaŜ ojcu pozwolono wracać z nich do domu. Pewnego razu przyszedł z mocno uszkodzonym okiem. Innego dnia widziałam, jak stoi na wolno jadącej cięŜarówce, obwoŜony po ulicach. Na plecach miał wielki afisz zawie-szony na cienkim drucie, który wrzynał mu się w kark. Jakiś Rebeliant bez litości wykręcał mu do tyłu ramiona, a ojciec z trudem próbował unieść głowę. Najbardziej smuciło mnie to, Ŝe wydawał się zupełnie obo-jętny na ból fizyczny. W jego obłędzie ciało jakby się oddzieliło od umy-słu.

Podarł na strzępy wszystkie fotografie z rodzinnego albumu, na któ-rych byli Tingowie. Spalił powłoczki i prześcieradła i wiele ubrań nale-Ŝących do członków rodziny. Wyłamał nogi od krzeseł i stołu i takŜe je spalił.

Pewnego popołudnia mama odpoczywała na łóŜku, a ojciec siedział w swoim ulubionym fotelu bambusowym u siebie w gabinecie. Nagle sko-czył do góry i wpadł do sypialni. Usłyszeliśmy łoskot, wpadliśmy tam za nim i zobaczyliśmy, Ŝe mocno trzyma mamę za szyję. Z krzykiem go odciągnęliśmy. Wyglądało na to, Ŝe jeszcze trochę, a udusiłby ją. Ojciec szarpnął się i wyszedł z pokoju.

Mama powoli usiadła, miała szarą twarz. Przykryła lewe ucho dłonią. Ojciec obudził ją ciosem właśnie w ten bok głowy. Miała słaby głos, ale była spokojna. „Nie martw się, wszystko w porządku” — powiedziała do szlochającej babci. Potem zwróciła się do nas: „Zobaczcie, co z ojcem. Czy poszedł do siebie?” — i oparła się z powrotem o lustro w ramie z kamforowego drzewa, które stanowiło zagłówek łóŜka. W tym lustrze zobaczyłam, jak kurczowo ściska palcami róg poduszki. Babcia całą noc siedziała pod drzwiami sypialni rodziców. Ja takŜe nie mogłam spać. Co będzie, jeśli ojciec rzuci się na mamę, a drzwi będą zamknięte od środka?

Mama miała powaŜnie uszkodzone lewe ucho i prawie zupełnie na nie

387

ogłuchła. Uznała, Ŝe pozostawanie w domu moŜe być dla niej zbyt nie-bezpieczne, i poszła do swojego wydziału prosić o jakieś lokum. Rebe-lianci z jej pracy byli dla niej bardzo mili. Dali jej klucz od stróŜówki ogrodnika w rogu ogrodu. Pokój mamy był bardzo ciasny, jakieś dwa metry na trzy. Mieściło się tu tylko łóŜko i biurko i nie było nawet miej-sca, Ŝeby przejść między nimi.

Tej nocy spałam z mamą, babcią i Xiaofangiem — wszyscy byliśmy stłoczeni w jednym łóŜku. Nie mogliśmy ani rozprostować nóg, ani od-wrócić się na drugi bok. Mama miała coraz silniejsze krwawienie z dróg rodnych. Bardzo nas to przestraszyło, bo w stróŜówce nie było kuchni, nie moŜna było wysterylizować igły i zrobić zastrzyku. W końcu ze zmę-czenia zapadłam w przerywany, płytki sen. Ale wiem, Ŝe ani mama, ani babcia nie zmruŜyły oka.

Przez kilka następnych dni Jinming mieszkał z ojcem, a ja zostałam z mamą w nowym miejscu i opiekowałam się nią. W pokoju obok mieszkał młody Rebeliant z wydziału mamy. Nie mówiłam mu „dzień dobry”, bo nie wiedziałam, czy chce mieć jakiekolwiek kontakty z rodziną „uczniów kapitalizmu”, ale on, ku mojemu zaskoczeniu, przywitał nas zwyczajnie. Mamę traktował uprzejmie, chociaŜ odrobinę sztywno. Po ostentacyjnej lodowatości, jaką prezentowali Rebelianci z wydziału ojca, była to praw-dziwa ulga.

Pewnego dnia, kilka dni po naszym wprowadzeniu się, kiedy mama myła twarz pod okapem dachu, bo w środku było za ciasno, nasz sąsiad zapytał, czy chciałaby się zamienić pokojami. Jego pokój był dwa razy taki jak nasz. Przeprowadziliśmy się jeszcze tego samego popołudnia. Młody Rebeliant pomógł nam takŜe wstawić do pokoju drugie łóŜko, Ŝebyśmy mogli względnie wygodnie spać. Byliśmy mu bardzo wdzięcz-ni.

Nasz młody sąsiad miał silnego zeza — i śliczną dziewczynę, która zostawała z nim na noc, co w tamtych czasach było niesłychane. Ale im było chyba obojętne, czy o tym wiemy, czy nie. Oczywiście „uczniowie kapitalizmu” znajdowali się w tak Ŝałosnej sytuacji, Ŝe trudno było zakła-dać, Ŝeby chcieli opowiadać innym o cudzym Ŝyciu. Kiedy wpadałam na nich rano, uśmiechali się do mnie przyjaźnie i wyglądało na to, Ŝe są szczęśliwi. Zdałam sobie wtedy sprawę, Ŝe gdy ludzie są szczęśliwi, stają się Ŝyczliwi dla innych.

Kiedy mama poczuła się lepiej, wróciłam do ojca. Mieszkanie było w okropnym stanie: okna powybijane, wszędzie szczątki popalonych mebli

388

i ubrań. Ojcu było obojętne, czy jestem, czy mnie nie ma; cały czas cho-dził duŜymi krokami po mieszkaniu. W nocy zamykałam drzwi od swojej sypialni, bo mógł przyjść i mówić do mnie, bez końca i bez sensu. Ale nad drzwiami było małe okienko, którego nie dawało się zamknąć. Pew-nej nocy obudziłam się i zobaczyłam, Ŝe wślizgnął się tym małym otwo-rem i zeskoczył na podłogę. Nie zwracał jednak na mnie uwagi. WciąŜ podnosił cięŜkie mahoniowe meble i znowu je opuszczał. W obłędzie zrobił się nadludzko sprawny i silny. Mieszkanie z nim było koszmarem. Wiele razy chciałam biec do mamy, ale nie mogłam zdobyć się na to, Ŝeby zostawić go całkiem samego.

Kilka razy mnie uderzył, czego nigdy przedtem nie robił — chowałam się więc przed nim w rogu ogrodu, pod balkonem. W chłodną wiosenną noc z rozpaczą czekałam, kiedy w mieszkaniu ucichną jego kroki i pój-dzie wreszcie spać.

Jednak pewnego dnia zabrakło mi jego obecności. Ogarnęło mnie ja-kieś złe przeczucie i poszłam szybko do drzwi. Sąsiad, który mieszkał na ostatnim piętrze, właśnie schodził na dół. Jakiś czas temu przestaliśmy się witać, Ŝeby nie miał kłopotów, ale teraz powiedział: „Widziałem, jak twój ojciec wychodził na dach”.

Nasz budynek miał pięć pięter. Pobiegłam na ostatnie. Na podeście z lewej strony było małe okienko, które wychodziło na płaski, pokryty deskami dach sąsiedniego czteropiętrowego domu. Dach miał niskie Ŝe-lazne barierki przy krawędziach. Kiedy próbowałam wyleźć przez okien-ko, zobaczyłam ojca na skraju dachu. Wydawało mi się, Ŝe właśnie prze-kłada nogę przez Ŝelazną krawędź.

„Ojcze!” — zawołałam drŜącym głosem, chociaŜ starałam się, Ŝeby brzmiał normalnie. Instynkt podpowiadał mi, Ŝe nie mogę wszczynać alarmu.

Odwrócił się do mnie i zapytał: „Co ty tu robisz?”. „Proszę, przyjdź tu i pomóŜ mi przejść przez okienko” — powiedzia-

łam. Jakoś mi się udało zwabić go i odciągnąć od krawędzi dachu. Złapa-

łam go za rękę i wciągnęłam na podest. Cała się trzęsłam. Wyglądało na to, Ŝe coś do niego dotarło, bo jego twarz przybrała prawie normalny wyraz, zniknęła zwykła obojętność i intensywny ruch oczu. Pomógł mi zejść na dół, posadził na sofie i nawet wziął ręcznik, Ŝeby mi otrzeć łzy.

389

Ale po chwili te oznaki normalności zniknęły. Zanim się otrząsnęłam z szoku, juŜ musiałam się zrywać, bo podniósł rękę i zamierzył się na mnie.

Zamiast skierować go na leczenie, Rebelianci zrobili sobie rozrywkę z jego choroby. KaŜdego dnia pojawiał się nowy afisz zatytułowany „Po-ufna historia wariata Changa”. Jej autorzy, pracownicy z wydziału ojca, nie szczędzili mu sarkazmu i drwin. Afisze wieszano na widocznym miejscu przed wydziałem i przyciągały wielu zainteresowanych. Zmusza-łam się do tego, Ŝeby je czytać, chociaŜ czułam na sobie spojrzenia in-nych ludzi. Niektórzy z nich wiedzieli, kim jestem, i słyszałam, jak infor-mują szeptem tych, którzy mnie nie znali. Serce mi się tłukło z gniewu i nieznośnego bólu z powodu ojca, ale wiedziałam, Ŝe raporty o moich reakcjach dotrą do jego prześladowców. Chciałam wyglądać spokojnie i dać im do zrozumienia, Ŝe nie są w stanie mnie złamać. Nie bałam się, nie czułam się upokorzona, czułam dla nich tylko potępienie.

Co sprawiało, Ŝe ludzie zamieniali się w potwory? Jaki był sens tego całego okrucieństwa? W tym czasie moje oddanie dla Mao zaczęło słab-nąć. Zanim zaczęto prześladować ludzi, nie byłam absolutnie przekonana o ich niewinności, ale znałam swoich rodziców. W moich myślach zago-ściły wątpliwości co do nieomylności Mao, ale wtedy, jak wielu innych, winiłam głównie Sztab Rewolucji Kulturalnej i panią Mao. Sam Mao wciąŜ jeszcze był poza zarzutami.

Widzieliśmy, jak fizyczny i psychiczny stan ojca z kaŜdym dniem się pogarsza. Mama znowu poszła do Chen Mo prosić o pomoc. Obiecał zobaczyć, co się da zrobić. Czekaliśmy, ale nic się nie działo. Milczenie Chen Mo oznaczało, Ŝe nie udało mu się wydobyć od Tingów pozwolenia na leczenie ojca. Zrozpaczona mama poszła do kwatery głównej „Czer-wonego Chengdu”, do Yan i Yonga.

W Instytucie Medycznym w Sichuanie działali członkowie „Czerwo-nego Chengdu”. Przy instytucie był szpital psychiatryczny i słowo z kwa-tery głównej mogło spowodować, Ŝe przyjęto by tu ojca. Yan i Yong byli pełni sympatii dla mamy, ale musieli przekonać swoich towarzyszy.

Względy humanitarne zostały potępione przez Mao jako „burŜuazyjna hipokryzja”, jednak obeszło się bez cytowania, Ŝe „nie będzie litości dla wrogów klasowych”. Yan i Yong musieli znaleźć polityczny powód dla

390

leczenia ojca. I znaleźli: był ofiarą prześladowań ze strony Tingów. Mógł dostarczyć amunicji przeciwko nim i moŜe nawet pomóc doprowadzić do ich upadku. A to z kolei doprowadziłoby do klęski „26 sierpnia”.

Był jeszcze jeden powód. Mao powiedział, Ŝe kaŜdy nowy Komitet Rewolucyjny powinien mieć w swoim składzie „rewolucyjnych urzędni-ków” — oprócz Rebeliantów i przedstawicieli sił zbrojnych. Zarówno „Czerwone Chengdu”, jak i „26 sierpnia” starały się znaleźć takich urzędników, Ŝeby reprezentowali ich w Komitetach Rewolucyjnych. Poza tym właśnie doświadczali na własnej skórze, jak złoŜona jest polityka i jak trudno prowadzić administrację. Potrzebowali kompetentnych dorad-ców. „Czerwone Chengdu” uwaŜało, Ŝe ojciec jest idealnym kandydatem na „rewolucyjnego urzędnika”, i dało mu upowaŜnienie na leczenie.

„Czerwone Chengdu” wiedziało, Ŝe ojciec był oskarŜony, poniewaŜ dopuścił się świętokradczych słów na temat Mao i Rewolucji Kulturalnej; wiedzieli takŜe, Ŝe pani Mao go potępiła. Niemniej były to tylko zarzuty z gazetek ściennych, w których kłamstwa i prawda często się mieszały. MoŜna je było odwołać.

Ojciec został skierowany do szpitala psychiatrycznego przy syczuań-skim Instytucie Medycznym, który leŜał na przedmieściach Chengdu, otoczony polami ryŜowymi. Liście bambusa kołysały się nad ceglanym murem i nad Ŝelazną bramą szpitala. Kolejna brama odcinała drugi dzie-dziniec, porośnięty zielonym mchem — była tam rezydencja lekarzy i pielęgniarek. Na końcu dziedzińca schody z czerwonego piaskowca pro-wadziły do dwupiętrowego budynku o ścianie bez okien, otoczonego wy-sokim mocnym murem. Tylko tymi schodami moŜna się było dostać na wydział psychiatryczny.

Dwóch pielęgniarzy ubranych w zwykłe ubrania przyszło po ojca i powiedzieli mu, Ŝe biorą go na kolejne zebranie demaskacyjne. Kiedy juŜ byli przy szpitalu, ojciec zaczął się szarpać. Zawlekli go na górę do ma-łego, pustego pokoju i zatrzasnęli drzwi, tak Ŝe mama i ja nie widziały-śmy, jak go ubierają w kaftan bezpieczeństwa. Serce mi pękało na widok tego, jak szorstko go traktują, ale wiedziałam, Ŝe to dla jego dobra.

Psychiatra, doktor Su, lat trzydziestu kilku, miał miłą twarz i profe-sjonalne obejście. Powiedział mamie, Ŝe musi przez tydzień obserwować

391

ojca, zanim postawi diagnozę. Pod koniec tygodnia powiedział: schizo-frenia. Ojcu zaaplikowano elektrowstrząsy i zastrzyki insuliny. Po kilku dniach zaczął odzyskiwać równowagę psychiczną, ale ze łzami w oczach błagał mamę, Ŝeby poprosiła lekarzy o zmianę terapii. „To takie bolesne — powiedział. — To gorsze niŜ śmierć”. Jednak doktor Su odparł, Ŝe nie ma innej metody.

Następnym razem, kiedy zobaczyłam ojca, siedział na łóŜku i rozma-wiał z mamą, Yan i Yongiem. Uśmiechali się. Ojciec nawet się śmiał. Znowu dobrze wyglądał. Udałam, Ŝe muszę iść toalety — Ŝeby wytrzeć łzy.

Na rozkaz „Czerwonego Chengdu” ojciec dostawał jedzenie i miał ca-łodzienną opiekę pielęgniarki. Yan i Yong odwiedzali go często razem z tymi pracownikami jego wydziału, którzy go lubili i okazywali mu sym-patię. Ludzie ci często sami byli obiektami zebrań demaskacyjnych pro-wadzonych przez grupę pani Shao.

Ojciec polubił Yan i Yonga i chociaŜ nie był spostrzegawczy, zdawał sobie sprawę, Ŝe są zakochani. W dowcipny sposób droczył się z nimi i Ŝartował. Bardzo to lubili. W końcu koszmar się skończył, pomyślałam. Teraz, kiedy ojciec znowu jest zdrowy, razem moŜemy sprostać kaŜdemu nieszczęściu. Leczenie trwało około czterdziestu dni. W połowie lipca ojciec wrócił do normy psychicznej i wypisano go ze szpitala. On i mama dostali małe mieszkanie przy Uniwersytecie Chengdu, do którego wcho-dziło się z osobnego dziedzińca. Przy bramie stali na straŜy studenci. Ojciec uŜywał pseudonimu i powiedziano mu, Ŝeby nie wychodził w dzień poza dziedziniec, dla własnego bezpieczeństwa. Mama przynosiła posiłki ze specjalnej kuchni. KaŜdego dnia przychodzili w odwiedziny Yan i Yong, a takŜe przywódcy „Czerwonego Chengdu”, którzy trakto-wali ojca z wielką uprzejmością.

Często odwiedzałam tam rodziców, przyjeŜdŜając na poŜyczonym rowerze — godzina pedałowania po wyboistej wiejskiej drodze. Ojciec był spokojny. Ciągle powtarzał, jak bardzo jest wdzięczny studentom za to, Ŝe umoŜliwili mu leczenie.

Mógł wyjść, kiedy zapadała ciemność, i szliśmy wtedy na długie, spokojne przechadzki po kampusie, a za nami w pewnej odległości para straŜników. W letnich powiewach pachniały duŜe jak pięść kiście białych kwiatów. To było jak sen o pogodzie i spokoju, tak bardzo daleki od co-dziennej przemocy i terroru. Wiedziałam, Ŝe to mieszkanie jest równieŜ

392

rodzajem więzienia, ale Ŝyczyłam ojcu, Ŝeby nigdy nie musiał stąd wy-chodzić.

W lecie 1967 roku walki frakcyjne Rebeliantów przekształciły się w małą wojnę domową w całych Chinach. Ich wzajemna wrogość była znacznie większa niŜ obowiązkowy gniew na „uczniów kapitalizmu”. Walczyli o władzę kłami i pazurami. Pani Mao i Kang Sheng, szef bez-pieki Mao, oraz Sztab Rewolucji Kulturalnej dolewali jeszcze oliwy do ognia, określając te frakcyjne walki jako „kontynuację walk pomiędzy Kuomintangiem a komunistami”, nie wskazując jednak przy tym, którą frakcję uwaŜają za właściwą. Sztab Rewolucji Kulturalnej rozkazał armii „wydać broń Rebeliantom dla samoobrony” — znowu nie precyzując, którą frakcję naleŜy popierać. Jak było do przewidzenia, róŜne jednostki armii wyposaŜyły róŜne oddziały frakcyjne według własnych upodobań i sympatii.

W siłach zbrojnych panowało zamieszanie, poniewaŜ Lin Biao rugo-wał swoich oponentów i obsadzał ich stanowiska swoimi zwolennikami. W końcu jednak Mao doszedł do wniosku, Ŝe armia nie moŜe być tak zdestabilizowana, i przykrócił Lin Biao. Jednak do walk frakcyjnych Rebeliantów miał raczej ambiwalentne podejście. Z jednej strony chciał, Ŝeby frakcje się zjednoczyły, ale nie był w stanie — i chyba nie chciał — stłumić chęci wojny i walki. Kiedy krwawe rozgrywki się rozprzestrze-niły, powiedział: „Niech młodzi ludzie mają szansę nabrać wprawy we władaniu bronią — juŜ bardzo dawno nie mieliśmy Ŝadnej wojny”.

W Sichuanie walki były szczególnie zaŜarte, poniewaŜ właśnie ta prowincja była chińskim centrum przemysłu zbrojeniowego. Obie strony zabierały z magazynów schodzące prosto z linii produkcyjnych czołgi, samochody opancerzone i działa artyleryjskie. Innym powodem tych walk była działalność Tingów, którzy postanowili zmieść swoich oponen-tów. W Yibin toczyły się brutalne walki z uŜyciem granatów, moździerzy i broni maszynowej. W samym Yibin zabito ponad tysiąc osób. W końcu „Czerwone Chengdu” zostało zmuszone do opuszczenia miasta.

Wiele osób uszło do pobliskiego Luzhou, które było w rękach „Czer-wonego Chengdu”. Tingowie wyekspediowali tam ponad pięć tysięcy członków „26 sierpnia”, którzy w końcu zdobyli miasto, zabijając ponad trzysta osób i raniąc o wiele więcej.

393

W Chengdu walki były sporadyczne i uczestniczyli w nich tylko naj-bardziej zajadli fanatycy. Ale widziałam przemarsz dziesiątków tysięcy Rebeliantów, niosących zakrwawione ciała poległych, widziałam takŜe ludzi strzelających w walkach ulicznych.

W tych okolicznościach „Czerwone Chengdu” wysunęło wobec ojca trzy Ŝądania: miał ogłosić, Ŝe ich popiera; opowiedzieć im o zbrodniach Tingów; zostać ich doradcą i ewentualnie reprezentować ich w Syczuań-skim Komitecie Rewolucyjnym.

Odmówił. Powiedział, Ŝe nie będzie popierał Ŝadnej grupy przeciwko drugiej i nie dostarczy informacji przeciwko Tingom, bo moŜe to tylko pogorszyć sytuację. Powiedział teŜ, Ŝe nie będzie reprezentował frakcji w Syczuańskim Komitecie Rewolucyjnym.

Przyjazna do tej pory atmosfera wokół ojca stała się niemiła. W kie-rownictwie „Czerwonego Chengdu” nastąpił rozłam. Jedna z grup oświadczyła, Ŝe nigdy nie spotkali człowieka tak niewiarygodnie uparte-go i przewrotnego. Dręczono ojca tak, Ŝe prawie go zadręczono na śmierć, ale nie poddał się. OdwaŜył się sprzeciwić nawet tym Rebelian-tom, którym zawdzięczał Ŝycie. Odrzucił propozycję rehabilitacji i po-wrotu do władzy. Z wściekłości niektórzy krzyczeli: „Trzeba mu sprawić lanie! Nabierze rozumu, kiedy połamiemy mu kilka kości!”.

Ale Yan i Yong stanęli po jego stronie, podobnie jak kilka innych osób. „To rzadka rzecz spotkać taki charakter — powiedział Yong. — Nie naleŜy go karać. Nie ugnie się nawet wtedy, jeśli zostanie zamęczony na śmierć. A torturując go, ściągniemy na siebie hańbę. To pryncypialny człowiek!”.

Pomimo groźby bicia i mimo wdzięczności dla Rebeliantów ojciec nie odstąpił od swoich zasad. Pewnego wieczoru pod koniec września 1967 roku odwieziono i jego, i mamę do naszego poprzedniego domu. Yan i Yong nie mogli go juŜ dłuŜej osłaniać. Odprowadzili rodziców do domu i poŜegnali się.

Rodzice od razu wpadli w ręce Tingów i grupy pani Shao. Tingowie dali jasno do zrozumienia, Ŝe przyszłość pracowników wydziału ojca zaleŜy od postawy, jaką wobec niego zajmą. Pani Shao obiecano w two-rzącym się Syczuańskim Komitecie Rewolucyjnym stanowisko, które odpowiadało stanowisku ojca. Ci, którzy okazali ojcu sympatię, zostali potępieni i oskarŜeni.

Pewnego dnia dwóch męŜczyzn z grupy pani Shao przyszło do naszego mieszkania, Ŝeby zabrać ojca na „zebranie”. Potem wrócili i powiedzieli

394

mnie i moim braciom, Ŝebyśmy wzięli go do domu. Ojciec opierał się o ścianę w korytarzu swojego wydziału. Miał posi-

niaczoną i okropnie spuchniętą twarz. Połowę głowy mu ogolono. Zebranie demaskacyjne się nie odbyło. Kiedy przybył do biura, za-

mknięto go w małym pokoju, w którym było kilkunastu obcych męŜ-czyzn. Bili go i kopali, zwłaszcza w dolną część ciała, w genitalia. Wle-wali mu siłą wodę ustami i nosem, a potem skakali mu po brzuchu. Wy-szła z niego woda, krew i odchody. Zemdlał.

Kiedy się ocknął, zbirów juŜ nie było. Czuł straszne pragnienie, więc wywlókł się z pokoju i zaczerpnął trochę wody z kałuŜy na dziedzińcu. Próbował stanąć, ale nie mógł. Na dziedzińcu stało kilka osób z grupy pani Shao, jednak nikt nie kiwnął palcem, Ŝeby mu pomóc.

Zbiry naleŜały do frakcji „26 sierpnia” z Chongqing, leŜącego około dwustu czterdziestu kilometrów od Chengdu. Miały tam miejsce powaŜne potyczki, przez Jangcy strzelała cięŜka artyleria. Grupa „26 sierpnia” wyszła z miasta i wielu jej członków uciekło do Chengdu, niektórzy na-wet zostali zakwaterowani w naszym kompleksie. Byli sfrustrowani i niespokojni i powiedzieli pani Shao, Ŝe „mają dziki apetyt na krew i mię-so, i chętnie by juŜ zakończyli swój wegetariański post”. Wtedy zaofero-wano im ojca.

Tej nocy ojciec, który przy poprzednich biciach nawet nie jęknął, krzyczał z potwornego bólu. Następnego ranka czternastoletni wtedy Jinming pobiegł, kiedy tylko otworzono kuchnię, poŜyczyć wózek, Ŝeby zawieźć ojca do szpitala. Xiaohei poszedł po maszynkę do strzyŜenia włosów i ostrzygł mu drugą połowę głowy. Kiedy ojciec zobaczył swoją łysą głowę w lustrze, uśmiechnął się ironicznie i powiedział: „I dobrze. Nie będę się przynajmniej martwił, Ŝe na kolejnym zebraniu demaskacyj-nym będą mnie szarpali i ciągnęli za włosy”.

Załadowaliśmy ojca na wózek i zawieźliśmy do pobliskiego szpitala ortopedycznego. Tym razem nie potrzebowaliśmy upowaŜnienia do le-czenia, jako Ŝe jego dolegliwość nie miała nic wspólnego z umysłem. Choroby umysłowe były czułym punktem — ale kości nie miały zabar-wienia ideologicznego. Lekarz pył bardzo miły i delikatny. Kiedy zoba-czyłam, jak ostroŜnie i z troską dotyka ojca, poczułam, Ŝe ściska mnie w gardle.

395

Widywałam tyle szarpania, popychania, bicia, a tak mało ludzkiego traktowania.

Lekarz powiedział, Ŝe ojciec ma złamane dwa Ŝebra, ale nie moŜe zo-stać w szpitalu, bo na to trzeba upowaŜnienia. Poza tym szpital musiał przyjąć wielu cięŜko rannych. Byli to ludzie poranieni na zebraniach demaskacyjnych i w walkach frakcyjnych. Widziałam młodego męŜczy-znę na noszach, który nie miał jednej trzeciej czaszki. Jego towarzysz wyjaśnił nam, Ŝe to od wybuchu granatu ręcznego.

Mama znowu poszła do Chen Mo, Ŝeby poprosił Tingów, aby połoŜyli kres biciu ojca. Kilka dni później Chen powiedział mamie, Ŝe Tingowie są gotowi „wybaczyć” ojcu, jeśli napisze w gazetce ściennej pochwalę „dobrych urzędników” Liu Yeting oraz Zhang Xiting. Podkreślił, Ŝe uzy-skali odnowione, pełne poparcie Kierownictwa Rewolucji Kulturalnej, a Zhou Enlai oświadczył, Ŝe uwaŜa ich za „dobrych urzędników”. Stawiać im dalej opór „to tak, jak rzucać jajkami o granitową skałę”, oświadczył Chen. Kiedy mama powtórzyła to ojcu, odparł: „Nic dobrego nie moŜna o nich powiedzieć”. „Ale — drąŜyła dalej mama ze łzami w oczach — teraz nie chodzi o to, Ŝebyś odzyskał pracę ani o rehabilitację. Teraz cho-dzi o twoje Ŝycie! Jakie znaczenie ma kilka napisanych słów w zestawie-niu z Ŝyciem?”. „Nie sprzedam duszy” — odpowiedział ojciec.

Przez ponad rok, od końca 1968 roku, ojciec był aresztowany i wy-puszczany, aresztowany i wypuszczany — razem z wieloma dawniej-szymi urzędnikami z rządu prowincji. Nasz dom był ciągle nachodzony i wywracany do góry nogami. Areszt nazywano teraz „kursami studiowa-nia myśli Mao Zedonga”. Presja na tych „kursach” była tak silna, Ŝe wie-lu ludzi czołgało się i płaszczyło przed Tingami; wielu popełniało teŜ samobójstwa. Ojciec nigdy nie zgodził się na współpracę z Tingami. Potem powiedział, jak bardzo mu w tym pomogła rodzina. Ci, którzy popełniali samobójstwa, często robili to, kiedy wyrzekli się ich bliscy. Odwiedzaliśmy ojca w areszcie, gdy tylko nam pozwalano, i zawsze ota-czaliśmy go ciepłem i miłością, kiedy wracał na krótkie okresy do domu.

Tingowie wiedzieli, Ŝe ojciec bardzo kocha mamę, i mocno na nią na-ciskano, Ŝeby go zadenuncjowała i oskarŜyła. Miała wiele powodów, Ŝeby czuć do ojca urazę. Nie zaprosił jej matki na ślub. Pozwolił, Ŝeby w rozpaczliwym stanie przeszła setki kilometrów. Nie okazał jej zbyt wiele

396

sympatii, kiedy przechodziła załamania. W Yibin nie chciał jej przenieść do lepszego szpitala, kiedy groził jej niebezpieczny poród. Zawsze Partia i rewolucja były dla niego waŜniejsze niŜ ona. Ale mama rozumiała i szanowała ojca — i nigdy nie przestała go kochać. I teraz, kiedy przeŜy-wał taki trudny okres, równieŜ stanęła po jego stronie. śaden rachunek własnych krzywd nie mógł jej zmusić, Ŝeby go oskarŜyła.

W wydziale mamy nie usłuchano wezwania Tingów, Ŝeby ją nękać, ale grupa pani Shao i inne organizacje, które nie miały z nią nic wspólne-go, chętnie tego wezwania usłuchały. Musiała przejść setki zebrań dema-skacyjnych. Pewnego razu był to wiec z dziesiątkami tysięcy uczestni-ków w Parku Ludowym, w centrum Chengdu. Większość z nich nie mia-ła pojęcia, kim mama jest. Nie była na tyle waŜna, Ŝeby stanowić cel tak wielkiego mityngu.

Została potępiona za co się tylko dało, równieŜ za to, Ŝe jej ojcem był generał Xue. Fakt, Ŝe zmarł, kiedy nie miała nawet dwóch lat, był nie-istotny.

W tamtych dniach kaŜdemu „uczniowi kapitalizmu” przydzielano je-den lub więcej zespołów śledczych, które co do minuty rozliczały ich przeszłość. Mao chciał, aby kaŜdy, kto dla niego pracuje, był dobrze sprawdzony. W róŜnych okresach mamie przydzielano róŜne zespoły śledcze, z których ostatni miał w składzie około piętnastu osób. Posyłano ich w róŜne strony Chin. To przez nich mama dowiedziała się danych i adresów dawnych znajomych, z którymi juŜ przed laty utraciła kontakt. Większość śledczych nie przywoziła Ŝadnych obciąŜających informacji, po prostu jeździli po kraju, ale jedna grupa wróciła z prawdziwą „sensa-cją”.

Dawno temu w Jinhzou, w 1949 roku, doktor Xia wynajmował pokój komunistycznemu agentowi Yuwu, który był szefem mamy, nadzorują-cym zbieranie informacji i wysyłanie ich z miasta. Z kolei nadzorca Yuwu, którego mama nie znała, udawał, Ŝe pracuje dla Kuomintangu. Podczas Rewolucji Kulturalnej został zmuszony do tego, Ŝeby przyznał, Ŝe był kuomintangowskim szpiegiem. Straszliwie go torturowano i w końcu „wyznał” wszystko, wymyślając siatkę szpiegowską, do której miał naleŜeć Yuwu.

Yuwu takŜe był okrutnie torturowany. śeby nie oskarŜać innych, po-pełnił samobójstwo, podcinając sobie Ŝyły. Nie wspomniał o mamie. Ale śledztwo ujawniło ich powiązania i oświadczono, Ŝe równieŜ naleŜała do siatki szpiegowskiej.

397

Wyciągnięto jej kuomintangowskie kontakty z okresu, kiedy miała kilkanaście lat. Wszystkie pytania, które pojawiły się w 1955 roku, zno-wu powróciły. Tym razem jednak nie pytano po to, Ŝeby cokolwiek wy-jaśnić. Po prostu kazano mamie przyznać się, Ŝe była członkinią kuomin-tangowskiej siatki szpiegowskiej. Argumentowała, Ŝe śledztwo z 1955 roku oczyściło ją z podejrzeń, ale w odpowiedzi usłyszała, Ŝe prowadzą-cy wtedy śledztwo pan Kuang był „zdrajcą i kuomintangowskim szpie-giem”.

Pan Kuang w młodości został uwięziony przez Kuomintang. Władze kuomintangowskie obiecały, Ŝe zwolnią z więzienia wszystkich działają-cych w podziemiu komunistów, jeśli napiszą, Ŝe zrywają z komunizmem — miało to być opublikowane w lokalnej gazecie. Najpierw pan Kuang i jego towarzysze odmówili, ale potem przyszedł rozkaz partyjny. Powie-dziano im, Ŝe Partia ich potrzebuje i nikt nie będzie zwaŜał na nieszczere, wymuszone „antykomunistyczne oświadczenie”. Pan Kuang usłuchał i został zgodnie z umową zwolniony.

Wielu innych postąpiło tak samo. W 1936 roku zwolniono w taki spo-sób sześćdziesięciu jeden komunistów. Rozkaz „odwołania”, wydany przez Centralny Komitet Partii, podpisał Liu Shaoqi. Potem wielu z tych ludzi zostało wysokimi urzędnikami rządu komunistycznego, pełniąc funkcje wicepremierów, ministrów i pierwszych sekretarzy prowincji. Podczas Rewolucji Kulturalnej pani Mao i Kang Sheng oznajmili, Ŝe było to „sześćdziesięciu wielkich szpiegów i zdrajców”. Werdykt ten poparł osobiście Mao i wszyscy ci ludzie byli okrutnie torturowani. Na-wet ci, którzy bardzo luźno byli z nimi związani, mieli bardzo powaŜne kłopoty.

Po tym precedensie wielu dawnych nielegalnych działaczy komuni-stycznych i ludzi, którzy się z nimi kontaktowali, walczących o komuni-styczne Chiny, zostało oskarŜonych o to, Ŝe są „szpiegami i zdrajcami”. Aresztowano ich, poddawano „zebraniom demaskacyjnym” i bez litości torturowano. Według późniejszych oficjalnych danych w Yunnanie, pro-wincji graniczącej z Sichuanem, zgładzono wtedy ponad czternaście ty-sięcy ludzi. W prowincji Hebei, do której naleŜy Pekin, osiemdziesiąt tysięcy ludzi uwięziono i torturowano; tysiące z nich zmarło. Po latach mama dowiedziała się, Ŝe jej pierwszy chłopak, kuzyn Hu, był wśród tych, których wtedy zgładzono. Najpierw sądziła, Ŝe zgładził go Kuomin-tang, ale jak się okazało, jego ojciec wykupił go z więzienia za sztabki

398

złota. Nikt nie umiał powiedzieć, jak umarł. Pan Kuang został oskarŜony o to samo. Torturowany, usiłował popeł-

nić samobójstwo, ale bez powodzenia. Fakt, Ŝe to on oczyścił mamę z zarzutów, został uznany za dowód jej winy. Zatrzymywano ją i wypusz-czano z róŜnego rodzaju aresztów przez przeszło dwa lata — od końca 1967 roku do października 1969 roku. Warunki zaleŜały głównie od tego, jakie miała straŜniczki. Niektóre były dla niej miłe — kiedy były z nią sam na sam. Jedna z nich, Ŝona oficera, przyniosła lekarstwa na jej krwawienia. Prosiła takŜe swojego męŜa, który miał specjalne przydziały Ŝywności, Ŝeby przynosił mamie co tydzień mleko, jajka i kurczaki.

Dzięki takim straŜniczkom jak ta kobieta zwolniono mamę kilka razy na parę dni do domu. Jednak Tingowie dowiedzieli się o tym i miła straŜ-niczka została wymieniona na kobietę, której mama nigdy przedtem nie widziała. Nowa straŜniczka nękała ją i torturowała. Często kazała mamie całymi godzinami stać w pozycji zgiętej na dziedzińcu, a w zimie kazała jej godzinami klęczeć w zimnej wodzie. Dwa razy posadziła teŜ mamę na „tygrysiej ławce”. Mama musiała siedzieć na niej z nogami wyciągnię-tymi przed siebie. Jej tors był przywiązany do filaru, a uda do ławki — tak, Ŝe nie mogła się poruszyć.” Potem pod pięty wsuwano jej cegły. Chodziło o to, Ŝeby połamać kolana albo kości biodrowe. Dwadzieścia lat temu w Jinhzou, w kuomintangowskim więzieniu, równieŜ straszono ją właśnie taką torturą.

„Tygrysia ławka” skończyła się jednak wkrótce, poniewaŜ straŜnicz-ka potrzebowała do pomocy męŜczyzn, którzy by wpychali cegły; zrobili to kilka razy, ale niechętnie, a potem odmówili, nie chcąc mieć z tym nic wspólnego. Wiele lat później kobieta ta została zdiagnozowana jako psychopatka i umieszczona w szpitalu psychiatrycznym.

Mama podpisała wiele „zeznań”, przyznając się do tego, Ŝe sympaty-zuje z „uczniami kapitalizmu”, nie zgodziła się jednak zadenuncjować ojca i nie uznała Ŝadnych zarzutów dotyczących „szpiegostwa”, które, jak dobrze wiedziała, prowadziłyby do oskarŜenia kolejnych osób.

Kiedy była w areszcie, niezbyt często mogliśmy ją odwiedzać, a na-wet przez jakiś czas nie wiedzieliśmy w ogóle, gdzie jest. Wędrowałam

399

po ulicach, chodząc po miejscach, w których, jak sądziłam, mogłaby być, i wypatrywałam jakiegoś jej śladu czy znaku.

Trzymano ją w pomieszczeniu, gdzie kiedyś było kino, przy głównej handlowej ulicy. Od czasu do czasu pozwalano nam podać jej paczkę albo zobaczyć się z nią przez kilka minut, chociaŜ nigdy nie na osobno-ści. Jeśli była szczególnie zawzięta straŜniczka, siedzieliśmy podczas wizyty pod jej lodowatym spojrzeniem. Pewnego dnia, na jesieni 1968 roku, zaniosłam mamie paczkę Ŝywnościową, ale powiedziano mi, Ŝe nie zostanie przyjęta. Nie wyjaśniono dlaczego i zakazano w ogóle przyno-szenia czegokolwiek. Kiedy babcia to usłyszała, zemdlała. Pomyślała, Ŝe mama nie Ŝyje.

Ta niewiedza o mamie była nieznośna. Wzięłam mojego sześciolet-niego brata Xiaofanga za rękę i poszliśmy pod to kino. Chodziliśmy w tę i z powrotem przed bramą. Przeszukaliśmy wzrokiem rząd okien na dru-gim piętrze. W rozpaczy krzyczeliśmy: „Mamo! Mamo!” — aŜ do utraty głosu. Przechodnie patrzyli na nas, ale nie zwracałam na to uwagi. Chcia-łam tylko ją zobaczyć. Jednak mama się nie pojawiła.

Wiele lat później powiedziała, Ŝe nas wtedy słyszała. Co więcej, jej psychopatyczna straŜniczka otworzyła nawet okno, Ŝeby nas było lepiej słychać. Powiedziała mamie, Ŝe jeŜeli zadenuncjuje ojca i wyzna, Ŝe była kuomintangowskim szpiegiem, natychmiast będzie mogła nas zobaczyć. „W przeciwnym razie — dodała — moŜe juŜ nigdy nie wyjdziesz stąd Ŝywa”. Mama powiedziała: „Nie”. I cały czas wbijała sobie paznokcie w dłonie, Ŝeby powstrzymać łzy.

21 „Węgiel na śniegu” —

moje rodzeństwo i przyjaciele

(1967—1968)

Podczas 1967 i 1968 roku Mao, walcząc o ustanowienie osobistego systemu władzy, swoje ofiary, takie jak moi rodzice, trzymał w niepew-ności. Ludzkie cierpienie go nie obchodziło. Ludzie istnieli dla niego tylko po to, by mu pomagać w realizacji jego strategicznych planów. Nie miał jednak na celu ludobójstwa. Nie głodził swoich ofiar. Rodzice wciąŜ pobierali pensje, mimo Ŝe nie tylko nie pracowali, ale byli prześladowani i męczeni. Główna kantyna w kompleksie pracowała normalnie, Ŝeby Rebelianci mogli nadal prowadzić „rewolucję”, niemniej my, podobnie jak i inne rodziny „uczniów kapitalizmu”, takŜe byliśmy tam karmieni. Nasze racje były takie same jak racje pozostałych.

Większość mieszkańców „podtrzymywała rewolucję”. Mao chciał, Ŝeby ludzie walczyli, ale nie zamierzał dopuścić do tego, by masowo wymierali. Osłaniał więc premiera Zhou Enlaia, gdyŜ wiedział, Ŝe gdyby coś mu się stało, będzie potrzebował administratora najwyŜszej klasy. Deng Xiaoping teŜ był względnie bezpieczny. Kraj nie powinien się cał-kowicie załamać.

Jednak w miarę jak rewolucja się rozprzestrzeniała, coraz więcej dzie-dzin gospodarki ulegało paraliŜowi. Liczba ludności miejskiej wzrosła o kilkaset milionów, ale nie budowano ani nowych domów, ani Ŝadnych miejskich obiektów. Prawie wszystko — sól, pasta do zębów, papier toa-letowy, Ŝywność i ubranie — albo było na przydział, albo zupełnie znik-nęło z rynku. W Chengdu przez rok nie było cukru i przez sześć miesięcy

401

nie znalazłoby się tam choćby jednej kostki mydła toaletowego. Od czerwca 1966 roku przestały działać szkoły. Nauczyciele albo zna-

leźli się wśród oskarŜonych, albo organizowali własne grupy Rebelian-tów. Brak zajęć w szkole oznaczał brak kontroli. Co mieliśmy robić z naszą wolnością? Nie było ksiąŜek, filmów, muzyki, teatru, muzeów, herbaciarni — niczego, czym moŜna by się zająć — oprócz kart, które, chociaŜ bez oficjalnego błogosławieństwa, święciły swój tryumf. W przeciwieństwie do innych rewolucji, w tej nie było się czym zajmować. Oczywiście Czerwona Gwardia dawała młodzieŜy całodniowe zajęcie, ale jedynym sposobem, w jaki mogli dać upust swojej energii i frustracji, były dzikie zebrania demaskacyjne oraz werbalne i fizyczne napaści. Innym efektem Rewolucji Kulturalnej był wielki wyŜ demograficzny. Nie przejmowano się kontrolą urodzeń i podczas Rewolucji Kulturalnej populacja zwiększyła się o dwieście milionów.

Pod koniec 1966 roku ja i moje rodzeństwo uznaliśmy, Ŝe mamy juŜ dość Czerwonej Gwardii. Dzieci pochodzące z potępionych rodzin po-winny „zakreślić granicę pomiędzy sobą i rodzicami” — i wiele z nich tak zrobiło. Jedna z córek prezydenta Liu Shaoqi pisała afisze „obnaŜają-ce” ojca. Niektóre dzieci zmieniały nazwiska, Ŝeby zademonstrować ze-rwanie z ojcem, inne nigdy nie odwiedzały swoich uwięzionych rodzi-ców, a były takŜe takie, które brały udział w organizowanych przeciwko nim zebraniach demaskacyjnych.

Kiedy na mamę wywierano nacisk, Ŝeby rozwiodła się z ojcem, spyta-ła nas, co o tym sądzimy. Wiedzieliśmy, Ŝe jeśli z nim zostaniemy, mo-Ŝemy stać się „czarnymi”, a wszyscy zdawaliśmy sobie sprawę z tego, co to oznacza. Ale powiedzieliśmy, Ŝe zostaniemy z nim, i niech będzie, co ma być. Mama odparła, Ŝe jest z nas bardzo dumna. Reagowaliśmy em-patycznie na cierpienia rodziców, podziwialiśmy ich niezaleŜność i od-wagę, nienawidziliśmy ich dręczycieli i tym bardziej czuliśmy się z nimi związani. Nasza miłość i szacunek dla nich miała teraz inny, głębszy wymiar.

Dorastaliśmy szybko. Nie czuliśmy do siebie uraz, nie rywa-lizowaliśmy, nie prowadziliśmy wojen. Nie mieliśmy Ŝadnych zwyczaj-nych problemów ani przyjemności nastolatków. Rewolucja Kulturalna

402

zakłóciła normalny bieg wieku dorastania, usunęła teŜ jego pułapki, i od razu zostaliśmy wrzuceni, juŜ jako nastolatkowie, w rozsądną dorosłość.

Gdy miałam czternaście lat, gorąco kochałam rodziców — w normal-nych warunkach moje uczucia być moŜe nie byłyby tak intensywne. Całe moje Ŝycie obracało się wyłącznie wokół nich. Kiedy na krótko pojawiali się w domu, obserwowałam ich nastroje i starałam się we wszystkim im dogadzać. Gdy znowu szli do aresztu, szłam do pełnych poczucia wyŜ-szości Rebeliantów i Ŝądałam widzeń z nimi.

Czasem pozwalano mi usiąść i porozmawiać z którymś z nich pod okiem straŜy. Mówiłam im wtedy, jak bardzo ich kocham. Ludzie wcho-dzący w skład poprzedniego zarządu prowincji i pracownicy Wschodnie-go Okręgu Chengdu dobrze mnie poznali i nienawidzili mnie — takŜe za to, Ŝe nie okazywałam przed nimi lęku. Pewnego razu pani Shao wrza-snęła na mnie, Ŝe „patrzę przez nią jak przez powietrze”. Z wściekłości wymyślali róŜne pomówienia pod moim adresem, które umieszczano w gazetkach ściennych, na przykład takie, Ŝe „Czerwone Chengdu” zezwo-liło ojcu na leczenie, poniewaŜ uŜyłam swoich wdzięków i uwiodłam Yonga.

Oprócz zajmowania się rodzicami spędzałam swój wolny czas — a miałam go wtedy pod dostatkiem — z moimi przyjaciółmi. Po powrocie z Pekinu w grudniu 1966 roku razem z Kluseczką i jej przyjaciółką Jingj-in poszłam do lotniczych zakładów naprawczych na przedmieściach Chengdu. Potrzebowałyśmy zajęcia, a zgodnie z instrukcją Mao powin-nyśmy podtrzymywać akcje przeciwko „uczniom kapitalizmu”. Przewrót w przemyśle według Przewodniczącego następował zbyt wolno.

Ale jedyną akcją, jaką we trzy wszczęłyśmy, było przyciąganie uwagi młodych ludzi z zawieszonego teraz zakładowego zespołu koszykówki. Mnóstwo czasu spędzałyśmy, przechadzając się po wiejskich drogach, wdychając gęsty zapach wczesnych kwiatów fasoli. Kiedy połoŜenie rodziców uległo pogorszeniu, wróciłam do domu. Wtedy właśnie ode-szłam od instrukcji Mao i uczestnictwa w Rewolucji Kulturalnej raz na zawsze.

Jednak moja przyjaźń z Kluseczką, Jingjin i młodymi koszykarzami przetrwała. Do naszej paczki naleŜała takŜe moja siostra Xiaohong i kilka innych dziewcząt z naszej szkoły. Wszystkie były starsze ode mnie. Czę-sto spotykałyśmy się w mieszkaniu którejś z nich i przesiadywałyśmy

403

tam całymi godzinami, często takŜe zostawałyśmy na noc — nie miały-śmy lepszego zajęcia. Prowadziłyśmy nieustanne dyskusje na temat tego, któremu z koszykarzy która z nas się najbardziej podoba. Kapitan zespo-łu, przystojny dziewiętnastolatek o imieniu Sai, był centralną postacią tych dysput. Dziewczęta rozwaŜały, czy bardziej lubi Jingjin, czy mnie. Powściągliwy i pełen rezerwy Sai bardzo się Jingjin podobał. Za kaŜdym razem, kiedy miałyśmy się z nim zobaczyć, starannie czesała swoje się-gające do ramion włosy i prasowała ubranie, pudrowała się nawet lekko oraz uŜywała róŜu i ołówka do brwi. Wszystkie sobie z niej troszkę po-kpiwałyśmy.

Mnie takŜe ciągnęło do Sai. Kiedy o nim myślałam, czułam, jak moc-niej mi bije serce; budziłam się w nocy, widząc jego twarz. Szeptałam jego imię albo mówiłam do niego w myślach, kiedy się czegoś bałam albo o coś martwiłam. Ale jemu samemu nic nie powiedziałam, snułam tylko na jego temat nieśmiałe fantazje. NajwaŜniejsi w moim Ŝyciu i mo-ich uczuciach byli rodzice. KaŜdą własną sprawę czy przygodę uczucio-wą natychmiast tłumiłam, jakby oznaczała nielojalność wobec nich. Re-wolucja Kulturalna pozbawiła mnie — albo zaoszczędziła mi — normal-nego okresu dojrzewania, wraz z jej napadami złego humoru, rodzinnymi sprzeczkami i spotykaniem się z chłopcami.

Nie byłam jednak całkiem pozbawiona próŜności. Przyszyłam do ko-lan i do siedzenia spodni niebieskie łaty, ufarbowane za pomocą wosku w abstrakcyjne wzory, które potem spłowiały do jasnoszarego koloru. Moi przyjaciele śmiali się z mojego stroju, a babcia była oburzona i narzekała: „śadna dziewczyna nie ubiera się tak jak ty”. Ale ja się uparłam. Nie chciałam wyglądać ładnie, tylko inaczej.

Kiedyś jedna z moich przyjaciółek powiedziała, Ŝe jej rodzice, znani aktorzy, popełnili samobójstwo, nie mogąc juŜ znieść oskarŜeń i zebrań demaskacyjnych. Niedługo potem usłyszeliśmy, Ŝe brat jednej z dziew-cząt równieŜ popełnił samobójstwo. Studiował w Pekińskim Instytucie Lotniczym. Jego i kilku kolegów oskarŜono o to, Ŝe chcieli załoŜyć partię antymaoistowską. Kiedy policja przyszła go aresztować, wyskoczył z okna z trzeciego piętra. Niektórych z jego kolegów „konspiratorów”

404

zgładzono, a inni dostali doŜywocie za usiłowanie organizowania opozy-cji. Tego rodzaju tragedie były częścią naszej codzienności.

Rodziny Kluseczki, Jingjin i innych moich przyjaciół nie były nękane. Oprawcy moich rodziców nie mieli aŜ tak długich rąk, Ŝeby gnębić ich rodziny. Niemniej moi przyjaciele ponosili pewne ryzyko, bo nie płynęli z prądem. NaleŜeli do milionów tych, którzy przestrzegali tradycyjnego chińskiego kodeksu lojalności — „węgiel na śniegu”. To, Ŝe byli przy mnie, pomogło mi przetrwać najgorsze lata Rewolucji Kulturalnej.

Poza tym pomogli mi w wielu praktycznych sprawach. Pod koniec 1967 roku „Czerwone Chengdu” zaczęło atakować kompleks i nasz blok zamienił się w fortecę. Kazano nam wynieść się z mieszkania na trzecim piętrze do pokojów na parterze w sąsiednim bloku.

Rodzice byli wtedy w areszcie. Wydział ojca, który powinien zająć się przeniesieniem, dał nam tylko nakaz. Nie było firm zajmujących się przeprowadzkami i bez pomocy przyjaciół nasza rodzina nie dałaby sobie rady. I tak zabraliśmy tylko najbardziej potrzebne meble. Zostawiliśmy między innymi szafę ojca na ksiąŜki — była tak cięŜka, Ŝe nie mogliśmy jej podnieść.

Nasza nowa kwatera znajdowała się w lokalu zajmowanym juŜ przez rodzinę innego „ucznia kapitalizmu”, której rozkazano ustąpić nam po-łowę mieszkania. W całym kompleksie przeorganizowano wszystkie pomieszczenia w taki sposób, Ŝeby najwyŜsze piętra mogły zostać uŜyte na posterunki dowodzenia. Miałyśmy teraz z siostrą wspólny pokój. Okno, które wychodziło na opustoszały ogród na tyłach domu, musiało być zawsze zamknięte, bo kiedy je otwierałyśmy, do pokoju wpadał smród z zatkanych rur. W nocy słyszałyśmy wołanie o poddanie się zza ścian kompleksu oraz sporadyczne strzały. Pewnej nocy obudził mnie dźwięk pękającego i sypiącego się szkła: nabój przeszedł przez okno i utkwił w przeciwległej ścianie. Dziwne, ale nie przeraziłam się. Po wszystkim, co przeszłam, nie było to juŜ takie straszne. śeby się czymś zająć, zaczęłam pisywać poezje w klasycznym stylu.

Pierwszy poemat, który mnie usatysfakcjonował, napisałam w swoje szesnaste urodziny, dwudziestego piątego marca 1968 roku. Nie było uroczystości urodzinowej. Tej nocy, leŜąc w łóŜku i słuchając, jak na

405

zewnątrz przez głośniki Rebelianci miotają mroŜące krew w Ŝyłach dia-tryby, osiągnęłam punkt zwrotny. Kiedy mi mówiono, Ŝe Ŝyję w ziem-skim raju, w socjalistycznych Chinach, podczas gdy świat kapitalistyczny jest piekłem, zawsze w to wierzyłam. Teraz jednak zadałam sobie pyta-nie: Jeśli to jest raj, to jak wygląda piekło? Pomyślałam, Ŝe sama muszę sprawdzić, czy jest miejsce, gdzie jest jeszcze więcej cierpienia. Po raz pierwszy w Ŝyciu poczułam nienawiść do reŜimu, w którym Ŝyłam, i zapragnęłam innego Ŝycia.

Nadal jednak podświadomie unikałam bezpośredniego negowania Mao. Był częścią mojego Ŝycia od wczesnego dzieciństwa. Był moim idolem, Bogiem, inspiracją. Kilka lat temu byłabym szczęśliwa, mogąc dla niego umrzeć. Co prawda jego magiczna siła wyparowała juŜ z mojej duszy, ale nadal był świętością, której nie moŜna było podwaŜać. Nawet teraz nie on był adresatem mojego sprzeciwu.

Właśnie w tym nastroju ułoŜyłam swój poemat. Napisałam o obumie-raniu zindoktrynowanej, ale niewinnej przeszłości, która jak martwy liść opada z drzewa w podmuchu wiatru i odchodzi tam, skąd nie ma powro-tu. Opisałam swoje oszołomienie nowym światem, swoje zagubienie. Był to poemat o błądzeniu w ciemności, o poszukiwaniu.

Skończyłam go i leŜałam w łóŜku, kiedy usłyszałam walenie do drzwi. Wiedziałam, Ŝe to najście. Rebelianci pani Shao nachodzili nasz dom juŜ kilka razy. Zabierali „rzeczy burŜuazyjnego luksusu”, takie jak eleganckie ubrania babci z epoki przedkomunistycznej, płaszcz mamy z MandŜurii obrębiony futrem i garnitury ojca — choć były juŜ w mao-istowskim stylu. Skonfiskowano nawet moje wełniane spodnie. Wracali teraz, by znaleźć „dowód” przeciwko ojcu. Dorastałam przyzwyczajona do tego, Ŝe wciąŜ wywracano nasze mieszkanie do góry nogami.

Zaniepokoiłam się, co będzie, jeśli znajdą mój poemat. Kiedy ojca za-atakowano po raz pierwszy, poprosił mamę, Ŝeby spaliła jego poematy — wiedział, w jaki sposób wykorzystuje się słowa przeciwko ich autorowi, obojętnie czego by dotyczyły. Ale mama nie mogła się przemóc i zacho-wała te, które napisał dla niej. Kosztowało go to kilka brutalnych zebrań demaskacyjnych.

W jednym z poematów ojciec Ŝartował z siebie, Ŝe nie wspinał się na

406

sam szczyt góry. Pani Shao oskarŜyła go wtedy o to, Ŝe „lamentuje nad swoją sfrustrowaną ambicją, uzurpującą sobie miejsce wśród najwyŜ-szych władz Chin”. W innym opisywał swoją pracę w nocy:

Światło połyskuje tym jaśniej, im noc jest ciemniejsza Moje pióro bieŜy na spotkanie białego świtu...

Rebelianci oświadczyli, Ŝe określa tu socjalistyczne Chiny jako „ciemną noc” oraz chce powitać „biały świt” — czyli powrót Kuomin-tangu (biały był kontrrewolucyjnym kolorem). W tamtych dniach takie Ŝałośnie śmieszne interpretacje czyichś słów były na porządku dziennym. Mao, choć był miłośnikiem klasycznej poezji, nie zamierzał otaczać jej specjalną ochroną. Pisanie poematów było niebezpiecznym zajęciem.

Kiedy rozległo się walenie do drzwi, pobiegłam do toalety i zamknę-łam się tam, podczas gdy babcia otwierała drzwi pani Shao i jej asyście. DrŜącymi rękami podarłam moje dzieło na małe kawałeczki, wrzuciłam je do miski klozetowej i spuściłam wodę. Przeszukałam teŜ podłogę, czy nigdzie nie upadł jakiś strzępek poematu. Ale nie cały papier zniknął w misce klozetowej. Musiałam odczekać, i znowu spuścić wodę. Tymcza-sem jakiś Rebeliant walił juŜ w drzwi i rozkazał mi natychmiast wyjść. Nie odpowiedziałam.

Mój brat Jinming takŜe najadł się strachu tej nocy. Od samego po-czątku Rewolucji Kulturalnej chodził na czarny rynek po ksiąŜki. Han-dlowe nawyki Chińczyków są tak silne, Ŝe czarny rynek istniał pomimo miaŜdŜącego nacisku Rewolucji Kulturalnej.

W centrum Chengdu, pośrodku handlowej ulicy, stał pomnik Sun Yat-sena, który w roku 1911 poprowadził rewolucję republikańską, obalającą liczące sobie ponad dwa tysiąclecia cesarstwo. Postawiono go, zanim komuniści doszli do władzy. Mao nie pałał sympatią do Ŝadnego rewolu-cyjnego przywódcy poza samym sobą, i dotyczyło to takŜe Suną. Ale nie wypadało nie przyznawać się do tej tradycji i statua została, a na kawałku ziemi wokół niej zrobiono szkółkę roślin. Kiedy zaczęła się Rewolucja Kulturalna, Czerwona Gwardia atakowała pomniki Sun Yat-sena, dopóki Zhou Enlai nie wziął ich pod ochronę. Statua przetrwała, jednak szkółka, jako oznaka „burŜuazyjnej dekadencji” — nie. Gdy Czerwona Gwardia

407

zaczęła nachodzić domy i palić ksiąŜki, na opuszczonym placu powstał czarny rynek. MoŜna tu było spotkać róŜnych ludzi: czerwonogwardzi-stów, którzy chcieli dostać nieco grosza za skonfiskowane ksiąŜki, han-dlarzy, którzy wszędzie węszyli pieniądze, inteligentów, którzy nie chcie-li, Ŝeby ich ksiąŜki spłonęły, a bali się je trzymać w domu, oraz miłośni-ków ksiąŜek. Wszystkie ksiąŜki, którymi handlowano, zostały wydane za rządów komunistycznych, ale przed Rewolucją Kulturalną. Oprócz chiń-skiej klasyki moŜna tu było znaleźć Szekspira, Dickensa, Byrona, Shel-leya, Shawa, Thackeraya, Tołstoja, Dostojewskiego, Turgieniewa, Cze-chowa, Ibsena, Balzaka, Maupassanta, Flauberta, Dumasa, Zolę i wiele innych dzieł światowej klasyki. Był tu nawet Sherlock Holmes Conana Doyle'a, bardzo lubiany w Chinach.

Ceny ksiąŜek zaleŜały od róŜnych czynników. Jeśli miały pieczątkę biblioteki, nie bardzo chciano je kupować. Rząd komunistyczny miał tak wysoką reputację, jeśli chodzi o porządek i kontrolę, Ŝe nikt nie chciał ryzykować, Ŝe złapią go z nielegalnie posiadaną państwową własnością. O wiele chętniej kupowano ksiąŜki od prywatnych właścicieli, które nie miały Ŝadnych oznakowań. Powieści z erotycznymi fragmentami uzy-skiwały najwyŜsze ceny, ale naraŜały kupujących i sprzedających na największe niebezpieczeństwo. Czerwone i czarne Stendhala, uznawane za szczególnie nasycone erotyką, kosztowało tyle, ile wynosiła przeciętna płaca za dwa tygodnie.

Jinming chodził na czarny rynek kaŜdego dnia. Podstawa jego zbio-rów pochodziła z punktu skupu makulatury, gdzie przestraszeni obywate-le sprzedawali swoje ksiąŜki jako zuŜyty papier. Jinming odkupywał je od skupującego za bardzo podbitą cenę. Potem dokupił więcej ksiąŜek na czarnym rynku, przeczytał je, sprzedał i kupił następne.

Pomiędzy początkiem Rewolucji Kulturalnej i początkiem 1968 roku przez jego ręce przeszło co najmniej tysiąc ksiąŜek. Dziennie czytał jed-ną, dwie. Ośmielał się naraz trzymać po kilkanaście, ale musiał je staran-nie ukrywać. Jedną z jego kryjówek na terenie kompleksu była opusz-czona wieŜa ciśnień, dopóki woda nie zniszczyła jego ulubionych ksią-Ŝek, wśród których był Zew krwi Londona. Kilka z nich trzymał w domu, w materacu i poutykane po kątach naszego małego mieszkanka. Tej no-cy, kiedy było najście, miał w łóŜku Czerwone i czarne.

408

Ale jak zawsze zerwał okładkę i zastąpił ją okładką Dziel zebranych Mao Zedonga, a pani Shao oraz jej koledzy nie sprawdzili zawartości.

Jinming zajmował się takŜe innymi czarnorynkowymi dobrami. Jego entuzjazm dla wiedzy nie przeminął. W tym czasie na czarnym rynku z artykułów technicznych były tylko półprzewodniki i części radiowe — ta gałąź techniki była w łaskach, poniewaŜ radio „rozprzestrzeniało słowa Przewodniczącego Mao”. Jinming kupował części i składał z nich radia, które sprzedawał po niezłych cenach. Potem kupował róŜne elementy do testowania fascynujących go teorii fizycznych. śeby zdobyć pieniądze na swoje eksperymenty, zajął się plakietkami

z Mao. Wiele fabryk przerwało produkcję i zajmowało się jedynie tło-czeniem aluminiowych plakietek z głową Mao. Kolekcjonowanie czego-kolwiek, łącznie ze znaczkami pocztowymi i obrazami, było uznawane za „burŜuazyjny nawyk”, więc ludzie zajęli się kolekcjonowaniem pla-kietek Mao — choć i tu naleŜało działać potajemnie. Jinming zbił na tym niewielką fortunę. Wielki Sternik chyba nie wiedział o tym, Ŝe nawet jego podobizna mogła się stać częścią majątku słuŜącego kapitalistycznej spekulacji, czyli tej właśnie działalności, którą usiłował wyrwać z korze-niami.

Zdarzały się teŜ naloty. Często zajeŜdŜała cięŜarówka z Rebeliantami, którzy przeczesywali ulicę i zatrzymywali kaŜdego, kto wydawał się im podejrzany. Czasem przysyłali szpicli, którzy udawali kupujących, a potem, na gwizd, rzucali się na handlujących. Dobra tych, którzy zostali złapani, były konfiskowane. Zwyczajną karą było „upuszczenie krwi”, czyli dźganie w pośladki, ale niektórych torturowano, a wszystkim gro-Ŝono podwójną karą, jeśli zostaną jeszcze raz złapani. Większość jednak wracała.

Mój drugi brat, Xiaohei, miał dwanaście lat na początku 1967 roku. PoniewaŜ nie miał zajęcia, wkrótce zaczął się zadawać z ulicznym gan-giem. Takie gangi nie istniały przed Rewolucją Kulturalną, ale teraz buj-nie rozkwitły. Nazywano je „dokami”, a ich przywódców „sternikami”. KaŜdy, kto naleŜał do gangu, był „bratem” i nosił przydomek, zazwyczaj związany z nazwami zwierząt: „Chudy pies”, kiedy chłopiec był szczup-ły — lub „Szary wilk”, kiedy miał pasmo szarawych włosów. Xiaohei był zwany „Czarne kopyto”, poniewaŜ część jego imienia, „hei”, oznacza

409

„czarny”, a takŜe dlatego, Ŝe był szybki i biegał na posyłki, co naleŜało do jego obowiązków, jako Ŝe był młodszy niŜ większość członków gan-gu.

Na początku traktowali go jak gościa, poniewaŜ rzadko zawierali zna-jomości z dziećmi wysokich urzędników. Pochodzili raczej z biedniej-szych rodzin i przed Rewolucją Kulturalną było wśród nich wielu chłop-ców wyrzuconych ze szkół. Ich rodziny ani nie były obiektami zaintere-sowania Rewolucji Kulturalnej, ani same się nią nie interesowały.

Niektórzy z nich starali się naśladować sposób bycia dzieci wysokich urzędników, nie bacząc na to, Ŝe przeŜywali oni właśnie swój upadek. W okresie chwały Czerwonej Gwardii dzieci te ustanowiły modę na stare mundury armii komunistycznej, jako Ŝe miały do nich dostęp przez ro-dziców. Niektórzy chłopcy z gangów kupowali takie stare ubrania mun-durowe na czarnym rynku albo farbowali na zielono swoje własne. Bra-kowało im jednak szyku dawnej elity, a zielony kolor ich farbowanych ubrań często nie miał właściwego odcienia i dzieci wysokich urzędników oraz ich przyjaciele i znajomi szydzili z nich, Ŝe są namiastką.

Później przyszła moda na ciemnoniebieskie bluzy i spodnie. ChociaŜ większość Chińczyków w tamtym czasie ubierała się na niebiesko, ten miał szczególny odcień, poza tym nie było zwyczaju nosić góry i dołu w tym samym kolorze. Buty równieŜ musiały być inne: miały białą plasti-kową podeszwę, górę z czarnego sznurka i biały plastikowy pasek.

Niektóre gangi wprowadziły swój własny styl. Ich członkowie nosili na przykład wiele koszulek pod wierzchnim ubraniem i wykładali kołnie-rzyki. Im więcej kołnierzyków było na wierzchu, tym szykowniej się wyglądało. Xiaohei często miał pod kurtką sześć albo siedem koszulek, nawet w letnie upały. Spod przykrótkich spodni zawsze musiały wysta-wać nogawki spodni od dresu. Nosili teŜ tenisówki bez sznurowadeł i wojskowe czapki z daszkami, w które wtykali gazety, Ŝeby dumnie ster-czały.

Jednym ze sposobów, w jaki „bracia” Xiaohei wypełniali wolny czas, były kradzieŜe. To, co przynieśli, musieli oddać „sternikowi”, który dzie-lił sprawiedliwie zdobycz pomiędzy wszystkich. Xiaohei zbyt się bał, Ŝeby kraść, ale „bracia” i tak dawali mu jego „działkę”.

410

Podczas Rewolucji Kulturalnej kradzieŜe były bardzo częste, zwłasz-cza kradzieŜe rowerów i drobne kradzieŜe kieszonkowe. Większość mo-ich znajomych przynajmniej raz została okradziona. W moim przypadku wyprawa do sklepu równieŜ często kończyła się utratą portfela — albo widziałam, jak ktoś inny właśnie go utracił. Policja, która podzieliła się na frakcje, tylko symbolicznie sprawowała nadzór.

Kiedy w latach siedemdziesiątych w Chinach pojawili się po raz pierwszy w większej liczbie obcokrajowcy, wielu z nich podkreślało „czystość moralną” naszego społeczeństwa: kaŜda zapomniana skarpetka podąŜała za swoim właścicielem, choćby setki kilometrów od Pekinu, lub znajdowała się, wyprana, złoŜona i umieszczona we właściwym miejscu w jego pokoju hotelowym. Obcokrajowcy nie zdawali sobie sprawy, Ŝe tylko oni i Chińczycy na najwyŜszych stanowiskach byli tak traktowani. Nikt nie śmiałby okraść obcokrajowca, bo zabranie mu bodaj chusteczki do nosa mogłoby oznaczać karę śmierci. Czysto złoŜone skarpetki nie miały nic wspólnego z uczciwością: były po prostu elementem przedsta-wienia wyreŜyserowanego przez reŜim.

„Bracia” Xiaoheia byli równieŜ bardzo pochłonięci uganianiem się za dziewczętami. Dwunastoletni czy trzynastoletni chłopcy, tacy jak Xiao-hei, byli zbyt nieśmiali, Ŝeby zbliŜać się do dziewcząt, ale często byli posłańcami innych chłopców, doręczając ich rojące się od błędów listy miłosne. Xiaohei pukał do drzwi, modląc się, Ŝeby otworzyła dziewczy-na, a nie jej ojciec albo brat. Czasem, kiedy strach brał górę, wtykał list pod drzwi.

Kiedy dziewczyna odrzucała propozycję spotkania, Xiaohei i inni młodsi chłopcy słuŜyli jako narzędzie zemsty odrzuconemu kochankowi, urządzając pod jej domem kocią muzykę albo miotając z katapulty poci-ski w jej okno. Gdy dziewczyna pojawiała się na dworze, popychali ją i wyzywali lub kiwali w jej stronę zakrzywionym środkowym palcem i rzucali inwektywy, których sami nie rozumieli. Obelgi związane z kobie-tą mają w języku chińskim graficzny, obrazowy charakter: „czółenko” (od kształtu narządów płciowych), „końskie siodło” (pozycja w stosunku seksualnym), „przelewająca się lampa olejowa” (zbyt często się „pusz-cza”) i „zdarty but” (często uŜywana).

411

Niektóre dziewczęta szukały ochrony u innych gangów, a te, które miały predyspozycje w tym kierunku, same zostawały „sterniczkami” — i kiedy juŜ weszły w męski świat, przybierały malownicze przydomki, takie jak „Zroszona czarna peonia”, „Stłuczona czara od wina” czy „Za-klinaczka węŜy”.

Kolejnym zajęciem gangów był udział w wybuchających przy naj-mniejszej prowokacji walkach. Xiaoheia zawsze te walki fascynowały, ale ku swojemu własnemu Ŝalowi był obdarzony tym, co nazywał „tchó-rzowską dyspozycją”. Zmykał, kiedy tylko bójka przybierała zły obrót. Dzięki temu brakowi brawury przetrwał bez szwanku, podczas gdy wielu chłopców zostało poranionych, a nawet zabitych w tych bezsensownych walkach.

Kiedy pewnego popołudnia on i jego „bracia” wałęsali się jak zwykle ulicami, nadbiegł jeden z członków gangu i powiedział, Ŝe dom jednego z nich został napadnięty przez inny gang i „upuszczono mu krwi”. Pobiegli do swojej „stoczni”, w której składali broń: pałki, cegły, noŜe i druciane bicze. Xiaohei wetknął za skórzany pas składaną trzyczęściową pałkę i ruszyli do napadniętego domu, ale wrogowie juŜ stamtąd zniknęli, a ran-nego „brata” rodzina zawiozła do szpitala. Sternik gangu napisał więc do sternika wrogiego gangu gęsty od błędów list, wypowiadający wojnę, a Xiaohei miał obowiązek dostarczyć ten list adresatowi.

W liście było Ŝądanie podjęcia regularnej walki na sportowym Stadio-nie Ludowym. Nie odbywały się tu zawody, poniewaŜ rywalizacja spor-towa została potępiona przez Mao.

Oznaczonego dnia gang Xiaoheia czekał w sile kilkunastu chłopców przy bieŜni. Minęły niemrawe dwie godziny, po czym na stadion wszedł, kuśtykając, męŜczyzna po dwudziestce. Był to Kulawy Tang, znana po-stać w podziemnym świecie Chengdu. Mimo młodego wieku był trakto-wany z szacunkiem naleŜnym starszym.

Kulawy Tang chorował na heinemedinę. Jego ojciec był kuomintan-gowskim oficerem i dlatego syn został przydzielony do pracy w małym warsztacie, mieszczącym się w dawnym domu jego rodziny, który komu-niści skonfiskowali. Zatrudnienie w takim małym przedsiębiorstwie nie zapewniało ubezpieczenia i emerytury, które mieli robotnicy duŜych fabryk.

412

Z powodu pochodzenia rodzinnego Tang i tak nie mógłby się uczyć, ale był bardzo bystry i został jednym z szefów podziemia w Chengdu. Teraz przychodził z propozycją zawieszenia broni. Wyjął kilka kartonów paczek papierosów i porozdawał je. Przekazał przeprosiny drugiego gan-gu oraz obietnicę pokrycia szkód wyrządzonych w domu i zapłacenia za lekarza. Sternik Xiaoheia przyjął przeprosiny i propozycję rozejmu — nie moŜna było powiedzieć „nie” Kulawemu Tangowi.

Wkrótce Kulawego Tanga aresztowano. Z początkiem 1968 roku roz-począł się kolejny, czwarty etap Rewolucji Kulturalnej. Pierwszy etap był okresem Czerwonej Gwardii, potem przyszli Rebelianci i ataki na „uczniów kapitalizmu”, trzeci etap stanowiły walki frakcyjne pomiędzy Rebeliantami. Teraz Mao uznał, Ŝe pora powstrzymać te walki. śeby osiągnąć cel, musiał znowu uciec się do terroru. Ofiarami tego etapu stała się spora część obywateli, których do tej pory działania rewolucji nie dotknęły, łącznie z samymi Rebeliantami. Jedną po drugiej rozkręcano kampanie polityczne, które niszczyły kolejnych nowo mianowanych wrogów klasowych. Największe z tych polowań na czarownice — „Oczyszczanie Szeregów Klasowych” — objęło równieŜ Kulawego Tan-ga. Wypuszczono go dopiero w 1976 roku, a we wczesnych latach osiemdziesiątych został przedsiębiorcą i jednym z najbogatszych ludzi w Chengdu. Zwrócono mu zrujnowany dom rodzinny. Zburzył go i na jego miejscu postawił wspaniały dwupiętrowy budynek. Kiedy w Chinach rozpoczął się szał disco, widywano go często siedzącego na honorowym miejscu, łaskawie patrzącego na tańczących chłopców i dziewczęta i powoli, z nonszalancją przeliczającego gruby plik banknotów. Potem płacił za cały ten tłum i pławił się w nowo odkrytej władzy, jaką dają pieniądze.

Kampania „Oczyszczania Szeregów Klasowych” zrujnowała Ŝycie milionom ludzi. W tak zwanej sprawie Ludzi Partii z Wewnętrznej Mon-golii jakieś dziesięć procent dorosłej mongolskiej populacji torturowano lub psychicznie maltretowano; zmarło wtedy dwadzieścia tysięcy ludzi. Kampanię tę przygotowano na przykładzie pilotowych kampanii prowa-dzonych w sześciu pekińskich zakładach i na dwóch uniwersytetach, pozostających pod osobistym nadzorem Mao. W raporcie z jednego z owych sześciu zakładów, drukarni agencji „Xinhua”, moŜna było

413

przeczytać: „Kobieta, która została napiętnowana jako kontr-rewolucjonistka, pewnego dnia, kiedy wykonywała przymusową pracę, skorzystała z chwili nieuwagi straŜnika, pobiegła na czwarte piętro do sypialni kobiet i stamtąd skoczyła oknem, zabijając się. Oczywiście jest to naturalna kolej rzeczy, Ŝe kontrrewolucjoniści porywają się na swoje Ŝycie, niemniej szkoda, poniewaŜ ubył nam jeden z »negatywnych przy-kładów«„. Mao tak skomentował ten raport: „Najlepiej napisany ze wszystkich podobnych, jakie do tej pory czytałem”.

Ta i inne kampanie zostały przygotowane przez Komitety Rewolucyj-ne, które pozakładano w całym kraju. Komitet Rewolucyjny Prowincji Sichuan został załoŜony drugiego czerwca 1968 roku. Jego przywódcami byli ci sami ludzie, którzy przewodzili Komitetowi Przygotowawczemu — dwóch dowódców wojskowych i Tingowie. W jego skład weszli takŜe szefowie dwóch największych obozów Rebeliantów, „26 sierpnia” i „Czerwonego Chengdu”, oraz „rewolucyjni urzędnicy”.

Konsolidacja nowego systemu władzy Mao miała dla mojej rodziny znaczące następstwa. Jednym z pierwszych rezultatów było to, Ŝe zapadła decyzja o wstrzymaniu pensji „uczniom kapitalizmu” i płaceniu im tylko niewielkich miesięcznych zasiłków. Dochody rodziny zmniejszyły się prawie o połowę. ChociaŜ nie głodowaliśmy, nie mogliśmy juŜ sobie pozwolić na kupowanie Ŝywności na czarnym rynku, a państwowe do-stawy Ŝywności szybko malały. Na przykład racja mięsa wynosiła jakieś ćwierć kilo miesięcznie na osobę. Babcia martwiła się i całymi nocami i dniami rozmyślała, co zrobić, Ŝebyśmy mogli lepiej jeść i z czego sproku-rować paczki dla rodziców do aresztów.

Następną decyzją Komitetu Rewolucyjnego był rozkaz, Ŝeby wszyscy „uczniowie kapitalizmu” wynieśli się z kompleksu i zrobili miejsce dla nowych przywódców. Mojej rodzinie wyznaczono pokoje na ostatnim piętrze trzypiętrowego budynku, w biurach nieczynnego teraz magazynu. Nie było tam bieŜącej wody ani toalety i musieliśmy schodzić na dół nawet po to, Ŝeby umyć zęby czy wylać resztki herbaty. Ale mnie to nie przeszkadzało, poniewaŜ budynek był elegancki, a ja byłam spragniona widoku ładnych rzeczy.

W przeciwieństwie do naszego domu w kompleksie, betonowego blo-ku, ten dom był z cegły i drewna, miał podwójny front i brązowoczerwone

414

framugi okien pod wdzięcznie wygiętymi okapami. W ogrodzie na tyłach rosły drzewa morwowe, a od frontu były altanki obrośnięte winoroślą i wielkie drzewa, których podobne do pieprzu owoce otoczone były kiśćmi łódkowatych brązowych, pomarszczonych liści. Szczególnie uwielbiałam rosnące tam równieŜ ozdobne bananowce i długie łuki ich liści.

W tamtych dniach tak pogardzano pięknem, Ŝe moją rodzinę przenie-siono do tego domu za karę. Największy pokój był duŜy i prostokątny, z parkietem. Trzy ściany miał przeszklone, dzięki czemu było w nim bar-dzo jasno, a w pogodny dzień za oknem widać było odległe, ośnieŜone szczyty gór zachodniego Sichuanu. Balkon nie był z betonu, ale z drewna pomalowanego na czerwonawy brąz, z ornamentem w „grecki klucz”. Drugi pokój, który takŜe wychodził na balkon, był bardzo wysoki — miał około sześciu metrów i łukowaty sufit z odsłoniętymi belkami w spłowia-łym szkarłatnym kolorze. Natychmiast zakochałam się w naszej nowej siedzibie. Wkrótce się okazało, Ŝe w prostokątnym pokoju w zimie szale-ją ostre wiatry, które niosły chmury pyłu, wciskającego się przez szpary w oknach i dachu. Jednak podczas spokojnych nocy, kiedy leŜałam w łóŜku, a światło księŜyca sączyło się przez szyby i cień wysokiego drze-wa morwy tańczył na ścianach, czułam się szczęśliwa. Cieszyłam się, Ŝe mieszkamy poza kompleksem, z dala od jego dusznej politycznej atmos-fery. Miałam nadzieję, Ŝe nigdy juŜ tam nie wrócimy.

Nasza nowa ulica takŜe mi się podobała. Nazywała się ulicą Meteory-tu, poniewaŜ setki lat temu spadł tu meteoryt. Jej nawierzchnia była z tłuczonego kamienia — wolałam to niŜ asfalt, którym wylane były ulice wokół kompleksu.

Tylko niektórzy sąsiedzi przypominali mi o kompleksie — pracowali w wydziale ojca i naleŜeli do grupy Rebeliantów pani Shao. Zawsze pa-trzyli na nas z dezaprobatą, a w rzadkich wypadkach, kiedy musieliśmy się komunikować, odzywali się do nas krótkimi warknięciami. Jeden z nich był redaktorem czasopisma, które zostało zamknięte, a jego Ŝona była nauczycielką. Mieli synka w wieku sześciu lat, Ruoruo, rówieśnika mojego brata Xiaofanga. Potem zamieszkał z nimi niŜszy urzędnik z za-rządu prowincji z pięcioletnią córeczką i dzieci często bawiły się razem w

415

ogrodzie. Babci nie podobało się, Ŝe Xiaofang bawi się z tymi dziećmi, ale nie śmiała mu tego zabronić — sąsiedzi mogliby to zinterpretować jako wrogość wobec Rebeliantów Przewodniczącego Mao.

Na podeście, u stóp spiralnych schodów w kolorze czerwonego wina, postawiono stół w kształcie półksięŜyca. Dawniej stała na nim wielka porcelanowa waza, do której wkładano bukiet zimowego jaśminu albo kwiatów brzoskwini. Teraz jednak stół był goły i bawiły się na nim dzie-ci. Pewnego dnia bawiły się „w doktora”: Ruoruo był doktorem, Xia-ofang pielęgniarzem, a dziewczynka pacjentką. PołoŜyła się na brzuchu na stole i podwinęła spódniczkę, czekając na „zastrzyk”. Xiaofang wziął jakiś patyczek z oparcia połamanego krzesła — była to „strzykawka”. W tym momencie na podest, gdzie bawiły się dzieci, weszła po schodach mama dziewczynki. Wrzasnęła i ściągnęła swoją córeczkę ze stołu.

Kiedy znalazła u dziecka kilka zadrapań po wewnętrznej stronie ud, zamiast zabrać je do szpitala, ściągnęła Rebeliantów z wydziału ojca, którzy mieszkali parę ulic dalej. Wkrótce do ogrodu przed domem ruszył tłum ludzi. Złapali mamę, która akurat wyszła na kilka dni z aresztu. Po-chwycili teŜ Xiaofanga i oświadczyli, Ŝe go „zatłuką na śmierć”, jeśli im nie powie, kto go nauczył „gwałcić dziewczynki”. Próbowano na nim wymóc, Ŝeby powiedział, Ŝe nauczyli go tego jego starsi bracia. Xiaofang nie mógł wydobyć z siebie ani słowa. Ruoruo równieŜ był bardzo prze-straszony, ale powiedział, Ŝe to on kazał Xiaofangowi zrobić zastrzyk. Dziewczynka wyszlochała, Ŝe przecieŜ nie dostała zastrzyku. Jednak dorośli kazali im milczeć i dalej straszyli Xiaofanga. W końcu, za suge-stią mamy, tłum, popychając ją i wlokąc Xiaofanga, ruszył do syczuań-skiego Szpitala Ludowego.

Gdy tylko tam weszli, rozgniewana matka dziewczynki i bardzo wzburzeni ludzie z eskortującego ją tłumu powiadomili lekarzy, pielę-gniarki i innych pacjentów, Ŝe „syn »uczniów kapitalizmu« zgwałcił cór-kę Rebeliantów!”. Kiedy dziewczynkę badano w gabinecie, jakiś obcy młody człowiek krzyknął na korytarzu: „Czemu nie złapiecie tych rodzi-ców, »uczniów kapitalizmu« i nie zatłuczecie ich na śmierć?”.

Gdy lekarka skończyła badać dziewczynkę, wyszła i oznajmiła, Ŝe nie ma Ŝadnych oznak gwałtu. Zadrapania na nogach nie są świeŜe i nie mo-gły zostać spowodowane przez „strzykawkę” Xiaofanga, bo jego patyczek

416

(pokazała go) był gładki i pomalowany. Pochodzą prawdopodobnie od wspinania się na drzewo. Ludzie, ociągając się, powoli się rozeszli.

W nocy Xiaofang stracił przytomność. Miał ciemnoczerwoną twarz, krzyczał i majaczył. Rano mama zabrała go do szpitala, gdzie lekarz dał mu sporą dawkę środków uspokajających. Po kilku dniach znowu dobrze się czuł, ale przestał się bawić z innymi dziećmi. Po tym zdarzeniu, w wieku sześciu lat, właściwie poŜegnał się z dzieciństwem.

Przeprowadzkę na ulicę Meteorytu pozostawiono babci i nam, piątce dzieciaków. Pomagał nam jednak chłopak mojej siostry Xiaohong, Chengyi.

Ojciec Chengyi był urzędnikiem kuomintangowskim i po części z powodu swojej źle widzianej przeszłości, a po części z powodu chorób, gruźlicy i wrzodu Ŝołądka, po 1949 roku nigdy nie miał dobrej pracy. Najczęściej sprzątał ulice i pobierał opłaty za uŜywanie komunalnej pompy. Podczas głodu on i jego Ŝona, mieszkając wtedy w Chongqing, zmarli z chorób spowodowanych w duŜej mierze brakiem jedzenia.

Chengyi pracował jako robotnik w fabryce silników lotniczych i spo-tkał moją siostrę pod koniec 1968 roku. Jak większość robotników, był nieaktywnym członkiem grupy Rebeliantów, związanej z „26 sierpnia”. W tamtych czasach nie było Ŝadnych rozrywek, toteŜ większość Rebe-liantów zakładała własne zespoły pieśni i tańca, które miały w repertu-arze kilka dozwolonych piosenek z cytatami i pochwałami Mao. Chengy-i, który był całkiem niezłym muzykiem, naleŜał do jednego z takich ze-społów. Moja siostra uwielbiała tańczyć, i chociaŜ nie pracowała w tej fabryce, przyłączyła się razem z Kluseczką i Jingjin do tego zespołu. Ona i Chengyi wkrótce zakochali się w sobie. Ich związek był przedmiotem nacisków z róŜnych stron: ze strony jego siostry i kolegów z pracy, któ-rzy obawiali się, Ŝe związek z rodziną „uczniów kapitalizmu” zagrozi jego przyszłości; ze strony dzieci wyŜszych urzędników, które miały mu za złe, Ŝe nie był „jednym z nas” — i w końcu takŜe z mojej strony, bo uwaŜałam, Ŝe pragnienie mojej siostry, Ŝeby mieć własne Ŝycie, oznacza zdradę wobec rodziców. Ale ich miłość przetrwała i wspierała moją sio-strę w nadchodzących cięŜkich latach. Wkrótce i ja bardzo polubiłam Chengyi i nabrałam do niego szacunku, podobnie jak cała nasza rodzina. PoniewaŜ nosił okulary, nazywaliśmy go „Cynglarzem”.

417

Inny muzyk z zespołu, przyjaciel Cynglarza, był cieślą, synem kie-rowcy cięŜarówki. Był energicznym, wesołym młodym człowiekiem i miał bardzo duŜy nos, który sprawiał, Ŝe wyglądał jakoś nie bardzo po chińsku. W tamtym czasie na jedynych wizerunkach cudzoziemców, jakie oglądaliśmy, figurowali Albańczycy, poniewaŜ mała, daleka Alba-nia była jedynym sprzymierzeńcem Chin — bo nawet północni Koreań-czycy mieli opinię zbyt dekadenckich. Ten przyjaciel Chengyia nosił przydomek Al — był to skrót od „Albańczyka”.

Al przyszedł z wózkiem, by pomóc przy przeprowadzce. Nie chcąc go zbyt obciąŜać, zaproponowałam, Ŝebyśmy zostawili niektóre rzeczy w opuszczanym mieszkaniu. Ale on chciał zabrać wszystko. Z nonszalanc-kim uśmiechem zgiął rękę i zademonstrował swój twardy, duŜy muskuł. Moi bracia dotykali go z podziwem.

Alowi bardzo podobała się Kluseczka. W dzień po przeprowadzce za-prosił ją, Jingjin i mnie na kolację do swojego domu. Był to dom bez okien, z glinianą podłogą, z którego wychodziło się bezpośrednio na chodnik. Po raz pierwszy byłam w jednym z takich domów. Kiedy przy-szłyśmy na miejsce, zobaczyłam grupę młodych ludzi stojących na rogu ulicy. Powiedzieli Alowi „cześć”, więc podszedł do nich, by poroz-mawiać. Wrócił z Ŝywym uśmiechem i niedbale zakomunikował: „Po-wiedziałem im, Ŝe jesteście córkami wyŜszych urzędników i Ŝe się z wa-mi zaprzyjaźniłem, a kiedy skończy się Rewolucja, będę miał przez was dostęp do róŜnych dóbr, dostępnych tylko dla uprzywilejowanych”.

Byłam zdumiona. Z tego, co powiedział, wynikało, iŜ ludzie sądzą, Ŝe przez dzieci urzędników moŜna mieć dostęp do dóbr materialnych, co nie było prawdą. Zdziwiła mnie teŜ jego radość z tego, Ŝe jest z nami koja-rzony. W chwili, kiedy moi rodzice siedzieli w areszcie, kiedy przesie-dlono nas z kompleksu i ustanowiono Syczuański Komitet Rewolucyjny, a „uczniowie kapitalizmu” mieli być wyrzuceni poza nawias społeczeń-stwa, kiedy wyglądało na to, Ŝe Rewolucja Kulturalna zwycięŜa, Al i jego przyjaciele uwaŜali za rzecz pewną, Ŝe urzędnicy tacy jak mój ojciec wrócą na swoje dawne miejsce.

Ale wielu ludzi podzielało to przekonanie. Gdy tylko wychodziłam za bramę na ulicy Meteorytu, czułam na sobie spojrzenia jej mieszkańców,

418

w których mieszała się ciekawość i podziw. Było dla mnie jasne, Ŝe po-wszechnie uwaŜa się za zjawisko przejściowe raczej Komitety Rewolu-cyjne, a nie „uczniów kapitalizmu”.

Na jesieni 1968 roku moją szkołę przejął nowy zespół; był to „Zespół propagujący myśl Mao Zedonga”. Składał się on z Ŝołnierzy i robotników pozostających poza walkami frakcyjnymi, a jego zadaniem było przywra-canie porządku. W mojej szkole, podobnie jak w innych, zwołał wszyst-kich uczniów, którzy uczęszczali do szkoły przed Rewolucją, aby mieć nad nimi kontrolę. Kilku z nich, przebywających poza miastem, wezwano telegramami. Niewielu odwaŜyło się nie zgłosić.

W szkole nauczyciele, którzy podczas pierwszego etapu Rewolucji nie stali się jego ofiarami, i tak nie uczyli. Stare podręczniki potępiono jako „burŜuazyjne trutki”, a nikt się nie odwaŜył napisać nowych. Siedzieli-śmy w klasach, recytując artykuły Mao i czytając wstępniaki w „Dzien-niku Ludowym”, śpiewaliśmy piosenki złoŜone z cytatów Przewodniczą-cego lub zbieraliśmy się, aby tańczyć „tańce wierności”, machając na-szymi Małymi Czerwonymi KsiąŜeczkami.

Przymusowe wykonywanie „tańców wierności” było jednym z głów-nych nakazów Komitetów Rewolucyjnych w Chinach. Te idiotyczne wygibasy obowiązywały wszędzie: w szkole i fabryce, na ulicach i w sklepach, na peronach dworcowych i nawet w szpitalach, jeśli tylko pa-cjenci mogli się ruszać.

Ale zespół przysłany do naszej szkoły był dość łagodny. Inne były gorsze. Ten, który działał na uniwersytecie w Chengdu, dobrali Tingo-wie, poniewaŜ uniwersytet był kwaterą główną ich wrogów — „Czerwo-nego Chengdu”. Yan i Yonga nękano bardziej niŜ pozostałych. Tingowie kazali członkom zespołu zmusić ich do potępienia mojego ojca, ale od-mówili. Później powiedzieli mamie, Ŝe tak podziwiali odwagę ojca, Ŝe postanowili nic przeciw niemu nie mówić.

Pod koniec 1968 roku wszyscy studenci w Chengdu zostali zbiorowo uznani za absolwentów, bez egzaminów. Wyznaczono im pracę i roze-słano po całych Chinach. OstrzeŜono Yan i Yonga, Ŝe jeśli nie potępią ojca, nie ma dla nich przyszłości. Yan została posłana do małej kopalni w góry wschodniego Sichuanu. Była to chyba najstraszniejsza z moŜliwych prac, warunki w niej były skrajnie prymitywne i nie zapewniano Ŝadnych

419

środków bezpieczeństwa. Kobiety, podobnie jak męŜczyźni, pełzały w szybie na czworakach i ciągnęły kosze z węglem. Los Yan po części wy-nikał z przesadnej retoryki tych czasów: pani Mao podkreślała, Ŝe kobiety powinny pracować tak samo, jak męŜczyźni. Jednym z haseł tych dni był slogan Mao: „Kobieta podtrzyma połowę nieba” — i kobiety wiedziały, Ŝe otrzymały przywilej równości głównie po to, Ŝeby cięŜko pracować.

Po rozesłaniu studentów do pracy uczniowie szkół średnich, tacy jak ja, zorientowali się, Ŝe zanosi się na to, Ŝe równieŜ i oni zostaną powysy-łani do dalekich rolniczych i górskich terenów, do wyczerpującej rolni-czej pracy. Mao chciał, Ŝebym resztę Ŝycia spędziła jako wieśniaczka.

22 „Reedukacja przez pracę” —

na skraju Himalajów

(styczeń — czerwiec 1969)

W 1969 roku moi rodzice, moja siostra, mój brat Jinming i ja zostali-śmy wypędzeni z Chengdu i rozjechaliśmy się do najdalszych zakątków syczuańskich pustkowi. Byliśmy pośród milionów mieszkańców miast powysyłanych na wieś. Dzięki temu, jak załoŜono, młodzi ludzie nie będą się szwendać po miastach, nie mając nic do roboty i przysparzając pro-blemów, a tacy ludzie jak moi rodzice zyskają nową „przyszłość”. Byli częścią dawnej administracji, którą zastępowały maoistowskie Komitety Rewolucyjne i wysłanie ich na prowincję stanowiło wygodne rozwiąza-nie.

Zgodnie z retoryką Mao mieliśmy być wysyłani na wieś, aby „przejść reedukację przez pracę”. Mao był zwolennikiem tego hasła w odniesieniu do wszystkich Chińczyków, ale nigdy nie wyjaśnił, jaki jest związek między pracą a reedukacją. I oczywiście nikt nie pytał o wyjaśnienie, bo rozwaŜanie tej kwestii równałoby się zdradzie. W Chinach wszyscy wie-dzieli, Ŝe cięŜka praca, zwłaszcza na wsi, zawsze jest karą. Poplecznicy Mao, członkowie nowo załoŜonych Komitetów Rewolucyjnych, oficero-wie i ich dzieci — nie mieli do czynienia z pracą fizyczną.

Pierwszy z nas miał wyjechać ojciec. Po Nowym Roku 1969 został wysłany do powiatu Miyi w regionie Xichang na wschodnim skraju Hi-malajów; dziś są tam chińskie bazy satelitarne. Miyi leŜy pięćset kilome-trów od Chengdu, cztery dni jazdy cięŜarówką, nie było tam bowiem kolei. Dawniej było to miejsce zsyłki, poniewaŜ, jak mówiono, tamtejsze

421

góry i wody są przeniknięte „złym powietrzem” (były to po prostu cho-roby klimatu podzwrotnikowego).

Obóz został załoŜony dla byłych urzędników zarządu prowincji. W całych Chinach powstało tysiące takich obozów. Nazywano je „szkołami kadr”, ale ani nie były szkołami, ani nie przeznaczano ich wyłącznie dla „kadr”. Zsyłano tu równieŜ pisarzy, aktorów, uczonych, lekarzy, nauczy-cieli i innych inteligentów, uznanych za „bezuŜytecznych” w nowym, wysławiającym niewiedzę i analfabetyzm państwie Mao.

Pomiędzy zesłanymi urzędnikami znajdowali się nie tylko „uczniowie kapitalizmu”, tacy jak mój ojciec czy inni wrogowie klasowi. Zsyłano tu takŜe wielu Rebeliantów. Syczuański Komitet Rewolucyjny zapełnił swoje etaty Rebeliantami o innym pochodzeniu: studentami, robotnikami i ludźmi z armii. Hasło „reedukacja przez pracę” było wygodnym sposo-bem na pozbycie się nadwyŜek. Z wydziału ojca tylko kilku Rebeliantów zostało w Chengdu. Pani Shao została mianowana zastępcą dyrektora w Wydziale Spraw Publicznych w Syczuańskim Komitecie Rewolucyjnym. Wszystkie organizacje rebelianckie rozwiązano.

„Szkoły kadr” nie były obozami koncentracyjnymi ani gułagami, ale odosobnionymi miejscami przymusowego pobytu. Ich mieszkańcy mieli ograniczoną swobodę i byli zmuszeni do wykonywania cięŜkiej pracy pod ścisłym nadzorem. PoniewaŜ w Chinach wszelkie Ŝyzne tereny są gęsto zaludnione, dla zesłańców z miast pozostały tylko jałowe albo gó-rzyste obszary. Skazani na „szkołę kadr” musieli sami produkować dla siebie Ŝywność i ponosić koszty swojego utrzymania. Nadal wypłacano im pensję, ale tam, gdzie się znaleźli, prawie nic nie moŜna było kupić.

Ojciec został wypuszczony z aresztu na kilka dni przed wyjazdem, aby mógł się przygotować do podróŜy. Pragnął tylko zobaczyć mamę, jednak ona nadal była w areszcie. Nie wiedział, czy ją jeszcze kiedykol-wiek w Ŝyciu zobaczy. Napisał do Komitetu Rewolucyjnego w tak uniŜo-nym tonie, jak tylko potrafił, i błagał o pozwolenie zobaczenia się z nią. Odmówiono mu.

Kino, w którym trzymano mamę, leŜało na jednej z najbardziej uczęszczanych handlowych ulic Chengdu. Sklepy były puste, ale w po-bliŜu znajdował się czarny rynek, i Jinming, który tam często bywał,

422

czasami widywał mamę, idącą po ulicy w szeregu aresztantów, z misecz-ką i pałeczkami. Kantyna w kinie nie pracowała codziennie, więc aresz-tanci w niektóre dni musieli iść na posiłek gdzie indziej. Dzięki Jinmin-gowi dowiedzieliśmy się, Ŝe czekając na ulicy, moŜemy czasem zobaczyć mamę. Zdarzało się jednak, Ŝe nie było jej wśród aresztantów i wtedy zŜerał nas niepokój. Nie wiedzieliśmy, Ŝe to psychopatyczna straŜniczka mamy za karę odbiera jej prawo do wyjścia. Jednak następnego dnia znowu próbowaliśmy wypatrzyć ją pomiędzy kilkunastoma milczącymi i ponurymi kobietami i męŜczyznami, idącymi ze spuszczonymi głowami; wszyscy mieli na ramionach opaski, na których złowieszcze znaki ob-wieszczały: „diabeł i demon”.

Zabierałam ojca na tę ulicę przez kilka kolejnych dni i czekaliśmy od świtu do obiadu. Ale wciąŜ nie było śladu mamy. Chodziliśmy w tę i z powrotem i tupaliśmy w zamarznięty chodnik, Ŝeby się ogrzać. Pewnego ranka, kiedy znów tu przyszliśmy i patrzyliśmy, jak podnosi się gęsta mgła, pojawiła się mama. Jej oczy spotkały oczy ojca. Nie odrywali od siebie wzroku, dopóki straŜnik nie krzyknął na mamę, Ŝeby spuściła gło-wę. Jeszcze długo potem, gdy zniknęła za rogiem, ojciec stał i patrzył w ślad za nią.

Kilka dni później ojciec odjechał. Pomimo jego spokoju i rezerwy za-uwaŜyłam, Ŝe nerwy ma napięte do ostateczności. Bardzo się martwiłam, Ŝe moŜe znowu postradać zmysły, szczególnie właśnie teraz, kiedy bę-dzie musiał stawić czoło fizycznemu i psychicznemu maltretowaniu, bez rodziny czuwającej w pobliŜu. Postanowiłam, Ŝe pojadę za nim i będę mu dotrzymywała towarzystwa w Miyi, ale trudno było znaleźć jakieś środki transportu. Dlatego teŜ, kiedy kilka dni później powiedziano mi, Ŝe nasza szkoła będzie przeniesiona do Ningnan, które leŜało około siedemdzie-sięciu kilometrów od jego obozu, bardzo się ucieszyłam.

W styczniu 1969 roku wszystkie szkoły średnie w Chengdu zostały wysłane do rolniczych okręgów w Sichuanie. Mieliśmy Ŝyć we wsiach pomiędzy wieśniakami, aby nas reedukowali. W jaki dokładnie sposób mieliby nas reedukować, nie powiedziano, ale Mao zawsze utrzymywał, Ŝe ludzie z wykształceniem stoją znacznie niŜej od wieśniaków-analfabetów i muszą się zmienić, upodabniając się do nich. Jedno z jego powiedzeń brzmiało: „Wieśniacy mają brudne ręce i stopy unurzane w krowim łajnie, ale i tak są czyściejsi niŜ intelektualiści”.

423

W mojej szkole i w szkole mojej siostry było wiele dzieci „uczniów kapitalizmu”, zostali więc równieŜ wysłani na daleką prowincję. Dzieci członków Komitetów Rewolucyjnych poszły do słuŜb pomocniczych w armii, co było o wiele lepsze niŜ Ŝycie na wsi. Jedną z najoczywistszych oznak władzy było to, Ŝe moŜna było swoje dzieci ulokować w wojsku.

Piętnaście milionów młodych ludzi zostało wysłanych na wieś. Zosta-ło to zorganizowane szybko i bardzo sprawnie. Oznaczało to, Ŝe w cha-osie istnieje jednak jakiś porządek. Wszyscy dostali środki na zakup do-datkowych ubrań, kołder, prześcieradeł, walizek, moskitier i plastiko-wych opakowań na maty do spania. Zaopatrzono nas w trampki, manier-ki, latarki. Większość z tych rzeczy z pewnością była specjalnie produ-kowana, bo nie były osiągalne w źle zaopatrzonych sklepach. Pochodzą-cy z biednych rodzin mogli składać podanie o dodatkowe pieniądze. Przez pierwszy rok państwo miało nas zaopatrywać w kieszonkowe i racje Ŝywności. Miała być ona zbierana po wsiach, do których zostaliśmy przydzieleni.

Od czasu Wielkiego Skoku chłopi byli zorganizowani w komuny, któ-re obejmowały po kilka wsi, liczących od dwóch do dwudziestu tysięcy gospodarstw. Pod zarządem komuny pozostawały brygady produkcyjne, zarządzające kilkoma zespołami produkcyjnymi. Zespół produkcyjny stanowił podstawową jednostkę. W mojej szkole do kaŜdego takiego zespołu wyznaczono osiem osób i pozostawiono nam do wyboru, z kim chcemy tworzyć grupę. Wybrałam przyjaciółki z klasy Kluseczki, moja siostra równieŜ chciała pojechać z nami, a nie ze swoją szkołą. Rodzeń-stwu i krewnym wolno było jechać w to samo miejsce. Jinming, chociaŜ chodził do tej samej szkoły, nie pojechał z nami, poniewaŜ nie miał jesz-cze skończonych szesnastu lat, co stanowiło kryterium. Kluseczka takŜe nie pojechała — bo była jedynaczką.

Bardzo czekałam na ten wyjazd. Nie miałam Ŝadnego doświadczenia i nie bardzo zdawałam sobie sprawę z tego, co mnie moŜe czekać. Wy-obraŜałam sobie idylliczne wiejskie otoczenie — bez polityki. Z Ningnan przyjechał jakiś urzędnik i rozmawiał z nami, opisując podzwrotnikowy klimat, ogromne błękitne niebo, wielkie czerwone kwiaty hibiskusa, ba-nany i Rzekę Złotego Piasku w górnym biegu Jangcy, błyszczącą w ja-snym słońcu i marszczoną delikatnym wiatrem.

424

śyłam w świecie szarej mgły i czarnych sloganów na murach, więc myśl o słońcu i tropikalnej roślinności była dla mnie jak marzenie. Słu-chając tego urzędnika, wyobraŜałam sobie siebie wśród obsypanych kwiatami gór, ze złocistą rzeką u stóp. Wspomniał wprawdzie równieŜ o tajemniczym „złym powietrzu”, o którym czytałam w literaturze klasycz-nej, ale nawet to dodawało okolicom Ningnan egzotyki. Według mnie niebezpieczne były tylko kampanie polityczne. Bardzo chciałam wyje-chać, bo sądziłam, Ŝe stamtąd juŜ blisko będzie do ojca. Jakoś nie zauwa-Ŝyłam, Ŝe będą nas dzielić górskie bezdroŜa na wysokości trzech tysięcy metrów. Nigdy nie byłam dobra w czytaniu map.

Moja szkoła wyruszyła do Ningnan dwudziestego siódmego stycznia 1969 roku. KaŜdy uczeń miał prawo zabrać jedną walizkę i matę do spa-nia. Załadowano nas na cięŜarówki — ponad trzydzieścioro w kaŜdej. Było tylko kilka miejsc siedzących; większość z nas siedziała na podło-dze na swoich matach. Przez trzy dni cięŜarówka podskakiwała na wybo-jach, zanim osiągnęliśmy granicę Xichang. Kiedy przejechaliśmy przez równinę Chengdu i wzdłuŜ pasma wschodniego skraju Himalajów, trzeba było nałoŜyć łańcuchy na koła. Starałam się zawsze siadać z tyłu, Ŝeby widzieć rozpoczynające się z nagła śnieŜne zamiecie, które pokrywały bielą wszystko dookoła i prawie natychmiast przechodziły, odsłaniając turkusowe niebo i oszałamiające słońce. Patrzyłam na to wszystko z nie-mym podziwem. Na zachodzie, w oddali, widać było szczyt o wysokości siedmiuset pięćdziesięciu metrów, za którym rozpościerały się dziewicze obszary. Kiedy pojechałam na Zachód, uświadomiłam sobie, Ŝe rododen-drony, chryzantemy, większość odmian róŜ i wiele innych kwiatów po-chodzi właśnie z tamtych okolic. MoŜna było spotkać tam równieŜ pan-dy.

Następnego wieczoru dojechaliśmy do miejsca nazywanego Azbesto-wym Powiatem — od głównego miejscowego produktu. Konwój cięŜa-rówek zatrzymał się i mogliśmy pójść do klozetów — były to gliniane lepianki z wielkim wspólnym dołem pełnym robactwa. Twarze pracują-cych tu robotników miały szary kolor o odcieniu ołowiu. PrzeraŜona, zapytałam członka zespołu propagandowego, Dongana, który odwoził nas do miejsca przeznaczenia, co to za ludzie. Odpowiedział, Ŝe to laogai

425

(ludzie reedukowani pracą). PoniewaŜ praca w kopalniach azbestu jest bardzo szkodliwa dla zdrowia, uŜywano do niej głównie robotników przymusowych i nie troszczono się o środki bezpieczeństwa. Było to moje pierwsze i jedyne zetknięcie z chińskim obozem pracy.

Piątego dnia wysadzono nas przy spichlerzu na szczycie góry. Byłam tak nastawiona przez propagandę, Ŝe oczekiwałam uroczystości powital-nej, sądziłam, Ŝe ludzie będą walić w bębenki i dekorować nas papiero-wymi czerwonymi kwiatami, ale przyszedł tylko jeden miejscowy urzęd-nik. Wygłosił powitalną mowę w gazetowym propagandowym Ŝargonie. Przyszło teŜ kilkudziesięciu wieśniaków, którzy mieli nam pomóc nieść maty i walizki. Ich twarze były nieprzeniknione, a dialektu, jakim mówi-li, nie rozumiałam.

Ja, moja siostra, dwie inne dziewczyny i czterech chłopców ruszyli-śmy do naszego nowego domu. Czterej wieśniacy, którzy pomagali nam nieść bagaŜe, szli w kompletnym milczeniu i nie odpowiadali na pytania, które im zadawaliśmy, więc takŜe zamilkliśmy. Przez cztery godziny posuwaliśmy się niespiesznie gęsiego coraz głębiej i głębiej w wielki świat ciemnozielonych gór. Byłam zbyt zmęczona, Ŝeby kontemplować ich piękno. W pewnym momencie, po jakimś szczególnie wyczerpują-cym odcinku drogi, gdy oparłam się o skałę, Ŝeby złapać oddech, rozej-rzałam się dokoła. Nasza grupka wydawała się taka malutka pośród ogromnego, bezkresnego świata gór. Nie było tu dróg, nie było domów, nie było innych ludzi w zasięgu wzroku, tylko szum wiatru w lasach i szmer ukrytych strumyków. Czułam, jak ta cicha, obca, bezludna puszcza wchłania mnie powoli.

O zmierzchu przyszliśmy do wsi. Nie było tu elektryczności, a olej był zbyt cenny, Ŝeby go marnować, dopóki jeszcze nie zapadły komplet-ne ciemności. Ludzie stali przed swoimi domami i patrzyli na nas nieuf-nie. Był to ten typ spojrzenia, jakie w Chinach mogło zauwaŜyć wielu cudzoziemców w latach siedemdziesiątych, gdy kraj się otworzył. My równieŜ dla tych wieśniaków byliśmy jak cudzoziemcy — i oni dla nas takŜe.

Przygotowano dla nas dwa pomieszczenia — jedno dla dziewcząt, drugie dla chłopców. Łączył je korytarz, który prowadził do czegoś w rodzaju świetlicy, gdzie postawiono dla nas ceglany piec, Ŝebyśmy mieli na czym gotować.

426

Padłam bez Ŝycia na twardą drewnianą deskę, stanowiącą łóŜko, które miałam dzielić z siostrą. Przedtem szły za nami dzieci ze wsi i teraz za-częły stukać do drzwi, ale kiedy otwierałyśmy, odskakiwały, a potem znowu wracały i znowu stukały. Zaglądały w nasze okno, które było kwadratową dziurą w murze bez okiennic, i wykrzykiwały coś. Najpierw uśmiechałyśmy się i zapraszałyśmy je do środka, ale nasze Ŝyczliwe ge-sty nie spotkały się z odzewem. Bardzo chciałam się umyć, więc przybi-łyśmy do ramy okna starą koszulkę jako zasłonę i w lodowatej wodzie, nalanej do naszych miseczek do mycia, maczałyśmy ręczniki. Starałam się ignorować chichoty dzieci, które wciąŜ podnosiły zasłonkę. Miałyśmy na sobie nasze watowane kurtki, kiedy się myłyśmy.

Jeden z chłopców z naszej grupy podjął się roli naszego przedstawi-ciela i pośrednika pomiędzy nami i wieśniakami. Powiedział nam, Ŝe mamy kilka dni, Ŝeby zebrać wszystko, co jest nam potrzebne: wodę, naftę, opał do gotowania — a potem zaczniemy pracować na polach ra-zem z innymi.

W Ningnan wszystko robiono gołymi rękami, jak od dwóch tysięcy lat. Nie było maszyn ani zwierząt pociągowych. Wieśniacy mieli zbyt mało paszy, Ŝeby móc sobie pozwolić na trzymanie koni czy osłów. Przed naszym przybyciem wypełnili wodą wkopany w ziemię zbiornik. JuŜ następnego dnia zdałam sobie sprawę, jak cenna jest kaŜda kropla. Po wodę trzeba było się wspinać wąską dróŜką, niosąc cięŜkie koromysła z parą drewnianych wiader. Kiedy były pełne, waŜyły około czternastu kilogramów i bardzo bolały mnie ramiona, kiedy je niosłam, nawet puste. Gdy chłopcy po dŜentelmeńsku oświadczyli, Ŝe noszenie wody wpisują do swoich obowiązków, ogromnie mi ulŜyło.

Chłopcy takŜe gotowali, poniewaŜ trzy z nas, łącznie ze mną, nie go-towały nigdy w Ŝyciu. Teraz zaczęłam się tego uczyć w najtrudniejszych warunkach. Ziarno dostawaliśmy niełuskane, więc trzeba je było wsypać do kamiennego moździerza i tłuc z całej siły cięŜkim tłuczkiem. Potem wsypywało się je do płytkiego bambusowego koszyka, którym trzeba było tak poruszać, Ŝeby łuski zebrały się na górze, a ziarna, jako cięŜsze, opadły na dół. Po kilku minutach ramiona tak mnie okropnie bolały i tak mi się z wysiłku trzęsły ręce, Ŝe nie mogłam podnieść kosza.

427

Potem trzeba było zebrać opał. Zarząd ochrony lasów wyznaczył teren do zbierania suszu dość daleko od naszego miejsca zamieszkania. Mogli-śmy obcinać tylko małe gałęzie, więc właziliśmy na niewysokie sosny i zajadle cięliśmy je noŜami. Gałęzie wiązaliśmy i nieśliśmy na plecach. Byłam najmłodsza w grupie, więc niosłam tylko kosz lekkich szyszek sosnowych. Droga do domu trwała kilka godzin, pod górę i z góry, po stromych ścieŜkach. Kiedy wróciłyśmy, byłam tak zmordowana, jakbym przyniosła sto kilogramów drewna. Gdy postawiłam koszyk z szyszkami na wadze, nie wierzyłam własnym oczom: tylko cztery i pół kilograma. To się spali w jednej chwili, nie starczy nawet na zagotowanie wody, pomyślałam.

Podczas jednej z pierwszych wypraw po opał przy schodzeniu z drzewa rozdarłam spodnie na siedzeniu. Tak się wstydziłam, Ŝe schowa-łam się w lesie i potem szłam jako ostatnia, Ŝeby nikt tego rozdarcia nie widział. Chłopcy, którzy byli dŜentelmenami, namawiali mnie, Ŝebym szła z przodu, to nie będą narzucać zbyt szybkiego tempa. Musiałam wiele razy powtarzać, Ŝe wolę iść jako ostatnia i Ŝe nie mówię tego z grzeczności.

Nawet wyprawa do klozetu nie była łatwym zadaniem. Trzeba było złazić po śliskim zboczu do głębokiego dołu obok zagrody dla kóz, a potem albo głowę, albo tyłek wystawiało się w ich stronę. Kozy miały wielką ochotę bóść intruzów. Tak się tym denerwowałam, Ŝe przez do-brych kilka dni miałam zaparcie. Kiedy juŜ się znalazłam poza zasięgiem kóz, musiałam znowu wspinać się do góry po zboczu. Zawsze z takiej wyprawy przynosiłam jakieś nowe siniaki.

Przez pierwsze dni pracy na polu miałam przenosić kozi i ludzki na-wóz z naszego klozetu na małe poletka, na których właśnie wypalono trawy i chwasty. Miało to uŜyźnić ziemię pod wiosenną orkę i zasiewy, które równieŜ wykonywano gołymi rękami.

Ładowałam koszyk na plecy i na czworakach wdrapywałam się na zbocze. Nawóz był podsuszony, ale zawsze trochę przeciekło przez ko-szyk, przemokło przez bawełnianą kurtkę i przez bieliznę dostawało się na plecy. Trochę się takŜe wychlapywało górą i wsiąkało mi we włosy. Kiedy w końcu doszłam na pole, zobaczyłam, jak wieśniaczki zgrabnie zdejmują koszyki z pleców w taki sposób, Ŝe zawartość wylewa się, gdzie trzeba. Ale z mojego nic nie chciało się wylać. Walcząc z cięŜarem, pró-bowałam go jakoś zdjąć. Wysunęłam prawą rękę spod sznurka i wtedy

428

nagle koszyk całym cięŜarem przechylił się w lewo i uwięził moją lewą rękę. Upadłam na ziemię, w nawóz. W jakiś czas potem jedna z przyja-ciółek uszkodziła sobie w taki sam sposób staw kolanowy. Ja tylko lekko stłukłam biodro.

Wszystkie te trudności były wpisane w koszty „przechodzenia reedu-kacji”. W teorii było to ekscytujące, poniewaŜ człowiek miał stać się nową osobą, kimś na wzór wieśniaka. Przed Rewolucją Kulturalną całym sercem podpisywałam się pod taką postawą i specjalnie brałam na siebie cięŜkie prace po to, Ŝeby stać się kimś lepszym. Kiedyś, na wiosnę 1966 roku, moja klasa pomagała przy pracach drogowych. Dziewczęta miały do wykonania lŜejsze zadania, takie jak rozdzielanie kamieni po-łupanych przez chłopców. Zaoferowałam się, Ŝe będę robić to, co chłop-cy, i skończyło się na spuchniętym ramieniu; dorobiłam się tego, próbu-jąc rozłupywać kamienie wielkim kruszącym młotem, który z trudem podnosiłam. Teraz, zaledwie trzy lata później, indoktrynacja juŜ nie dzia-łała. Straciłam swoją wiarę i szybko znienawidziłam trudy swojej pracy w Ningnan. Wydawało mi się to wszystko całkowicie bezcelowe.

Niedługo po przyjeździe dostałam jakiejś dokuczliwej wysypki. Przez następne trzy lata wysypka pojawiała się zawsze, kiedy byłam na wsi, i Ŝadne lekarstwo na nią nie pomagało. Dzień i noc prześladowało mnie swędzenie i nie mogłam powstrzymać się od drapania. Od momentu, kiedy rozpoczęłam nowe Ŝycie na prowincji, dorobiłam się kilku ran na-brzmiałych ropą i miałam opuchnięte od jakiejś infekcji nogi, a oprócz tego męczyła mnie biegunka i wymioty. Czułam się bardzo chora i osła-biona przez cały czas — właśnie wtedy, gdy najbardziej była mi potrzeb-na siła fizyczna, a przychodnia lekarska komuny była oddalona o czter-dzieści osiem kilometrów.

Wkrótce doszłam do wniosku, Ŝe mam niewielkie szanse na odwie-dzenie ojca. NajbliŜsza dobra droga leŜała o cały dzień marszu od Nin-gnan, zresztą nawet gdybym się tam dostała, i tak transport publiczny nie działał. CięŜarówek było niewiele i trudno byłoby się spodziewać, Ŝe akurat któraś będzie jechała z Ningnan do Miyi. Ale odwiedził nas w naszej wiosce członek zespołu propagandowego, Dongan, Ŝeby spraw-dzić, czy wszystko jest w porządku. Kiedy zobaczył, Ŝe jestem chora, zaproponował, Ŝebym pojechała do Chengdu na leczenie. Po dwudziestu

429

sześciu dniach od chwili przyjazdu — wracałam do domu. Gdy wyjeŜdŜałam, zdałam sobie sprawę, Ŝe właściwie nie poznałam

wieśniaków z naszej wioski. Moim jedynym znajomym był wiejski bu-chalter, który jako najbardziej wykształcony człowiek w naszym otocze-niu przychodził do nas często, podkreślając łączące nas intelektualne pokrewieństwo. Jego dom był jedynym, w jakim byłam, ale najbardziej zapamiętałam podejrzliwe spojrzenia jego młodej Ŝony o twarzy ogorza-łej od słońca i wiatru. Myła krwawe wnętrzności świni, a na plecach mia-ła w chuście dziecko. Kiedy się przywitałam, obrzuciła mnie nieprzy-chylnym spojrzeniem i nie odpowiedziała. Czułam się obco i niezręcznie, więc szybko wyszłam.

W ciągu tych kilku dni, jakie przepracowałam na wsi, w ogóle nie miałam siły i właściwie prawie nie rozmawiałam z wieśniakami. Wyda-wali się odlegli, oddzieleni ode mnie niedostępnymi górami Ningnan. Wiedziałam, Ŝe powinnam zdobyć się na wysiłek i ich odwiedzić, jak to robiła wieczorami moja siostra i przyjaciele, ale oni byli w pełni sił, a ja byłam chora, wyczerpana i cały czas obsypana wysypką. Poza tym od-wiedzanie ich oznaczałoby, Ŝe uległam, choć przecieŜ odrzucałam ten rodzaj Ŝycia, jaki wyznaczył mi Mao.

Kiedy juŜ przyszła pora wyjazdu, nagle zrobiło mi się Ŝal piękna Nin-gnan. Nie mogłam tych gór podziwiać, kiedy walczyłam o przeŜycie. Wiosna przychodziła tu wcześnie, w lutym, i złoty zimowy jaśmin błysz-czał obok sopli na sosnach. Strumyki w dolinach tworzyły rozlewiska, opływając fantazyjnie ukształtowane skały. Odbijały się w nich chmury, baldachimy okazałych drzew i kwiaty, które wyrastały ze szczelin w ska-łach. Praliśmy ubrania w tych rozlewiskach i rozpościeraliśmy je na ska-łach, Ŝeby schły w słońcu i rześkim górskim powietrzu, a sami leŜeliśmy na trawie, słuchając powiewów wiatru w sosnowym lesie. Z podziwem przyglądałam się stromemu zboczu dalekiej góry naprzeciw nas, pokrytej kwiatami dzikiej brzoskwini, i wyobraŜałam sobie, jak intensywny będzie za kilka tygodni kolor tych kwiatów.

Gdy przyjechałam do Chengdu po czterech ciągnących się bez końca dniach, które spędziłam na pace pustej cięŜarówki z bólami Ŝołądka i biegunką, od razu poszłam do przychodni przy kompleksie. Zastrzyki i tabletki podziałały błyskawicznie.

430

Podobnie jak kantyna, przychodnia takŜe nadal była dostępna dla na-szej rodziny. Syczuański Komitet Rewolucyjny składał się teraz z drugo-rzędnych postaci i nie był na tyle sprawny, Ŝeby wydać odpowiednie zarządzenia dotyczące Ŝycia codziennego. W rezultacie w systemie było pełno dziur i ludzie musieli radzić sobie sami.

Oprócz zachodnich zastrzyków i pigułek przepisanych mi w przy-chodni babcia zaaplikowała mi chińskie lekarstwa. Pewnego dnia przy-szła do domu z kurczakiem, błoniastym korzeniem wyki i chińską anŜeli-ką, które uwaŜano za bardzo bu (lecznicze) — i z tego wszystkiego zrobi-ła dla mnie zupę, do której dodała drobniutko posiekaną wiosenną cebulę. Były to rzeczy nieosiągalne w sklepach, musiała kuśtykać kilometrami, Ŝeby je dla mnie kupić na czarnym rynku.

Ona sama takŜe źle się czuła. Czasem widziałam, jak leŜy na łóŜku, co było niezwykłe. Była zawsze tak energiczna, Ŝe nie wiem, czy ją widy-wałam siedzącą choćby przez chwilę. Teraz jednak mocno zamykała oczy i przygryzała usta — sądziłam, Ŝe musi ją coś bardzo boleć. Ale kiedy pytałam, co jej jest, odpowiadała, Ŝe nic, i dalej wystawała dla mnie w kolejkach.

Wkrótce poczułam się znacznie lepiej. PoniewaŜ nikt nie kazał mi wracać z powrotem do Ningnan, zaczęłam planować podróŜ do ojca. Wtedy jednak nadszedł telegram z Yibin, zawiadamiający, Ŝe ciotka Ju-nying, która opiekowała się moim młodszym bratem Xiaofangiem, jest powaŜnie chora. Pomyślałam, Ŝe powinnam tam pojechać i zająć się nim.

Ciotka Junying i inni krewni ojca z Yibin bardzo dobrze odnosili się do naszej rodziny, mimo Ŝe ojciec złamał głęboko zakorzenioną w Chi-nach tradycję zajmowania się osobami z własnej rodziny. Tradycyjnie synowskim obowiązkiem było przygotowanie dla matki cięŜkiej drew-nianej trumny, porządnie pomalowanej, a takŜe zapewnienie jej — czę-stokroć rujnującego — wspaniałego pogrzebu. Ale rząd zachęcał do kre-macji — Ŝeby oszczędzić ziemię — i do mniej uroczystych pogrzebów. Gdy matka ojca zmarła w 1958 roku, nikt mu o tym nie powiedział aŜ do chwili, kiedy było juŜ po pogrzebie, poniewaŜ rodzina bała się, Ŝe będzie się sprzeciwiał skomplikowanym ceremoniom Ŝałobnym. Od kiedy prze-prowadziliśmy się do Chengdu, jego rodzina rzadko nas odwiedzała.

431

Niemniej gdy podczas Rewolucji Kulturalnej ojciec popadł w kłopoty, pojawili się i zaoferowali pomoc. Ciotka Junying, która często podróŜo-wała pomiędzy Chengdu i Yibin, wzięła Xiaofanga pod opiekę, Ŝeby ulŜyć babci. Mieszkała w domu razem z najmłodszą siostrą ojca, ale, jak zawsze altruistyczna, odstąpiła część swojej połowy domu rodzinie dale-kich krewnych, którzy musieli się wynieść ze swojego zrujnowanego mieszkania.

Kiedy przyjechałam, ciotka siedziała w bujanym wyplatanym fotelu przy drzwiach prowadzących do holu, który słuŜył jako dzienny pokój. Na honorowym miejscu stała wielka trumna z cięŜkiego ciemnoczerwo-nego drewna. Ta trumna, jej własna, była jedynym luksusem, na jaki sobie kiedykolwiek pozwoliła. Widok ciotki bardzo mnie przygnębił. Przeszła wylew i miała częściowo sparaliŜowane nogi. Szpitale pracowa-ły tylko sporadycznie. Nie było komu ich remontować, urządzenia się psuły, a zaopatrzenie w leki było nieregularne. Zresztą lekarze powie-dzieli ciotce, Ŝe nic juŜ nie mogą dla niej zrobić, więc została w domu.

Zła praca jelit sprawiała ciotce straszliwy ból. Po jedzeniu była mocno wzdęta, ale nie mogła się wypróŜnić bez bólu. Recepty jej krewnych cza-sem pomagały, najczęściej jednak zawodziły. Masowałam wiele razy jej Ŝołądek, a kiedyś, kiedy mnie o to poprosiła w rozpaczy, włoŜyłam jej palec do odbytu, Ŝeby pomóc w wypróŜnieniu. Wszystko to przynosiło tylko chwilową ulgę. Efekt był taki, Ŝe bała się jeść i była bardzo słaba. Siedziała godzinami w holu na wyplatanym fotelu, patrząc na drzewa papai i bananów w ogrodzie za domem. Ale nigdy nie narzekała. Tylko raz powiedziała do mnie z lekkim westchnieniem: „Jestem taka głodna. Chciałabym móc jeść...”.

Nie mogła chodzić bez pomocy i nawet siedzenie wymagało od niej wielkiego wysiłku. śeby nie miała odleŜyn, sadowiłam się obok niej, a ona opierała się o mnie. Mówiła, Ŝe dobra ze mnie pielęgniarka, ale na pewno jestem juŜ zmęczona i znudzona. KaŜdego dnia siadała na chwilę przy mojej pomocy, a potem mówiła, Ŝebym wyszła i „zabawiła się”.

Jednak nie było gdzie się zabawić. Tęskniłam za czymś do czytania, ale oprócz czterech tomów Dzieł wybranych Mao Zedonga znalazłam w

432

domu tylko słownik. Wszystkie inne ksiąŜki spłonęły. Zajmowałam się więc studiowaniem piętnastu tysięcy znaków i uczyłam się tych, których jeszcze nie znałam.

Resztę czasu spędzałam, opiekując się siedmioletnim Xiao-fangiem. Chodziłam z nim na długie spacery. Czasem z nudów Ŝądał, Ŝeby mu kupić karabin-zabawkę albo słodycze barwione na kolor węgla — bo tylko to było w sklepach. Nie miałam pieniędzy — nasze kieszonkowe było bardzo małe. Xiaofang nie rozumiał tego, rzucał się na zakurzoną ziemię, kopał, wrzeszczał i szarpał mnie za kurtkę. Przykucałam przy nim i próbowałam go uspokoić, a kiedy nie miałam juŜ Ŝadnych pomy-słów, sama zaczynałam płakać. Wtedy przestawał się złościć, godził się ze mną i wracaliśmy do domu.

Yibin miało określoną atmosferę, nawet podczas Rewolucji Kultural-nej. Kręte rzeki, wyniosły spokój wzgórz i przymglony horyzont za nimi wprowadzały mnie w podniosły nastrój, który na jakiś czas odsuwał ode mnie aktualne nieszczęścia. Kiedy zapadał zmierzch, wszystkie afisze, gazetki ścienne i głośniki pokrywała ciemność; zaułki kryły się w mroku i mgle, rozjaśniane tylko lampami olejowymi, których światło sączyło się z okien i przez szczeliny w drzwiach. Od czasu do czasu moŜna było się natknąć na jaśniejszy krąg — małe kramy z jedzeniem. Niewiele moŜna w nich było kupić, ale na chodniku stał kwadratowy stół i cztery wąskie ławki, ciemnobrązowe i świecące od lat uŜywania. Na stole paliła się mała lampka na olej rzepakowy z malutkim kulistym płomykiem. Teraz juŜ nikt w tych kramach nie siadywał i nie gawędził, choć nadal je otwie-rano. Dawniej byłoby w nich sporo ludzi, plotkujących, pijących miej-scowy likwor „z pięciu zbóŜ”, jedzących marynowaną wołowinę lub duszony w soi świński język i praŜone w soli i pieprzu orzeszki. Puste kramy przypominały mi dni, kiedy Ŝyciem nie władała wyłącznie polity-ka.

Kiedy tylko wyłaniałam się z bocznych zaułków, natychmiast ogłu-szał mnie jazgot głośników. Przez ponad osiemnaście godzin dziennie w centrum miasta nadawano śpiewy, oskarŜenia i demaskacje. NiezaleŜnie od treści poziom decybeli był potwornie wysoki i musiałam wykształcić specjalną technikę, która pozwalała mi tego nie słuchać — dla własnego zdrowia psychicznego.

Pewnego wieczoru, w kwietniu, nagle coś przyciągnęło moją uwagę.

433

W Pekinie odbywał się właśnie Zjazd Partii. Jak zwykle, Chińczykom nie powiedziano, co grono ich „reprezentantów” naprawdę robi. Zapo-wiedziano reorganizację najwyŜszych władz. Serce mi zamarło, kiedy usłyszałam, Ŝe potwierdzono władzę Komitetów Rewolucyjnych.

Ten zjazd, dziewiąty, oznaczał formalne ustanowienie osobistego sys-temu władzy Mao. Było na nim bardzo niewielu dawniejszych przywód-ców, biorących udział w poprzednim zjeździe, w 1956 roku. Z siedemna-stu członków Politbiura pozostało w nim tylko czterech — Mao, Lin Biao, Zhou Enlai i Li Xiannian. Wszystkich innych, poza tymi, którzy juŜ nie Ŝyli, postawiono w stan oskarŜenia i wyrzucono. Niektórzy z nich mieli wkrótce umrzeć.

Prezydent Liu Shaoqi, człowiek numer dwa ósmego zjazdu, siedział w areszcie od 1967 roku, a na zebraniach demaskacyjnych i oskarŜyciel-skich był bezlitośnie bity. Nie pozwolono mu brać lekarstw na cukrzycę i niedawno złapane zapalenie płuc, leczono go tylko wtedy, gdy stał na krawędzi śmierci. Pani Mao kazała go utrzymywać przy Ŝyciu, aby dzie-wiąty Zjazd miał „Ŝywą tarczę strzelniczą”. Podczas Zjazdu Zhou Enlai odczytał oświadczenie, w którym stwierdzano, Ŝe Liu był „przestępcą i zdrajcą, wrogim agentem pozostającym na słuŜbie imperialistów, współ-czesnych rewizjonistów (Rosjan) i kuomintangowskich reakcjonistów”. Po zjeździe pozwolono Liu umrzeć w straszliwych cierpieniach.

Inny członek Politbiura, marszałek He Long, jeden z załoŜycieli ko-munistycznej armii, umarł niecałe dwa miesiące po zjeździe. PoniewaŜ sprawował pewną władzę w wojsku, poddano go powolnej, trwającej dwa i pół roku torturze, która, jak powiedział Ŝonie, „ma zniszczyć mi zdro-wie, ale bez rozlewania krwi”. Na przykład podawano mu podczas upal-nego lata tylko jedną nieduŜą manierkę wody dziennie, a podczas zimy odcinano ogrzewanie i nie pozwalano przyjmować lekarstw na cukrzycę. W końcu zmarł, kiedy jego stan pogorszył się i zaordynowano mu zbyt duŜą dawkę glukozy.

Tao Zhu, członek Politbiura, który pomógł mamie na początku Rewo-lucji Kulturalnej, przez prawie trzy lata był więziony w nieludzkich wa-runkach, co zrujnowało jego zdrowie. Nie pozwalano mu się leczyć, do-póki rak woreczka Ŝółciowego nie posunął się tak daleko, Ŝe Zhou Enlai wydał zezwolenie na operację. Okna w pokoju szpitalnym były zaklejone

434

gazetami i nie dopuszczono do niego rodziny ani przed śmiercią, ani po śmierci.

Marszałek Peng Dehuai zmarł z powodu podobnego długotrwałego maltretowania, co w jego przypadku trwało osiem lat, do 1974 roku. W ostatniej prośbie zwrócił się o to, Ŝeby pozwolono mu zobaczyć słońce i drzewa przez okna sali szpitalnej, które były zaklejone gazetami. Odmó-wiono mu.

Te i wiele innych prześladowań naleŜały do typowych metod Rewolu-cji Kulturalnej. Mao nie musiał podpisywać wyroków śmierci, wystarcza-ło, Ŝe dał do zrozumienia, kogo chciałby się pozbyć, a natychmiast znaj-dowali się usłuŜni, którzy sami doprowadzali sprawę do końca. Do ich metod zaliczało się stosowanie presji psychicznej, fizycznej przemocy, odmowa zezwolenia na leczenie, a nawet uŜywanie środków medycznych do zabijania. Śmierć zadana w taki sposób zyskała w języku chińskim specjalny termin: „prześladowania aŜ do śmierci” (pohai zhisi). Mao doskonale wiedział, co się dzieje, i zachęcał oprawców przez swoją „mil-czącą zgodę” (moxu). Mógł w ten sposób pozbywać się wrogów, ale nie moŜna go było o nic oskarŜyć. Odpowiedzialność spadała jednak na nie-go — choć nie tylko. Podwładni Mao często z wyprzedzeniem odgady-wali jego Ŝyczenia, Ŝeby go zadowolić — i Ŝeby zaspokoić własne sady-styczne skłonności.

Dopiero po latach ujawniono szczegóły prześladowań, jakie dotknęły najwyŜszych przywódców. Kiedy wyszły na jaw, nikt w Chinach nie był zdziwiony. Wszyscy znaliśmy wiele podobnych przypadków ze swojego własnego doświadczenia.

Gdy stałam wśród tłumu i słuchałam wiadomości, odczytano skład nowego Komitetu Centralnego. Ze zgrozą czekałam na nazwiska Tingów — i usłyszałam je: Liu Jeting i Zhang Xiting. Poczułam, Ŝe cierpieniom mojej rodziny nie będzie końca.

Wkrótce potem przyszedł telegram, Ŝe babcia zasłabła. Nigdy przed-tem jej się to nie zdarzało. Ciotka Junying ponaglała mnie, Ŝebym na-tychmiast pojechała i zajęła się babcią, wsiadłam więc z Xiaofangiem do najbliŜszego pociągu do Chengdu.

Babcia zbliŜała się do sześćdziesiątki. Jej stoicyzm ugiął się pod napo-rem bólu — czuła, jak ogarnia całe jej ciało, a potem koncentruje się w uszach. Lekarze z przychodni w kompleksie powiedzieli, Ŝe być moŜe chodzi o nerwy, ale nie potrafili jej pomóc, zalecali tylko, Ŝeby się nie denerwowała i była pogodna.

435

Zabrałam ją do szpitala odległego o pół godziny drogi od ulicy Mete-orytu.

Ukryci w swoich samochodach z szoferami nowi władcy nie przej-mowali się tym, jak Ŝyją zwykli ludzie. Autobusy nie jeździły po Cheng-du, bo nie były potrzebne rewolucji, a riksz zakazano — chodziło o siłę roboczą. Babcia nie mogła iść o własnych siłach, bo miała silne bóle. Musiała usiąść na bagaŜniku roweru, na poduszeczce, i trzymać się sio-dełka. Ja popychałam rower, Xiaohei podpierał babcię, a Xiaofang sie-dział na ramie.

Szpital pracował jedynie dzięki oddaniu jego pracowników. Na cegla-nej ścianie wisiały ogromne hasła sporządzone przez bardziej wojowni-czych członków załogi szpitala, oskarŜające resztę personelu o „uŜywa-nie pracy dla zdławienia rewolucji”. Lekarka, która nas przyjęła, miała sińce pod oczami i drgające powieki. Pomyślałam, Ŝe jest wykończona natłokiem pacjentów, a oprócz tego musi jeszcze stawiać czoło politycz-nym atakom. W szpitalu było mnóstwo kobiet i męŜczyzn o posępnym wyglądzie, z posiniaczonymi twarzami, wielu ludzi leŜało na noszach z połamanymi Ŝebrami — były to ofiary zebrań demaskacyjnych. śaden z lekarzy nie potrafił powiedzieć, co się dzieje z babcią. Nie

było rentgena ani innych urządzeń, dzięki którym moŜna by ją porządnie zbadać. Wszystkie były zepsute. Babcia dostała środki przeciwbólowe, a kiedy przestały działać, przyjęto ją do szpitala. Na oddziałach panował tłok i wszystkie łóŜka ustawiono ciasno jedno przy drugim. Nawet na korytarzach stały rzędem. Kilka pielęgniarek, które w wielkim pośpiechu biegały z oddziału na oddział, nie mogło doglądać wszystkich pacjentów, więc zdecydowałam, Ŝe zostanę z babcią.

Wróciłam do domu i zabrałam trochę niezbędnych rzeczy. Wzięłam takŜe bambusowy materac, który rozścieliłam przy łóŜku babci. W nocy wciąŜ budziły mnie jej jęki. Wychodziłam wtedy spod mojej lekkiej koł-dry i masowałam ją, co jej trochę pomagało. Spod łóŜek czuć było smród uryny. Wszyscy trzymali nocniki przy sobie, ale babcia nawet w nocy nalegała, Ŝebym ją prowadziła do toalety w końcu korytarza. Inni pacjen-ci nie przykładali do tego wagi i często nie opróŜniali swoich nocników całymi dniami, a pielęgniarki były zbyt zajęte, Ŝeby zwracać uwagę na takie drobiazgi.

436

Okno przy łóŜku babci wychodziło na frontowy ogród. Był zarośnięty chwastami, a stojące tam drewniane ławki porozpadały się. Kiedy wyj-rzałam przez okno, akurat kilkoro dzieci usiłowało złamać gałąź małego drzewa magnolii, na którym były dwa czy trzy kwiaty. Dorośli przecho-dzili obojętnie. Wandalizm był tak częstym elementem codzienności, Ŝe juŜ nikt nie zwracał na niego uwagi.

Pewnego dnia z otwartego okna zobaczyłam mojego przyjaciela Bin-ga zsiadającego z roweru. Serce zaczęło mi walić, dostałam wypieków. Szybko przejrzałam się w szybie okiennej, bo przeglądanie się w lustrze mogłoby ściągnąć na mnie oskarŜenie o „burŜuazyjne nawyki”. Miałam na sobie Ŝakiet w róŜowo-białą kratkę, która była wzorem dozwolonym w ubraniu młodych kobiet. Znowu wolno było mieć długie włosy, ale moŜna je było tylko zapleść w dwa warkocze. Potrafiłam godzinami się zastanawiać, jak mam je zapleść: ciasno jeden przy drugim czy z duŜym rozstępem? Proste czy trochę zakręcone na końcach? Czy część zaplecio-na ma być dłuŜsza od nie zaplecionej, czy odwrotnie? Nie było Ŝadnych szczegółowych oficjalnych ustaleń co do uczesania czy ubrania, ale nale-Ŝało robić to, co robili wszyscy pozostali. Skala była mała i szukało się róŜnych wariantów w jej obrębie. Chciałam wyglądać inaczej i pociąga-jąco, a jednak na tyle podobnie do innych, Ŝeby nikt nie mógł wyciągnąć palca i powiedzieć, Ŝe jestem odszczepieńcem.

WciąŜ jeszcze nad tym rozmyślałam, kiedy Bing wszedł na oddział. W jego wyglądzie nie było nic niezwykłego, ale wyróŜniał go od innych pewien nastrój, pewien ton dystansu zaprawionego cynizmem, co było rzadkie w tamtych pozbawionych poczucia humoru latach. Bardzo mnie pociągał. Przed Rewolucją Kulturalną jego ojciec był dyrektorem wy-działu w zarządzie prowincji, ale Bing był inny niŜ większość dzieci wy-sokich urzędników. „Czemu miałbym jechać na wieś?” — zapytał, a potem udało mu się dostać zaświadczenie o „przewlekłej chorobie”. Był pierwszą osobą, która pokazała mi, co znaczy błyskotliwa inteligencja, ironia i dociekliwy niezaleŜny umysł. To on pierwszy dotarł do róŜnych obszarów tabu w mojej świadomości.

Do tej pory unikałam wszelkich związków uczuciowych. Oddanie ro-dzinie, które jeszcze się wzmogło z powodu przeciwności losu, pochła-niało cały zasób moich uczuć. Zawsze miałam w sobie drugą istotę o

437

seksualnej naturze, jednak udało mi się ją pohamować. Ale znajomość z Bingiem pchała mnie na skraj przepaści.

Tego dnia Bing przyszedł na oddział babci z podbitym okiem. Powie-dział, Ŝe uderzył go Wen, chłopak, który właśnie wrócił z Ningnan — eskortował stamtąd dziewczynę ze złamaną nogą. Bing opisał tę walkę z rozmyślną nonszalancją, mówiąc z wyraźną satysfakcją, Ŝe Wen był za-zdrosny o to, Ŝe jemu przypada więcej mojej uwagi. Jakiś czas potem usłyszałam wersję Wena: uderzył Binga, bo „nie mógł znieść tego jego zarozumiałego szczerzenia zębów”.

Wen był niewysoki, ale silny, miał duŜe ręce, duŜe stopy i mocne zę-by. Podobnie jak Bing, był synem wysokich urzędników partyjnych. Za-zwyczaj podwijał rękawy i nogawki i nosił sandały ze słomy jak wie-śniak, na wzór modelowego młodego człowieka z plakatów propagando-wych. Pewnego dnia powiedział, Ŝe wraca do Ningnan, Ŝeby nadal „pod-dawać się reformie”. Kiedy spytałam go, po co, odpowiedział zwyczaj-nie: „śeby robić to, co nakazał Przewodniczący Mao. A z jakich innych powodów? Jestem czerwonogwardzistą Przewodniczącego Mao”. Na moment mnie zatkało. Zakładałam, Ŝe ludzie uŜywają tego rodzaju Ŝar-gonu tylko podczas oficjalnych okazji. W dodatku twarz Wena wcale nie miała tego obowiązkowego, powaŜnego wyrazu zastrzeŜonego na takie okazje. Zwyczajny, bezceremonialny sposób, w jaki to powiedział, świadczył o tym, Ŝe mówił szczerze.

Ale podczas Rewolucji Kulturalnej nauczyłam się nie dzielić ludzi według tego, jakie mają przekonania, a według tego, czy są zdolni do podłości i okrucieństwa, czy nie. Wiedziałam, Ŝe Wen jest przyzwoitym człowiekiem, i kiedy chciałam wymigać się od powrotu do Ningnan, właśnie do niego się z tym zwróciłam.

Opóźniłam swój powrót o ponad dwa miesiące, ale musiałam tam wrócić prędzej czy później, bo przeniesiono tam moje zameldowanie, a kiedy przebywałam w Chengdu, nie byłam upowaŜniona do racji Ŝywno-ściowych ani innych przydziałów. Przez cały ten czas Ŝyłam z racji mojej rodziny, nie mogło to jednak trwać wiecznie. Uświadomiłam sobie wte-dy, Ŝe muszę przenieść swój meldunek gdzieś w pobliŜe miasta.

438

Samo Chengdu nie wchodziło w rachubę, bo nie wolno było zmieniać meldunku powiatowego na miejski. Przemeldowanie się z surowego gór-skiego rejonu do bogatszej okolicy, jak równiny wokół Chengdu, takŜe nie było moŜliwe. Ale moŜna było się przenieść w inne miejsce, jeśli zaakceptowali to mieszkający tam krewni. MoŜna ich było sobie nawet wymyślić — nikt nie byłby w stanie tego sprawdzić.

Planowałam takie przeniesienie razem z Naną, moją przyjaciółką, któ-ra równieŜ uciekła z Ningnan. Do naszego planu włączyłyśmy moją sio-strę, nadal przebywającą w Ningnan. śeby się przemeldować, trzeba było mieć na początek trzy listy: jeden z komuny, w której mieszkali krewni, poświadczający, Ŝe komuna nas przyjmie na podstawie ich rekomendacji; drugi z powiatu, popierający ten pierwszy — i trzeci z Syczuańskiego Biura ds. MłodzieŜy, zatwierdzający przeniesienie. Gdybyśmy miały juŜ wszystkie trzy listy, musiałybyśmy wrócić do Ningnan, do naszego ze-społu produkcyjnego, Ŝeby uzyskać aprobatę jego kierownictwa, zanim powiat Ningnan ostatecznie nas zwolni. Tylko w taki sposób moŜna było uzyskać podstawowy dokument kaŜdego obywatela Chin, ksiąŜeczkę meldunkową — którą musiałybyśmy wręczyć władzom w następnym miejscu naszego zamieszkania. śycie stawało się bardzo skomplikowane, jeśli chciało się choć jeden

krok zrobić inaczej, niŜ przewidywał plan władzy. Kiedy planowałam załatwienie przeniesienia meldunku, jak grom z jasnego nieba spadła na mnie wiadomość, Ŝe właśnie wydano rozporządzenie o wstrzymaniu wszystkich przeniesień po dwudziestym pierwszym czerwca. Był trzeci tydzień maja. Byłoby niemoŜliwością zlokalizować w pobliŜu Chengdu jakichś krewnych i przejść przez całą tę procedurę w czasie, który nam jeszcze pozostał.

Zwróciłam się wtedy do Wena. Bez wahania zaproponował, Ŝe „wy-produkuje” wszystkie trzy listy. Fałszowanie oficjalnych papierów było powaŜnym wykroczeniem, karanym długoterminowym więzieniem, ale oddany czerwonogwardzista Mao tylko wzruszył ramionami w odpowie-dzi na moje ostrzeŜenia.

Podstawową sprawą w tym fałszerstwie były pieczęcie, które w Chi-nach mają wszystkie urzędowe pisma. Wen był dobry w kaligrafii i wy-ciął pieczątki w oficjalnym stylu kaligraficznym, uŜywając do tego kostki mydła. W ciągu jednego wieczoru trzy listy dla kaŜdej z nas były gotowe.

439

Gdybyśmy chciały je dostać drogą oficjalną, trwałoby to kilka miesię-cy — nawet przy duŜym szczęściu.

Kiedy nadszedł czas, Ŝeby jechać, byłam rozdarta, bo wyjazd oznaczał pozostawienie babci w szpitalu. Ale ona ponaglała mnie, Ŝebym jechała. Powiedziała teŜ, Ŝe wróci do domu i będzie zajmować się moimi braćmi. Nie odradzałam jej tego, bo szpital był bardzo przygnębiającym miej-scem. Potwornie tam śmierdziało i było okropnie głośno, wciąŜ rozlegały się jęki, brzęki, stukoty i słychać było głośne rozmowy na całym koryta-rzu w dzień i w nocy. Budzono teŜ wszystkich przez głośniki o szóstej rano i często ktoś umierał na oczach pozostałych pacjentów.

Tego wieczoru, kiedy babcia wypisywała się ze szpitala, miała mocne bóle w podstawie kręgosłupa. Nie mogła usiąść na bagaŜniku roweru, więc Xiaohei zawiózł do domu jej rzeczy — ubrania, ręczniki, miseczki do mycia, termosy, naczynia do gotowania — a ja poszłam z nią piecho-tą, podtrzymując ją przez cały czas. Wieczór był gorący i parny. Widzia-łam, Ŝe kiedy szła, nawet bardzo powoli, bolało ją, bo zagryzała usta, Ŝeby stłumić jęki. Opowiadałam jej róŜne historie i plotki, Ŝeby odwrócić jej uwagę od bólu. Na platanach, które kiedyś ocieniały chodnik, zostało teraz tylko kilka Ŝałosnych gałęzi, bo nikt nie dbał o nie od początku Rewolucji Kulturalnej. Tu i ówdzie widziało się budynki z dziurami po nabojach i pociskach — był to efekt zajadłych walk między frakcjami Rebeliantów.

Po godzinie byłyśmy w połowie drogi. Nagle niebo ściemniało, gwał-towny poryw wiatru wzniósł kurz i porwał kawałki plakatów i afiszy. Babcia się zachwiała, ale złapałam ją mocno. Deszcz zaczął lać strumie-niami i po chwili byłyśmy zupełnie przemoczone. Nie było się gdzie schować, więc walcząc z burzą, parłyśmy do przodu. Ubrania oklejały nas i hamowały ruchy. Z trudem łapałam oddech. Szczupła i drobna bab-cia robiła się coraz cięŜsza. Deszcz siekł nas i smagał, wiatr przewiewał nasze mokre ubrania i poczułam, Ŝe bardzo mi zimno. Babcia szlochała: „O nieba, pozwólcie mi juŜ umrzeć! Pozwólcie mi umrzeć!”. Ja równieŜ miałam ochotę płakać, ale powiedziałam: „Babciu, zaraz będziemy w domu...”.

Nagle usłyszałam dźwięk dzwonka i głos: „Hej, czy chcecie, Ŝeby was podwieźć?”. Podjechała towarowa riksza — prowadził ją młody człowiek

440

w rozpiętej koszuli, deszcz spływał mu po twarzy. Podszedł do nas i wsadził babcię do otwartego wózka, na którym siedział skulony starszy męŜczyzna. Młody człowiek powiedział, Ŝe to jego ojciec, którego wła-śnie zabrał ze szpitala. Podwiózł nas pod same drzwi domu, zbywając moje najszczersze i najgłębsze podziękowania pogodnym: „Ach, na-prawdę nie ma za co” — i zniknął w mokrych ciemnościach. Nie dowie-działam się nawet, jak się nazywa.

Dwa dni później babcia była juŜ na nogach i robiła w kuchni zawijane kluseczki. Koniecznie chciała przyrządzić dla nas coś specjalnego. Za-częła takŜe sprzątać pokoje. Uznałam, Ŝe przesadza, i prosiłam, Ŝeby została w łóŜku, ale nie chciała mnie słuchać.

Był początek czerwca. Babcia wciąŜ powtarzała mi, Ŝe powinnam wy-jechać, i uwaŜała, Ŝe Jinming powinien pojechać ze mną, Ŝeby się mną opiekować, zwaŜywszy na to, jak bardzo byłam chora w Ningnan. Jin-ming przekroczył juŜ szesnasty rok Ŝycia i nakaz wyjazdu na wieś doty-czył teraz takŜe i jego. Wysłałam telegram do siostry w Ningnan, Ŝeby wracała i zajęła się babcią. Xiaohei, wtedy czternastoletni, powiedział, Ŝe mogę na nim polegać, a siedmioletni Xiaofang równieŜ dołączył się do tego zapewnienia.

Kiedy się Ŝegnałyśmy, babcia płakała. Powiedziała, Ŝe nie wie, czy mnie jeszcze zobaczy. Pogładziłam wierzch jej dłoni, która teraz była koścista, z nabrzmiałymi Ŝyłami, i przytuliłam ją do swojego policzka. Stłumiłam łzy i powiedziałam, Ŝe bardzo szybko będę z powrotem.

Po długich poszukiwaniach znalazłam w końcu cięŜarówkę jadącą w rejon Xichang. W połowie lat sześćdziesiątych Mao rozkazał przenieść wiele fabryk (takŜe tę, w której pracował chłopak mojej siostry, Cyn-glarz) w rejon Sichuanu, do Xichang, gdzie zbudowano nową bazę prze-mysłową. Teoria Mao zakładała, Ŝe górzysty Sichuan zapewniłby najlep-szą osłonę na wypadek, gdyby zaatakowali nas Amerykanie czy Rosjanie. Do bazy w Xichang dostarczały surowce cięŜarówki z pięciu róŜnych prowincji. Dzięki przyjaciołom kierowca z Pekinu zgodził się wziąć Jin-minga, Nanę, Wena i mnie. Mieliśmy siedzieć na pace, bo w kabinie siedział zmiennik szofera. Wszystkie cięŜarówki naleŜały do konwoju i spotykały się wieczorem.

Szoferzy chętnie zabierali dziewczęta — ale nie chłopców — podob-nie jak większość ich kolegów na całym świecie. PoniewaŜ podróŜować

441

moŜna było niemal wyłącznie cięŜarówkami, chłopców bardzo to gnie-wało. WzdłuŜ drogi widziałam hasła, przypięte do drzew: „Ostro prote-stujemy przeciwko szoferom cięŜarówek, którzy biorą tylko pasaŜerów płci Ŝeńskiej, a nie męskiej!”. Niektórzy śmielsi chłopcy stawali pośrod-ku drogi, usiłując zmusić kierowców do zatrzymania się. Jeden z chłop-ców z mojej szkoły nie zdąŜył uskoczyć w porę i zginął.

Rzadko słyszało się o gwałtach, duŜo częściej o romansach — parę z nich skończyło się nawet małŜeństwem. Kierowcy cięŜarówek, pracujący przy budowie bazy strategicznej, cieszyli się pewnymi przywilejami, na przykład mogli przenieść powiatowy meldunek swojej Ŝony do miasta, w którym mieszkali. Kilka dziewcząt wykorzystało tę okazję.

Nasi kierowcy byli bardzo mili i zachowywali się nienagannie. Kiedy zatrzymywaliśmy się na noc, zanim poszli spać do swojej bazy, pomagali nam znaleźć nocleg i zapraszali na kolację, więc mieliśmy wyŜywienie za darmo.

Tylko raz poczułam w zachowaniu jednego z nich jakiś słaby podtekst seksualny. Na jednym z postojów dwóch kierowców zaprosiło Nanę i mnie, Ŝebyśmy przejechały z nimi kolejny etap. Kiedy powiedziałyśmy o tym naszemu szoferowi, powiedział ponuro: „No to proszę, idźcie z tymi miłymi facetami, jeśli bardziej się wam podobają”. Spojrzałyśmy po so-bie zakłopotane i wymamrotałyśmy: „Wcale nie powiedziałyśmy, Ŝe nam się bardziej podobają. Jesteście dla nas bardzo mili...”. Nie pojechałyśmy z tamtymi.

Wen miał na oku i Nanę, i mnie. Ciągle nas ostrzegał przed kierow-cami, w ogóle przed męŜczyznami, przed złodziejami, mówił, co mamy jeść, a czego nie jeść, i ostrzegał przed wychodzeniem, kiedy robi się ciemno. Nosił nasze torby i chodził po wodę dla nas. W czasie obiadu zostawał w hotelu i pilnował bagaŜu, bo szerzyły się kradzieŜe. Przynosi-łyśmy dla niego jedzenie.

Jego zachowanie nie miało seksualnego charakteru. Tego wieczoru, kiedy przejechaliśmy granicę Xichang, Nana i ja chciałyśmy się wykąpać w rzece, bo dzień był upalny, a wieczór przepiękny. Wen znalazł spokoj-ne zakole, gdzie kąpałyśmy się w towarzystwie dzikich kaczek i trzcin. Promienie księŜyca kładły się na wodzie, a potem obraz rozpadał się na

442

wiele drobnych srebrnych kółeczek. Wen siedział przy drodze od-wrócony do nas plecami i trzymał straŜ. Jak wielu młodych ludzi wy-chowanych w okresie przed Rewolucją Kulturalną, był bardzo rycerski. śeby dostać nocleg w hotelu, musieliśmy pokazać listy od naszej jed-

nostki produkcyjnej. Ja, Nana i Wen dostaliśmy takie listy od naszych zespołów w Ningnan, a Jinming ze szkoły. Hotele nie były drogie, ale i tak nie starczyłoby nam pieniędzy, bo płace naszych rodziców zostały drastycznie obcięte. Razem z Naną brałyśmy na spółkę pojedyncze łóŜko, chłopcy robili to samo. Hotele były brudne i wyposaŜone tylko w najbar-dziej podstawowe rzeczy. Zanim się połoŜyłyśmy, dokładnie ogląda-łyśmy kołdrę, szukając wszy i pcheł. Hotelowe miseczki do mycia miały ciemnoszare albo Ŝółte smugi brudu. Panowała jaglica i grzybica, więc uŜywałyśmy własnych naczyń.

Pewnej nocy obudzono nas głośnym waleniem do drzwi: wszyscy w hotelu mieli zejść na „wieczorny raport dla Przewodniczącego Mao”. Farsa ta naleŜała do tego samego gatunku co „tańce wierności”. Trzeba się było zgromadzić przed portretem Mao i wznosić okrzyki: „Niech Ŝyje Przewodniczący Mao! Niech Ŝyje Przewodniczący Mao! Niech Ŝyje Przewodniczący Mao!” — wymachując przy tym do rytmu Małą Czer-woną KsiąŜeczką.

Na wpół obudzone, wytoczyłyśmy się z Naną ze swojego pokoju. Inni takŜe się pojawiali po dwoje czy troje, trąc oczy, zapinając kurtki i wcią-gając na pięty bawełniane cholewki butów. Nie padła ani jedna skarga — nikt się nie ośmielił. O piątej nad ranem wszystko się powtórzyło. Tym razem nazywało się to „poranną prośbą o instrukcje” Przewodniczącego Mao. Potem, kiedy byliśmy znów w drodze, Jinming zauwaŜył: „Szef tamtejszego Komitetu Rewolucyjnego cierpi na bezsenność”.

Groteskowe formy kultu Mao stały się częścią naszego Ŝycia: śpiewy, noszenie plakietek z podobizną Mao, wymachiwanie Małą Czerwoną KsiąŜeczką. Kiedy Komitety Rewolucyjne zostały formalnie zatwierdzo-ne pod koniec 1968 roku, to bałwochwalstwo objęło cały kraj. Najbez-pieczniejszym sposobem działania było nierobienie niczego oprócz sze-rzenia kultu Mao — i oczywiście podejmowania prześladowań politycz-nych. Kiedyś w aptece w Chengdu sprzedawca o obojętnym spojrzeniu, w okularach w szarych oprawkach wymamrotał, nie patrząc na mnie: „Kiedy płyniemy po morzach, potrzebujemy sternika...” — i zawiesił

443

głos. Dopiero po chwili uprzytomniłam sobie, Ŝe mam uzupełnić to zda-nie lizusowskim cytatem z Lin Biao. Narzucano takie wymiany zdań jako nowy rodzaj powitań. Wymamrotałam: „A kiedy robimy rewolucję, potrzebujemy myśli Mao Zedonga”.

Komitety Rewolucyjne nakazały budowanie w całych Chinach po-mników Przewodniczącego. W centrum Chengdu zaplanowano posta-wienie wielkiej marmurowej figury. Aby zrobić dla niej miejsce, wysa-dzono dynamitem staroŜytną, elegancką bramę pałacową, tę, na której stałam taka zadowolona kilka lat temu. Biały marmur sprowadzano z Xichang — przywoziły go stamtąd specjalne cięŜarówki, zwane „cięŜa-rówkami wierności”. Były udekorowane jak platformy na kołach uŜywa-ne podczas świątecznych parad, przewiązane czerwonymi jedwabnymi wstęgami i przyozdobione z przodu wielkim czerwonym kwiatem. Z Chengdu jechały puste, poniewaŜ były przeznaczone wyłącznie do wo-Ŝenia marmuru. CięŜarówki, które zaopatrywały Xichang, takŜe wracały do Chengdu puste — nie moŜna było skalać materiału, z którego miano formować postać Mao.

Kiedy poŜegnaliśmy się z szoferem, który wiózł nas z Chengdu, dalej powiózł nas kierowca jednej z „cięŜarówek wierności”. Po drodze za-trzymaliśmy się na odpoczynek w kamieniołomie, z którego wydobywa-no marmur. Grupa spoconych robotników, nagich do pasa, piła właśnie herbatę i paliła długie fajki. Jeden z nich powiedział nam, Ŝe nie uŜywają maszyn, bo tylko praca gołymi rękami moŜe wyrazić ich wierność wobec Mao. Byłam przeraŜona, widząc plakietkę z podobizną Mao przypiętą do jego nagiej piersi. Kiedy byliśmy juŜ w cięŜarówce, Jinming oświadczył, Ŝe plakietka mogła być-przyklejona. A na temat ich wiernej pracy gołymi .rękami dodał: „Po prostu pewnie w ogóle nie mają maszyn”.

Jinming często rzucał takie sceptyczne uwagi, które nas rozśmieszały. W tamtych czasach było to rzadkie zjawisko, humor był niebezpieczny. Mao, choć obłudnie wzywał do „rebelii”, wcale sobie nie Ŝyczył orygi-nalności myślenia i sceptycyzmu. Sceptyczne myślenie było moim pierwszym krokiem do oświecenia. Podobnie jak Bing, Jinming równieŜ pomagał mi pozbyć się sztywnych nawyków w myśleniu.

Kiedy tylko wjechaliśmy do Ningnan, leŜącego tysiąc pięćset metrów

444

nad poziomem morza, znowu zaczęły się moje kłopoty Ŝołądkowe. Zwra-całam wszystko, co zjadłam, i cały świat wokół mnie wirował. Ale nie mogliśmy sobie pozwolić na postój. Musieliśmy dostać się do naszych zespołów produkcyjnych i przeprowadzić całą procedurę przeniesienia meldunków do dwudziestego pierwszego czerwca. PoniewaŜ zespół Na-ny znajdował się bliŜej, uznaliśmy, Ŝe pojedziemy najpierw tam. Był to dzień drogi przez dzikie góry. Wiosenne burze potworzyły strumienie, nad którymi często nie było mostów. Wen z przodu sprawdzał głębokość wody, a Jinming niósł mnie za nim na swoich chudych plecach. Często musieliśmy iść kozimi dróŜkami — wąskimi szlakami nad urwistym brzegiem wysokiej skały. Kilkoro moich szkolnych znajomych zabiło się na nich, wracając tędy samotnie po nocy. Słońce mocno praŜyło i zaczęła mi złazić skóra. Poza tym wariowałam z pragnienia i wypijałam wszyst-kim wodę z manierek. Kiedy podeszliśmy do kolejnego strumienia, pa-dłam na ziemię i zaczęłam pić chłodną wodę. Nana próbowała mnie po-wstrzymać, powiedziała, Ŝe nawet wieśniacy nie piją tej wody surowej, ale byłam tak dziko spragniona, Ŝe jej nie słuchałam. Oczywiście miałam potem jeszcze gwałtowniejsze wymioty.

W końcu doszliśmy do jakiegoś domu, przed którym rosły gigantycz-ne kasztany. Kiedy wieśniacy zaprosili nas do środka, od razu podeszłam do kuchni, na której zobaczyłam glinianą miskę — trzymano w niej prawdopodobnie płyn ryŜowy, uwaŜany tu za bardzo delikatny napój. Gospodarz uprzejmie go nam zaoferował. Napój ryŜowy zazwyczaj jest biały, a to, co zobaczyłam, było zupełnie czarne. Znad miski, brzęcząc, sfrunęła masa much, odsłaniając powierzchnię substancji. Zajrzałam do miski i zobaczyłam kilka utopionych much. Normalnie bardzo się ich brzydziłam, ale teraz tylko je wyjęłam i wypiłam napój do dna.

Gdy przyszliśmy do wsi Nany, było juŜ ciemno. Następnego dnia kie-rownik jej zespołu, szczęśliwy, Ŝe moŜe się pozbyć darmozjada, pod-stemplował jej trzy listy. W ciągu kilku ostatnich miesięcy wieśniacy pojęli, Ŝe nie tyle zyskali dodatkowe ręce do pracy, co dodatkowe gęby do wyŜywienia. Nie mogli nas odesłać, ale jeśli ktoś sam chciał odejść, witali to z radością.

Byłam zbyt chora, Ŝeby o własnych siłach dotrzeć do swojej druŜyny, więc wybrał się tam po zwolnienie dla mnie i mojej siostry Wen. Nana i

445

inne dziewczęta pielęgnowały mnie, jak tylko potrafiły. Jadłam same gotowane i przegotowywane wiele razy rzeczy, ale i tak czułam się bar-dzo nieszczęśliwa, tęskniłam za babcią i jej rosołem. Kurczaki w tamtym czasie uwaŜano za wielki delikates i Nana Ŝartowała, Ŝe jakoś mi się udało połączyć gwałtowne burze Ŝołądkowe z apetytem na najlepsze jedzenie. Niemniej ona, inne dziewczęta i Jinming poszli pytać o kurcza-ki. Jednak tutejsi wieśniacy trzymali kury tylko dla jajek. Potem dowie-dzieliśmy się, Ŝe kury w tych okolicach są zaraŜone trądem kurzym — i unikaliśmy takŜe jajek.

Jinming jednak chciał zrobić dla mnie taką zupę, jaką robiła babcia, i wykorzystał w tym celu swój talent do wynalazków. Na tarasie przed domem podparł patykiem duŜą bambusową pokrywkę, do patyka przy-wiązał sznurek i schował go za drzwiami. Pod pokrywkę nasypał ziarna. Zamontował teŜ lustro, Ŝeby widzieć, co się dzieje pod na pół uniesioną pokrywką. Zlatywały się tam stada wróbli, walcząc o ziarno, a czasem zjawiała się nawet turkawka. W odpowiednim momencie Jinming pocią-gał za sznurek i opuszczał pokrywkę. Dzięki jego pomysłowości miałam pyszną zupę.

Za domem w górach rosły dzikie brzoskwinie, które właśnie dojrze-wały. Jinming i dziewczęta codziennie przychodzili stamtąd z koszykami pełnymi owoców. Ale mój brat stwierdził, Ŝe nie powinnam ich jeść na surowo, i robił dla mnie dŜem.

Czułam się rozpieszczana, spędzałam całe dni na ganku domu, patrząc na dalekie góry i czytając Turgieniewa i Czechowa, których ksiąŜki Jin-ming wziął w podróŜ. Byłam pod wielkim wraŜeniem Pierwszej miłości Turgieniewa, zniewalał mnie jej nastrój, całe fragmenty umiałam na pa-mięć.

Wieczorami dalekie góry wyraźnie odcinały się na tle ciemnego nieba, przypominając sylwetkę smoka. W Xichang był bardzo suchy klimat, nie przestrzegano zasad ochrony przeciwpoŜarowej w lasach ani nie było straŜy poŜarnej. W efekcie lasy w górach płonęły niemal kaŜdego dnia, ogień powstrzymywała tylko woda strumieni zagradzających drogę albo ulewa.

Po kilku dniach wrócił Wen z pozwoleniem na przeniesienie meldun-ku dla mnie i mojej siostry. Natychmiast zabraliśmy się do szukania urzędu meldunkowego, chociaŜ nadal byłam słaba i po kilku krokach miałam przed oczami jarzące się gwiazdy. Ale do dwudziestego pierw-szego czerwca został tylko tydzień.

446

W powiatowym mieście Ningnan panowała wojenna atmosfera. W tym czasie w większej części Chin walki frakcyjne juŜ wygasły, ale tu, w tej odległej okolicy, trwały nadal. Przegrywający zaszywali się w górach i robili stamtąd częste wypady. Wszędzie stali uzbrojeni straŜnicy, w większości byli to ludzie z grupy etnicznej Yi, których wielu Ŝyło w głębi dzikich gór Xichang. Legenda mówiła, Ŝe Yi śpią nie na leŜąco, jak wszyscy, ale kucają i chowają głowę w ramionach. Przywódcy frakcji, którzy naleŜeli do grupy Han, wysłali Yi do najbardziej niebezpiecznych zadań i kazali im trzymać wartę. Gdy szukaliśmy biura powiatowego, raz po raz musieliśmy wdawać się w długie, skomplikowane wyjaśnienia, uŜywając przy tym gestów, bo nie rozumieliśmy się nawzajem. Kiedy się zbliŜaliśmy, Yi stali z wycelowaną w nas bronią, z palcami na cynglach. Baliśmy się ich, ale staraliśmy się zachowywać swobodnie. Poradzono nam, Ŝebyśmy nie okazywali strachu, bo wezmą to za znak, Ŝe poczu-wamy się do jakiejś winy — więc zachowywaliśmy się zgodnie z tą po-radą.

Znaleźliśmy w końcu biuro meldunkowe, ale nie zastaliśmy w nim re-jestratora. Znajomy wyjaśnił nam, Ŝe ukrył się on przed hordami miej-skiej młodzieŜy, która nachodziła go z mnóstwem problemów. Nie wie-dział wprawdzie, gdzie moŜe być, ale powiedział, Ŝebyśmy się zwrócili do „dawnej miejskiej młodzieŜy”.

„Dawna miejska młodzieŜ” to byli wszyscy ci, którzy przyjechali na wieś przed Rewolucją Kulturalną. Partia zachęcała wtedy tych, którzy nie zdali egzaminów czy nie dostali się na uczelnie, Ŝeby wyjeŜdŜali „budo-wać wspaniałą socjalistyczną wieś”. W porywie romantycznego entuzja-zmu zrobiło tak wielu młodych ludzi. Twarde realia tutejszego Ŝycia, niemoŜność wydostania się stąd i świadomość tego, jak obłudne były tamte wezwania — ani jedno dziecko wysokich urzędników tu nie przy-jechało, nawet jeśli nie zdało egzaminów — sprawiły, Ŝe wielu z nich było cynicznie nastawionych do świata.

Do nas jednak grupa „dawnej miejskiej młodzieŜy” odniosła się bar-dzo Ŝyczliwie. Poczęstowali nas wyborną potrawą z dziczyzny i zapropo-nowali, Ŝe pomogą szukać rejestratora. Kilku poszło się za nim rozejrzeć, a my gawędziliśmy z pozostałymi, siedząc na obszernej sosnowej weran-dzie wychodzącej na płynącą z hukiem rzekę zwaną Czarną Wodą. Po-wyŜej, na wysokich skałach, na jednej nodze balansowała czapla, unosząc

447

drugą w róŜnych baletowych pozach. Inne latały wokół, rozkładając wielkie śnieŜnobiałe skrzydła. Nigdy przedtem nie widziałam tych wspa-niałych tancerzy na swobodzie.

Nasi gospodarze pokazali nam ciemną jaskinię za rzeką. Z jej sufitu zwisał miecz z brązu, który wyglądał, jakby był zardzewiały. Jaskinia leŜała tuŜ przy brzegu rwącej rzeki i była niedostępna. Legenda mówiła, Ŝe miecz zostawił w niej szef rządu staroŜytnego królestwa Sichuanu, markiz Zhuge Liang, Ŝyjący w III wieku n.e. Poprowadził on z Chengdu siedem ekspedycji, próbując podbić mieszkające w Xichang plemiona barbarzyńców. Znałam dobrze tę historię i przeszył mnie dreszcz, kiedy zobaczyłam na własne oczy związane z nią miejsce. Zhuge Liang siedem razy pojmał wodza tutejszych szczepów, ale za kaŜdym razem go uwal-niał, mając nadzieję, Ŝe pokona go swoją wielkodusznością. Jednak uwolniony wódz dalej prowadził rebelię, dopiero za siódmym razem przeszedł na stronę króla Sichuanu i pozostał mu wierny. Morał z tej legendy wynikał taki, Ŝe jeśli ktoś chce podbić ludzi, powinien podbić ich serca i umysły — była to strategia, pod którą podpisywał się Mao i ko-muniści. Rozumiałam to w ten sposób, Ŝe musimy przejść „przemianę” — po której juŜ z własnej woli będziemy wypełniali wszystkie jego roz-kazy. Właśnie dlatego stawiano nam za wzór wieśniaków: byli najbar-dziej posłusznymi poddanymi, nigdy nie zgłaszali Ŝadnych zastrzeŜeń. Dzisiaj wiem, Ŝe był to wariant, który doradca Nixona, Charles Colson, nazwał „ukrytym czynnikiem”: gdy trzymasz ludzi za jaja, nie mają inne-go wyjścia, muszą podąŜać za tobą.

Gospodarze przerwali mi te myśli. Poradzili nam, Ŝebyśmy wspo-mnieli rejestratorowi, jaką pozycję ma nasz ojciec. „Wtedy przywali pie-czątkę w sekundę” — zapewnił młody człowiek o pogodnej twarzy. Wiedzieli, Ŝe jesteśmy dziećmi wyŜszych urzędników, bo taką reputację miała moja szkoła. Ale jego rada nie całkiem mnie przekonała. „Nasi rodzice juŜ nie mają swoich stanowisk. Nazwano ich »uczniami kapitali-zmu«„ — powiedziałam z wahaniem.

„A co to szkodzi? — zapytało kilka osób. — Twój ojciec jest wetera-nem, komunistą, tak?”.

„Zgadza się” — odparłam niepewnie. „Wysokim urzędnikiem partyjnym?”.

448

„No tak... — powiedziałam. — Ale przed Rewolucją Kulturalną. Te-raz...”.

„NiewaŜne. Czy ktoś ogłosił, Ŝe utracił stanowisko? Nie? Zatem w po-rządku. Mandat Partii jeszcze nie wygasł. ON ci to powie” — oświadczył wesoły młody człowiek i wskazał w stronę miecza Zhuge Lianga. W tamtym czasie ludzie jeszcze sobie nie zdawali sprawy z tego, iŜ struktura władzy Mao wyklucza starą komunistyczną administrację. „śaden urzęd-nik tutaj nie odwaŜy się was obrazić, bo napyta sobie biedy na przy-szłość” — zapewniali nas gospodarze. Pomyślałam o przeraŜających wendetach Tingów. Ludzie w Chinach zawsze liczą się z moŜliwością, Ŝe spotka ich zemsta ze strony tych, którzy są u władzy.

Kiedy spytałam, jak mam zrobić tę aluzję do pozycji ojca, Ŝeby to nie zabrzmiało zbyt obcesowo, nasz nowy znajomy roześmiał się i powie-dział: „On jest taki sam jak wieśniacy! Nie mają tego rodzaju wraŜliwo-ści. Powiedz po prostu: mój ojciec jest szefem tego i tego”. Zaskoczył mnie ten pogardliwy ton. Potem się przekonałam, Ŝe większość młodzie-Ŝy z miast głęboko pogardzała wieśniakami, od kiedy wśród nich za-mieszkała. Mao oczywiście oczekiwał odwrotnej reakcji.

Dwudziestego czerwca, po paru dniach rozpaczliwych poszukiwań, znaleźliśmy wreszcie urzędnika. RozwaŜania, w jaki sposób zrobić aluzję do pozycji ojca, okazały się niepotrzebne, bo rejestrator przejął inicjaty-wę i zapytał: „Co twój ojciec robił przed Rewolucją Kulturalną?”. Po wielu osobistych pytaniach, zadawanych raczej z ciekawości niŜ z ko-nieczności, wyjął z kieszeni kurtki brudną chusteczkę i rozwinął ją, uka-zując drewnianą pieczątkę w płaskim małym pudełeczku, zawierającym takŜe gąbkę nasączoną czerwonym tuszem. Uroczyście przyłoŜył pie-czątkę do gąbki, a potem podstemplował nasze listy.

Z poczuciem, Ŝe o mały włos uniknęliśmy katastrofy — zostało nam niecałe dwadzieścia cztery godziny w zapasie — zakończyliśmy naszą misję. Musieliśmy jeszcze wprawdzie znaleźć urzędnika, który zajmował się ksiąŜeczkami meldunkowymi, ale wiedzieliśmy, Ŝe z tym nie powin-no być kłopotu. Zdobyliśmy upowaŜnienia. OdpręŜyłam się i znów dosta-łam bólów Ŝołądka i biegunki.

Wyruszyłam jednak razem z innymi z powrotem do miasta. Kiedy do-tarliśmy na miejsce, było juŜ ciemno. Poszliśmy do rządowego hotelu,

449

brązowego dwupiętrowego budynku stojącego pośrodku otoczonego murem terenu. Na portierni nikogo nie było, na terenie takŜe. Większość pokoi była zamknięta, ale na drugim piętrze znalazłam kilka otwartych.

Weszłam do jednego, upewniwszy się przedtem, Ŝe jest pusty. Otwar-te okno wychodziło na pola, ponad rozwalonym ceglanym murem. Po drugiej stronie korytarza równieŜ był rząd pokoi, ale i tam nie było Ŝywej duszy. Widząc jakieś osobiste rzeczy i niedopity kubek herbaty, pomyśla-łam, Ŝe ktoś tu był niedawno, ale czułam się zbyt zmęczona, Ŝeby się zastanawiać, dlaczego ten ktoś — i wszyscy inni — opuścili budynek. Nie miałam nawet siły, Ŝeby zamknąć drzwi — padłam na łóŜko i zasnę-łam w ubraniu, tak jak stałam.

Ocknęłam się, kiedy z głośnika zaczęły padać cytaty z Mao. Jeden z nich brzmiał: „Jeśli wróg nie chce się poddać, wyeliminujemy go!”. Na-tychmiast całkowicie się rozbudziłam. Zrozumiałam, Ŝe budynek jest atakowany.

Potem usłyszałam bardzo bliski jęk pocisku i poszła szyba. Z głośnika wywrzaskiwano nazwę jakiejś organizacji rebelianckiej, wzywając ją do poddania się. W przeciwnym wypadku budynek miał być wysadzony.

Wpadł Jinming. Do pokoi naprzeciwko mojego, których okna wycho-dziły na bramę frontową, wbiegło kilku uzbrojonych męŜczyzn w rata-nowych hełmach. Był wśród nich chłopak, niosący karabin większy niŜ on sam. Bez słowa rzucili się do okien, rozwalili szyby lufami i zaczęli strzelać. MęŜczyzna, który wyglądał na dowódcę, powiedział nam po-spiesznie, Ŝe budynek będzie teraz kwaterą główną ich frakcji i lepiej, Ŝebyśmy się szybko stąd wynieśli — ale nie schodami, które prowadzą do frontowego wyjścia. Wobec tego jak mieliśmy to zrobić?

W szaleńczym pośpiechu podarliśmy prześcieradła i powłoczki i zro-biliśmy z nich coś w rodzaju liny. Przywiązaliśmy koniec do ramy okien-nej i zjechaliśmy w dół dwa piętra. Gdy wylądowaliśmy, wokół nas gwizdały pociski. Zgięci we dwoje pobiegliśmy do zwalonego muru. Kiedy juŜ byliśmy za nim, biegliśmy jeszcze spory kawałek, zanim po-czuliśmy się na tyle bezpiecznie, Ŝeby się zatrzymać. Zaczynały się wła-śnie blado zarysowywać pola kukurydzy i niebo. Poszliśmy do przyja-ciółki w pobliskiej komunie, Ŝeby złapać oddech i zastanowić się, co dalej.

450

Po drodze usłyszeliśmy od wieśniaków, Ŝe budynek hotelu został wysa-dzony.

U przyjaciółki czekała na mnie wiadomość. Gdy wyruszyliśmy z wio-ski Nany, Ŝeby szukać naszego rejestratora, przyszedł telegram od mojej siostry z Chengdu. PoniewaŜ nikt nie wiedział, gdzie jestem, przyjaciele przeczytali telegram i przekazali wiadomość dalej, tak Ŝeby kaŜdy, kto mnie spotka, mógł mi ją powtórzyć.

W taki sposób dowiedziałam się, Ŝe moja babcia nie Ŝyje.

23 „Im wi ęcej człowiek czyta

ksiąŜek, tym jest głupszy” —

pracuję jako wieśniaczka

i jako bosonoga lekarka

(czerwiec 1969 —1971)

Siedzieliśmy z Jinmingiem na brzegu Rzeki Złotego Piasku, czekając na prom. Podparłam głowę rękami i patrzyłam w spieniony nurt niosący jej wody w długą drogę, od zboczy Himalajów do morza. Po czterystu osiemdziesięciu kilometrach, połączywszy się w Yibin z rzeką Min, przekształcała się w Jangcy, najdłuŜszą rzekę Chin. Jangcy u kresu swej wędrówki rozlewa się szerokimi zakolami, nawadniając rozległe Ŝyzne równiny. Ale tutaj, w górach, nurt był zbyt gwałtowny, Ŝeby moŜna było zbudować most. Tylko promy łączyły Sichuan z leŜącą na wschodzie prowincją Yunnan. KaŜdego lata, gdy z gór spływała woda z topniejące-go śniegu, rzeka ściągała daninę ludzkich ofiar. Zaledwie kilka dni wcze-śniej pochłonęła prom z trojgiem moich szkolnych kolegów.

Nadchodził zmierzch. Czułam się bardzo niedobrze. Jinming rozłoŜył na ziemi swoją kurtkę, Ŝebym nie musiała siedzieć na wilgotnej trawie. Mieliśmy przeprawić się na drugą stronę do Yunnanu i stamtąd spróbo-wać złapać okazję do Chengdu. Drogi wiodące przez Xichang były nie-przejezdne z powodu walk frakcji Rebeliantów i musieliśmy jechać na-około. Nana i Wen obiecali, Ŝe przywiozą do Chengdu moją ksiąŜeczkę meldunkową i bagaŜ, a takŜe bagaŜ Xiaohong.

Kilkunastu silnych wioślarzy, śpiewając unisono, walczyło z rwącym nurtem. Na środku rzeki odłoŜyli wiosła i pozwolili, Ŝeby prąd zniósł prom w stronę brzegu. Kilka razy przez łódź przelewały się ogromne fale i musiałam mocno się trzymać burty, bo łódź wciąŜ przechylała się na

452

bok. Normalnie w takiej sytuacji byłabym przeraŜona, ale teraz czułam jedynie otępienie i mogłam myśleć tylko o śmierci babci.

W Qiaojia po stronie Yunnanu na boisku do koszykówki stała samot-na cięŜarówka. Kierowca zgodził się wziąć nas na skrzynię ładunkową. Cały czas zadawałam sobie pytanie, czy mogłam coś zrobić, Ŝeby urato-wać babcię. Podskakując na wyboistych drogach, mijaliśmy gaje bana-nowców na tle ogromnych gór, których szczyty ginęły w chmurach. Pa-trząc na ich ogromne liście, przypomniałam sobie małe, nieowocujące ba-nanowce, rosnące w donicach przy wejściu do oddziału szpitala w Chengdu, na którym leŜała babcia. Siadywałam obok nich z Bingiem i rozmawialiśmy do późna w noc. Babcia nie lubiła jego cynicznego uśmiechu i bezceremonialnego sposobu, w jaki traktował dorosłych; uwaŜała, Ŝe to wyraz braku szacunku. Dwa razy nawet do nas zeszła, Ŝeby mnie zawołać na górę. Nienawidziłam siebie za to, Ŝe się przeze mnie denerwuje, ale bardzo pragnęłam jego towarzystwa. Teraz nie zro-biłabym nic, co by ją denerwowało, i dopilnowałabym, Ŝeby poczuła się lepiej — chociaŜ nie wiedziałam jak.

Minęliśmy Yibin. Droga prowadziła w dół wzgórza Szmaragdowego Parawanu na skraju miasta. Patrząc na wysmukłe sekwoje i bambusowe zagajniki, przypomniałam sobie kwietniowy dzień, kiedy wróciłam na ulicę Meteorytu z Yibin. Opowiadałam babci, jak poszłam uprzątnąć grób doktora Xia, połoŜony na zboczu tego wzgórza. Ciotka Junying dała mi trochę specjalnych „srebrnych pieniąŜków” do spalenia na grobie. Bóg jeden wie, skąd je wzięła, zostały juŜ bowiem dawno potępione jako przeŜytek „feudalizmu”. Kilka godzin przeczesywałam całe zbocze, ale grobu nie znalazłam. Zbocze wyglądało jak pobojowisko. Czerwona Gwardia zrównała cmentarz z ziemią i potłukła nagrobki, poniewaŜ uwa-Ŝano pogrzeby za „starą” praktykę. Nigdy nie zapomnę płomyka nadziei w oczach babci, gdy wspomniałam o tej wizycie — i tego, jak niemal natychmiast zgasł, gdy bezmyślnie dodałam, Ŝe grób został zniszczony. Jeszcze długo prześladował mnie wyraz zawodu w jej oczach i gryzłam się teraz, Ŝe po prostu nie skłamałam. Ale było juŜ za późno.

Gdy po ponad tygodniu jazdy znaleźliśmy się z Jinmingiem w Cheng-du, w domu stało juŜ tylko puste łóŜko. Przypomniałam sobie, jak babcia leŜała na nim z zapadniętymi policzkami, nieuczesana, ale do końca schludna, mocno zagryzając wargi.

453

Znosiła swoje straszliwe bóle w milczeniu, nigdy nie krzyczała, nie wiła się. Z powodu tego jej opanowania nie zdawałam sobie sprawy, jak bardzo cierpiała, jak powaŜnie była chora.

Mama znajdowała się w areszcie. Opowieści Xiaoheia i Xiao-hong o ostatnich dniach Ŝycia babci były tak straszne, Ŝe nie byłam w stanie ich słuchać i poprosiłam, Ŝeby przestali. Dopiero wiele lat później dowie-działam się dokładnie, co się działo po moim wyjeździe. Babcia trochę krzątała się po domu, a potem kładła się na łóŜku i leŜała z wyrazem napięcia na twarzy, usiłując opanować ból. Ciągle powtarzała, Ŝe się niepokoi moim wyjazdem i martwi o moich młodszych braci. „Co będzie z chłopcami, skoro nie ma Ŝadnych szkół?” — wzdychała.

Pewnego dnia juŜ się nie mogła podnieść z łóŜka. śaden lekarz nie chciał przyjść do domu, więc Cynglarz, narzeczony siostry, na plecach zaniósł babcię do szpitala. Siostra szła obok, podtrzymując ją, Ŝeby nie spadła. Po kilku dniach lekarze powiedzieli, Ŝeby jej więcej nie przyno-sić. Oświadczyli, Ŝe nie mogą doszukać się Ŝadnej choroby i Ŝe nie mogą jej pomóc.

Babcia leŜała więc w łóŜku, czekając na śmierć. Z kaŜdym dniem po trochu umierała. Od czasu do czasu poruszała ustami, ale siostra i bracia nie słyszeli Ŝadnego dźwięku. Wiele razy chodzili do aresztu, gdzie znaj-dowała się mama, i błagali, Ŝeby ją wypuszczono. Za kaŜdym razem jed-nak odprawiano ich z kwitkiem, nie pozwalając na widzenie.

Całe ciało babci wydawało się juŜ martwe, ale oczy były wciąŜ otwar-te i z nadzieją rozglądały się wokół. Nie chciała ich zamknąć, póki nie ujrzy swojej córki.

W końcu pozwolono mamie pójść do domu. Przez następne dwa dni nie odstępowała łóŜka babci. Co jakiś czas babcia coś do niej szeptała. Jej ostatnie słowa wyjaśniały, skąd się wzięły te bóle.

Powiedziała, Ŝe sąsiedzi naleŜący do frakcji pani Shao urządzili ze-branie demaskacyjne na podwórku. Podczas jednego z najść na nasze mieszkanie Rebelianci znaleźli zaświadczenie, Ŝe babcia ofiarowała kosz-towności na obronę kraju podczas wojny koreańskiej, i nazwali ją „śmierdzącym członkiem klasy wyzyskującej” — bo inaczej skąd miała-by te wszystkie kosztowności?

Babcia powiedziała, Ŝe zmusili ją, Ŝeby stanęła na małym stołku. Sto-łek kołysał się na nierównej ziemi, aŜ zakręciło jej się w głowie. Kobieta,

454

która oskarŜyła Xiaofanga, Ŝe zgwałcił jej córkę, z całej siły uderzyła pałką w nogę stołka. Babcia nie zdołała złapać równowagi i upadła na plecy na ziemię. Od tego momentu cały czas czuła ostry ból.

W rzeczywistości nie było Ŝadnego zebrania, ale taki właśnie obraz prześladował babcię aŜ do ostatniej chwili.

Trzeciego dnia umarła. Dwa dni później, natychmiast po kremacji babci, mama musiała wrócić do aresztu.

Babcia często śniła mi się po śmierci i zawsze budziłam się z płaczem. Była wspaniałą kobietą — pełną energii, obdarzoną róŜnymi talentami. Nigdy jednak nie mogła wykorzystać swoich zdolności. Jako córka am-bitnego policjanta z małego miasteczka, konkubina generała, macocha w duŜej i skłóconej rodzinie oraz matka i teściowa komunistycznych partyj-nych urzędników nie zaznała wiele szczęścia. Z doktorem Xia Ŝyła wciąŜ w cieniu przeszłości, borykając się z biedą, japońską okupacją i wojną domową. Mogła zaznać szczęścia, opiekując się wnukami, ale przez większą część Ŝycia prześladował ją lęk i wiele razy stała w obliczu śmierci. Była silną osobą, jednak w końcu uległa pod naporem nieszczęść spadających na moich rodziców, niepokoju o wnuki i fali ludzkiej wrogo-ści. Ale najwięcej bólu przysparzał jej los jedynej córki. PrzeŜywała i czuła wszystkie cierpienia mojej mamy i w końcu ją to zabiło.

Była teŜ inna, bardziej bezpośrednia przyczyna śmierci babci: odmó-wiono jej odpowiedniej opieki lekarskiej i w czasie śmiertelnej choroby nie mogła zaopiekować się nią córka — z powodu Rewolucji Kulturalnej nawet nie mogła jej zobaczyć. Jak rewolucja moŜe być dobra, zadawałam sobie pytanie, jeśli bez Ŝadnej potrzeby powoduje takie cierpienia? Raz po raz mówiłam sobie, Ŝe nienawidzę Rewolucji Kulturalnej, i czułam się jeszcze gorzej, gdyŜ nie mogłam w Ŝaden sposób zaradzić złu, którego była przyczyną.

OskarŜałam teŜ siebie o to, Ŝe nie opiekowałam się babcią tak, jak bym mogła. LeŜała w szpitalu w czasie, gdy poznałam Binga i Wena. Przyjaźń z nimi izolowała mnie od świata, stępiając moją wraŜliwość na jej cierpienie. Uznałam za godne pogardy, Ŝe w ogóle mogłam czuć się wtedy szczęśliwa, i postanowiłam, Ŝe nigdy nie będę mieć Ŝadnego na-rzeczonego. UwaŜałam, Ŝe tylko wyrzekając się siebie, mogę jakoś od-pokutować część swojej winy.

455

Następne dwa miesiące spędziłam w Chengdu, gorączkowo szukając z Naną i siostrą jakiegoś „krewnego” w komunie, która zechciałaby nas przyjąć. Musiałyśmy to załatwić przed końcem jesiennych zbiorów, za-nim rozdzielono przydziały Ŝywności, w przeciwnym razie przez cały rok nie miałybyśmy co jeść — nasz państwowy przydział kończył się w styczniu.

Kiedy przyjechał Bing, przyjęłam go bardzo chłodno i powiedziałam, Ŝeby się więcej nie pokazywał. Pisał do mnie potem listy, ale wrzucałam je do ognia, nie czytając — gest, który bez wątpienia ściągnęłam z jakiejś rosyjskiej powieści. Wkrótce wrócił z Ningnan Wen z moją ksiąŜeczką meldunkową i rzeczami, nie chciałam jednak z nim rozmawiać. Raz spo-tkałam go na ulicy, ale minęłam go, jakbym go nie znała; pamiętam wy-raz jego oczu — były pełne zdumienia i bólu.

Wkrótce pojechał z powrotem do Ningnan. Pewnego letniego dnia w 1970 roku niedaleko jego wioski wybuchł poŜar lasu. Wen wraz z przyja-cielem próbował go ugasić i wtedy powiew wiatru cisnął mu kulę ognia w twarz, zostawiając trwałe blizny. Obaj przeszli potem przez granicę do Laosu, gdzie lewicowa partyzantka walczyła z Amerykanami. W tym czasie wiele dzieci chińskich wysokich urzędników partyjnych przedo-stawało się do Laosu i Wietnamu, choć oficjalnie było to zabronione. Był to efekt rozczarowania przebiegiem Rewolucji Kulturalnej; mieli nadzie-ję, Ŝe odzyskają poczucie własnej wartości, gromiąc „amerykańskich imperialistów”.

Pewnego dnia, niedługo po przybyciu do Laosu, Wen usłyszał alarm oznaczający, Ŝe nadlatują amerykańskie samoloty. Pierwszy ruszył na stanowisko obrony przeciwlotniczej, ale wszedł na minę załoŜoną przez swoich własnych towarzyszy broni i rozerwało go na strzępy. Moje ostatnie wspomnienie o nim to jego zdumione i zranione spojrzenie na jakimś błotnistym rogu ulicy w Chengdu.

Tymczasem moja rodzina rozproszyła się po kraju. Siedemnastego października 1969 roku Lin Biao, wykorzystując jako pretekst potyczki na granicy ze Związkiem Radzieckim, ogłosił, Ŝe kraj znalazł się w stanie wojny. Pod pozorem „ewakuacji” usunął ze stolicy swoich przeciwników z armii oraz dygnitarzy partyjnych będących w niełasce, umieszczając

456

ich w areszcie domowym albo w więzieniach w róŜnych rejonach. Ko-rzystając z okazji, Komitety Rewolucyjne przyspieszyły deportację „osób niepoŜądanych”. Pięciuset pracowników z Wschodniego Okręgu wywie-ziono z Chengdu w głąb Xichangu, na PłaskowyŜ Pasterza Bawołów. Mama dostała dziesięć dni zwolnienia z aresztu, Ŝeby mogła zająć się dziećmi. Wysłała Xiaoheia i Xiaofanga pociągiem do Yibin, bo chociaŜ ciotka Junying była prawie sparaliŜowana, mieszkało tam dość innych krewnych, którzy mogli zająć się chłopcami. Jinming został wysłany przez swoją szkołę do komuny, znajdującej się osiemdziesiąt kilometrów na północny wschód od Chengdu.

W tym samym czasie my równieŜ znalazłyśmy wreszcie komunę, któ-ra zgodziła się nas przyjąć. LeŜała w powiecie Deyang, niedaleko od miejsca, gdzie był Jinming. Cynglarz, chłopak mojej siostry, miał kolegę z tego powiatu, który zgodził się zaświadczyć, Ŝe jesteśmy jego kuzyn-kami. Niektóre komuny w tym rejonie potrzebowały ludzi do pracy. Choć nie miałyśmy Ŝadnych dokumentów potwierdzających pokrewieństwo, nikt nie zadawał nam Ŝadnych pytań. Liczyło się tylko, Ŝe stanowiłyśmy — a przynajmniej tak to wyglądało — dodatkową siłę roboczą.

Przydzielono nas do dwóch róŜnych zespołów produkcyjnych, ponie-waŜ jeden zespół mógł przyjąć tylko dwie osoby. Ja z Naną poszłam do jednego, a moja siostra do drugiego, pięć kilometrów dalej. Stacja kole-jowa leŜała w odległości pięciu godzin marszu wąskimi pasmami ziemi o szerokości niespełna pół metra, oddzielającymi błotniste ryŜowe poletka.

Nasza siedmioosobowa rodzina znalazła się więc w sześciu róŜnych miejscach. Xiaohei chętnie wyjeŜdŜał z Chengdu. Nowy podręcznik do nauki chińskiego, spreparowany przez kilku nauczycieli oraz ludzi z bry-gady propagandowej, potępiał naszego ojca, i Xiaohei stał się w szkole obiektem ataków ze strony kolegów.

Na początku lata 1969 roku wysłano jego szkołę na przedmieścia Chengdu do pomocy w zbiorach. Chłopców i dziewczęta umieszczono osobno, w dwu duŜych salach. Wieczorami, pod kopułą rozgwieŜdŜone-go nieba, na wąskich ścieŜkach między poletkami spotykały się liczne pary. Budziły się pierwsze uczucia; nie ominęło to takŜe serca mojego czternastoletniego brata, któremu bardzo spodobała się jedna z dziewcząt w grupie.

457

Przez kilka dni zbierał się na odwagę, po czym nieśmiało podszedł do niej pewnego popołudnia, gdy ścinali pszenicę, i zaprosił na wieczorny spacer. Dziewczyna schyliła głowę i nie powiedziała ani słowa. Xiaohei uznał to za znak „milczącej zgody” — moxu.

Oparty o stóg siana czekał w świetle księŜyca, pełen niepokoju. Nagle usłyszał gwizdnięcie i pojawiła się grupa chłopców z jego klasy. Naj-pierw popychali go między sobą, obrzucając wyzwiskami, a potem za-rzucili mu kurtkę na głowę i zaczęli go bić i kopać. Wyrwał się jakoś i dobiegł do domu jednego z nauczycieli, wołając o pomoc. Nauczyciel otworzył wprawdzie drzwi, ale odepchnął go ze słowami: „Nie mogę ci pomóc! Nie waŜ się tu przychodzić!”.

Xiaohei był zbyt przeraŜony, Ŝeby wracać do obozu, i spędził całą noc, ukrywając się w stogu. Zrozumiał, Ŝe to jego „ukochana” nasłała na niego tamtych łobuzów — widać poczuła się uraŜona, Ŝe syn „kontrrewo-lucyjnego »ucznia kapitalizmu«„ miał czelność się w niej zakochać.

Gdy wrócili do Chengdu, Xiaohei zwrócił się o pomoc do swojego ulicznego gangu. Przyszli do jego szkoły z wielkim wilczurem i popisu-jąc się swoją tęŜyzną, wywlekli prowodyra napastników z klasy. Chłopak trząsł się, był blady ze strachu. Jednak zanim banda wzięła go w obroty, Xiaohei poczuł przypływ litości i poprosił swojego sternika, Ŝeby puścili chłopaka wolno.

Ale litość stała się w Chinach uczuciem nieznanym i traktowano ją ja-ko oznakę głupoty. Xiaohei obrywał teraz jeszcze bardziej niŜ przedtem. Kiedy znowu nieśmiało próbował zwrócić się do gangu o pomoc, usły-szał, Ŝe nie pomagają „mięczakom”.

Poszedł do nowej szkoły w Yibin, obawiając się jeszcze gorszych prześladowań. Jednak, o dziwo, przyjęto go tam bardzo Ŝyczliwie. Na-uczyciele, członkowie brygady propagandowej kierujący szkołą, ucznio-wie — wszyscy słyszeli o naszym ojcu i mówili o nim z otwartym po-dziwem, a najładniejsza dziewczyna w szkole została narzeczoną mojego brata. Nawet najbardziej agresywni chłopcy traktowali go z respektem. Nasz ojciec był bardzo powaŜaną postacią w Yibin, i to niezaleŜnie od faktu, Ŝe, jak powszechnie wiedziano, znajdował się w niełasce, a Tin-gowie byli u władzy. Ich rządy przyniosły mieszkańcom Yibin morze

458

cierpień. Tysiące ludzi zmarło lub odniosło rany podczas walk frakcyj-nych lub w wyniku tortur. Jeden z przyjaciół naszej rodziny przeŜył tylko dzięki temu, Ŝe gdy jego dzieci poszły do kostnicy odebrać ciało, odkry-ły, Ŝe jeszcze oddycha.

Ludzie w Yibin z Ŝalem wspominali dni pokoju, urzędników, którzy nie naduŜywali władzy, i administrację, która starała się skutecznie rzą-dzić krajem. Najlepiej wspominano wczesne lata pięćdziesiąte, kiedy ojciec był komisarzem prowincji. Właśnie wtedy komuniści cieszyli się największą popularnością — gdy zajęli miejsce Kuomintangu, połoŜyli kres głodowi, ustanowili ład i porządek, ale nie zaczęli jeszcze swoich kampanii politycznych (i nie wywołali, pod wpływem doktryn Mao, po-nownego głodu). W pamięci tych ludzi ojciec był uosobieniem dawnych dobrych czasów, postrzegano go jako dobrego urzędnika, całkowite prze-ciwieństwo Tingów.

Dzięki tej pamięci o ojcu Xiaoheiowi dobrze się wiodło w Yibin, choć niewiele nauczył się w szkole. Podstawę programu nadal stanowiły dzieła Mao oraz artykuły z „Dziennika Ludowego” i nikt nie miał Ŝadnej wła-dzy nad uczniami, jako Ŝe Mao nadal nie wycofał się ze swojej totalnej krytyki normalnego kształcenia i wychowywania młodzieŜy.

Nauczyciele i robotnicza brygada propagandowa starali się wykorzy-stać autorytet Xiaoheia do narzucenia klasie pewnej dyscypliny, ale tu nawet reputacja naszego ojca zawiodła. W rezultacie część chłopców odwróciła się od mojego brata, nazywając go „kapusiem”, i wszczęła szeptaną kampanię plotek, Ŝe obejmował swoją dziewczynę pod latarnią, co było „burŜuazyjną zbrodnią”. Xiaohei stracił uprzywilejowaną pozy-cję, musiał napisać samokrytykę i zobowiązać się, Ŝe dokona „reformy myśli”. Mimo to jednak pewnego dnia matka dziewczyny pojawiła się w szkole, Ŝądając badania lekarskiego, zaświadczającego, Ŝe córka nie stra-ciła cnoty. Po wielkiej awanturze zabrała ją w ogóle z tej szkoły.

Xiaohei miał bliskiego przyjaciela w klasie, powszechnie lubianego siedemnastolatka, który miał jednak pewien słaby punkt w Ŝyciorysie: jego matka nigdy nie wyszła za mąŜ, a miała pięcioro dzieci — wszystkie z róŜnych i nieznanych ojców, rzecz bardzo rzadka w społeczeństwie, w którym posiadanie nieślubnych dzieci było bardzo ostro potępiane, choć

459

formalnie sama kategoria „nieślubności” została zniesiona. Przy okazji jednego z kolejnych polowań na czarownice została publicznie napiętno-wana jako „zły element”, więc syn bardzo jej się wstydził i w zaufaniu powiedział Xiaoheiowi, Ŝe jej nienawidzi. Pewnego dnia w szkole miano przyznać nagrodę najlepszemu pływakowi (Mao lubił pływanie) i uczniowie jednogłośnie wytypowali do niej przyjaciela Xiaoheia — ale gdy ogłoszono wyniki, okazało się, Ŝe nagrodę dostał ktoś inny. Stało się tak dlatego, Ŝe jedna z młodych nauczycielek zgłosiła protest. „Nie mo-Ŝemy mu dać nagrody, bo jego matka to »zdarty but«„ — powiedziała.

Gdy chłopak się o tym dowiedział, chwycił tasak i wpadł do pokoju nauczycielki. Ktoś zdołał go powstrzymać, a kobieta wymknęła się i schowała. Xiaohei wiedział, jak bardzo ten incydent dotknął jego przyja-ciela — pierwszy raz widział, jak gorzko płakał. Tego wieczoru Xiaohei i kilku innych kolegów starało się go pocieszyć, ale następnego dnia chło-pak zniknął. Po paru dniach znaleziono jego ciało na brzegu Rzeki Złote-go Piasku.

Rewolucja Kulturalna nie tylko nie usunęła elementów śred-niowiecznej obyczajowości z kultury chińskiej, ale nadała im jeszcze sankcję polityczną. „Nowoczesna” dyktatura i staroŜytna nietolerancja podały sobie ręce. KaŜdy, kto się naraził odwiecznym konserwatywnym nastawieniom, mógł paść ofiarą prześladowań politycznych.

Moja nowa komuna w Deyang leŜała wśród niskich pagórków poro-śniętych krzewami i drzewami eukaliptusowymi. Ziemia była tu urodzaj-na i dawała dwa podstawowe plony rocznie, pszenicę i ryŜ. Nie brakowa-ło takŜe warzyw, rzepaku i słodkich ziemniaków. Po Ningnan największą ulgę sprawiało mi to, Ŝe nie musiałam się nigdzie wspinać i mogłam normalnie oddychać, zamiast ciągle spazmatycznie chwytać powietrze. W tej sytuacji nie robiło mi juŜ większej róŜnicy, Ŝe trzeba było chodzić po wąskich skrawkach wyŜszego gruntu między poletkami ryŜowymi, z trudem łapiąc równowagę. Często lądowałam w błocie, a czasem, stara-jąc się kogoś chwycić — zwykle była to Nana — spychałam takŜe osobę idącą przede mną. Nocą groziło nam jeszcze inne niebezpieczeństwo: pogryzienie przez psy, wśród których zdarzały się chore na wściekliznę.

460

Na początku ulokowano nas obok chlewa. Wieczorami zasypiałyśmy wśród symfonii chrząkania, bzyczenia moskitów i szczekania psów, czu-jąc odór świńskiego łajna i woń kadzidła przeciw moskitom. Ale potem brygada produkcyjna zbudowała dla nas dwupokojową chatkę na kawał-ku pola uŜywanym uprzednio do formowania glinianych cegieł. Teren ten leŜał poniŜej poletek ryŜowych ciągnących się zaraz po drugiej stronie wąskiej ścieŜki, toteŜ wiosną i latem, gdy poletka były wypełnione wodą, albo po duŜych deszczach, błotnista mazią zalewała glinianą podłogę naszej chatki. Musiałyśmy, wchodząc do środka, zdejmować buty, pod-wijać nogawki i brnąć w błocie. Na szczęście nasze podwójne łóŜko mia-ło wysokie nogi, więc spałyśmy jakieś sześćdziesiąt centymetrów nad powierzchnią bajora. Kiedy chciałyśmy wejść do łóŜka, musiałyśmy umyć nogi. Jednak mieszkanie w wilgoci sprawiało, Ŝe cały czas bolały mnie kości i mięśnie.

Ale nasza chatka miała takŜe swoje dobre strony. Gdy woda opadała, pod łóŜkiem i w rogu pokoju wyrastały grzyby. Wyglądało to jak obraz z bajki. Kiedyś upuściłam na podłogę kilka ziaren grochu i po kolejnej powodzi na podłodze pojawiły się delikatne listki wyrastające z cienkich łodyŜek.

Wokół rozpościerał się zachwycający widok. TuŜ za chatką był wiej-ski staw porośnięty liliami i kwiatami lotosu, a ścieŜka biegnąca przed nią prowadziła ku przełęczy na wzgórzu sto metrów ponad nami, za któ-rym w oprawie czarnych skał zachodziło słońce. O zmierzchu nad polami u podnóŜa pagórków wisiała srebrna mgła. MęŜczyźni, kobiety i dzieci wracali do wioski po całym dniu pracy, zanurzeni w tej mgle, niosąc kosze, motyki i sierpy, a na ich powitanie — łasząc się i szczekając — wybiegały psy. Wszyscy wyglądali wtedy, jakby Ŝeglowali wśród chmur. Ze słomianych chat unosił się dym, drewniane wiadra stukały o kamien-ną studnię, z której wyciągano wodę. Spod bambusowych gajów dobie-gały głośne rozmowy; męŜczyźni siedzieli w kucki, paląc długie, cienkie fajki. Kobiety jednak nie paliły — tradycyjnie uwaŜano, Ŝe kobiecie to nie przystoi, i nikt jakoś nawet w „rewolucyjnych” Chinach nie wspomi-nał o zmianie tych pradawnych obyczajów.

Właśnie w Deyang poznałam prawdziwe Ŝycie chińskich chłopów. KaŜdego dnia rano kierownik zespołu produkcyjnego przydzielał zadania

461

na ten dzień. Wszyscy chłopi musieli pracować i kaŜdy z nich otrzymy-wał ustaloną liczbę „punktów roboczych” (gongfen) za pracę danego dnia. Liczba zgromadzonych punktów stanowiła podstawę przydziału Ŝywności i innych dóbr pod koniec roku. Wieśniacy otrzymywali od bry-gady produkcyjnej jedzenie, opał i wszystkie niezbędne produkty, plus niewielką sumę w gotówce. Po Ŝniwach brygada oddawała część zbiorów jako podatek państwu, a resztę dzielono. Najpierw pewną podstawową miarę przydzielano wszystkim męŜczyznom i chłopcom; trzy czwarte tej wielkości dostawały kobiety. Dzieci poniŜej trzeciego roku Ŝycia otrzy-mywały połowę miary. PoniewaŜ dziecko po skończeniu trzeciego roku Ŝycia nie je tyle, co dorosły męŜczyzna, opłacało się mieć więcej dzieci, i system ten funkcjonował jako bodziec zniechęcający do stosowania kon-troli urodzin.

Pozostałą część zbiorów dzielono odpowiednio do liczby zebranych punktów roboczych. Dwa razy do roku cała wioska zbierała się, Ŝeby ustalić, ile się komu naleŜy punktów roboczych dziennie. Nikt nie opusz-czał tych zebrań. Większość męŜczyzn dostawała dziesięć punktów dziennie, a kobiety osiem. Jeśli mieszkańcy wioski uwaŜali, Ŝe ktoś jest wyjątkowo pracowity, dostawał jeden punkt dodatkowo. „Wrogowie klasowi”, jak na przykład były właściciel ziemski i jego rodzina, dosta-wali kilka punktów mniej, choć pracowali równie cięŜko jak pozostali i zwykle przydzielano im najcięŜsze prace. Ja z Naną, jako niedoświad-czona „młodzieŜ miejska”, dostałyśmy cztery punkty, tyle co dziesięcio-letnie dzieci. Powiedziano nam, Ŝe to tylko tak „na początek”, ale potem wcale się to nie zmieniło.

PoniewaŜ nie było większych róŜnic pod względem liczby punktów w obrębie tej samej płci i grupy wiekowej, zaleŜała ona głównie od tego, ile dni ktoś przepracował, a nie jak pracował. Było to przyczyną ciągłych sporów między wieśniakami — nie mówiąc juŜ o fatalnych skutkach dla wydajności pracy. KaŜdego dnia chłopi bacznie obserwowali, jak pracują inni i czy nic nie dzieje się ich kosztem. Nikt nie chciał pracować cięŜej niŜ ci, którzy dostawali tę samą liczbę punktów dziennie. Kobiety często złościły się, Ŝe męŜczyźni wykonują tę samą pracę co one, a dostają dwa punkty więcej. WciąŜ wybuchały kłótnie.

Często spędzaliśmy na polu dziesięć godzin, wykonując pracę, którą

462

moŜna było zrobić w pięć. Musieliśmy jednak być na polu przez dziesięć godzin, Ŝeby zaliczyć pełny dzień pracy. Pracowaliśmy więc bardzo po-woli, niecierpliwie poganiając słońce, Ŝeby szybciej zaszło, i liczyliśmy minuty do końcowego gwizdka. Ale wkrótce odkryłam, Ŝe nuda jest rów-nie wyczerpująca jak najcięŜsza praca.

W Deyang, podobnie jak w Ningnan i całym Sichuanie, nie było w ogóle maszyn. Metody upraw były te same, co dwa tysiące lat temu — było tylko trochę nawozów sztucznych, które zespół dostawał od rządu w zamian za ziarno. Nie uŜywano teŜ Ŝadnych zwierząt roboczych, nie li-cząc bawołów do orki. Wszystkie pozostałe prace, jak transportowanie wody, nawozu, opału, warzyw i ziarna, wykonywano ręcznie, za pomocą bambusowych koszy albo drewnianych wiader zawieszonych na opartej na ramionach tyczce. Najwięcej problemów sprawiało mi noszenie cięŜa-rów. Prawe ramię miałam ciągle obrzmiałe i obolałe od noszenia wody ze studni do domu. Gdy tylko odwiedzał mnie jakiś chłopak, któremu się podobałam, zaczynałam zachowywać się tak bezradnie, Ŝe oczywiście zaraz proponował, iŜ napełni mi zbiornik wodą. I nie tylko zbiornik — takŜe miski, dzbanki, a nawet kubki.

Kierownik zespołu przestał mi jednak w końcu przydzielać noszenie cięŜarów i posłał mnie do „lŜejszej” pracy z dziećmi, staruszkami i ko-bietami w ciąŜy. Ale nie zawsze były to dla mnie lekkie prace. Od roz-rzucania gnoju wkrótce bolały mnie obie ręce, nie wspominając juŜ o tym, Ŝe zbierało mi się na wymioty na widok grubych robaków pływają-cych w gnojówce. Zbieranie bawełny w morzu lśniącej bieli moŜe spra-wiać idylliczne wraŜenie, jednak szybko przekonałam się, jaka to cięŜka praca, pod palącym słońcem, w dusznym, wilgotnym powietrzu, wśród kłujących gałązek, od których cała byłam podrapana.

Wolałam juŜ sadzenie ryŜu. UwaŜano je za cięŜką pracę, bo trzeba by-ło się przy niej cały czas schylać. Często po dniu pracy nawet najsilniejsi męŜczyźni skarŜyli się, Ŝe nie mogą się wyprostować. Ja jednak lubiłam czuć na nogach dotyk chłodnej wody w nieznośnym upale, podobał mi się widok równych rządków delikatnej zieleni, a miękkie błoto pod bo-symi stopami sprawiało mi niemal zmysłową przyjemność. Jedyny pro-blem stanowiły pijawki. Moje pierwsze spotkanie z pijawką było okrop-nie nieprzyjemne: nagle poczułam jakieś łaskotanie, a kiedy podniosłam

463

nogę, Ŝeby się podrapać, ujrzałam grube, oślizgłe stworzenie usiłujące wwiercić się w moją łydkę. Wrzasnęłam przeraźliwie. Dziewczyna pra-cująca obok zachichotała. Rozbawiła ją moja lękliwość, ale podniosła się i uderzyła mnie w nogę tuŜ nad pijawką, która z pluskiem spadła do wo-dy.

W zimowe poranki, podczas dwu godzin przed śniadaniem, wspina-łam się na wzgórza ze „słabszymi” kobietami, zbierać drewno na opał. Wzgórza były niemal nagie, bez drzew, nawet krzewów było tam jak na lekarstwo. Często musiałyśmy odbywać dalekie wędrówki. Ścinałyśmy gałęzie sierpem, zbierając je wolną ręką. Krzewy miały gęste ciernie i kilka z nich zawsze wbijało mi się w lewą dłoń i nadgarstek. Początkowo starałam się je pracowicie wydłubywać, ale w końcu do nich przywykłam i czekałam, aŜ same wyjdą z ropą zbierającą się w rankach.

Zbierane przez nas patyki chłopi nazywali „ptasim opałem”. Nie da-wały wiele ciepła i spalały się w okamgnieniu. Kiedyś powiedziałam, Ŝe szkoda, iŜ w okolicy nie ma drzew. Kobieta, z którą zbierałam patyki, odparła, Ŝe nie zawsze tak było. Przed Wielkim Skokiem całe wzgórza były porośnięte piniami, eukaliptusami i cyprysami, ale wszystkie ścięto na opał do „podwórzowych pieców hutniczych”, Ŝeby produkować stal. Powiedziała to spokojnie, bez Ŝalu, jakby nie chodziło o ich codzienną walkę o opał. Było to po prostu jeszcze jedno nieszczęście, które przy-niosło Ŝycie. Byłam zaszokowana tym pierwszym spotkaniem ze strasz-liwymi skutkami Wielkiego Skoku, który znałam jedynie jako „wspaniałe osiągnięcie”.

Na tym jednak moja edukacja się nie skończyła. We wsi organizowa-no sesje „gorzkich słów”, Ŝeby chłopi mogli opowiedzieć, jak cierpieli za rządów Kuomintangu, oraz Ŝeby obudzić wśród nich wdzięczność dla Przewodniczącego Mao, zwłaszcza wśród młodszej generacji. Niektórzy z wieśniaków opowiadali o głodzie, jakiego zaznali w dzieciństwie, i narzekali, Ŝe ich dzieci są tak zepsute, Ŝe często trzeba je namawiać, Ŝeby wszystko zjadły z talerza.

Potem przechodzili do wspomnień jednego szczególnie strasznego okresu głodu. Opowiadali, jak musieli jeść liście słodkich ziemniaków i rozkopywać grodzie między polami w poszukiwaniu korzonków. Wspo-minali teŜ wielu swoich zmarłych. Ze wzruszenia zalewałam się łzami. Kiedy juŜ opowiedzieli, jak nienawidzą Kuomintang i jak kochają Prze-wodniczącego Mao, zaczęli wspominać o głodzie, który nastał „w czasie

464

powstawania komun”. Uświadomiłam sobie wtedy, Ŝe mówią o głodzie panującym juŜ za władzy komunistów, i spytałam: „Czy w tym czasie zdarzyły się jakieś niezwykłe katastrofy naturalne? Czy taka była przy-czyna problemów?”. „Nie — odpowiedzieli. — Pogoda była taka, Ŝe trudno marzyć o lepszej, i było pełno ryŜu na polach. Ale ten człowiek — tu wskazali na kulącego się w kącie czterdziestoletniego męŜczyznę — kazał ludziom wytapiać stal, i połowa zbiorów zgniła na polu. Jednak on mówił nam: to nie ma znaczenia, Ŝyjemy teraz w komunistycznym raju i nie musimy się martwić o jedzenie. Przedtem zawsze trzeba było jeść z rozwagą, Ŝeby potem nie zabrakło, ale wtedy kaŜdy mógł się najeść w kantynie do syta, wyrzucaliśmy więc wszystko, co zostało. Karmiliśmy nawet świnie drogocennym ryŜem. A kiedy w kantynie zabrakło jedzenia, ten człowiek postawił straŜ przed spichrzem. Reszta ziarna miała pójść do Pekinu i Szanghaju — dla cudzoziemców”.

Powoli, kawałek po kawałku, wyłaniał się cały obraz sytuacji. MęŜ-czyzna ten był kierownikiem brygady produkcyjnej w okresie Wielkiego Skoku. Razem ze swoimi towarzyszami zniszczył kociołki i kuchnie, Ŝeby chłopi nie mogli gotować w domu, i potem przetopiono je na stal. Poza tym w swoich raportach znacznie zawyŜał wysokość zbiorów, w wyniku czego obowiązkowe dostawy tak wzrosły, Ŝe pochłonęły całe pozostałe zboŜe, i chłopi zaczęli umierać z głodu. Gdy głód się skończył, oskarŜono kierownika brygady produkcyjnej o wszystkie nieszczęścia we wsi. Komuna pozwoliła chłopom pozbawić go funkcji i został napiętno-wany jako „wróg klasowy”.

Nie trafił jednak do więzienia jak większość wrogów klasowych, ale zostawiono go we wsi „pod obserwacją” jej mieszkańców. Na tym wła-śnie polegały metody Mao: zostawiać „wrogów” wśród ludzi, Ŝeby zaw-sze mieli pod ręką kogoś, na kogo mogliby wylać nienawiść. Podczas kaŜdej kolejnej kampanii propagandowej ten człowiek był jednym z eta-towych „podejrzanych”, których moŜna było na nowo zaatakować. Zaw-sze przydzielano mu najcięŜsze prace i dostawał tylko siedem punktów dziennie, trzy punkty mniej niŜ pozostali męŜczyźni. Nigdy nie widzia-łam, Ŝeby ktoś z nim rozmawiał. Kilka razy zauwaŜyłam teŜ, jak dzieci z wioski rzucają kamieniami w jego synów.

465

Chłopi dziękowali Przewodniczącemu Mao, Ŝe ten męŜczyzna został ukarany, i nikt nie kwestionował jego winy, nikt nie rozwaŜał stopnia jego odpowiedzialności. Kiedy podeszłam do niego i poprosiłam, Ŝeby opowiedział mi swoją historię, czułam, Ŝe jest niesłychanie wdzięczny, Ŝe ktoś chce go wysłuchać. „Spełniałem tylko rozkazy — powtarzał w kół-ko. — Musiałem spełniać rozkazy... — A potem dodał z westchnieniem: — Nie chciałem stracić stanowiska, bo co wtedy stałoby się ze mną i moimi dziećmi? Prawdopodobnie umarlibyśmy z głodu. Kierownik dru-Ŝyny produkcyjnej teŜ jest nikim, ale przynajmniej moŜe umrzeć jako ostatni w wiosce”.

Jego słowa i opowieści innych wieśniaków wstrząsnęły mną do głębi. Po raz pierwszy zetknęłam się z ciemną stroną komunistycznych Chin przed Rewolucją Kulturalną. Ten obraz był jaskrawo odmienny od róŜa-nej wersji oficjalnej. Na wzgórzach i na polach Deyang moje wątpliwości dotyczące władzy komunistów pogłębiły się jeszcze bardziej.

Często zastanawiałam się, czy nasz Przewodniczący wiedział, co robi, pozwalając miejskiej chińskiej młodzieŜy zetknąć się z realiami Ŝycia na wsi. Ale w tym okresie Mao mógł być pewien, Ŝe większa część ludności i tak nie będzie w stanie wyciągnąć Ŝadnych racjonalnych wniosków z nielicznych, rozproszonych informacji, jakie miała do dyspozycji. Ja równieŜ wciąŜ miałam jedynie mgliste wątpliwości co do rządów komu-nistów i nie stać mnie było na analizę ich systemu władzy. I nawet Ŝebym nie wiem jak nienawidziła Rewolucji Kulturalnej, nie przychodziło mi do głowy, Ŝeby wątpić w Mao.

W Deyang, podobnie jak w Ningnan, mało kto potrafił przeczytać najprostszy artykuł w gazecie czy napisać zwykły list. Wielu chłopów nie potrafiło się nawet podpisać. Początkowe dąŜenia władzy, Ŝeby ograni-czyć analfabetyzm, ustąpiły nieustannym polowaniom na czarownice. Kiedyś była tu szkoła podstawowa, subsydiowana przez komunę, ale podczas Rewolucji Kulturalnej dzieci zaczęły z upodobaniem dręczyć nauczyciela. Oprowadzały go po wsi z twarzą umazaną sadzą, włoŜyw-szy mu na głowę wiele cięŜkich Ŝeliwnych kociołków. Raz prawie mu zgniotły czaszkę. Od tej pory nikt nie dał się namówić na tę posadę.

Ale większość chłopów nie Ŝałowała, Ŝe szkoła przestała funkcjono-wać. „Jaki to ma sens? — pytali. — Płacisz pieniądze i latami się uczysz,

466

a w końcu i tak jesteś chłopem, jak byłeś, i zarabiasz na Ŝycie pracą w polu. Nie dostaniesz ani ziarenka ryŜu więcej za to, Ŝe umiesz czytać ksiąŜki. Po co marnować czas i pieniądze? Lepiej od razu zacząć zbierać punkty robocze”. Brak jakichkolwiek perspektyw na lepszą przyszłość i brak społecznej mobilności ludzi urodzonych na wsi odbierały wszelki sens dąŜeniu do wiedzy. Dzieci w wieku szkolnym zostawały w domu, Ŝeby pomagać rodzicom w pracy albo opiekować się młodszym rodzeń-stwem, a potem jako dziesięcio-, dwunastolatki zaczynały pracować w polu. W przypadku dziewcząt równieŜ uwaŜano, Ŝe wysyłanie ich do szkoły to kompletna strata czasu. „Wyjdą za mąŜ i będą naleŜeć do in-nych. To tak, jakby wylewać wodę na ziemię” — mówiono.

Maoistowska propaganda trąbiła, Ŝe Rewolucja Kulturalna przyniosła chłopom edukację w postaci „szkoły wieczorowej”. Pewnego dnia moja brygada produkcyjna ogłosiła, Ŝe otwieramy szkołę, i poproszono mnie i Nanę, Ŝebyśmy zostały nauczycielkami. Byłam zachwycona. Jednak wkrótce zorientowałam się, Ŝe nie ma to nic wspólnego z edukacją.

„Lekcje” zaczynały się nieodmiennie od czytania na głos artykułów Mao albo fragmentów z „Dziennika Ludowego”. Potem kierownik wy-głaszał godzinne przemówienie składające się ze wszystkich najnow-szych haseł i komunałów propagandowych, połączonych w niezbyt lo-giczną i po większej części niezrozumiałą papkę. Od czasu do czasu ze śmiertelną powagą rzucał jakieś konkretne rozkazy i polecenia, wszystkie w imieniu Mao: „Przewodniczący Mao mówi, Ŝe musimy jeść dziennie dwa posiłki z papki ryŜowej, a tylko jeden z pełnego ryŜu”, „Przewodni-czący Mao mówi, Ŝe nie wolno nam marnować słodkich ziemniaków, karmiąc nimi świnie”.

Po dniu cięŜkiej pracy na polu chłopi myśleli tylko o swoich domo-wych zajęciach. Wieczory były dla nich bardzo cenne, ale nikt nie ośmie-lił się opuszczać „lekcji”, wi ęc siedzieli na nich, patrząc bezmyślnie na prelegenta lub po prostu drzemiąc. Bez Ŝalu patrzyłam, jak ten rodzaj „edukacji”, pomyślany raczej jako narzędzie ogłupiania, a nie oświeca-nia, stopniowo obumiera. Świat pozbawionych wszelkiej wiedzy chłopów był rozpaczliwie cia-

sny. Potrafili rozmawiać jedynie na temat szczegółów codziennego Ŝycia.

467

Jedna z kobiet przez cały ranek skarŜyła się, Ŝe jej bratowa zuŜyła dzie-sięć wiązek chrustu na ugotowanie śniadania, podczas gdy ona ugotowa-łaby je na dziewięciu (opał, jak wszystko, był racjonowany). Inna godzi-nami narzekała, Ŝe jej teściowa włoŜyła do ryŜu za duŜo słodkich ziem-niaków (ryŜ był cenniejszy niŜ słodkie kartofle). Wiedziałam, Ŝe nie po-noszą winy za swoje wąskie horyzonty, ale nie mogłam znieść takich rozmów.

Jednym z ulubionych tematów był oczywiście seks. Do sąsiedniej wioski została przydzielona dwudziestoletnia kobieta imieniem Mei z powiatowego miasta Deyang. Podobno spała z wieloma męŜczyznami z miasta i ze wsi i ciągle krąŜyły o niej jakieś opowieści. Mówiono, Ŝe była w ciąŜy i Ŝeby to ukryć, obwiązywała się mocno w talii. Aby udowodnić, Ŝe nie nosi w łonie „bękarta”, wykonywała wszystkie prace, jakich nie powinna wykonywać kobieta w ciąŜy, na przykład nosiła duŜe cięŜary. Po jakimś czasie w zaroślach nad strumieniem w jej wsi znaleziono mar-twe niemowlę. Ludzie mówili, Ŝe to jej. Nikt nie wiedział, czy urodziło się Ŝywe, czy martwe. Kierownik brygady produkcyjnej Mei kazał wyko-pać dół i pochowano dziecko. JuŜ samo to, niezaleŜnie od plotek, było wystarczająco straszne.

Cała ta historia bardzo mnie przeraziła, ale nie był to jedyny szok tego rodzaju. Jeden z moich sąsiadów miał cztery córki — cztery śniade, okrągłookie piękności. Jednak chłopi uwaŜali, Ŝe wcale nie są ładne — były według nich za ciemne. Chińscy wieśniacy uwaŜają białą skórę za główne kryterium kobiecej urody. Kiedy nadeszła pora zamąŜpójścia najstarszej córki, ojciec postanowił poszukać zięcia, który zamieszkałby w ich domu. W ten sposób nie tylko zatrzymałby punkty robocze córki, ale miałby jeszcze dodatkową parę rąk do pracy. Zazwyczaj kobieta wchodziła do rodziny męŜa i uwaŜano za wielkie upokorzenie dla męŜ-czyzny, jeśli wprowadzał się do domu rodziców Ŝony. Jednak nasz sąsiad znalazł w końcu młodego człowieka z bardzo ubogiej górskiej wioski, który za wszelką cenę chciał się stamtąd wyrwać i małŜeństwo było jego jedyną szansą. Jego pozycja w domu Ŝony była więc bardzo niska. Często słyszałam, jak teść obrzucał go wyzwiskami. śeby go jeszcze bardziej udręczyć, zabraniał córce spać z męŜem. Nie ośmielała się protestować, poniewaŜ uległość wobec rodziców, głęboko zakorzeniona w konfucjań-skiej etyce, nakazywała dzieciom bezwzględne posłuszeństwo wobec

468

rodziców. Nie powinna teŜ sprawiać wraŜenia, Ŝe pragnie spać z męŜczy-zną, nawet z własnym męŜem. UwaŜano, Ŝe czerpanie przyjemności z seksu przynosi kobiecie wstyd.

Pewnego ranka obudziło mnie jakieś zamieszanie. MąŜ tej kobiety w jakiś sposób wszedł w posiadanie kilku butelek wódki ze słodkich ziem-niaków i wlał je w siebie. Rano teść kopał w jego drzwi, Ŝeby go zbudzić do pracy, ale gdy w końcu wyłamał drzwi, okazało się, Ŝe zięć jest mar-twy.

Pewnego dnia moja brygada produkcyjna robiła kluski z grochem i poŜyczono moją emaliowaną miednicę do noszenia wody. Ale kluski rozpadły się w bezkształtną masę i tłum, który zgromadził się wokół ko-tła do robienia klusek, zaczął głośno szemrać na mój widok i obrzucać mnie nieŜyczliwymi spojrzeniami. Przestraszyłam się. Później dowie-działam się od jednej z kobiet, Ŝe wieśniacy uwaŜali, Ŝe to ja zepsułam kluski. Powiedzieli, Ŝe na pewno uŜywałam tej miednicy, kiedy miałam miesiączkę. Kobieta dodała, Ŝe i tak mam szczęście, bo jestem „dziew-czyną z miasta”. Gdyby to się przytrafiło którejś z nich, męŜczyźni „po-rządnie by jej złoili skórę”.

Innego dnia grupa przechodzących przez naszą wioskę męŜczyzn, niosących w koszykach słodkie ziemniaki, odpoczywała przy wąskiej drodze. PołoŜyli swoje tyczki do noszenia koszyków w poprzek ścieŜki, zagradzając przejście. Kiedy przeszłam przez jedną z nich, jeden z męŜ-czyzn poderwał się na nogi, chwycił swoją tyczkę i stanął przede mną, jakby zamierzał mnie uderzyć. Od innych dowiedziałam się, Ŝe ten czło-wiek jest głęboko przekonany, Ŝe jeśli kobieta przejdzie nad tyczką, jej właściciel dostanie bólu ramion. Musiałam więc cofnąć się i ponownie przekroczyć tyczkę, Ŝeby ją „odczarować”. Podczas całego swojego po-bytu na wsi nigdy nie widziałam, Ŝeby ktoś próbował zwalczać takie przesądy — w istocie nikt o nich nawet nie wspominał.

Najbardziej wykształconą osobą w naszej brygadzie był dawny wła-ściciel ziemski. Nauczono mnie uwaŜać takich ludzi za wcielenie zła, ale teraz z pewnym niepokojem odkryłam, Ŝe właśnie z jego rodziną czuję się najlepiej. W niczym nie przypominali postaci ze stereotypów, którymi mnie karmiono. Nie miał okrutnych, bezwzględnych, chciwych oczu, a jego Ŝona nie kołysała biodrami i nie mówiła słodziutkim, uwodziciel-skim głosikiem.

469

Czasem, gdy byliśmy sami, zwierzał mi się ze swoich krzywd. „Chang Jung — powiedział kiedyś — wiem, Ŝe jesteś miłą osobą. Jesteś na pewno takŜe rozsądna, skoro czytasz ksiąŜki. Sama osądź, czy to sprawiedliwe”. Po czym opowiedział mi, jak uznano go za właściciela ziemskiego. W 1948 roku był kelnerem w Chengdu i uskładał nieco pie-niędzy, zbierając kaŜdy grosik. W tym czasie niektórzy bardziej przewi-dujący gospodarze sprzedawali za bezcen swoją ziemię, wiedząc, Ŝe jeśli do Sichuanu dotrą komuniści, czeka ich reforma rolna. Ale on nie był tak przewidujący i kupił trochę ziemi, sądząc, Ŝe robi dobry interes. Wkrótce nie tylko stracił ją w reformie rolnej, ale na dokładkę został „wrogiem klasowym”. „CóŜ — zakończył zrezygnowany, cytując klasyczną formu-łę — jedno drobne potknięcie i tysiąc lat smutku”.

Wieśniacy nie przejawiali wobec niego i jego rodziny Ŝadnej wrogo-ści, choć trzymali się wobec nich na dystans. Niemniej przydzielano im zawsze, jak wszystkim „wrogom klasowym”, najgorsze prace, a obaj synowie dostawali zawsze o jeden punkt roboczy mniej niŜ inni męŜ-czyźni, choć byli najcięŜej pracującymi ludźmi w całej wsi. Sprawiali na mnie wraŜenie bardzo inteligentnych i bardzo kulturalnych młodych lu-dzi. Zdecydowanie nie pasowali do otoczenia i czułam, Ŝe łączy mnie z nimi więcej niŜ z resztą chłopców we wsi. Jednak mimo swoich zalet nie mogli znaleźć Ŝon. Ich matka opowiadała mi, ile pieniędzy wydała na prezenty dla kilku dziewcząt przedstawionych im przez pośredników. Przyjmowały ubrania i pieniądze, po czym odchodziły. Zwykły wieśniak zaŜądałby zwrotu prezentów, ale oni nie potrafili tego zrobić. Matka zdawała sobie sprawę, Ŝe jej synowie mają niewielkie szanse na przyzwo-ity oŜenek, ale mówiła, Ŝe po kaŜdym kolejnym rozczarowaniu starają się ją pocieszyć i proponują, Ŝe będą pracować w dzień targowy, Ŝeby odro-bić pieniądze stracone na prezenty.

O wszystkich tych nieszczęściach opowiadano mi bez emocji. Nawet wypadki śmierci sprawiały wraŜenie kamieni wrzucanych do stawu, gdzie plusk i kręgi natychmiast nikną i znów panuje spokój.

Nocami w głębokim spokoju ogarniającym wioskę długo czytałam i rozmyślałam w mojej wilgotnej chatce. Gdy pierwszy raz przyjechałam do Deyang, Jinming podarował mi kilka duŜych toreb ze swoimi ksiąŜ-kami kupionymi na czarnym rynku, które mógł teraz spokojnie gromadzić,

470

gdyŜ większość Rebeliantów dokonujących naloty na domy sama wylą-dowała, tak jak mój ojciec, w „szkole kadr” w Miyi. Pracując na polu, nie mogłam się doczekać, kiedy będę mogła zacząć je czytać.

Pochłaniałam takŜe resztki biblioteki ojca. Był tam komplet dzieł Lu Xuna, wielkiego chińskiego pisarza lat dwudziestych i trzydziestych. PoniewaŜ umarł w 1936 roku, przed dojściem komunistów do władzy, uniknął prześladowań, a nawet stał się ulubieńcem Mao, podczas gdy Hu Feng, uczeń i najbliŜszy współpracownik Lu Xuna, został nazwany przez Mao kontrrewolucjonistą i na długie dziesięciolecia wtrącony do więzie-nia. To właśnie prześladowania Hu Fenga doprowadziły do polowania na czarownice, podczas którego w 1955 roku została aresztowana moja mat-ka.

Lu Xun był ulubionym pisarzem mojego ojca. Gdy byłam dzieckiem, często czytał nam jego eseje. Niewiele wtedy z nich rozumiałam, nawet z objaśnieniami ojca, ale teraz byłam zachwycona. Dostrzegłam, Ŝe ich satyryczne ostrze moŜna zastosować na równi do komunistów, jak i Ku-omintangu. Lu Xun nie był zwolennikiem Ŝadnej ideologii, a jedynie oświeconym humanistą. Jego sceptyczny geniusz wychodził zwycięsko z konfrontacji z wszelkimi teoriami. Był kolejną osobą, która pomogła mi wyzwolić się z komunistycznej indoktrynacji.

TakŜe naleŜąca do ojca kolekcja klasyków marksizmu okazała się bardzo przydatna. Czytałam te ksiąŜki bez Ŝadnego planu, wodząc pal-cem po trudnych, niezrozumiałych słowach i zastanawiając się, jaki związek mają te dziewiętnastowieczne niemieckie spory z maoistowski-mi Chinami. Jednak przyciągało mnie w tych tekstach coś, z czym bardzo rzadko stykałam się w komunistycznych Chinach — konsekwentna logi-ka wywodu. Lektury Marksa rozwijały we mnie nawyk racjonalnego i analitycznego myślenia.

Lubiłam ten nowy sposób porządkowania myśli, ale kiedy indziej po-zwalałam im wędrować bardziej swobodnie i układałam wiersze, odwo-łując się do tradycyjnych stylów i wzorów. Pracując na polu, często by-łam tak zaabsorbowana układaniem jakiegoś poematu, Ŝe praca stawała się całkiem znośna, a czasem nawet w ogóle mi nie przeszkadzała. Dlate-go teŜ wolałam pracować sama i nie zachęcałam innych do rozmów.

471

Pewnego dnia pracowałam przez całe rano, ścinając sierpem trzcinę cukrową i zjadając najbardziej soczyste części od strony korzenia. Ścięta trzcina wędrowała potem do miejscowej fabryki cukru, a my dostawali-śmy w zamian cukier. Musieliśmy tylko dostarczyć określoną ilość trzci-ny — jakość nie miała znaczenia, zjadaliśmy więc najlepsze kawałki. Gdy przyszła pora przerwy śniadaniowej i ktoś musiał zostać na polu, by pilnować trzciny przed złodziejami, zgłosiłam się na ochotnika, Ŝeby zostać na chwilę sama. Kiedy pozostali wrócą na pole, będę miała prze-rwę — będę więc miała jeszcze więcej czasu dla siebie.

LeŜałam na plecach na stosie trzcin ze słomianym kapeluszem nasu-niętym na oczy. Przez dziurki w kapeluszu widziałam ogromne turkuso-we niebo. Liść wystający z trzciny nade mną wydawał się nieproporcjo-nalnie wielki na tle nieba. Przymknęłam oczy, czując ogromny spokój chłodnej zieleni.

Kołyszący się liść przypomniał mi listowie zagajnika bambusów w podobne gorące letnie popołudnie wiele lat wcześniej. Siedząc w ich cieniu i łowiąc ryby, mój ojciec ułoŜył melancholijny wiersz. W tym samym gelii — „wzorze tonów, rymów oraz rodzaju słów” — zaczęłam układać teraz własny wiersz. Świat wydawał się trwać w bezruchu, sły-chać było tylko lekki szmer trzcinowych liści poruszanych delikatnym, odświeŜającym wietrzykiem. śycie wydało mi się piękne.

W tamtym okresie korzystałam z kaŜdej okazji, Ŝeby znaleźć trochę samotności, i ostentacyjnie pokazywałam, Ŝe nie chcę mieć nic wspólne-go z otaczającym mnie światem, więc zapewne robiłam wraŜenie dość aroganckiej osoby. A poniewaŜ chłopi stanowili wzorzec, który miałam naśladować, koncentrowałam się wyłącznie na ich negatywnych cechach. Nie usiłowałam ani ich poznać, ani się z nimi zaprzyjaźnić.

Nie byłam lubiana we wsi, chociaŜ wieśniacy na ogół zostawiali mnie w spokoju. Nie podobało im się, Ŝe nie pracuję tak cięŜko, jak ich zda-niem powinnam. Praca stanowiła całe ich Ŝycie i była dla nich głównym kryterium oceny innych, oceniali więc takŜe pod tym względem innych i było dla nich jasne, Ŝe nienawidzę pracy fizycznej i wykorzystuję kaŜdą okazję, Ŝeby zostać w domu i czytać ksiąŜki. Kłopoty Ŝołądkowe i wy-sypka, które prześladowały mnie w Ningnan, na nowo dopadły mnie zaraz po przyjeździe do Deyang. Niemal kaŜdego dnia miałam rozwolnie-nie, a na nogach porobiły mi się otwarte rany. Ciągle czułam się osłabiona

472

i kręciło mi się w głowie, ale nie mogłam się tym tłumaczyć. CięŜkie Ŝycie sprawiało, Ŝe wszelkie dolegliwości — o ile nie była to śmiertelna choroba, chłopi uwaŜali za niewaŜne.

Najbardziej jednak im się nie podobało, Ŝe ciągle mnie nie było we wsi. Niemal dwie trzecie całego swojego pobytu w Deyang spędziłam, odwiedzając rodziców albo opiekując się ciotką Junying w Yibin. KaŜda z tych wypraw trwała kilka miesięcy, ale nie było Ŝadnego prawa, które by tego zabraniało. Tymczasem, choć nie pracowałam dostatecznie duŜo, Ŝeby zarobić na własne utrzymanie, wciąŜ dostawałam jedzenie. Chłopi byli skazani i na swój system dystrybucji Ŝywności, i na mnie — nie mo-gli mnie wyrzucić. Ale ja takŜe byłam na nich skazana. Nie mogłam się wynieść.

Mimo tego niezadowolenia moja brygada produkcyjna pozwalała mi wyjeŜdŜać i wracać, kiedy chciałam, być moŜe dlatego, Ŝe zachowywa-łam odpowiedni dystans. Zorientowałam się, Ŝe, aby zachować pewną niezaleŜność, najlepiej sprawiać wraŜenie osoby stojącej na uboczu. Jeśli tylko stałeś się „członkiem mas”, natychmiast dawałeś innym prawo do kontroli nad sobą i wtrącania się w twoje Ŝycie.

Tymczasem mojej siostrze Xiaohong całkiem dobrze się wiodło w są-siedniej wiosce. ChociaŜ podobnie jak ja była pogryziona przez pchły i zatruta od nawozów do tego stopnia, Ŝe czasem nawet puchły jej nogi i dostawała gorączki, przyznano jej w nagrodę osiem punktów roboczych dziennie. Cynglarz często przyjeŜdŜał z Chengdu, Ŝeby jej pomóc. Jego fabryka, podobnie jak większość innych, praktycznie nie produkowała. Dawna dyrekcja została „zmieciona”, a nowy Komitet Rewolucyjny inte-resował się tylko tym, Ŝeby robotnicy brali udział w rewolucji, a nie w produkcji, i większość po prostu robiła to, co im się podobało. Cynglarz czasami pracował za moją siostrę, Ŝeby dać jej trochę wytchnienia, a czasem razem z nią, co wprawiało chłopów w zachwyt. „To jest interes — mówili. — Wzięliśmy jedną dziewczynę, a teraz mamy dwie pary rąk!”.

Razem z Naną i siostrą raz w tygodniu szłyśmy na targ. Uwielbiałam te hałaśliwe, zatłoczone aleje pełne koszyków i stojących obok tyczek do noszenia. Wieśniacy wędrowali czasem kilka godzin, Ŝeby sprzedać jed-nego kurczaka, kilkanaście jaj czy wiązkę bambusa. Większość docho-dowej działalności rolniczej, takiej jak uprawa zbóŜ na sprzedaŜ, wyplatanie

473

koszyków czy hodowla świń na sprzedaŜ, była zabroniona jako forma „kapitalizmu”. W rezultacie chłopi mieli bardzo niewiele do sprzedania za gotówkę. Nie mając pieniędzy, nie mogli jeździć do miast i dzień tar-gowy stanowił dla nich praktycznie jedyną rozrywkę. Mogli się wtedy takŜe spotkać z krewnymi i przyjaciółmi. MęŜczyźni siadywali na błotni-stych chodnikach, kurząc fajki.

Wiosną 1970 roku moja siostra i Cynglarz pobrali się. Nie było Ŝadnej ceremonii ślubnej, po prostu wzięli zaświadczenie o zawarciu małŜeń-stwa w urzędzie komuny i pojechali do wioski mojej siostry z cukierkami i papierosami, Ŝeby poczęstować wieśniaków. Chłopi byli wniebowzięci — rzadko mogli pozwolić sobie na takie luksusy.

Dla wieśniaków wesele było waŜnym wydarzeniem. Jak tylko wia-domość o ślubie rozniosła się po wiosce, zeszli się do krytej słomą chaty mojej siostry, Ŝeby złoŜyć jej gratulacje. Przynieśli prezenty: garść su-szonych klusek, funt soi i kilka jaj zawiniętych starannie w czerwony słomiany papier i przewiązanych trawą. Nie były to zwykłe prezenty. Odmawiając sobie tego, wieśniacy podarowali nowoŜeńcom bardzo cen-ne rzeczy. Moja siostra i Cynglarz byli bardzo poruszeni. Gdy poszłyśmy z Naną odwiedzić młodą parę, uczyli właśnie dzieci z wioski tańczyć „tańce lojalności” — dla zabawy.

MałŜeństwo nie pozwoliło mojej siostrze opuścić wsi, gdyŜ parom małŜeńskim nie przysługiwało automatyczne prawo do zamieszkania razem. Oczywiście gdyby Cynglarz chciał zrezygnować ze swojego miej-skiego meldunku, mógłby bez przeszkód zameldować się na wsi, jednak ona nie mogła przenieść się do niego do Chengdu. Tak więc, jak dziesiąt-ki milionów małŜeństw w Chinach, Ŝyli osobno i ustawowo przysługiwa-ło im jedynie dwanaście dni wspólnego pobytu rocznie. Na szczęście fabryka Cynglarza nie pracowała codziennie i mógł spędzać wiele czasu w Deyang.

Po roku mojego pobytu w Deyang zostałam lekarzem. Brygada pro-dukcyjna, w której skład wchodził mój zespół, miała przychodnię, gdzie zajmowano się prostszymi przypadkami chorób. Przychodnia została załoŜona przez wszystkie zespoły produkcyjne wchodzące w skład bry-gady i leczenie było darmowe, choć jego zakres był mocno ograniczony. W przychodni pracowało dwóch lekarzy. Jeden z nich, młody człowiek o

474

miłej inteligentnej twarzy, skończył w latach pięćdziesiątych szkołę me-dyczną w powiatowym mieście Deyang i wrócił pracować do swojej rodzinnej wioski. Drugi był w średnim wieku i miał kozią bródkę. Zaczął pracować jako uczeń u starego wiejskiego lekarza praktykującego medy-cynę chińską i w roku 1964 został wysłany przez komunę na błyskawicz-ny kurs medycyny zachodniej.

Z początkiem 1971 roku władze komuny poleciły przychodni przyjąć do pracy jednego „bosonogiego lekarza”. Nazwa ta wzięła się stąd, Ŝe „lekarz” miał Ŝyć tak jak chłopi, którzy zbyt szanowali swoje buty, Ŝeby wkładać je do pracy na błotnistych poletkach. Rozpętano wtedy ogromną kampanię propagandową wysławiającą bosonogich lekarzy jako wielki wynalazek Rewolucji Kulturalnej. Mój zespół produkcyjny skorzystał z okazji, Ŝeby się mnie pozbyć — jeśli będę pracowała w przychodni, obowiązek zaopatrywania mnie w Ŝywność i inne dobra będzie miała cała brygada, nie tylko mój zespół.

Zawsze interesowała mnie medycyna. Choroby spadające na naszą rodzinę, a zwłaszcza śmierć babci, uświadomiły mi, jak waŜni są lekarze. Zanim pojechałam do Deyang, zaczęłam uczyć się od przyjaciela aku-punktury i przeczytałam ksiąŜkę zatytułowaną Podręcznik bosonogiego lekarza, jedną z niewielu publikacji, jakie były w tym czasie dostępne.

Propagandowe hasła na temat bosonogich lekarzy stanowiły jeden z politycznych manewrów Mao. Przewodniczący potępił Ministerstwo Zdrowia działające przed Rewolucją Kulturalną za to, Ŝe zaniedbało chłopów i zajmowało się wyłącznie mieszkańcami miast, zwłaszcza urzędnikami partyjnymi. Potępił takŜe lekarzy za to, Ŝe nie chcieli pra-cować na wsi, zwłaszcza w odległych regionach. Jednak nie podjął Ŝad-nych praktycznych kroków, Ŝeby poprawić ten stan rzeczy, takich jak choćby polecenie wybudowania nowych szpitali czy wykształcenia więk-szej liczby lekarzy. Podczas Rewolucji Kulturalnej sytuacja jeszcze się pogorszyła. Propagandowa teza o braku jakiejkolwiek opieki medycznej na wsi miała więc jedynie wzbudzić nienawiść do istniejącego przed Rewolucją Kulturalną aparatu partyjnego oraz intelektualistów (do tej kategorii zaliczano teŜ lekarzy i pielęgniarki).

Mao ofiarował chłopom magiczne panaceum: „doktorów”, których będzie moŜna wyprodukować en masse — bosonogich lekarzy. „Wcale

475

nie muszą mieć jakiegoś specjalnego wykształcenia — oświadczył. — Wystarczy, Ŝe będą się uczyć i podnosić swój poziom w trakcie prakty-ki”. Dwudziestego szóstego czerwca 1965 roku Mao wygłosił uwagę, która stała się wytyczną w dziedzinie opieki zdrowotnej i edukacji: „Im więcej człowiek czyta ksiąŜek, tym jest głupszy”. Poszłam więc do pracy absolutnie bez Ŝadnego przygotowania.

Przychodnia znajdowała się w duŜym pawilonie na szczycie wzgórza, jakąś godzinę drogi od mojej chatki. Obok był sklep, gdzie sprzedawano sól, zapałki i sos sojowy — wszystko racjonowane. Jeden z pokoi zamie-niono na sypialnię dla mnie. Co właściwie miałam robić — pozostało niejasne.

Jedyną ksiąŜką z zakresu medycyny był Podręcznik bosonogiego le-karza, studiowałam go więc zajadle. Nie zawierał Ŝadnej teorii, jedynie zbiorczy opis symptomów i zalecane recepty. Kiedy tak siedziałam za biurkiem obok dwu pozostałych lekarzy, wszyscy troje w naszych zaku-rzonych codziennych ubraniach, było jasne, Ŝe chorzy wieśniacy nie będą chcieli mieć ze mną do czynienia — niedoświadczoną osiemnastolatką. Omijali mnie szerokim łukiem i szli prosto do dwu pozostałych lekarzy. Czułam więcej ulgi niŜ urazy. Nie tak wyobraŜałam sobie pracę lekarza. Czasem, kiedy byłam w ironicznym nastroju, zastanawiałam się, czy nasi nowi przywódcy — Przewodniczący Mao wciąŜ był poza wszelkimi zastrzeŜeniami — chcieliby mnie jako swojego osobistego lekarza, wszystko jedno w butach czy bez. Ale zaraz odpowiadałam sobie, Ŝe nie — bosonodzy doktorzy mieli przede wszystkim „słuŜyć ludowi, a nie urzędnikom”. Postanowiłam ograniczyć się do roli pielęgniarki. Wydzie-lałam przepisane lekarstwa i robiłam zastrzyki — nauczyłam się tego, kiedy mama miała krwotoki.

Wszyscy chłopi chcieli leczyć się u młodego absolwenta szkoły me-dycznej. Przepisywane przez niego zioła pomagały na wiele dolegliwo-ści. Był takŜe bardzo sumienny; odwiedzał pacjentów w ich wioskach, a w wolnych chwilach zbierał i uprawiał zioła. Drugi lekarz, ten z kozią bródką, przeraŜał mnie swoją medyczną nonszalancją. Tą samą igłą, bez Ŝadnej sterylizacji, robił zastrzyk kilku pacjentom. Robił teŜ zastrzyki z penicyliny, nie sprawdzając, czy pacjent nie jest na nią uczulony, co było bardzo niebezpieczne, poniewaŜ chińska penicylina była zanieczyszczona

476

i mogła spowodować silną reakcję alergiczną, a nawet śmierć. Kiedy zaproponowałam, Ŝe zrobię to za niego, uśmiechnął się i wyjaśnił, Ŝe dotąd nie było Ŝadnych wypadków. „Chłopi nie są tak delikatni, jak lu-dzie z miasta” — dodał.

Polubiłam obu lekarzy, byli dla mnie bardzo mili i zawsze chętnie od-powiadali na moje pytania. Nic dziwnego, nie stanowiłam dla nich za-groŜenia. Na wsi liczyły się bardziej umiejętności zawodowe niŜ poli-tyczna retoryka.

Lubiłam mieszkanie na szczycie wzgórza z dala od wiosek. KaŜdego ranka wstawałam bardzo wcześnie i przechadzałam się grzbietem wzgó-rza, recytując do wstającego słońca wersy ze starodawnej ksiąŜki o aku-punkturze. W dole pod moimi stopami wraz z pianiem koguta zaczynały budzić się do Ŝycia pola i wioski. Samotna Wenus blado świeciła z nieba, które z kaŜdą minutą stawało się coraz jaśniejsze. Uwielbiałam zapach kap-ryfolium w porannym wietrze i wielkie płatki kwiatów zrzucających krople rosy. Wokół zaczynały ćwierkać ptaki, przerywając moje recyta-cje. Jeszcze przez chwilę podziwiałam ten wspaniały widok, po czym wracałam do siebie napalić w kuchni przed śniadaniem.

Z pomocą atlasu anatomicznego i ksiąŜki o akupunkturze wyrobiłam sobie dość dobrą orientację, w które miejsce ciała powinnam wbijać igły, Ŝeby uleczyć daną dolegliwość. Niecierpliwie pragnęłam jak najszybciej wypróbować moją wiedzę na pacjentach. Miałam nawet kilku ochotni-ków — chłopców z Chengdu, którzy mieszkali obecnie w innych wio-skach i którym zaleŜało na tym, Ŝeby się ze mną spotkać. Szli kilka go-dzin na moje sesje. Jeden z nich, podwijając rękaw, Ŝeby odsłonić punkt leŜący obok łokcia, z dziarską miną zapytał: „Od czego są przyjaciele?”.

Nie zakochałam się w Ŝadnym z nich, choć moje postanowienie, by nie mieć Ŝadnego chłopaka, Ŝeby móc poświęcić się rodzicom i ukoić poczucie winy po śmierci babci, było coraz słabsze. Jednak moje serce nie chciało się otworzyć, a wychowanie sprawiało, Ŝe wszelkie fizyczne kontakty bez uczucia były dla mnie nie do pomyślenia. Chłopcy i dziew-częta z miasta prowadzili raczej dość swobodne Ŝycie, ale ja tkwiłam samotnie na piedestale. Dowiedziano się jakoś, Ŝe układam wiersze, i pozostawiono mnie w spokoju.

Młodzi męŜczyźni zachowywali się wobec mnie po rycersku. Jeden

477

podarował mi zrobiony ze skóry węŜa instrument muzyczny, zwany sa-nxian, z długim gryfem i trzema jedwabnymi strunami, które się szarpało, i całymi dniami uczył mnie na nim grać. Dozwolone melodie ograniczały się do kilku pieśni na cześć Mao, ale nie sprawiało mi to większej róŜni-cy, gdyŜ moje zdolności były jeszcze bardziej ograniczone.

W ciepłe wieczory siedziałam wśród zapachów unoszących się z le-karskiego zielnika i brzdąkałam na swoim sanxian. Po zamknięciu sklepu zostawałam na wzgórzu całkiem sama. W głębokiej ciemności widać było jedynie delikatną poświatę księŜyca i migotanie świateł odległych wiosek. Czasem w powietrzu powoli przepływał świetlik, niczym po-chodnia niesiona przez jakichś niewidzialnych latających ludzików. Krę-ciło mi się w głowie od zapachów ogrodu. Moja muzyka niezbyt har-monizowała z chórem Ŝab i tęsknym cykaniem świerszczy, ale znajdowa-łam w niej pewne pocieszenie.

24 ,,Przyjm, proszę, moje

przeprosiny, które przychodzą

o całe Ŝycie za późno” —

moi rodzice w obozach pracy

(1969— 1972)

O trzy dni jazdy samochodem z Chengdu, w północnym Xichangu, leŜy PłaskowyŜ Pasterza Bawołów. Na płaskowyŜu droga rozwidla się — jeden szlak prowadzi na południowy zachód do Miyi, gdzie znajdował się obóz mojego ojca, drugi na południowy wschód do Ningnan.

Swoją nazwę płaskowyŜ zawdzięcza pewnej staroŜytnej legendzie. OtóŜ dawno, dawno temu Bogini Tkaczka, córka Niebiańskiej Królowej Matki, zstępowała z Niebiańskiego Dworu, aby kąpać się w leŜącym tu jeziorze. Meteor, który spadł na ulicę Meteorytu, podpierał jej warsztat tkacki. Pewnego razu ujrzał księŜniczkę mieszkający nad jeziorem pa-sterz opiekujący się stadem bawołów i oboje zapałali do siebie wielką miłością. Pobrali się i mieli syna i córkę. Jednak Niebiańska Królowa Matka, zazdrosna o ich szczęście, kazała porwać Niebiańską Tkaczkę. Kiedy wysłańcy uprowadzili boginię, pasterz bawołów ruszył za nimi w pościg. Gdy juŜ miał ich dopędzić, Niebiańska Królowa Matka wyciągnę-ła z włosów spinkę i wyrysowała nią rzekę, która przegrodziła małŜon-ków. Odtąd Srebrna Rzeka dzieli nieszczęsną parę i oboje mogą się spo-tykać jedynie siódmego dnia siódmego miesiąca, kiedy z całych Chin zlatują się sroki, aby utworzyć most, dzięki któremu rodzina znów moŜe być razem.

Srebrna Rzeka to chińska nazwa Drogi Mlecznej. Nad Xichangiem wygląda szczególnie majestatycznie, migocząc milionami gwiazd, z jasną Wegą — Boginią Tkaczką po jednej stronie oraz Altairem — Pasterzem

479

Bawołów i ich dwojgiem dzieci po drugiej stronie. Przez stulecia legenda o rozdzielonych małŜonkach niezwykle mocno przemawiała do wy-obraźni Chińczyków — chińskie rodziny często były rozdzielane za sprawą wojen, bandytów, biedy czy bezdusznych rządów. Jak na ironię, właśnie na ten płaskowyŜ zesłano moją mamę.

Znalazła się tam w listopadzie 1969 roku wraz z pięciuset innymi pra-cownikami Okręgu Wschodniego — zarówno Rebeliantami, jak i „uczniami kapitalizmu”. PoniewaŜ wywieziono ich z Chengdu w pośpie-chu, na miejscu okazało się, Ŝe nie mają gdzie mieszkać, jeśli nie liczyć kilku szop pozostałych po wojskowych budowniczych linii kolejowej prowadzącej z Chengdu do Kunmingu, stolicy Yunnanu. Część zesłanych stłoczono w barakach, pozostali musieli zmieścić się w chatach miejsco-wych wieśniaków.

W okolicy nie było Ŝadnych materiałów budowlanych prócz trawy cogon i gliny, wydobywanej i sprowadzanej z okolicznych gór. Glinę mieszano z wodą i formowano w cegły, z których budowano ściany do-mów. Nie było maszyn, prądu, nawet zwierząt pociągowych. Na płasko-wyŜu leŜącym na wysokości około tysiąca pięciuset metrów nad pozio-mem morza cztery pory roku następowały po sobie w ciągu kaŜdego dnia. O siódmej rano, gdy mama zaczynała pracę, temperatura wynosiła około zera. W południe dochodziła do dwudziestu ośmiu stopni Celsju-sza, po południu zaś, około czwartej, zaczynały wiać wiatry, które zwala-ły ludzi z nóg. O siódmej wieczorem, gdy kończono pracę, temperatura znowu spadała do zera. W tych niezwykle surowych warunkach mama i pozostali zesłańcy pracowali dwanaście godzin na dobę, z jedną tylko krótką przerwą na posiłek. Przez kilka pierwszych miesięcy do jedzenia dostawali jedynie ryŜ i gotowaną kapustę.

Obozem zorganizowanym na wzór wojskowy dowodzili oficerowie armii pod nadzorem Komitetu Rewolucyjnego z Chengdu. Początkowo mamę traktowano jak wroga klasowego — podczas kaŜdej przerwy śnia-daniowej musiała cały czas stać z pochyloną głową. Była to tak zwana demaskacja na skraju pola, szczególnie zalecana przez propagandę, po-niewaŜ przypominała pozostałym pracownikom, którzy mogli w tym czasie odpocząć, Ŝe powinni zachować jeszcze nieco energii na niena-wiść. Mama protestowała, Ŝe nie moŜe pracować przez cały dzień bez chwili odpoczynku dla nóg. Dowódca przed Rewolucją Kulturalną pra-cował w wojskowym wydziale Okręgu Wschodniego i był w dobrych

480

stosunkach z mamą, połoŜył więc kres tej praktyce. Nadal jednak dosta-wała najcięŜsze prace i nie miała wolnych niedziel jak pozostali więź-niowie. Jej krwawienia nasiliły się, a potem zachorowała na ostre zapale-nie wątroby. Cała zŜółkła, opuchła i z trudem utrzymywała się na nogach.

W obozie było wielu lekarzy, wsadzono do niego bowiem połowę personelu medycznego ze szpitali Wschodniego Okręgu. W Chengdu pozostali jedynie lekarze niezbędni szefom Komitetów Rewolucyjnych. Lekarz, który zaopiekował się mamą, powiedział, Ŝe jest jej bardzo wdzięczny za to, Ŝe ochraniała jego i innych lekarzy w latach przed Re-wolucją Kulturalną. Oświadczył, Ŝe gdyby nie mama, pewnie uznano by go za prawicowca juŜ w 1957 roku. W obozie nie było Ŝadnych zachod-nich leków, więc chodził w odległe miejsca zbierać róŜne zioła, takie jak azjatycka babka i sun, uwaŜane przez Chińczyków za lekarstwo na zapa-lenie wątroby.

Chcąc mamie pomóc, w przesadny sposób opisał w rozmowie z wła-dzami obozu zagroŜenie, jakie jej choroba stanowi dla pozostałych więź-niów. W rezultacie przeniesiono ją do osobnego pomieszczenia, kilkaset metrów od reszty zabudowań. Prześladowcy pozostawili ją samej sobie w obawie przed zaraŜeniem, ale codziennie odwiedzał ją tam lekarz i w sekrecie polecił, aby kaŜdego dnia dostawała porcję koziego mleka od miejscowego chłopa. Nowe mieszkanie mamy było po prostu opuszczo-nym chlewem, jednak zaprzyjaźnieni więźniowie zrobili w nim porządki i wyłoŜyli klepisko grubą warstwą słomy. Mama czuła się tak, jakby leŜa-ła na luksusowym materacu. Jedna z kucharek zaofiarowała się, Ŝe będzie jej przynosić posiłki. Jeśli nikt nie patrzył, dodawała jeszcze kilka jajek. Gdy w obozie zaczęto wydawać mięso, mama dostawała je codziennie, choć inni tylko raz w tygodniu. Dostawała takŜe świeŜe owoce, gruszki i brzoskwinie, które przyjaciele kupowali jej na targu. MoŜna powiedzieć, Ŝe choroba okazała się dla niej prawdziwym błogosławieństwem.

Jednak po czterdziestu dniach wyzdrowiała i musiała wrócić do obo-zu. Zesłańcy mieszkali teraz w nowych glinianych chatach. PłaskowyŜ Pasterza Bawołów jest miejscem dość osobliwym — często zdarzają się tam suche burze z piorunami, podczas gdy w okolicznych górach pada deszcz. Miejscowi chłopi nie uprawiali ziemi na płaskowyŜu, gdyŜ była

481

ona zbyt sucha, a okolica zbyt niebezpieczna w czasie częstych bezdesz-czowych burz. PoniewaŜ jednak obóz nie dysponował Ŝadną inną ziemią uprawną, więźniowie zasadzili specjalną odmianę kukurydzy odporną na suszę i sprowadzali wodę z dolnych partii górskich zboczy. Aby zapew-nić sobie zaopatrzenie w ryŜ, zaproponowali miejscowym chłopom po-moc przy Ŝniwach.

Wieśniacy wyrazili zgodę, jednak miejscowy zwyczaj zakazywał ko-bietom noszenia wody, a męŜczyznom i pannom sadzenia ryŜu. Sadzić ryŜ mogły jedynie męŜatki, które miały juŜ dzieci, zwłaszcza chłopców. Im więcej synów kobieta urodziła, tym chętniej ją widziano przy tej mor-derczej pracy. Chłopi wierzyli, Ŝe kobieta, która wydała na świat wielu synów, sprawi, Ŝe w kłosach zasadzonego przez nią ryŜu będzie więcej ziaren (chińskie słowa „syn” i „ziarno” brzmią identycznie). Tak więc sadzenie ryŜu spadło w pierwszym rzędzie na moją mamę. Miała aŜ trzech synów — więcej niŜ inne kobiety w obozie — i musiała spędzać do piętnastu godzin dziennie zgięta wpół na wodnym poletku, nękana przez stan zapalny przydatków i ciągłe krwawienia.

Nocami, podobnie jak inni, musiała pilnować świń przed wilkami. Z tyłu za obozowymi chatami z gliny i słomy rozpościerał się łańcuch gór-ski, zwany „legowiskiem wilka”. Chłopi opowiadali przybyszom nie-zwykłe historie o przebiegłości tych zwierząt. Powiadali, Ŝe wilk, za-kradłszy się do chlewu, potrafi lekko skaleczyć pazurami świnię za uszami i delikatnie wylizuje jej krew, wprowadzając zwierzę w stan przy-jemnego transu, tak Ŝe świnia nie kwiczy. Potem ostroŜnie chwyta ją zębami za ucho i nie przestając wachlować jej puszystym ogonem, wy-ciąga ją z chlewa. Nawet w chwili, gdy ją zagryza, oszołomiona świnia nie zdaje sobie z tego sprawy.

Chłopi powiedzieli zesłańcom, Ŝe wilki — a takŜe pojawiające się czasem lamparty — boją się ognia. KaŜdej nocy palono więc przed chle-wem ognisko. Mama spędziła wiele bezsennych nocy, obserwując mete-ory przecinające rozświetlone gwiazdami niebo ponad ciemnym zarysem górskich szczytów i słuchając dochodzącego z oddali wycia wilków.

Pewnego wieczoru przykucnięta prała swoje ubranie w małym stawie. Gdy się wyprostowała, zobaczyła czerwone ślepia wilka, stojącego jakieś dwadzieścia metrów po drugiej stronie wody. Włosy stanęły jej na gło-wie, przypomniała sobie jednak słowa przyjaciela z dzieciństwa, DuŜego

482

Starego Li, który opowiadał, Ŝe jedyny sposób na wilka to wycofywać się powoli, cały czas patrząc mu w oczy; nie wolno okazać paniki, odwracać się i uciekać. Mama moŜliwie jak najspokojniej wycofała się znad stawu w stronę obozu, nie spuszczając z oczu idącego za nią wilka. Gdy dotarła na skraj obozu, wilk zatrzymał się. Widać było ogień i od ogniska do-chodziły głosy ludzi. Mama odwróciła się i popędziła do bramy.

Nocami ogień był niemal jedynym źródłem światła w Xichangu. Nie było elektryczności, świece, jeśli w ogóle udało się je dostać, były bardzo drogie i zawsze brakowało nafty. Zresztą i tak nie było co czytać. W przeciwieństwie do Deyang, gdzie mogłam stosunkowo swobodnie czy-tać ksiąŜki Jinminga, kupowane na czarnym rynku, w „szkole kadr” pa-nował surowy reŜim. Dozwolone były jedynie wybrane dzieła Mao oraz „Dziennik Ludowy”. Od czasu do czasu pokazywano nowy film w woj-skowych barakach, kilka kilometrów od obozu — nieodmiennie jedną z wzorcowych oper pani Mao.

Wraz z upływem dni, a potem miesięcy, zesłańcy coraz trudniej znosi-li cięŜką pracę i brak wypoczynku. Wszyscy tęsknili za swoimi rodzina-mi i dziećmi. TakŜe Rebelianci przeŜywali gorycz i rozczarowanie. Było im moŜe nawet cięŜej niŜ innym, gdyŜ okazało się, Ŝe dawna gorliwość nie uchroniła ich od obozu i Ŝe nie wrócą juŜ do władzy w Chengdu. W ciągu kilku miesięcy pobytu na płaskowyŜu ucichły zaŜarte oskarŜenia, a pojawiło się przygnębienie; mama często musiała podnosić ich na duchu. Nazwano ją „Guanyin” — bogini dobroci.

Nocami, leŜąc na słomianym materacu, myślała o latach naszego wczesnego dzieciństwa. Uświadomiła sobie wtedy, Ŝe nie ma zbyt wielu wspomnień. Była ciągle zajęta, nieobecna, kiedy dorastaliśmy, poświęci-ła się bez reszty sprawie rewolucji kosztem własnej rodziny. Z Ŝalem wyrzucała sobie teraz to bezcelowe i jałowe poświęcenie. Tęsknota za dziećmi niemal rozdzierała jej serce.

Dziesięć dni przed chińskim Nowym Rokiem, w lutym 1970 roku, po trzech miesiącach pobytu na płaskowyŜu, kompania mamy dostała roz-kaz, aby stanąć w szeregu przed obozem, na Powitanie wysokiej rangi dowódcy wojskowego, który miał przybyć na inspekcję. Po długim ocze-kiwaniu stojący dostrzegli niewielką postać, wspinającą się do obozu

483

zapyloną drogą od strony odległej szosy. Wszyscy uznali, Ŝe nie moŜe to być oczekiwany dostojnik — bo on na pewno przyjedzie samochodem w otoczeniu świty. Ale sposób zawiązania długiego czarnego wełnianego szala wokół pochylonej głowy był zbyt fantazyjny jak na miejscowego wieśniaka. Do obozu zbliŜała się młoda kobieta z wielkim koszykiem na plecach. Serce mojej mamy zaczęło bić w przyspieszonym rytmie, kiedy stwierdziła, Ŝe młoda kobieta jest podobna do mnie. „Jak to byłoby cu-downie, gdyby to była Erhong!” — powiedziała do siebie. Nagle ludzie zaczęli trącać ją w podnieceniu: „To twoja córka! Twoja córka do ciebie przyjechała! To Erhong!”.

W ten sposób mama opisała mi później chwilę, gdy zobaczyła mnie po rozstaniu. Byłam pierwszą osobą odwiedzającą obóz, toteŜ przyjmo-wano mnie z mieszaniną radości i zawiści. Przyjechałam tą samą cięŜa-rówką, która zabrała mnie do Ningnan w czerwcu ubiegłego roku, kiedy jechałam w sprawie zmiany meldunku. W wielkim koszu na plecach miałam mnóstwo kiełbasek, jajek, cukierków, ciastek, klusek, cukru i konserw mięsnych. Cała nasza piątka oraz Cynglarz odkładała róŜne rzeczy z racji Ŝywnościowych i przydziałów, które nam przysługiwały jako członkom brygad produkcyjnych, aby urządzić rodzicom ucztę. Le-dwo miałam siłę to wszystko udźwignąć.

Dwie rzeczy natychmiast rzuciły mi się w oczy. Mama wyglądała do-brze — jak dowiedziałam się później, właśnie skończyła okres rekonwa-lescencji po Ŝółtaczce. Po drugie, współwięźniowie nie odnosili się do niej z wrogością. Niektórzy juŜ wtedy nazywali ją „Guanyin”, co wyda-wało mi się niesłychane, zwaŜywszy na to, Ŝe oficjalnie była uwaŜana za wroga klasowego.

Na głowie miała ciemnoniebieską chustkę zawiązaną pod brodą. Jej policzki utraciły dawną delikatność i świeŜość, pod wpływem mocnego słońca i ostrego wiatru stały się szorstkie i ciemnoczerwone, a jej skóra przypominała teraz skórę wieśniaczek z Xichangu. Miała trzydzieści osiem lat, ale wyglądała przynajmniej o dziesięć lat starzej. Gdy pogła-skała mnie po twarzy, poczułam, Ŝe jej dłoń jest szorstka jak popękana kora starego drzewa.

Zostałam z nią dziesięć dni, a w dzień Nowego Roku miałam pojechać do obozu ojca. Umówiłam się z sympatycznym kierowcą cięŜarówki, Ŝe zabierze mnie w tym samym miejscu, w którym wysadził mnie poprzed-nio. Mamie zakręciły się łzy w oczach; chociaŜ obóz ojca leŜał niedaleko,

484

nie mieli prawa się odwiedzać. ZałoŜyłam na plecy nietknięty koszyk z jedzeniem — mama chciała, Ŝebym zaniosła wszystko ojcu. Odkładanie jedzenia dla innych było zawsze w Chinach jednym z najwaŜniejszych sposobów wyraŜania miłości i troski. Mamie było smutno, Ŝe odjeŜdŜam, i ciągle powtarzała, jak jej przykro, Ŝe stracę tradycyjną chińską potrawę noworoczną, którą przygotowano w jej obozie: tangyuan, okrągłe kluski symbolizujące jedność rodziny. Nie mogłam jednak czekać, bo bałam się, Ŝe ucieknie mi cięŜarówka.

Mama odprowadziła mnie do głównej szosy — pół godziny marszu — i usiadłyśmy w wysokich trawach, czekając na samochód. Krajobraz falował łagodnym ruchem kołyszących się gęstych traw. Słońce świeciło juŜ dość mocno i zrobiło się ciepło. Mama objęła mnie, a całe jej ciało zdawało się mówić, jak bardzo pragnie, Ŝebym została, jak bardzo się boi, Ŝe juŜ mnie nigdy więcej nie zobaczy. Nie wiedziałyśmy wówczas, czy jej pobyt w obozie, a mój w komunie kiedykolwiek się skończy. Powie-dziano nam, Ŝe zostaniemy w tych miejscach do końca Ŝycia. Mogłyśmy równieŜ po prostu nie doŜyć dnia kolejnego spotkania. Udzielił mi się smutek mamy i przypomniałam sobie babcię, która umarła, zanim zdoła-łam wydostać się z Ningnan.

Słońce wznosiło się coraz wyŜej. CięŜarówki nie było. Gdy wielkie kłęby dymu z komina obozowej kuchni zaczęły rzednąć, mamę znów ogarnął Ŝal, Ŝe nie mogła mnie poczęstować noworocznym śniadaniem. Postanowiła wrócić i przynieść mi jednak trochę tangyuan.

Tymczasem zjawiła się cięŜarówka. Spojrzałam w stronę obozu i zo-baczyłam mamę, jak biegnie w moim kierunku, wokół jej niebieskiej chustki kołysały się białozłote trawy. W prawej ręce niosła kolorową emaliowaną miskę. Biegła tak ostroŜnie, ze nie miałam wątpliwości, Ŝe stara się nie rozlać zupy z kluskami. Była jednak wciąŜ dość daleko i widziałam, Ŝe nie dobiegnie do mnie wcześniej jak za dwadzieścia minut. Równocześnie czułam, Ŝe nie mogę prosić kierowcy o tak długą zwłokę — i tak robił mi wielką uprzejmość. Wdrapałam się na skrzynię cięŜa-rówki. Widziałam mamę, jak biegnie wciąŜ ku mnie, ale w ręku nie miała juŜ miski.

Wiele lat później powiedziała mi, Ŝe miska wypadła jej z rąk, gdy zo-baczyła, Ŝe wspinam się na samochód. Nadal jednak biegła aŜ do miejsca,

485

w którym siedziałyśmy, Ŝeby się upewnić, Ŝe naprawdę odjechałam, choć nikt poza mną nie mógł przecieŜ wsiadać do cięŜarówki. W Ŝółtej pustce nie było Ŝywego ducha. Przez kilka następnych dni mama chodziła po obozie jak w transie, otumaniona i zagubiona.

Po wielu godzinach jazdy wyboistą drogą, rzucana niemiłosiernie po skrzyni cięŜarówki, dotarłam do obozu ojca. Był to obóz pracy przymu-sowej — prawdziwy kacet, połoŜony głęboko w górach. Więźniowie załoŜyli w tym w dzikim, górzystym rejonie gospodarstwo rolne. Potem zostali przeniesieni dalej, w wyŜej połoŜone i jeszcze bardziej dziewicze i niegościnne tereny, pozostawiając to zagospodarowane miejsce zesłań-com, którzy wylądowali nieco wyŜej na chińskiej drabinie prześladowań — deportowanym urzędnikom. Obóz był ogromny: mieścił tysiące by-łych pracowników administracji prowincji.

Musiałam iść jeszcze kilka godzin, Ŝeby dotrzeć do „kompanii” moje-go ojca. Omal nie straciłam równowagi, wchodząc na wiszący mostek z lin, który niebezpiecznie zakołysał się pode mną nad głęboką rozpadliną. Choć byłam bardzo zmęczona, niosąc na plecach cięŜki kosz, zauroczyło mnie piękno tych gór. Była dopiero wczesna wiosna, ale wokół było peł-no kolorowych kwiatów, kwitnących wśród drzew kapokowych i krze-wów papai. Gdy w końcu dotarłam do baraków obozu, zobaczyłam kilka baŜantów majestatycznie przechadzających się wśród rozkwitających gruszy, śliw i migdałowców. Kilka tygodni później białe i róŜowe płatki gęsto zaścieliły błotnistą ścieŜkę.

Serce mi zamarło, gdy wreszcie, po raz pierwszy od roku, zobaczyłam ojca. Dreptał przez podwórze, niosąc dwa kosze cegieł, zawieszone na długiej tyczce. Stara niebieska kurtka wisiała na nim luźno, a podwinięte nogawki spodni odsłaniały tak chude nogi, Ŝe było widać ścięgna. Na ogorzałej od słońca twarzy miał mnóstwo zmarszczek i niemal siwe wło-sy. Nagle mnie dostrzegł. Kiedy zaczęłam do niego biec, niezdarnie po-stawił swój ładunek na ziemi. Tradycja chińska nie dopuszcza niemal Ŝadnego fizycznego kontaktu między ojcem a córką, ale wszystko, co pragnął mi powiedzieć, widziałam w jego oczach. Jego spojrzenie było pełne miłości i czułości. Widziałam w nich takŜe ślad wszystkich cierpień ostatnich lat. Zamiast dawnej energii i młodzieńczego zapału, zobaczy-łam starczą niepewność cięŜko doświadczonego przez Ŝycie człowieka

486

oraz cień spokojnej rezygnacji. A przecieŜ był wciąŜ w sile wieku, miał zaledwie czterdzieści osiem lat. Poczułam, jak dławią mnie łzy. Z obawą wypatrywałam w jego oczach oznak szaleństwa, ale wyglądał normalnie. Ogromny cięŜar spadł mi z serca.

Ojciec dzielił pokój z kilkoma innymi skazanymi; wszyscy pochodzili z jego wydziału. Pomieszczenie miało tylko jedno maleńkie okienko, tak Ŝe cały dzień trzeba było trzymać otwarte drzwi, Ŝeby wpuścić trochę światła. Mieszkańcy pokoju prawie się do siebie nie odzywali i nikt nie powiedział mi nawet dzień dobry. Od razu poczułam, Ŝe atmosfera w tym obozie jest o wiele cięŜsza niŜ w obozie mamy. Działo się tak, bo znaj-dował się on pod bezpośrednim nadzorem Rewolucyjnego Komitetu Si-chuanu i Tingów. Mur dziedzińca pokrywała gruba warstwa plakatów, pełnych haseł w rodzaju „Śmierć Takiemu-a-takie-mu” albo „Skończyć z Takim-a-takim”, obok stały oparte połamane motyki i szpadle. Jak się wkrótce przekonałam, ojciec wciąŜ był obiektem demaskacji podczas wieców, które odbywały się wieczorami po całym dniu cięŜkiej pracy. PoniewaŜ jedynym sposobem wydostania się z obozu był powrót do pra-cy partyjnej w Komitecie Rewolucyjnym — co moŜna było osiągnąć, tylko zdobywając zaufanie Tingów — niektórzy Rebelianci prześcigali się w demonstrowaniu swojej rewolucyjnej wojowniczości, a mój ojciec stał się ich ofiarą.

Nie mógł takŜe wchodzić do kuchni, poniewaŜ uwaŜano, Ŝe jako „przestępca, wróg Przewodniczącego Mao”, jest tak niebezpieczny, Ŝe mógłby dosypać trucizny do jedzenia. NiewaŜne, czy ktokolwiek wierzył w taką groźbę. Chodziło o upokorzenie.

Ojciec znosił te wszystkie okrucieństwa bardzo dzielnie. Tylko raz okazał gniew, kiedy zaraz po przybyciu do obozu kazano mu załoŜyć białą opaskę z czarnym napisem: „element kontrrewolucyjny w akcji”. Rzucił wtedy opaskę i powiedział przez zaciśnięte zęby: „No chodźcie, zatłuczcie mnie na śmierć. Ja tego nosił nie będę!”. Rebelianci dali za wygraną. Wiedzieli, Ŝe mówił serio, a nie mieli rozkazu, Ŝeby go zabić.

W obozie Tingowie mieli okazję mścić się na swoich przeciwnikach. Znalazł się wśród nich takŜe pewien człowiek zamieszany w dochodze-nie, jakie prowadzono przeciw nim w 1962 roku. Przed 1949 walczył w komunistycznym podziemiu, przeszedł więzienie i tortury Kuomintangu,

487

które zniszczyły mu zdrowie. W obozie wkrótce znów cięŜko zachoro-wał, ale musiał pracować i nie miał ani jednego dnia wypoczynku. Po-niewaŜ pracował powoli, kazano mu nadrabiać zaległości wieczorami. Plakaty na ścianach oskarŜały go o lenistwo. Jeden z nich zaczynał się od słów: „Czy zauwaŜyłeś, Towarzyszu, ten groteskowy Ŝywy szkielet z odraŜającą twarzą?”. Pod bezlitosnym, palącym słońcem Xichangu jego skóra odchodziła całymi płatami. Był takŜe niezwykle wychudzony, bo wycięto mu kiedyś dwie trzecie Ŝołądka i mógł trawić jedynie niewielkie porcje jedzenia naraz. PoniewaŜ zaś nie dostawał posiłków tak często, jak tego potrzebował, nieustannie głodował. Kiedy któregoś dnia zdespe-rowany wszedł do kuchni, Ŝeby napić się jakiegoś soku, oskarŜono go o próbę zatrucia jedzenia. Czując, Ŝe znajduje się na progu całkowitego załamania, napisał do władz obozu prośbę, Ŝeby nie przydzielano mu zbyt cięŜkich prac. Jedyną odpowiedzią była jadowita kampania plaka-tów. Wkrótce zasłabł na polu, gdy w upale rozrzucał nawóz. Zabrano go do obozowego szpitala, gdzie zmarł następnego dnia. W chwili śmierci nie miał przy sobie nikogo z rodziny. Jego Ŝona popełniła samobójstwo.

Nie tylko „uczniowie kapitalizmu” umierali w „szkole kadr”. Podobny los spotykał takŜe ludzi, którzy mieli jakiekolwiek, choćby najdalsze powiązania z Kuomintangiem albo którzy stali się ofiarami czyjejś osobi-stej zemsty lub zawiści — nawet ze strony przywódcy pokonanych frak-cji Rebeliantów. Wielu rzucało się w nurty spienionej rzeki, której strome brzegi przecinały dolinę. Nazywano ją Rzeką Ukojenia (Arming He). Głuchą nocą echo niosło jej głośny szum kilometrami, wywołując dreszcz zgrozy u więźniów, którzy mówili, Ŝe słychać w nich zawodzenie duchów.

Dowiedziawszy się o tych samobójstwach, uznałam, Ŝe muszę ko-niecznie jak najszybciej pomóc ojcu i zmniejszyć ciąŜącą na nim psy-chiczną i fizyczną presję. Musiałam sprawić, Ŝeby poczuł, Ŝe warto Ŝyć dalej i Ŝe jest kochany. Na mityngach, na których poddawano go dema-skacji, na ogół obywano się teraz bez przemocy, współwięźniowie najwy-raźniej nie mieli juŜ takiego zapału i energii. Siadałam wtedy tak, Ŝeby mnie widział i mógł czerpać siły z tego, Ŝe nie jest sam, Ŝe jest ze mną. Po mityngu mieliśmy czas dla siebie. Opowiadałam mu zabawne histo-ryjki, Ŝeby mógł jak najszybciej otrząsnąć się z ohydy tych zebrań, ma-sowałam mu głowę, szyję i ramiona, a on recytował mi poezję klasyczną.

488

W dzień pomagałam mu w pracy — oczywiście dostawał zawsze najcięŜ-sze i najbrudniejsze zajęcia. Czasem z dziarską miną nosiłam za niego ponad pięćdziesięciokilogramowe cięŜary, choć ledwo mogłam utrzymać się na nogach.

Spędziłam w tym obozie ponad trzy miesiące. Władze pozwoliły mi jeść w obozowej stołówce i dostałam łóŜko w pokoju z pięcioma kobie-tami, które odzywały się do mnie bardzo rzadko, krótko i chłodno. Więk-szość współwięźniów natychmiast przybierała na mój widok postawę pełną wrogości. Udawałam, Ŝe ich nie dostrzegam. Spotkałam jednak takŜe ludzi, którzy odnosili się do mnie przyjaźnie — albo mieli więcej odwagi w okazywaniu sympatii.

Jednym z nich był trzydziestoletni męŜczyzna z wraŜliwą twarzą i du-Ŝymi uszami. Nazywał się Yong i miał za sobą wyŜsze studia. Zaczął pracować w wydziale mojego ojca tuŜ przed Rewolucją Kulturalną. W obozie był „dowódcą oddziału”, do którego naleŜał ojciec. Choć formal-nie był zobowiązany przydzielać ojcu najcięŜsze prace, gdy tylko mógł, dyskretnie starał się ograniczyć je do minimum. Podczas jednej z naszych krótkich rozmów powiedziałam mu, Ŝe nie mogę ugotować jedzenia, które ze sobą przyniosłam, poniewaŜ nie mam nafty do mojej małej ku-chenki.

Kilka dni później Yong minął mnie z nieobecną twarzą. Poczułam, Ŝe wcisnął mi w rękę jakiś metalowy przedmiot. Okazało się, Ŝe jest to zro-biony przez niego palnik z drutu wysokości dwudziestu i szerokości dzie-sięciu centymetrów, w którym moŜna było palić papierowymi kulkami ze starych gazet — wolno juŜ było drzeć gazety, poniewaŜ nie drukowano w nich portretów Przewodniczącego. (Mao osobiście zastopował tę prakty-kę, gdy uznał, Ŝe osiągnął zamierzony cel — „wyłączne ustanowienie” jego „absolutnego, najwyŜszego autorytetu” — i jej kontynuacja mogłaby doprowadzić do odwrotnych efektów). Na błękitnopomarańczowych płomieniach palnika gotowałam o wiele lepsze jedzenie niŜ obozowe. Gdy spod pokrywki wydobywała się smakowicie pachnąca para, widzia-łam, jak mimowolnie zaczynają się poruszać szczęki pozostałych lokato-rów w pokoju ojca. śałowałam, Ŝe nie mogę poczęstować Yonga, ale oboje moglibyśmy napytać sobie biedy, gdyby jego wojowniczy koledzy coś zwęszyli.

489

To właśnie dzięki Yongowi i innym przyzwoitym ludziom ja i moje rodzeństwo mogliśmy odwiedzać ojca. Yong pozwolił takŜe ojcu opusz-czać teren obozu w deszczowe dni, które były jego jedynymi dniami wolnymi od pracy, gdyŜ w przeciwieństwie do pozostałych więźniów musiał, podobnie jak mama, pracować takŜe w niedzielę. Gdy tylko prze-stawało padać, szliśmy oboje do sosnowego lasu na grzyby albo zbierali-śmy dziki groch, który ugotowany potem z konserwą z kaczki czy innego mięsa stanowił wspaniałą kolację.

Po kolacji często szliśmy na moje ulubione miejsce — nazwałam je „ogrodem zoologicznym” — gdzie na leśnej polanie porośniętej trawą znajdowała się grupa skał o dziwnych, fantastycznych kształtach. Skały przypominały stado dziwacznych zwierząt leŜących w słońcu. Niektóre miały wyŜłobienia, w których mogliśmy się ułoŜyć i patrzeć w dal. W dole zbocza rosły potęŜne drzewa kapokowe. Ich bezlistne szkarłatne kwiaty, większe od kwiatów magnolii, wyrastały bezpośrednio z nagich czarnych gałęzi, rosnących zupełnie prosto ku górze. W trakcie mojego trzymiesięcznego pobytu w obozie obserwowałam, jak te kwiaty rozkwi-tają, tworząc na tle skał ogromną plamę karmazynowej czerwieni. Potem pojawiły się owoce wielkości fig, z których po pęknięciu zaczęły wydo-bywać się jedwabiste nici, roznoszone przez ciepłe wiatry po całych gó-rach niczym śniegowy puch. Za drzewami kapokowymi leŜała Rzeka Ukojenia, a za nią rozciągały się bezkresne góry.

Pewnego dnia, gdy odpoczywaliśmy w naszym „ogrodzie zoologicz-nym”, na polanie zjawił się wieśniak. Był tak zdeformowany, Ŝe się go przestraszyłam. Ojciec powiedział mi, Ŝe w tym odizolowanym regionie kraju mieszkańcy często przez pokolenia Ŝenią się w obrębie jednej wio-ski. „Tyle jest do zrobienia w tych górach! — powiedział wtedy. — To takie piękne miejsce i ma taki ogromny potencjał. Z radością bym tu za-mieszkał, opiekując się jakąś komuną albo brygadą produkcyjną i zajął się jakąś konkretną robotą, czymś poŜytecznym. A moŜe nawet został-bym zwykłym wieśniakiem. Mam juŜ serdecznie dosyć bycia urzędni-kiem partyjnym. Dobrze by było przyjechać tu z całą rodziną i Ŝyć pro-stym Ŝyciem wieśniaków”. Widziałam w jego oczach zawód, frustrację energicznego, utalentowanego człowieka, który rozpaczliwie pragnął robić coś sensownego. W jego słowach było takŜe tradycyjne, idylliczne

490

marzenie chińskiego intelektualisty, rozczarowanego karierą mandaryna. Uświadomiłam sobie wtedy, Ŝe myśl o jakimś nowym, odmiennym Ŝyciu stała się ulubioną fantazją mojego ojca, marzeniem o czymś cudownym i nieosiągalnym — gdyŜ dla komunistycznego działacza nie było w Chi-nach drogi odwrotu.

Odwiedziłam ojca w obozie trzy razy, za kaŜdym razem zostając kilka miesięcy, podobnie jak moje rodzeństwo, tak Ŝe przez cały czas miał obok siebie kogoś bliskiego. Często z dumą powtarzał, Ŝe cały obóz mu zazdrości, bo Ŝadnego z więźniów tak często nie odwiedzały dzieci. Rze-czywiście, tylko do nielicznych przyjeŜdŜali goście — Rewolucja Kultu-ralna zbrutalizowała stosunki między ludźmi, całkowicie rozbijając bar-dzo wiele chińskich rodzin.

W miarę upływu czasu moja rodzina zaczęła być ze sobą coraz bliŜej. Mój brat Xiaohei, który jako dziecko często dostawał od ojca lanie, teraz zaczął darzyć go głębokim uczuciem. Gdy pierwszy raz przyjechał do obozu, musiał spać z ojcem na jednym łóŜku, poniewaŜ dowódcy obozu z zazdrością patrzyli na nasze częste odwiedziny. śeby ojciec mógł się dobrze wyspać — co było bardzo waŜne, zwłaszcza dla jego zdrowia psychicznego — Xiaohei starał się nie zasypiać zbyt głęboko, Ŝeby się przez sen zbytnio nie rozpychać i nie budzić ojca.

Z kolei ojciec wyrzucał sobie teraz, Ŝe był taki surowy wobec Xiao-heia, często gładził go po głowie i przepraszał. „Trudno mi teraz pojąć, Ŝe mogłem bić cię tak mocno. Byłem dla ciebie za surowy — mawiał. — DuŜo teraz myślę o przeszłości i czuję się wobec ciebie winny. To śmieszne, Ŝe z powodu Rewolucji Kulturalnej stałem się lepszym czło-wiekiem”.

Obozowe menu składało się głównie z gotowanej kapusty i brak biał-ka sprawiał, Ŝe ludzie ciągle chodzili głodni. Z utęsknieniem czekali na kaŜdy dzień „mięsny”, celebrowany z wielkim namaszczeniem, niemal w uroczystej atmosferze. Wydawało się wtedy, Ŝe nawet najbardziej wo-jowniczy Rebelianci są w lepszym nastroju. W takie dni ojciec mimo naszych protestów oddawał nam swoje mięso i zawsze dochodziło do swego rodzaju potyczki na pałeczki i miski.

Ojciec cały czas czynił sobie rozmaite wyrzuty. Opowiedział mi, jak nie zaprosił babci na ślub i jak zmusił ją, Ŝeby udała się z powrotem w

491

niebezpieczną drogę do MandŜurii zaledwie w miesiąc po przybyciu do Yibin. Słyszałam, jak wyrzucał sobie wiele razy, Ŝe nie okazywał dość serca własnej matce i był wobec niej tak zasadniczy, Ŝe nawet nie powie-dziano mu o jej pogrzebie. „Teraz juŜ za późno!” — mówił, kręcąc gło-wą. Winił się takŜe za to, jak traktował swoją siostrę Junying w latach pięćdziesiątych, gdy usiłował odwieść ją od buddyzmu i nawet zmuszał ją, choć była wegetarianką, Ŝeby jadła mięso.

Ciotka Junying zmarła latem 1970 roku. ParaliŜ stopniowo objął całe jej ciało i nie miała odpowiedniej opieki lekarskiej. Umierając, była tak samo spokojna i opanowana, jak przez całe Ŝycie. Cała rodzina ukrywała przed ojcem wiadomość o śmierci siostry. Wszyscy wiedzieliśmy, jak głęboko ją kochał i szanował.

Tej jesieni byli u ojca moi bracia Xiaohei i Xiaofang. Pewnego razu na spacerze po kolacji ośmioletni Xiaofang nieopatrznie powiedział mu o śmierci ciotki. Twarz mojego ojca zmieniła się nagle. Stał nieruchomo przez dłuŜszą chwilę, wpatrując się tępo w dal, po czym zszedł na bok ścieŜki, skulił się i ukrył twarz w dłoniach. Jego ramionami wstrząsało łkanie. Moi bracia, którzy nigdy w Ŝyciu nie widzieli, Ŝeby ojciec płakał, stali oniemieli.

Z początkiem 1971 roku do obozu dotarła wiadomość, Ŝe Tingowie zostali aresztowani. Dla moich rodziców, zwłaszcza dla ojca, oznaczało to pewną poprawę warunków Ŝycia. Przyznano im wolne niedziele i do-stawali lŜejszą pracę. Inni więźniowie zaczęli rozmawiać z ojcem, choć nadal traktowano go chłodno. Oznakę, Ŝe coś naprawdę zaczęło się zmie-niać, przyniosło pojawienie się w obozie wiosną 1971 roku nowego więź-nia — pani Shao, dawnej prześladowczy ni ojca, która wypadła z łask wraz z Tingami. Wkrótce mamie pozwolono spędzić dwa tygodnie z ojcem. Mogli się zobaczyć po raz pierwszy od paru lat — od tego zimo-wego poranka na ulicy w Chengdu, tuŜ przed odjazdem ojca do obozu ponad dwa lata wcześniej.

Jednak nieszczęścia moich rodziców wcale się nie skończyły. Rewo-lucja Kulturalna trwała dalej. Tingowie stracili władzę nie z powodu zła, jakie wyrządzili, ale dlatego, Ŝe Mao zaczął podejrzewać, iŜ są blisko związani z Chen Bodą, jednym z przywódców Rewolucji Kulturalnej,

492

który stracił jego zaufanie. Chen Mo, prawa ręka Tingów, który przyczy-nił się do uwolnienia ojca z więzienia, popełnił samobójstwo.

Pewnego dnia latem 1971 roku mama dostała silnego krwotoku z dróg rodnych, zemdlała i trzeba było ją zabrać do szpitala. Ojcu nie pozwolono jej odwiedzić, choć oboje byli w Xichangu. Gdy doszła nieco do siebie, dostała zezwolenie na powrót do Chengdu na kurację. Tam udało się zahamować krwawienia na dobre, jednak lekarze odkryli, Ŝe nabawiła się choroby skóry zwanej sklerodermią. Fragment skóry za jej prawym uchem stwardniał i zaczął się kurczyć. Prawa strona dolnej szczęki zrobi-ła się wyraźnie mniejsza od lewej i mama zaczęła tracić słuch w prawym uchu. Zesztywniała jej takŜe prawa strona szyi i zaczęła tracić czucie w zesztywniałej prawej dłoni i całej ręce. Dermatolodzy powiedzieli jej, Ŝe twardnienie skóry moŜe przenieść się równieŜ na organy wewnętrzne i Ŝe wtedy cała moŜe skurczyć się i umrze w ciągu trzech, czterech lat. Do-wiedziała się teŜ, Ŝe medycyna zachodnia jest wobec tej choroby bezsil-na. Lekarze mogli mamie zaproponować jedynie terapię kortyzonem, który dostawała w postaci tabletek oraz zastrzyków w szyję.

Gdy przyszedł list od mamy z tą wiadomością, byłam u ojca w obozie. Ojciec natychmiast poszedł prosić o zezwolenie na wyjazd do domu, Ŝeby mógł zobaczyć się z mamą. Yong był bardzo miły dla ojca, ale wła-dze obozu odmówiły. Ojciec wybuchnął płaczem na środku placu, na oczach wielu współwięźniów. Ludzie z jego wydziału byli pod wielkim wraŜeniem tej chwili, bo wszyscy znali go jako „człowieka z Ŝelaza”. Wczesnym rankiem następnego dnia poszedł na pocztę i przesiedział przed nią wiele godzin, czekając na otwarcie. Wysłał do mamy trzystro-nicowy telegram, który zaczynał się słowami: „Przyjm, proszę, moje przeprosiny, które przychodzą o całe Ŝycie za późno. Moje winy wobec ciebie sprawiają, Ŝe z wdzięcznością przyjmę kaŜdą karę. Nie byłem do-brym męŜem. Wyzdrowiej, proszę, i daj mi jeszcze jedną szansę”.

Dwudziestego piątego października 1971 roku Cynglarz zjawił się u mnie w Deyang z sensacyjną wiadomością: Lin Biao nie Ŝyje. Cynglarz

493

dowiedział się w swojej fabryce, Ŝe Lin usiłował zamordować Mao i po nieudanym zamachu próbował zbiec do ZSRR, ale jego samolot rozbił się w Mongolii. Śmierć Lin Biao otaczała aura tajemnicy. Miała jakiś związek z upad-

kiem Chen Boda rok wcześniej. Mao stracił do nich obu zaufanie i zaczął podejrzewać o złe zamiary, gdy zaczęli przesadnie rozdymać kult jego osoby, co, jak sądził, stanowiło element szerszego planu, aby wyekspe-diować go w sferę abstrakcyjnej, półboskiej chwały i pozbawić realnej władzy. Podejrzewał zwłaszcza Lin Biao, swojego oficjalnego następcę, który, jak powszechnie wiedziano, „Czerwonej KsiąŜeczki nigdy nie wypuszczał z rąk, a okrzyk »Niech Ŝyje Mao!« nigdy nie schodził mu z ust” — jak sformułowano to w ułoŜonym później wierszu. Mao uznał, Ŝe Lin, stojący najbliŜej tronu, ma jakieś niedobre zamiary. Któryś z nich, Mao albo Lin — a moŜe obaj — ruszył wtedy do akcji, Ŝeby zachować władzę i Ŝycie.

W mojej wiosce za pośrednictwem komuny ogłoszono wkrótce ofi-cjalną wersję wydarzeń. Dla chłopów była to wiadomość bez znaczenia. Wielu z nich nawet nie wiedziało, kim był Lin Biao, ale ja szalałam z radości. PoniewaŜ nie byłam w stanie pomyśleć niczego złego o Mao, całą winą za Rewolucję Kulturalną obarczałam Lin Biao. Rozłam między nim a Mao interpretowałam jako dowód, Ŝe Mao odrzucił idee Rewolucji Kulturalnej i połoŜy kres wszystkim nieszczęściom. Śmierć Lin Biao w pewien sposób wzmocniła moją wiarę w Mao. Wielu ludzi Ŝywiło po-dobnie optymistyczne oczekiwania, poniewaŜ rzeczywiście pojawiły się oznaki odchodzenia od kursu Rewolucji Kulturalnej. Niemal natychmiast zrehabilitowano niektórych „uczniów kapitalizmu” i zwolniono ich z obozów.

Mój ojciec dowiedział się o śmierci Lin Biao w połowie listopada. Na-tychmiast na twarzach niektórych Rebeliantów pojawiły się uśmiechy. Na mityngach proszono ojca, Ŝeby usiadł, co było rzeczą bez precedensu, i „ujawnił prawdę o Ye Chun” — Ŝonie Lin Biao, z którą współpracował w Yan'an na początku lat czterdziestych. Ojciec nie powiedział ani słowa.

Jednak choć jego kolegów rehabilitowano i zwalniano dziesiątkami, usłyszał od dowódcy obozu: „Nie łudź się, Ŝe uda ci się teraz urwać z haka”. Jego zbrodnie przeciw Mao uznano za zbyt powaŜne.

Ojciec czuł się coraz gorzej, w efekcie ciągłej presji psychicznej i tych

494

wszystkich lat brutalnego bicia, a potem cięŜkiej pracy fizycznej w okrutnych warunkach zaczął podupadać na zdrowiu. Przez prawie pięć lat musiał brać duŜe dawki środków uspokajających, czasem dwudziesto-krotnie przekraczał normalną dawkę, co w końcu zniszczyło jego orga-nizm. Zaczął odczuwać silne bóle w róŜnych częściach ciała i pluć krwią, często teŜ miał napady duszności, którym towarzyszyły zawroty głowy. W wieku lat pięćdziesięciu wyglądał jak siedemdziesięcioletni starzec. Obozowi lekarze nieodmiennie traktowali go zimno, opryskliwie i na odczepnego wypisywali kolejne recepty na środki uspokajające. Nie chcieli go zbadać ani nawet wysłuchać. KaŜdej jego wizycie w obozo-wym lazarecie towarzyszył szczekliwy wykład któregoś z Rebeliantów: „Nie wyobraŜaj sobie, Ŝe moŜesz się wyłgać, symulując chorobę!”.

Jinming odwiedził ojca pod koniec 1971 roku. Był tak zaniepokojny jego stanem, Ŝe został z nim aŜ do wiosny 1972 roku. Później jednak dostał list ze swojej brygady produkcyjnej, w którym ostrzeŜono go, Ŝe jeśli natychmiast nie wróci, nie dostanie przydziału Ŝywności po Ŝniwach. W dniu wyjazdu ojciec odprowadził go na pociąg — do Miyi doprowa-dzono właśnie linię kolejową z powodu przeniesienia strategicznych za-kładów przemysłowych do Xichangu. W czasie drogi obaj milczeli. Na-gle ojciec dostał silnego ataku duszności i Jinming musiał pomóc mu usiąść na skraju drogi. Przez długi czas ojciec nie mógł złapać oddechu. Gdy wreszcie doszedł do siebie, westchnął cięŜko i powiedział: „Wyglą-da na to, Ŝe chyba nie mam wiele czasu przed sobą”. Jinming nigdy nie słyszał, Ŝeby ojciec mówił o śmierci. Zaskoczony usiłował go pocieszyć, ale ojciec powoli mówił dalej: „Zadaję sobie pytanie, czy boję się śmier-ci. Myślę, Ŝe nie. Moje Ŝycie, tak jak teraz wygląda, jest gorsze. I wyglą-da na to, Ŝe nic się w nim nie zmieni. Czasem czuję się taki słaby — stoję nad Rzeką Ukojenia i myślę sobie: tylko jeden skok i będzie po wszyst-kim. Ale wtedy mówię sobie, Ŝe nie, Ŝe mi nie wolno. Jeśli umrę, zanim zostanę oczyszczony, wasze kłopoty nigdy się nie skończą... Wiele o tym wszystkim ostatnio myślałem. Miałem cięŜkie dzieciństwo, a wokół było pełno niesprawiedliwości. Chciałem lepszego, sprawiedliwego społe-czeństwa, więc przystąpiłem do komunistów. Wiele lat dawałem z siebie wszystko. Ale co dobrego przyszło z tego ludziom? Jeśli zaś chodzi o mnie, to czemu w końcu stałem się nieszczęściem dla własnej rodziny?

495

Ludzie, którzy wierzą w sprawiedliwość, mówią, Ŝe jeśli źle kończysz, musisz mieć coś złego na sumieniu. Ciągle myślę o tym wszystkim, co zrobiłem w Ŝyciu. Wydałem rozkazy, Ŝeby rozstrzelano pewnych lu-dzi...”.

Opowiedział Jinmingowi o wyrokach śmierci, które podpisywał, wy-mieniał nazwiska i opowiadał o poczynaniach eba („okrutnych despo-tów”) podczas reformy rolnej w Czaoyang, a takŜe o przywódcach band w Yibin. „Ale przecieŜ ci ludzie wyrządzili tyle zła, Ŝe sam Bóg by ich skazał na śmierć. Czy rzeczywiście zrobiłem coś takiego, Ŝeby na to wszystko zasłuŜyć?”.

Po długiej pauzie dodał na koniec: „Jeśli umrę w tym obozie, nie wierz więcej Partii Komunistycznej”.

25 „Delikatna woń

słodkiego wiatru” —

nowe Ŝycie z Podręcznikiem dla

elektryków i Six Crises

(1972—1973)

Lata 1969, 1970 i 1971 minęły pod znakiem śmierci, miłości, cierpień i okresów wytchnienia. W Miyi jedna po drugiej następowały po sobie pora deszczowa i sucha. Na PłaskowyŜu Pasterza Bawołów księŜyc to okrąglał, to cieniał, wiatry huczały i cichły, wyły wilki i znów zapadała cisza. W zielniku w Deyang kwitły zioła, przekwitały i znów kwitły. KrąŜyłam między obozami rodziców, domem umierającej ciotki i moją wioską. Rozrzucałam nawóz na błotnistych ryŜowych poletkach i ukła-dałam poematy do lilii wodnych.

Mama była w domu, w Chengdu, gdy dotarła do niej wiadomość o upadku Lin Biao. Została zrehabilitowana w listopadzie 1971 roku i do-wiedziała się, Ŝe nie musi juŜ wracać do obozu. Jednak choć przywróco-no jej dawną pensję, nie dostała z powrotem starej pracy. Jej miejsce zajął ktoś inny. Wydział, w którym pracowała we Wschodnim Okręgu, miał teraz co najmniej siedmiu kierowników — obecnych członków Ko-mitetów Rewolucyjnych oraz świeŜo zrehabilitowanych urzędników, którzy wrócili z obozu. Po części nie pozwolono jej wrócić do pracy z powodu stanu zdrowia, ale główną przyczyną odmowy był fakt, Ŝe — w przeciwieństwie do większości „uczniów kapitalizmu” — mój ojciec nadal nie został zrehabilitowany.

Mao zgodził się na masowe rehabilitacje nie dlatego, Ŝe wreszcie oprzytomniał, ale dlatego, Ŝe wraz ze śmiercią Lin Biao i nieuchronną czystką wśród jego ludzi stracił jedyne narzędzie kontroli nad armią. Uprzednio usunął lub zraził do siebie wszystkich pozostałych marszałków, którzy sprzeciwiali się Rewolucji Kulturalnej, i w kierowaniu wojskiem

497

musiał polegać niemal wyłącznie na Lin Biao. Wprawdzie mianował na waŜne stanowiska w siłach zbrojnych swoją Ŝonę, krewnych i liczne gwiazdy Rewolucji Kulturalnej, ale byli to ludzie nie mający Ŝadnego doświadczenia wojskowego, nie mogli więc zagwarantować posłuszeń-stwa armii. Po śmierci Lin Biao musiał zwrócić się do usuniętych do-wódców, nadal cieszących się lojalnością wojska, w tym Deng Xiaopin-ga, który znów pojawił się na scenie wielkiej polityki. Pierwszym nie-uchronnym ustępstwem, na jakie Mao musiał się zgodzić, był powrót do władzy większości partyjnych urzędników, ofiar Rewolucji Kulturalnej.

Mao zdawał sobie takŜe sprawę z tego, Ŝe nie zdoła utrzymać władzy bez sprawnie funkcjonującej gospodarki. Jego Komitety Rewolucyjne, rozdzierane przez nieustanne spory, składały się z ludzi niekompetent-nych — nie potrafiły zapewnić normalnej pracy społeczeństwa. Mao nie miał więc wyboru, musiał przywrócić do łask starych, sprawdzonych działaczy partyjnych.

Mój ojciec nadal siedział w obozie w Miyi, ale przywrócono mu część dawnej pensji, wstrzymanej od czerwca 1968 roku, i nagle okazało się, Ŝe mamy w banku jakąś astronomiczną jak dla nas sumę pieniędzy. Zwró-cono nam takŜe rzeczy osobiste, skonfiskowane w trakcie kolejnych nalo-tów Rebeliantów na nasze mieszkanie; brakowało tylko dwóch butelek maotai, najbardziej poszukiwanego napoju alkoholowego w Chinach. Pojawiły się równieŜ inne zwiastuny zmian. Zhou Enlai, który miał coraz więcej do powiedzenia, zaczął uruchamiać gospodarkę. Przywrócono na stanowiska większość dawnych działaczy gospodarczych oraz zaczęto akcentować znaczenie produkcji i spokoju. Znowu wprowadzono zachęty materialne do lepszej pracy. Chłopi mogli ponownie sprzedawać część produkcji za gotówkę. Podjęto badania naukowe. Po sześcioletniej prze-rwie wrócono takŜe do normalnej nauki w szkołach, dzięki czemu mój najmłodszy brat Xiaofang zaczął wreszcie w wieku dziesięciu lat chodzić do szkoły.

Wraz z oŜywieniem gospodarczym fabryki zaczęły przyjmować no-wych robotników. W ramach systemu zachęt pozwolono, aby w pierw-szym rzędzie przyjmowały dzieci swoich dawnych pracowników, wysła-ne do pracy na wsi. Choć moi rodzice nie pracowali w Ŝadnej fabryce,

498

mama zwróciła się do kierownictwa jednego z zakładów, który niegdyś podlegał Wschodniemu Okręgowi, a obecnie wchodził w skład Drugiego Zarządu Przemysłu Lekkiego w Chengdu, i chętnie zgodzili się mnie przyjąć. I tak kilka miesięcy przed dwudziestymi urodzinami na dobre opuściłam Deyang. Moja siostra musiała jednak zostać na wsi, gdyŜ mło-dzi ludzie z miasta, którzy pobrali się juŜ po wysłaniu na wieś, nie mieli prawa powrotu, nawet jeśli współmałŜonek miał miejski meldunek.

Nie miałam wyboru, musiałam pracować jako robotnica. Większość uniwersytetów była nadal zamknięta i nie istniały Ŝadne inne moŜliwości kariery zawodowej. Ponadto robotnicy w fabryce pracowali tylko osiem godzin dziennie, a chłopi na wsi — od świtu do zmierzchu. Pracując w fabryce, nie musiałam teŜ dźwigać duŜych cięŜarów i mogłam zamiesz-kać z rodziną. NajwaŜniejsze było jednak to, Ŝe odzyskałam miejskie zameldowanie, co oznaczało zapewnione przydziały Ŝywności oraz in-nych dóbr codziennego uŜytku.

Moja fabryka znajdowała się na południowych przedmieściach Chengdu, około czterdziestu minut jazdy rowerem. Najpierw jechałam wzdłuŜ brzegów Rzeki Jedwabnej, a potem błotnistymi wiejskimi dro-gami wśród pól rzepaku i pszenicy. Na koniec docierałam do lichych, ogrodzonych zabudowań, wokół których leŜały sterty cegieł i zardzewia-łych zwojów drutu. To właśnie była moja fabryka. Był to dość prymi-tywny zakład z kilkoma maszynami pochodzącymi z przełomu stuleci. Po pięciu latach demaskacyjnych mityngów, malowania haseł na murach i bójek między rywalizującymi frakcjami do fabryki wrócili kierownicy i inŜynierowie i zakład ponownie zaczął produkcję narzędzi. Robotnicy przyjęli mnie bardzo Ŝyczliwie, w duŜej mierze z uwagi na moich rodzi-ców. Niszczycielska siła Rewolucji Kulturalnej sprawiła, Ŝe gorąco tęsk-nili do czasów dawnej administracji, do czasów porządku i stabilizacji.

Przyjęto mnie do pracy jako praktykantkę w odlewni i przydzielono do pomocy kobiecie, którą wszyscy nazywali „Ciocią Wei”. Pochodziła z tak biednej rodziny, Ŝe jako nastolatka nie miała nawet jednej porządnej pary spodni. Jej Ŝycie zmieniło się wraz z nadejściem komunistów i była im za to ogromnie wdzięczna. Wstąpiła do Partii i na początku Rewolucji Kulturalnej naleŜała do grupy Lojalistów, którzy bronili starych działaczy

499

partyjnych. Gdy Mao otwarcie udzielił swego poparcia Rebeliantom, jej grupę zmuszono do kapitulacji, a ją samą poddano torturom. Jeden z jej dobrych przyjaciół, stary robotnik, który takŜe wiele zawdzięczał komu-nistom, zmarł w wyniku tortury, polegającej na zawieszeniu w pozycji horyzontalnej za nadgarstki i kostki u nóg (była to tak zwana „pływająca kaczka”). Ciocia Wei ze łzami w oczach opowiedziała mi historię swoje-go Ŝycia i oświadczyła, Ŝe jej los jest nierozerwalnie związany z losem Partii, która została zniszczona przez, jak to ujęła, „elementy antypartyj-ne” w rodzaju Lin Biao. Traktowała mnie jak córkę, głównie dlatego, Ŝe pochodziłam z komunistycznej rodziny. Czułam się jednak w jej towa-rzystwie trochę nieswojo, bo nie byłam w stanie podzielać jej wiary w Partię.

W odlewni pracowało około trzydziestu kobiet i męŜczyzn, którzy wykonywali tę samą pracę co ja: ubijali z ziemi formy odlewnicze. Na-stępnie do form wlewano rozgrzaną do czerwoności, bulgoczącą surów-kę, w deszczu rozpryskujących się jak gwiazdy białych iskier. Dźwig unoszący kadź z surówką skrzypiał alarmująco i zawsze bałam się, Ŝe ją upuści, rozlewając płynne Ŝelazo na ludzi pracujących na dole.

Praca odlewnika była brudna i cięŜka. Od ubijania ziemi miałam opuchnięte ręce, jednak pracowałam z wielkim zapałem, naiwnie wie-rząc, Ŝe to juŜ ostatnie chwile Rewolucji Kulturalnej. Rzuciłam się w wir nowej pracy z ochotą, która zdumiałaby chłopów z Deyang.

Mimo świeŜo odzyskanego entuzjazmu z ulgą przyjęłam wiadomość, Ŝe mam zostać przeniesiona na inne stanowisko. Nie zdołałabym długo wytrzymać ubijania ziemi przez osiem godzin dziennie. Dzięki Ŝyczliwo-ści wobec moich rodziców dostałam kilka stanowisk do wyboru — ope-ratora tokarki, operatora dźwigu, telefonistki, stolarza i elektryka. Go-rączkowo wahałam się między dwiema ostatnimi propozycjami. Podoba-ła mi się myśl, Ŝe mogłabym nauczyć się robić piękne przedmioty z drewna, ale uznałam, Ŝe nie mam talentów manualnych. Natomiast wy-bierając posadę elektryka, znalazłabym się w centrum powszechnego zainteresowania, jako jedyna kobieta-elektryk w fabryce. W zespole elek-tryków była juŜ wprawdzie jedna kobieta, ale właśnie odchodziła na inne stanowisko. Widziałam, Ŝe wszyscy bardzo ją podziwiali. Gdy wspinała się na słupy z przewodami linii elektrycznej, ludzie zatrzymywali się,

500

Ŝeby na nią popatrzeć. Szybko się z nią zaprzyjaźniłam, a ona powiedzia-ła mi coś, co ostatecznie przesądziło o moim wyborze: elektrycy nie mu-sieli stać osiem godzin dziennie przy maszynie. Mogli siedzieć w swojej pakamerze, czekając na wezwanie, to zaś oznaczało, Ŝe będę miała czas na czytanie.

W ciągu pierwszego miesiąca pracy pięć razy zostałam poraŜona prą-dem. Podobnie jak „bosonodzy lekarze”, elektrycy nie przechodzili Ŝad-nego przeszkolenia — był to rezultat pogardy, jaką Mao Ŝywił dla wszel-kiej edukacji. Pozostałych sześciu członków brygady cierpliwie wszyst-kiego mnie uczyło, ale zaczynałam z tak przeraźliwie niskiego poziomu, Ŝe początkowo nawet nie wiedziałam, co to jest bezpiecznik. Moja po-przedniczka dała mi swój egzemplarz Podręcznika dla elektryków i gor-liwie zagłębiłam się w lekturę, jednak nadal natęŜenie prądu myliło mi się z napięciem. W końcu ze wstydu, Ŝe marnuję czas moich kolegów, zaczęłam po prostu mechanicznie ich naśladować, bez zagłębiania się w teorię. Radziłam sobie całkiem nieźle i po pewnym czasie umiałam juŜ wykonywać drobne naprawy samodzielnie.

Pewnego dnia wezwano mnie do uszkodzonego wyłącznika na tablicy rozdzielczej. Dostałam się do przewodów z drugiej strony tablicy, Ŝeby sprawdzić kable, i uznałam, Ŝe prawdopodobnie obluzowała się jedna z śrub. Zamiast najpierw wyłączyć dopływ prądu, od razu skierowałam mój śrubokręt-próbnik w stronę śruby. Tablica rozdzielcza od tyłu stano-wiła gąszcz przewodów, złączy i styków, w których płynął prąd o napię-ciu trzystu osiemdziesięciu woltów. Wdarłszy się na to pole minowe, musiałam bardzo ostroŜnie poruszać śrubokrętem w niewielkiej wolnej przestrzeni, która dawała dostęp do śruby. Gdy do niej dotarłam, okazało się, Ŝe jest w zupełnym porządku. W tym momencie z wysiłku i napięcia zaczęła mi lekko drŜeć ręka. Manipulowałam śrubokrętem, wstrzymując oddech. TuŜ przy skraju tablicy, gdy właśnie miałam się juŜ rozluźnić, nagle moją prawą ręką, aŜ do stopy, popłynęła seria potęŜnych kopnięć. Podrzuciło mnie do góry, a śrubokręt wyskoczył mi z ręki — dotknęłam styku tuŜ przy wejściu do sieci. Opadłam na podłogę, wiedząc, Ŝe mo-głam juŜ nie Ŝyć, gdyby śrubokręt wyślizgnął mi się sekundę wcześniej. Nic nie powiedziałam pozostałym elektrykom. Nie chciałam, Ŝeby czuli się w obowiązku pilnować mnie przy kaŜdej naprawie.

501

W końcu przyzwyczaiłam się do poraŜeń prądem. Pozostali takŜe nic sobie z nich nie robili. Jeden ze starszych elektryków powiedział, Ŝe przed 1949 rokiem, gdy fabryka była w rękach prywatnych, musiał wierzchem dłoni sprawdzać, czy w przewodzie jest napięcie. Dopiero za komunistów fabryka została zmuszona do kupienia próbników elek-trycznych.

W naszej pakamerze były dwa pokoje i moi koledzy, jeśli nie zostali akurat wezwani do awarii, grali w karty w zewnętrznym pokoju, podczas gdy ja czytałam w wewnętrznym. W maoistowskich Chinach, jeśli ktoś nie dostosowywał się do otoczenia, naraŜał się na zarzut, Ŝe „odcina się od mas”, początkowo więc czułam się nie w porządku, gdy chowałam się z ksiąŜką do drugiego pokoju. Kiedy tylko któryś z kolegów do mnie wchodził, odkładałam ksiąŜkę i próbowałam w nieco sztuczny, niezręcz-ny sposób z nim rozmawiać. Efekt był taki, Ŝe prawie przestali do mnie przychodzić. Poczułam wielką ulgę, gdy zorientowałam się, Ŝe nic nie mają przeciwko mojemu ekscentrycznemu zachowaniu. Przeciwnie, sta-rali się mi nie przeszkadzać. PoniewaŜ byli dla mnie tacy mili, ja z kolei starałam się robić na ochotnika jak najwięcej napraw.

W naszym zespole był pewien młody elektryk imieniem Dai, który przed Rewolucją Kulturalną uczył się w szkole średniej i uchodził za bardzo wykształconą osobę. Był dobrym kaligrafem, umiał grać na kilku instrumentach i bardzo mi się podobał. Rankiem zawsze spotykałam go, jak czekał oparty o drzwi kwatery elektryków, Ŝeby mi powiedzieć dzień dobry. Zaczęłam często wychodzić z nim na naprawy. Pewnego wiosen-nego dnia, po skończeniu prac konserwacyjnych, przez całą przerwę śniadaniową leŜeliśmy oparci o stóg siana z tyłu za odlewnią, wygrzewa-jąc się w pierwszych ciepłych promieniach słońca. Nad naszymi głowami ćwierkały wróble, walcząc o ziarna pozostałe na ryŜowych pędach. Stóg pachniał słońcem i ziemią. Ku mojej wielkiej radości okazało się, Ŝe Dai, podobnie jak ja, interesuje się klasyczną poezją chińską, i Ŝe moŜemy układać dla siebie nawzajem wiersze, posługując się tymi samymi se-kwencjami rymów, co staroŜytni chińscy poeci. W moim pokoleniu pra-wie nikt nie rozumiał klasycznej poezji. Tego popołudnia bardzo późno wróciliśmy do pracy, ale nikt nas nie krytykował. Pozostali elektrycy uśmiechali się tylko do nas znacząco.

502

Wkrótce oboje niecierpliwie liczyliśmy minuty spędzane poza fabry-ką, gorąco pragnąc być znowu razem. Szukaliśmy kaŜdej sposobności, Ŝeby się znaleźć blisko siebie, musnąć swoje palce, czuć radość bycia razem i wynajdywać wszelkie powody, by poczuć się zranionym — lub uszczęśliwionym — niedopowiedzeniami drugiej osoby.

Niebawem jednak zaczęły docierać do mnie pogłoski, Ŝe Dai jest mnie niegodny. Mówiono tak przede wszystkim dlatego, Ŝe ludzie uwaŜali mnie za kogoś specjalnego, byłam bowiem w całej fabryce jedynym dzieckiem wysokiego urzędnika partyjnego — a nawet być moŜe jedy-nym, z jakim większość robotników kiedykolwiek miała moŜność się zetknąć. KrąŜyło wiele opowieści o tym, jak rozwydrzone i zepsute są dzieci wysokich urzędników partyjnych. Prawdopodobnie stanowiłam na tym tle miłą niespodziankę i część robotników najwyraźniej uznała, Ŝe nikt z fabryki nie moŜe być mnie godny.

Mieli takŜe za złe Daiowi, Ŝe jego ojciec był oficerem Kuomintangu i został wtrącony do obozu pracy. Robotnicy byli przekonani, Ŝe mam przed sobą wspaniałą przyszłość i nie powinnam dać się „wciągać w nieszczęście” przez znajomość z Daiem.

W rzeczywistości ojciec Daia został oficerem Kuomintangu zupełnie przypadkowo. W 1937 roku wybrał się ze swoimi dwoma przyjaciółmi do Yan'an, Ŝeby przyłączyć się do wojsk komunistycznych, walczących z Japończykami. TuŜ przed Yan'an zostali zatrzymani przez patrol kuomin-tangowski; przesłuchujący ich oficerowie nalegali, Ŝeby wstąpili do ich wojska. Obaj przyjaciele ojca Daia zdecydowanie chcieli iść dalej, on sam jednak postanowił przyłączyć do Kuomintangu, przekonany, Ŝe nie ma większego znaczenia, do której armii wstąpi, jeśli tylko walczy ona z Japończykami. Ale kiedy w Chinach ponownie wybuchła wojna domo-wa, ojciec i jego dwaj przyjaciele znaleźli się po przeciwnej stronie bary-kady. Po roku 1949 ojciec Daia został zesłany do obozu pracy, podczas gdy obaj jego przyjaciele zostali wysokiej rangi oficerami w armii komu-nistycznej.

Z powodu tego incydentu z przeszłości Dai znalazł się w fabryce pod silnym ostrzałem krytyki. Zarzucano mu, Ŝe nie wie, gdzie jego miejsce, Ŝe mi się „naprzykrza”, a nawet Ŝe jest karierowiczem. Widziałam z jego zmęczonej twarzy i gorzkich uśmiechów, jak bardzo dotykały go te ja-dowite uwagi, ale nic mi nie mówił. Nasze uczucia wyraŜaliśmy tylko

503

poprzez aluzje w naszych wierszach. Teraz jednak przestał pisać dla mnie, stracił pewność siebie i gdy byliśmy we dwoje, zaczął odnosić się do mnie w sposób uległy i uniŜony. Publicznie starał się uspokoić kryty-ków, próbując niezręcznie pokazać, Ŝe mu na mnie w ogóle nie zaleŜy. Czasem zachowywał się tak niegodnie, iŜ ogarniała mnie fala złości i głębokiego smutku. PoniewaŜ wychowałam się w uprzywilejowanej ro-dzinie, nie zdawałam sobie sprawy, Ŝe w Chinach godność stanowiła luksus rzadko dostępny ludziom pozbawionym przywilejów. Nie rozu-miałam dylematu Daia oraz faktu, Ŝe nie mógł okazywać mi swojej miło-ści z obawy, Ŝe zniszczy moje Ŝycie. Stopniowo stawaliśmy się sobie coraz bardziej obcy.

W ciągu czterech miesięcy naszej znajomości Ŝadne z nas ani razu nie wypowiedziało słowa „miłość”. Nie pozwalałam sobie na to nawet w myślach. Zbyt głęboko mieliśmy wpojoną świadomość roli, jaką odgrywa w naszym świecie kategoria pochodzenia społecznego. Zbyt powaŜne były konsekwencje związania się z rodziną „wroga klasowego”, taką jak rodzina Daia. Podświadoma cenzura sprawiła więc, Ŝe nigdy nie pozwoli-łam sobie naprawdę zakochać się w Daiu.

W tym czasie moja mama przestała brać kortyzon i zaczęto ją leczyć ze sklerodermii środkami tradycyjnej medycyny chińskiej. Przetrząsali-śmy niezliczone wiejskie bazary i targowiska w poszukiwaniu rozma-itych obłąkanych ingrediencji, które jej przepisywano — skorupy Ŝółwia, woreczka Ŝółciowego węŜa czy łusek mrówkojada. Lekarze radzili ma-mie, Ŝeby, gdy tylko się ociepli, pojechała na konsultację do najlepszych specjalistów w Pekinie, zarówno w sprawie kłopotów z organami rodny-mi, jak i sklerodermii. Jako częściową rekompensatę za wszystko, co wycierpiała, pozwolono jej zabrać kogoś ze sobą do pomocy. Mama po-prosiła, Ŝebym to ja mogła z nią pojechać.

Wyjechałyśmy w kwietniu 1972 roku i zatrzymałyśmy się u przyja-ciół, z którymi moŜna było się teraz bezpiecznie kontaktować. Mama poszła do kilku ginekologów w Pekinie i Tianjin, którzy stwierdzili, Ŝe ma łagodny nowotwór macicy, i zalecili jej histeroktomię. Powiedzieli, Ŝe uda jej się ograniczyć krwawienia do czasu operacji, jeśli będzie duŜo odpoczywać i zachowa dobry nastrój. Dermatolodzy teŜ uwaŜali, Ŝe moŜna powstrzymać rozprzestrzenianie się sklerodermii, która wtedy nie

504

będzie zagraŜać jej Ŝyciu. Zgodnie z zaleceniami lekarzy mama poddała się w następnym roku operacji usunięcia macicy, a jej sklerodermia nie miała dalszych przerzutów.

Odwiedziłyśmy wielu przyjaciół moich rodziców. Wszyscy mieli wkrótce zostać zrehabilitowani. Niektórzy dopiero co wyszli z obozów. Podczas tych spotkań popłynęło wiele łez, a takŜe maotai i innych trun-ków. Prawie w kaŜdej rodzinie w wyniku Rewolucji Kulturalnej ktoś zginął. Osiemdziesięcioletnia matka starego przyjaciela rodziców zmarła po upadku z podestu, na którym musiała spać, gdy jej rodzinę wypędzono z mieszkania. Inny przyjaciel naszej rodziny z trudem powstrzymywał łzy, napływające mu do oczu na mój widok, przypominałam mu bowiem córkę, która byłaby dziś w moim wieku. Razem ze swoją szkołą została wysłana do jakiejś dziury na końcu świata, przy granicy z Syberią, gdzie zaszła w ciąŜę. PrzeraŜona poszła do miejscowej znachorki, która obwią-zała jej talię zielem piŜmowym i kazała skakać z muru. Dziewczyna zmarła w następstwie gwałtownego krwotoku. W kaŜdym domu słyszały-śmy dziesiątki przeraŜających opowieści. Mówiliśmy jednak takŜe o nadziei i z otuchą wyczekiwaliśmy lepszych czasów.

Pewnego razu poszłyśmy odwiedzić Tonga, starego przyjaciela rodzi-ców, który został właśnie zwolniony z więzienia. Tong był przełoŜonym mojej mamy podczas marszu z MandŜurii do Sichuanu, a potem został szefem urzędu w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego. Na począt-ku Rewolucji Kulturalnej oskarŜono go, Ŝe jest rosyjskim szpiegiem i nadzorował instalowanie magnetofonów w kwaterze Mao — co rzeczy-wiście zrobił na polecenie Partii. UwaŜano, iŜ kaŜde słowo wypowie-dziane przez Mao jest tak cenne, Ŝe trzeba je zachować dla potomności, tymczasem Mao mówił dialektem, z którym jego sekretarze mieli po-waŜne trudności. Na początku 1967 roku Tong został aresztowany i wy-słany do specjalnego więzienia dla najwyŜszych dostojników — Qin-cheng. Spędził tam pięć lat w kajdanach w samotnej celi. Jego nogi zro-biły się cienkie jak zapałki, a górna część ciała przeraźliwie spuchła. śonę Tonga zmuszono, aby złoŜyła obciąŜające go zeznania; aby zade-monstrować, Ŝe się od niego odcina, zmieniła nazwisko dzieci z jego na swoje. Podczas najść na mieszkanie odebrano im większość dobytku, w tym wszystkie ubrania. Po upadku Lin Biao patron Tonga, a wróg Lin

505

Biao, ponownie doszedł do władzy i Tong został zwolniony z więzienia. Ściągnięto równieŜ jego Ŝonę z obozu połoŜonego przy północnej granicy Chin, Ŝeby ponownie z nim zamieszkała.

W dniu, gdy zwolniono go z więzienia, Ŝona przyniosła mu nowe ubranie. Jednak pierwsze słowa, jakie do niej powiedział, brzmiały: „Nie powinnaś była przynosić mi jedynie dóbr materialnych. Powinnaś była przynieść mi strawę duchową (czyli dzieła Mao)”. W ciągu pięciu lat spędzonych w samotnej celi Tong mógł czytać jedynie pisma Przewodni-czącego Mao. Przez pewien czas mieszkałam z jego rodziną i widziałam, jak codziennie zmuszał dzieci do studiowania artykułów Mao — robił to z powagą, która wydawała mi się bardziej tragiczna niŜ śmieszna.

Kilka miesięcy po naszej wizycie wysłano go w jakiejś sprawie słuŜ-bowej do portu na południu. Wieloletnie więzienie sprawiło, Ŝe nie nadawał się juŜ do wyczerpującej pracy i wkrótce dostał zawału serca. Władze wysłały specjalny samolot, Ŝeby zabrać go do szpitala w Gu-angzhou. W szpitalu nie działała winda i Tong uparł się, Ŝe sam wejdzie na czwarte piętro, gdyŜ uwaŜał, Ŝe wnoszenie kogoś na górę jest sprzecz-ne z moralnością komunistyczną. Zmarł na stole operacyjnym. Nikt z rodziny nie towarzyszył mu w drodze do szpitala — zgodnie z jego wła-snym poleceniem, bo „nie powinni przeszkadzać sobie w pracy”.

Gdy mieszkałyśmy z Tongiem i jego rodziną, pod koniec maja 1972 roku dostałyśmy telegram, Ŝe ojcu pozwolono wreszcie opuścić obóz. Po upadku Lin Biao obozowi lekarze wystawili mu diagnozę, stwierdzającą, Ŝe cierpi na niebezpiecznie wysokie ciśnienie krwi, powaŜne zaburzenia pracy serca i wątroby oraz arteriosklerozę. Zalecili mu całościowe bada-nia w Pekinie.

Ojciec pojechał pociągiem do Chengdu, a stamtąd poleciał samolotem do Pekinu. PoniewaŜ publiczne środki komunikacji przewoziły wówczas na pekińskie lotnisko jedynie pasaŜerów, musiałyśmy czekać na ojca w terminalu lotniczym w mieście i nie mogłyśmy powitać go na lotnisku. Był bardzo chudy i miał skórę niemal na czarno spaloną od słońca. Po raz pierwszy od trzech i pół roku znalazł się poza górami Miyi. Przez kilka dni wydawał się zagubiony w wielkim mieście i o przejściu przez ulicę mówił „przejście przez rzekę”, a o jeździe autobusem „wsiąść do łódki”. Na zatło-czonych ulicach poruszał się niepewnie i robił wraŜenie człowieka oszo-łomionego mnogością ludzi i pojazdów. Zostałam jego przewodnikiem.

506

Zamieszkaliśmy u starego przyjaciela ojca z Yibin, który takŜe przeszedł okrutne prześladowania podczas Rewolucji Kulturalnej.

Oprócz tego człowieka i Tonga mój ojciec z nikim się nie spotykał, poniewaŜ nadal nie został zrehabilitowany. W przeciwieństwie do moje-go optymizmu, był na ogół przygnębiony. śeby go rozweselić, wyciąga-łam jego i mamę na wycieczki, czasem w upale ponad trzydzieści stopni Celsjusza. Pewnego razu niemal siłą zabrałam go na wyprawę do Wiel-kiego Muru; jechaliśmy zatłoczonym autobusem, zalewając się potem i dusząc od pyłu. Ojciec z melancholijnym uśmiechem przysłuchiwał się mojej beztroskiej paplaninie. Przed nami siedziała jakaś kobieta z dziec-kiem na ręku. W pewnym momencie dziecko zaczęło płakać i matka mocno je uderzyła. Ojciec poderwał się na równe nogi, krzycząc: „Nie bij dziecka!”. Pospiesznie pociągnęłam go za rękaw i zmusiłam, Ŝeby usiadł. Cały autobus na nas patrzył. Jak na Chińczyka, zachował się dość nie-zwykle. Z westchnieniem pomyślałam, jak bardzo się zmienił od czasu, gdy sam bił Jinminga i Xiaoheia.

W Pekinie przeczytałam kilka ksiąŜek, które otworzyły przede mną zupełnie nowe horyzonty. W lutym tego roku do Chin przyjechał prezy-dent Nixon. Oficjalna wersja propagandowa głosiła, Ŝe przyjechał „z białą flagą”. W tym czasie przekonanie, Ŝe Ameryka jest naszym wro-giem numer jeden, juŜ dawno wyparowało z mojego umysłu, podobnie zresztą jak większość komunistycznej indoktrynacji. Byłam bardzo wdzięczna Nixonowi za tę wizytę, poniewaŜ zapoczątkowała w Chinach zupełnie nową atmosferę polityczną. MoŜliwe stały się nawet przekłady niektórych zagranicznych ksiąŜek. Oznaczano je wprawdzie adnotacją „do uŜytku wewnętrznego”, co oznaczało, Ŝe mogły je czytać jedynie osoby uprawnione, jednak nigdzie nie określono, kto do nich naleŜy, i w rezultacie ksiąŜki krąŜyły swobodnie między przyjaciółmi, jeśli tylko któryś z nich dzięki swojemu stanowisku miał do nich dostęp.

Udało mi się poŜyczyć kilka z tych ksiąŜek. Z jakąŜ rozkoszą czyta-łam Six Crises Nixona (oczywiście nieco „oczyszczone”, zwaŜywszy na jego antykomunistyczne pochodzenie), The Best and the Brightest Davi-da Halberstama, The Rise and Fall of the Third Reich Williama L. Shire-ra oraz Wichry wojny Hermana Wouka, przynoszące najświeŜszy (dla mnie) obraz zewnętrznego świata. Czytając o funkcjonowaniu admini-stracji Kennedy'ego w The Best and the Brightest, zdumiewałam się

507

swobodną atmosferą panującą w amerykańskim świecie władzy — tak odmienną od chińskiej, groźnej i najeŜonej tajemnicami. Podbił mnie styl ksiąŜek poświęconych kwestiom polityki i historii. JakŜe był spokojny i zdystansowany! Nawet Six Crises Nixona wydawało mi się wzorem spo-koju i opanowania w porównaniu ze stylem chińskich mediów, bombar-dujących społeczeństwo oskarŜeniami, hasłami i nie popartymi niczym tezami. Czytając Wichry wojny, ekscytowałam się nie tyle opisami wyda-rzeń dziejowych, ile krótkimi scenkami ukazującymi, z jaką beztroską kobiety Zachodu mogą zajmować się swoimi strojami i z jaką łatwością mogą zanurzać się w otaczającym je bogactwie barw i stylów. W wieku lat dwudziestu miałam zaledwie kilka ubrań, tego samego kroju co wszy-scy, i kaŜde z nich było niebieskie, szare albo białe. Zamykałam oczy i gładziłam w wyobraźni te wszystkie piękne suknie, których nigdy nie widziałam ani nie nosiłam.

Coraz szerszy dostęp do informacji z zagranicy był oczywiście ele-mentem ogólnej liberalizacji po upadku Lin Biao. Wizyta Nixona stano-wiła wygodny pretekst — Chińczycy nie mogli wszak stracić twarzy, wykazując się zupełną ignorancją na temat Ameryki. W tym okresie kaŜ-dy krok w procesie łagodzenia rygorów musiał mieć jakieś uzasadnienie propagandowe. Na przykład nauka języka angielskiego miała teraz słusz-ny cel: „zdobywanie przyjaciół na całym świecie” — i tym samym prze-stała być przestępstwem. Aby nie niepokoić i nie straszyć dostojnych gości, zniesiono wojownicze nazwy ulic i restauracji wprowadzone na początku Rewolucji Kulturalnej przez Czerwoną Gwardię. W Chengdu, chociaŜ nie leŜało na trasie wizyty Nixona, restauracja „Zapach.Prochu” wróciła do swojej dawnej nazwy „Delikatna Woń Słodkiego Wiatru”.

Spędziłam w Pekinie pięć miesięcy. Gdy byłam sama, często myśla-łam o Daiu. Nie pisaliśmy do siebie. Układałam dla niego poematy, ale zachowywałam je dla siebie. W końcu moje nadzieje związane z przy-szłością stłumiły Ŝal za przeszłością. Zaabsorbowała mnie zwłaszcza jedna informacja — po raz pierwszy, odkąd skończyłam czternaście lat, otwierała się przede mną szansa, o której do tej pory nie śmiałam nawet marzyć: moŜliwość studiów na uniwersytecie. W Pekinie juŜ od dwóch, trzech lat przyjmowano na studia niewielkie grupki studentów i wszystko

508

wskazywało na to, Ŝe wkrótce zaczną pracować uniwersytety w całym kraju. Zhou Enlai powoływał się na pewien cytat z Mao, z którego wyni-kało, Ŝe szkoły wyŜsze nadal są potrzebne, zwłaszcza w dziedzinie nauk ścisłych i technicznych. Nie mogłam się doczekać powrotu do Chengdu, Ŝeby zacząć przygotowywać się do ewentualnych egzaminów.

Wróciłam do fabryki we wrześniu 1972 roku i widok Daia zniosłam bez większego bólu. On takŜe wydawał się całkiem spokojny, tylko cza-sami okazywał nieco melancholii. Znowu byliśmy dobrymi przyjaciółmi, ale nie rozmawialiśmy więcej o poezji. Pochłonęły mnie przygotowania do studiów, choć kompletnie nie wiedziałam jakich. Wybór nie naleŜał zresztą do mnie, gdyŜ, jak powiedział Mao, „edukację naleŜy całkowicie zrewolucjonizować”. Oznaczało to między innymi, Ŝe studentom wyzna-czano kierunek studiów zupełnie niezaleŜnie od ich zainteresowań — to juŜ byłby indywidualizm, kapitalistyczny występek. Zaczęłam więc uczyć się wszystkich podstawowych przedmiotów: chińskiego, matema-tyki, fizyki, chemii, biologii i angielskiego.

Mao zadekretował takŜe, Ŝe na studia naleŜy przyjmować nie, jak do tej pory, absolwentów szkół średnich, ale robotników i chłopów. Było to akurat dla mnie korzystne, gdyŜ wcześniej pracowałam na wsi, a teraz byłam robotnicą fabryczną.

Zhou Enlai postanowił, Ŝe odbędą się egzaminy wstępne, choć musiał zastąpić słowo „egzamin” (kaoshi) terminem „badanie moŜliwości kan-dydata w zakresie opanowania pewnych podstawowych elementów wie-dzy oraz jego zdolności do analizowania i rozwiązywania konkretnych problemów” — były to kryteria oparte na innym cytacie z Mao. Nowa procedura polegała na tym, Ŝe najpierw trzeba było dostać rekomendację swojej jednostki produkcyjnej, następnie zdawało się egzamin wstępny, a potem komisja rekrutacyjna oceniała wyniki egzaminów oraz „polityczne zachowanie” kandydata.

W ciągu następnych dziesięciu miesięcy wszystkie wieczory i week-endy, a takŜe większość wolnego czasu w fabryce, spędziłam, przekopu-jąc się przez cudem ocalałe z płomieni Czerwonej Gwardii podręczniki. Dostawałam je od moich przyjaciół. Miałam takŜe cały zespół nauczycie-li, którzy z radością i entuzjazmem poświęcali mi swoje wieczory i świę-ta. Ludzie kochający wiedzę bezbłędnie wyczuwali łączące ich więzy. Była to obronna reakcja narodu o wysokiej, wyrafinowanej kulturze, którą skazano na zagładę.

509

Wiosną 1973 roku Deng Xiaoping został zrehabilitowany i mianowa-ny wicepremierem, de facto zastępcą schorowanego Zhou Enlaia. Byłam szalenie podniecona. Powrót Denga wydawał mi się pewnym zwiastunem odwrotu od Rewolucji Kulturalnej. Wszyscy wiedzieli, Ŝe jest zdecydo-wanym zwolennikiem budowania, a nie niszczenia, i doskonałym admi-nistratorem. Poprzednio Mao wysłał go na stosunkowo łagodną zsyłkę do fabryki traktorów, gdzie trzymał go na wypadek śmierci Zhou Enlaia. Choć był obłąkany na punkcie władzy, zawsze pamiętał, by nie palić za sobą mostów.

Rehabilitacja Denga ucieszyła mnie bardzo równieŜ z powodów oso-bistych. Jako dziecko dobrze znałam jego macochę, a jego przyrodnia siostra była przez lata naszą sąsiadką w kompleksie — wszyscy nazywa-liśmy ją „ciocią Deng”. W czasie Rewolucji Kulturalnej została potępio-na razem z męŜem tylko dlatego, Ŝe była krewną Denga, i mieszkańcy domu, którzy przedtem się przed nią płaszczyli, zaczęli jej unikać. Jednak moja rodzina witała się z nią po staremu. Była teŜ ona jedną z bardzo niewielu osób w sąsiedztwie, które nawet podczas najcięŜszych prześla-dowań nie bały się nam mówić, jak bardzo podziwiają mojego ojca. W tych dniach nawet drobny ukłon głową czy ulotny uśmiech stanowiły rzadką i cenną pociechę i nasze rodziny zaczęły obdarzać się bardzo cie-płymi uczuciami.

Latem 1973 roku rozpoczęła się rekrutacja na uniwersytet. Czułam się jak ktoś, kto czeka na uniewinnienie albo wyrok śmierci. Drugi Zarząd Przemysłu Lekkiego w Chengdu, któremu podlegały dwadzieścia trzy fabryki, w tym moja, dostał jedno miejsce na wydziale języków obcych Uniwersytetu Syczuańskiego. KaŜda fabryka miała wytypować jednego kandydata. W mojej fabryce, w której pracowało kilkaset osób, chęć kan-dydowania zgłosiło oprócz mnie jeszcze pięć osób. W wyborach, które miały wyłonić kandydata fabryki, zostałam wybrana przez robotników czterech z pięciu wydziałów.

Na moim wydziale była jeszcze jedna kandydatka, dziewiętnastoletnia dziewczyna, moja dobra przyjaciółka. Obie byłyśmy bardzo lubiane, jednak nasi koledzy mogli wybrać tylko jedną z nas. Najpierw wyczytano jej nazwisko i powstało zamieszanie — widać było, Ŝe ludzie nie wiedzą, co zrobić. Czułam się okropnie — jeśli padnie na nią wiele głosów, ja dostanę mniej. Ale ona nagle wstała i powiedziała z uśmiechem: „Chcia-łabym wycofać swoją kandydaturę i oddać swój głos na Chang Jung.

510

Jestem od niej dwa lata młodsza. Mogę spróbować w przyszłym roku”. Robotnicy odetchnęli z ulgą i obiecali, Ŝe zagłosują na nią w przyszłym roku. Dotrzymali słowa. Wstąpiła na uniwersytet w 1974 roku.

Byłam bardzo poruszona jej gestem oraz wynikiem głosowania. Było to tak, jakby robotnicy pomagali mi spełnić moje najskrytsze marzenia. Koleje losu mojej rodziny takŜe nie stanowiły Ŝadnej przeszkody. Dai w ogóle nie zgłaszał swojej kandydatury — wiedział, Ŝe nie ma Ŝadnych szans.

Przystąpiłam do egzaminów z chińskiego, matematyki i angielskiego. Byłam tak zdenerwowana, Ŝe w noc przed egzaminem nie mogłam za-snąć. Gdy przyszłam do domu na przerwę śniadaniową, czekała na mnie siostra. Delikatnie wymasowała mi głowę i zapadłam w lekką drzemkę. Pytania egzaminacyjne były bardzo proste i niemal nie tknęły mojej cięŜ-ko zdobytej wiedzy z geometrii, trygonometrii, fizyki i chemii. Dostałam bardzo dobre oceny ze wszystkich przedmiotów, a z ustnego egzaminu z angielskiego dostałam najwyŜszą ocenę ze wszystkich kandydatów w Chengdu.

Jednak zanim zdąŜyłam nieco ochłonąć po egzaminie, jak grom z ja-snego nieba spadł niespodziewany cios. W „Dzienniku Ludowym” z dwudziestego lipca ukazał się artykuł o „czystej kartce egzaminacyjnej”. Pewien kandydat nazwiskiem Zhang Tiesheng, zesłany na wieś niedaleko Jinzhou, nie potrafiąc odpowiedzieć na pytania egzaminacyjne, oddał komisji czystą kartkę wraz z listem, w którym uskarŜał się, Ŝe wprowa-dzenie egzaminów stanowi początek „kapitalistycznej restauracji”. List wpadł w ręce zarządzającego prowincją bratanka Przewodniczącego, będącego zarazem jego osobistym doradcą, Mao Yuanxina. Pani Mao i jej kohorty niezwłocznie potępiły odwołanie się do wiedzy kandydatów jako „burŜuazyjną dyktaturę”. „Jakie to ma znaczenie, Ŝe cały kraj będzie niepiśmienny? — oświadczyli. — Liczy się tylko ostateczny tryumf Re-wolucji Kulturalnej!”.

Egzaminy, które zdawałam, uznano za niewaŜne. O przyjęciu na uni-wersytet miało teraz decydować wyłącznie „polityczne zachowanie” kan-dydata. Pojawił się jednak problem, na jakiej podstawie to zachowanie oceniać. Moja rekomendacja wystawiona przez fabrykę powstała po „ze-braniu kolektywu” zespołu elektryków — pierwszą wersję naszkicował Dai, a moja poprzedniczka w zespole wprowadziła niezbędne poprawki.

511

Jawiłam się w niej jako prawdziwy wzór cnót i najbardziej pracowity robotnik, jaki kiedykolwiek chodził po ziemi. Nie miałam wątpliwości, Ŝe pozostałych dwudziestu dwóch kandydatów miało dokładnie takie same rekomendacje. Nie sposób było na ich podstawie nikogo wybrać.

Oficjalna propaganda takŜe nie mogła wiele pomóc. Jeden z najmoc-niej lansowanych „bohaterów” gromko wykrzykiwał: „Pytacie, jakie są moje kwalifikacje na uniwersytet? Oto moje kwalifikacje!” — z tymi słowami unosił ręce, wskazując swoje odciski na dłoniach. Ale wszyscy mieliśmy odciski na rękach. Wszyscy pracowaliśmy w fabrykach i więk-szość z nas pracowała przedtem na wsi.

Pozostawała tylko jedna moŜliwość — znajomości. Większość członków prezydium Komisji Rekrutacyjnej w Sichuanie

była dawnymi kolegami ojca, którzy zostali zrehabilitowani i bardzo podziwiali jego odwagę i prawość. Jednak ojciec, choć mocno pragnął, Ŝebym studiowała na uniwersytecie, za nic nie poprosiłby ich o pomoc. „To nie byłoby w porządku wobec ludzi pozbawionych wpływów — powiedział. — Co stałoby się z naszym krajem, gdybyśmy zaczęli ucie-kać się do takich sposobów?”. Zaczęłam się z nim spierać, aŜ wreszcie rozpłakałam się. Musiałam chyba wyglądać na bardzo załamaną, bo oj-ciec w końcu z wyrazem bólu na twarzy powiedział: „Dobrze, pójdę do nich”.

Wzięłam go za rękę i poszliśmy do leŜącego jakiś kilometr dalej szpi-tala, w którym jeden z członków prezydium Komisji przechodził właśnie badania lekarskie; niemal wszystkie ofiary Rewolucji Kulturalnej cierpia-ły w wyniku jej okrucieństw na rozmaite cięŜkie schorzenia. Ojciec szedł powoli, podpierając się laską. Jego dawna energia i zdecydowanie znik-nęły bez śladu. Gdy tak patrzyłam na niego, jak sunie powoli i za-trzymuje się co chwila dla odpoczynku, walcząc nie tylko z myślami, ale i nogami odmawiającymi posłuszeństwa, miałam ochotę powiedzieć: „Chodźmy z powrotem”. Jednak tak bardzo pragnęłam dostać się na uni-wersytet.

Na terenie szpitala usiedliśmy na skraju niskiego kamiennego mostka, Ŝeby odpocząć. Widziałam, Ŝe ojciec przeŜywa prawdziwe męki. W koń-cu powiedział: „Wybaczysz mi? Naprawdę strasznie mi trudno...”. Przez chwilę czułam, jak zalewa mnie fala ogromnego Ŝalu, chciałam na niego

512

krzyknąć, Ŝe nie ma Ŝadnego uczciwszego sposobu. Chciałam mu powie-dzieć, jak bardzo pragnę uczyć się na uniwersytecie i jak bardzo na to zasłuŜyłam — cięŜką pracą, wynikami egzaminów i tym, Ŝe zostałam wybrana. Ale wiedziałam, Ŝe ojciec doskonale o tym wszystkim pamięta. W końcu to właśnie jemu zawdzięczałam pragnienie wiedzy. Jednak ojciec miał swoje zasady, a poniewaŜ go kochałam, musiałam go zaak-ceptować takim, jakim był, i zrozumieć jego dylemat uczciwego człowie-ka, Ŝyjącego w kraju pozbawionym wszelkich zasad moralnych. Po-wstrzymałam łzy i powiedziałam jedynie: „Tak, oczywiście”. Bez słowa powlekliśmy się do domu.

Tym razem jednak pomogła mi mama. Poprosiła Ŝonę przewodniczą-cego Komisji Rekrutacyjnej, Ŝeby porozmawiała o mnie ze swoim mę-Ŝem. Poszła takŜe do pozostałych członków prezydium Komisji, nama-wiając wszystkich, Ŝeby mnie poparli. Podkreślała zwłaszcza moje wyni-ki egzaminów, co, jak wiedziała, będzie rozstrzygającym argumentem dla niegdysiejszych „uczniów kapitalizmu”. W październiku 1973 roku zo-stałam studentką Wydziału Języków Obcych Uniwersytetu Syczuańskie-go i zaczęłam studiować filologię angielską.

26 „Wąchanie pierdnięć

obcokrajowców wśród

zapewnień, Ŝe słodko pachną” —

nauka angielskiego według Mao

(1972—1974)

Od powrotu z Pekinu jesienią 1972 roku mama zajmowała się głównie pomaganiem swoim dzieciom. Mój najmłodszy, dziesięcioletni brat Xia-ofang na co dzień potrzebował jej opieki, Ŝeby nadrobić stracone lata nauki, a przyszłość pozostałych dzieci takŜe znajdowała się głównie w jej rękach.

Trwająca sześć lat i paraliŜująca cały kraj Rewolucja Kulturalna zro-dziła mnóstwo problemów społecznych, które po prostu pozostawiono bez rozwiązania. Jednym z najpowaŜniejszych była kwestia milionów młodych ludzi zesłanych na wieś, rozpaczliwie pragnących wrócić do miasta. Wprawdzie po śmierci Lin Biao części z nich umoŜliwiono po-wrót, przede wszystkim dlatego, Ŝe państwo potrzebowało robotników dla ponownego pobudzenia przemysłu, jednak władze kontrolowały wielkość tej migracji, poniewaŜ obowiązująca polityka zmuszała do ograniczania wzrostu populacji miejskiej — państwo musiało bowiem zagwarantować mieszkańcom miast jedzenie, mieszkania i pracę.

W tej sytuacji o „bilety powrotne” toczyła się zaŜarta walka. Wydano odpowiednie przepisy regulujące migrację. Jednym z kryteriów z góry dyskwalifikujących kandydata było małŜeństwo. śadna miejska organi-zacja nie przyjmowała osób zamęŜnych. Właśnie dlatego moja siostra nie mogła ubiegać się ani o pracę w mieście, ani o przyjęcie na uniwersytet, co było dwoma legalnymi sposobami powrotu do Chengdu. Była bardzo nieszczęśliwa, tym bardziej Ŝe musiała Ŝyć z dala od męŜa — jego fabry-ka podjęła normalną produkcję i Cynglarz nie mógł pojechać na wieś, by

514

zamieszkać z Ŝoną w Deyang. Przysługiwał im jedynie oficjalny „urlop małŜeński”: zaledwie dwanaście dni w roku. Jedyną szansą powrotu do Chengdu stało się dla siostry zaświadczenie lekarskie stwierdzające, Ŝe cierpi na nieuleczalną chorobę — metoda, po którą sięgało wiele osób w jej sytuacji. Mama pomogła jej zdobyć takie zaświadczenie od zaprzy-jaźnionego lekarza, który napisał, Ŝe Xiaohong choruje na marskość wą-troby. Siostra wróciła do Chengdu pod koniec 1972 roku.

Większość spraw załatwiało się teraz dzięki osobistym znajomościom. Codziennie przychodzili do mamy jacyś rodzice — nauczyciele, lekarze, pielęgniarki, aktorzy i drobni urzędnicy—z prośbą o pomoc w wycią-gnięciu dzieci ze wsi. Często mama była ich jedyną nadzieją — choć nie miała Ŝadnego stanowiska, z niezmoŜoną energią wykorzystywała wszystkie swoje kontakty. Ojciec nie próbował nikomu pomagać; zbyt mocno trzymał się swoich zasad, by chcieć cokolwiek „załatwiać”.

Nawet gdy moŜna coś było załatwić drogą oficjalną, prywatne kontak-ty wciąŜ były niezbędne, Ŝeby upewnić się, Ŝe wszystko pójdzie dobrze, albo uniknąć niespodziewanej katastrofy. Mój brat Jinming wydostał się ze swojej wioski w marcu 1972 roku. W jego komunie organizowały nabór pracowników dwa zakłady: fabryka urządzeń elektrycznych znaj-dująca się w leŜącym nieopodal powiatowym mieście oraz jakiś zakład w Zachodnim Okręgu w Chengdu. Jinming chciał wrócić do Chengdu, ale mama przeprowadziła wywiad wśród swoich przyjaciół w Zachodnim Okręgu i okazało się, Ŝe była to praca w rzeźni. Jinming natychmiast wycofał swoje podanie i poszedł do pracy w miejscowej fabryce.

Była to wielka fabryka, którą w 1966 roku przeniesiono z Szanghaju w ramach wprowadzanego przez Mao planu ukrycia całego przemysłu w górach Sichuanu, na wypadek ataku Amerykanów albo Rosjan. Jinming swoją cięŜką pracą i uczciwością zaskarbił sobie uznanie kolegów i w 1973 roku znalazł się wśród czwórki młodych osób wybranych przez fabrykę z dwustu chętnych jako kandydaci na studia. Egzaminy pisemne zdał śpiewająco. Jednak, poniewaŜ ojciec nie został zrehabilitowany, mama musiała dopilnować, Ŝeby komisja rekrutacyjna nie przestraszyła się tego w trakcie obowiązkowej „politycznej oceny” kandydata — stwa-rzając wraŜenie, Ŝe ojciec lada dzień zostanie oczyszczony z zarzutów.

515

Musiała takŜe dopilnować, Ŝeby Jinmingowi nie sprzątnął miejsca sprzed nosa jakiś niedouczony kandydat z wysokim poparciem. W październiku 1973 roku, gdy wstąpiłam na Uniwersytet Syczuański, Jinming został przyjęty do WyŜszej Szkoły InŜynierskiej dla Chin Centralnych w Wu-hanie, aby studiować odlewnictwo. Z pewnością wolałby studiować fizy-kę, ale i tak był w siódmym niebie.

Podczas gdy Jinming i ja przygotowywaliśmy się do egzaminów na studia, mój drugi brat, Xiaohei, czarno widział swoją przyszłość. Kandy-dat ubiegający się o wstęp na studia wyŜsze musiał przede wszystkim być albo robotnikiem, albo chłopem, albo Ŝołnierzem, a on nie naleŜał do Ŝadnej z tych kategorii. Władze wciąŜ ekspediowały młodzieŜ z miasta do pracy na wsi i Xiaohei mógł się spodziewać tylko takiej przyszłości — chyba Ŝe wstąpiłby do wojska. Ale o kaŜde miejsce w armii ubiegały się dziesiątki kandydatów i znów jedyne wyjście stanowiły koneksje.

Mimo ogromnych przeciwności, poniewaŜ ojciec wciąŜ nie został zrehabilitowany, mama załatwiła Xiaoheiowi powołanie do wojska w grudniu 1972 roku. Dostał przydział do Szkoły Wojsk Lotniczych w pół-nocnych Chinach i po trzech miesiącach szkolenia podstawowego został radiooperatorem. Niezbyt uciąŜliwa słuŜba zajmowała mu pięć godzin dziennie; resztę czasu spędzał na „studiach politycznych” oraz pracy przy produkcji Ŝywności.

W czasie godzin poświęconych „studiom” wszyscy składali oświad-czenia, Ŝe wstąpili do armii „zgodnie z nakazem Partii, aby bronić ludu i strzec ojczyzny”. W grę wchodziły jednak bardziej przyziemne motywy. Młodzi ludzie z miast wstępowali do wojska, Ŝeby uchronić się przed wysyłką na wieś, a ludzie ze wsi przez słuŜbę w armii chcieli dostać się do miasta. Natomiast dla chłopów z najuboŜszych regionów słuŜba woj-skowa stanowiła w najgorszym razie gwarancję pełniejszego Ŝołądka.

W latach siedemdziesiątych wstąpienie do Partii czy do wojska w co-raz mniejszym stopniu wiązało się z zaangaŜowaniem ideologicznym. Wszyscy kandydaci pisali w swoich podaniach, Ŝe Partia jest „wielka, wspaniała i jedynie słuszna” i Ŝe pragną „wstąpić do Partii, aby poświęcić swoje Ŝycie najszczytniejszej sprawie ludzkości — wyzwoleniu świato-wego proletariatu”, jednak większość z nich zapisywała się do Partii dla

516

korzyści osobistych. śeby zostać oficerem, trzeba było najpierw wstąpić do Partii; po zwolnieniu do cywila oficer stawał się automatycznie „urzędnikiem państwowym”, z czym wiązała się odpowiednia pensja, prestiŜ i władza, nie wspominając o zameldowaniu w mieście. Szerego-wiec musiał po słuŜbie wrócić do swojej wioski i ponownie pracować na roli. KaŜdego roku, gdy zbliŜał się moment wychodzenia do cywila, sły-szało się opowieści o samobójstwach, załamaniach nerwowych i przy-padkach cięŜkiej depresji.

Pewnego wieczoru Xiaohei siedział wśród Ŝołnierzy, oficerów i ro-dzin oficerów, oglądając projekcję filmu na wolnym powietrzu. Nagle rozległ się terkot karabinu maszynowego, po czym nastąpiła potęŜna eksplozja. PrzeraŜeni widzowie rozpierzchli się na wszystkie strony. Okazało się, Ŝe pewien szeregowiec zaczął strzelać do ludzi, poniewaŜ nie został przyjęty do Partii, a tym samym nie miał moŜliwości awanso-wania na oficera i musiał wrócić do swojej wioski. Najpierw zastrzelił oficera politycznego swojej kompanii, oskarŜając go o zablokowanie swojej nominacji, a następnie zaczął na oślep strzelać do tłumu i rzucił ręczny granat. Zginęło jeszcze pięć osób, same kobiety i dzieci z rodzin oficerów. Kilkanaście było rannych. Zamachowiec uciekł do bloku mieszkalnego, gdzie został otoczony przez kolegów z oddziału, którzy zaczęli nawoływać go przez megafony, Ŝeby się poddał. Jednak kiedy zdesperowany Ŝołnierz zaczął strzelać do nich z okna, przestraszyli się i uciekli ku uciesze setek podekscytowanych widzów. W końcu sprowa-dzono oddział specjalny, który po ostrej wymianie ognia wdarł się do budynku. Ale zanim zamachowca ujęto, popełnił samobójstwo.

Podobnie jak wszyscy Ŝołnierze, Xiaohei równieŜ pragnął dostać się do Partii. Nie była to jednak dla niego kwestia Ŝycia i śmierci jak dla wieśniaków, poniewaŜ wiedział, Ŝe po słuŜbie wojskowej nie będzie mu-siał jechać na wieś. Obowiązywała zasada, Ŝe wracasz tam, skąd przyby-łeś, więc po słuŜbie miał zapewnioną pracę w Chengdu, niezaleŜnie od tego, czy dostanie się do Partii, czy nie. Ale jako członek Partii mógł liczyć na lepszą pracę. Miałby takŜe szerszy dostęp do informacji, co miało swoje znaczenie, gdyŜ Chiny stanowiły w tym okresie prawdziwą pustynię intelektualną i nie było co czytać oprócz najprymitywniejszej propagandy.

517

NaleŜy teŜ pamiętać, Ŝe oprócz względów praktycznych w grę wcho-dził takŜe zwykły strach. Dla wielu ludzi wstąpienie do Partii stanowiło rodzaj polisy ubezpieczeniowej. Władze obdarzały członków Partii mniejszą nieufnością, co dawało poczucie względnego bezpieczeństwa. Poza tym, gdyby Xiaohei nie ubiegał się o wstąpienie do Partii, znajdując się w tak mocno przesiąkniętym polityką środowisku jak wojsko, odno-towano by to w jego aktach i pojawiłyby się podejrzenia: „Dlaczego nie chce wstąpić do Partii?”. Z drugiej strony niepowodzenie takŜe mogło stać się źródłem podejrzeń: „Dlaczego go nie przyjęto? Musi coś z nim być nie w porządku”.

Xiaohei z prawdziwym zainteresowaniem studiował klasyków mark-sizmu — były to jedyne dostępne ksiąŜki, a potrzebował czegoś, by za-spokoić swój głód intelektualny. PoniewaŜ statut Partii powiadał, Ŝe stu-diowanie marksizmu-leninizmu jest pierwszym obowiązkiem członka Partii, sądził, Ŝe uda mu się połączyć własne zainteresowania z korzyścią praktyczną. Jednak ani jego szefowie, ani koledzy nie byli tym zachwy-ceni. UwaŜali, Ŝe się popisuje i wywyŜsza, pochodzili bowiem głównie z rodzin chłopskich, byli półanalfabetami i nie potrafiliby zrozumieć Mark-sa. Zarzucali Xiaoheiowi, Ŝe jest arogancki i odcina się od mas. Jeśli chciał wstąpić do Partii, musiał wybrać inną drogę.

Jak się wkrótce zorientował, najwaŜniejsza była przychylność bezpo-średnich przełoŜonych. Następnie naleŜało zdobyć przychylność swoich towarzyszy. W tym celu nie wystarczało cięŜko pracować i być lubia-nym, trzeba było jeszcze „słuŜyć ludowi” w najbardziej dosłownym sen-sie.

W odróŜnieniu od większości armii, w których wszystkie nieprzyjem-ne i słuŜebne prace wykonują Ŝołnierze najniŜszej rangi, w armii chiń-skiej oczekiwano, Ŝe Ŝołnierze sami będą zgłaszać się na ochotnika do takich prac, jak przynoszenie wody do porannego mycia czy zamiatanie terenu. Pobudka była o godzinie wpół do siódmej; „honorowe zadanie” wstawania wcześniej przypadało kandydatom do Partii. Było ich tak wie-lu, Ŝe walczyli ze sobą o miotły do zamiatania. Aby mieć pewność, Ŝe dostaną miotłę, wstawali coraz wcześniej. Pewnego ranka Xiaohei słyszał Ŝołnierza zamiatającego dziedziniec juŜ około godziny czwartej nad ra-nem.

Były takŜe inne waŜne prace, z których najbardziej liczył się udział w produkcji Ŝywności. Podstawowe racje Ŝywnościowe były bardzo małe,

518

nawet dla oficerów. Mięso było tylko raz w tygodniu. KaŜda kompania musiała więc uprawiać własne zboŜe i warzywa oraz hodować świnie. W czasie Ŝniw oficer polityczny często wygłaszał mowy zagrzewające do pracy: „Towarzysze! Nadszedł czas waszej próby. Partia oczekuje, Ŝe skończymy całe pole dziś wieczorem! Tak, wiem, Ŝe praca ta wymaga dziesięć razy więcej sił ludzkich. Jednak kaŜdy z nas, bojowników rewo-lucji, potrafi pracować za dziesięciu! Członkom Partii Komunistycznej przypada rola przodowników. Dla tych, którzy pragną wstąpić do Partii, nadszedł najlepszy moment, aby pokazali, na co ich stać! Ci, którzy po-myślnie przejdą tę próbę, pod koniec dnia będą mogli wstąpić do Partii na polu walki!”.

Członkowie Partii musieli cięŜko pracować, Ŝeby wypełnić swoją „ro-lę przodowników”, ale naprawdę wypruwać z siebie Ŝyły musieli kandy-daci. Pewnego razu Xiaohei był tak wyczerpany, Ŝe zemdlał na środku pola i kiedy nowo przyjęci członkowie Partii, którzy zdobyli czerwoną legitymację „na polu walki”, składali z uniesioną prawą pięścią standar-dową przysięgę, Ŝe „całe Ŝycie będę walczyć dla zaszczytnej sprawy ko-munizmu”, Xiaohei na wiele dni wylądował w szpitalu.

Najprostszą drogą do zdobycia legitymacji Partyjnej było hodowanie świń. KaŜda kompania miała ich kilkadziesiąt i zajmowały szczególne miejsce w sercach Ŝołnierzy; zarówno oficerowie, jak i szeregowcy kręci-li się nieustannie wokół chlewa, obserwowali zwierzęta, komentowali ich stan oraz namawiali je, Ŝeby szybciej przybierały na wadze. Jeśli dobrze rosły, świniopasowie stawali się ulubieńcami kompanii. Wielu Ŝołnierzy ubiegało się o to stanowisko.

Xiaohei został pełnoetatowym świniopasem. Była to praca cięŜka i brudna, by nie wspomnieć juŜ o presji psychicznej. Xiaohei i jego kole-dzy na zmianę wstawali w środku nocy, Ŝeby dać zwierzętom dodatkową porcję paszy. Gdy maciora się oprosiła, całą noc czuwali, Ŝeby nie zgnio-tła prosiąt. Ze starannie wybranych ziaren cennej soi po wypłukaniu, zmieleniu i przefiltrowaniu robili „mleczko sojowe”, którym z czułością ją karmili, Ŝeby miała więcej mleka dla prosiąt. śycie w wojskach lotni-czych wyglądało zupełnie inaczej, niŜ to sobie Xiaohei wyobraŜał. Ponad jedną trzecią słuŜby w wojsku spędził na produkcji Ŝywności. Pod koniec roku bardzo męczącego doglądania świń został przyjęty do Partii. Po-dobnie jak wielu innych, mógł wreszcie odpocząć i zacząć pędzić spo-kojniejsze Ŝycie.

519

Po zdobyciu legitymacji Partyjnej kaŜdy Ŝołnierz pragnął zostać ofice-rem. Choć przynaleŜność do Partii dawała liczne awantaŜe, stopień ofi-cerski pomnaŜał je w dwójnasób. O nominacji decydowała wola przeło-Ŝonych, więc nie moŜna było się im w niczym narazić. Pewnego dnia Xiaohei został wezwany przez jednego z oficerów politycznych. Poszedł na spotkanie w wielkim napięciu, nie wiedząc, czy czeka go niespodzie-wane szczęście, czy kompletna katastrofa. Komisarz, pulchny człowiek około pięćdziesiątki, miał wyłupiaste oczy i mocny głos, nawykły do rozkazywania. Sprawiał jednak łagodne wraŜenie, gdy zapaliwszy papie-rosa, wypytywał Xiaoheia o pochodzenie, wiek i stan zdrowia. Spytał go teŜ, czy ma narzeczoną. Xiaohei, zgodnie z prawdą, powiedział, Ŝe nie. Mój brat uznał ten osobisty ton rozmowy za bardzo dobry omen. Komi-sarz zaczął go wychwalać: „Bardzo sumiennie studiowałeś myśl marksiz-mu-leninizmu i Przewodniczącego Mao. Pracowałeś cięŜko. Zyskałeś dobrą opinię u mas. Naturalnie musisz nadal być skromny, skromność to klucz do dalszych postępów” — i tak dalej. Gdy zgasił swego papierosa, Xiaohei był przekonany, Ŝe awans oficerski ma w kieszeni.

Komisarz zapalił jednak drugiego papierosa i zaczął mu opowiadać o poŜarze w zakładzie włókienniczym i o robotnicy z przędzalni, która uległa cięŜkim poparzeniom, próbując ratować „własność państwową”. W rezultacie musiano jej amputować wszystkie kończyny, tak Ŝe pozo-stała tylko głowa i korpus, choć, jak podkreślił komisarz, nie miała oszpeconej twarzy i — co waŜniejsze — nadal mogła rodzić dzieci. Ta kobieta jest bohaterem, mówił dalej komisarz, i prasa będzie o niej pisać na pierwszych stronach gazet. Partia pragnie spełnić wszelkie jej Ŝycze-nia, a jak się okazuje, Ŝyczeniem tej dzielnej kobiety jest poślubić oficera wojsk lotniczych. Xiaohei jest młody, przystojny, wolny i w kaŜdej chwi-li moŜe spodziewać się awansu na oficera...

Xiaohei współczuł nieszczęsnej kobiecie, ale co innego współczuć, a co innego się Ŝenić. Tylko jak odmówić komisarzowi? Nie mógł znaleźć Ŝadnych przekonujących argumentów. Miłość? Miłość powinna wiązać się z „uczuciami klasowymi”, a któŜ zasługiwał na głębsze uczucia kla-sowe niŜ komunistyczna bohaterka? Nie mógł takŜe wykręcić się, mó-wiąc, Ŝe jej nie zna, gdyŜ wiele małŜeństw w Chinach było aranŜowanych

520

przez Partię. Jako członek Partii, zwłaszcza taki, który pragnie zostać oficerem, Xiaohei powinien odpowiedzieć krótko: „Jestem gotowy wy-pełnić wolę Partii!”. Gorzko poŜałował, Ŝe przyznał się do braku narze-czonej. Gdy jego umysł gorączkowo usiłował znaleźć jakiś sposób, Ŝeby taktownie odmówić, komisarz zaczął wyliczać korzyści: natychmiastowy awans oficerski, sława bohatera, pielęgniarka na stałe do pomocy i wyso-ka pensja do końca Ŝycia.

Komisarz zapalił kolejnego papierosa i zamilkł. Xiaohei waŜył jego słowa. Podejmując świadome ryzyko, zapytał, czy to nieodwołalna decy-zja Partii. Wiedział, Ŝe Partia zawsze woli, Ŝeby ludzie zgłaszali się „na ochotnika”. Tak jak się spodziewał, komisarz odparł, Ŝe nie — decyzja naleŜy do Xiaoheia. Mój brat postanowił zagrać va banąue i zablefować: wyznał, Ŝe wprawdzie nie ma narzeczonej, ale jego matka zaaranŜowała juŜ dla niego oŜenek. Wiedział, Ŝe jego „dziewczyna” musi być wystar-czająco dobra, Ŝeby przebić bohaterską włókniarkę, a to oznaczało, Ŝe musi mieć dwa atrybuty: odpowiednie pochodzenie i stosowną pracę — w tej właśnie kolejności. Powiedział więc, Ŝe jego przyszła Ŝona jest cór-ką dowódcy duŜego okręgu wojskowego i pracuje w wojskowym szpitalu oraz Ŝe dopiero zaczęli „mówi ć o miłości”.

Komisarz wycofał się ze swojej propozycji, mówiąc, Ŝe chciał się je-dynie dowiedzieć, jak się Xiaohei czuje, i nie miał zamiaru przymuszać go do małŜeństwa. Mój brat nie został ukarany i wkrótce awansował na oficera odpowiedzialnego za naziemną stację komunikacji radiowej. Mę-Ŝem okaleczonej bohaterki został młody człowiek pochodzący ze wsi.

Tymczasem pani Mao i jej pomocnicy ponowili wysiłki, Ŝeby uda-remnić powrót kraju do normalniejszego Ŝycia. W przemyśle forsowali hasło: „Samo zaprzestanie produkcji jest rewolucją”. W rolnictwie, gdzie zaczęli teraz mieszać na dobre, hasło brzmiało: „Lepsze socjalistyczne chwasty niŜ kapitalistyczne plony”. Przejmowanie zagranicznych techno-logii uznano za „wąchanie pierdnięć obcokrajowców wśród zapewnień, Ŝe słodko pachną”. W dziedzinie szkolnictwa: „Chcemy niepiśmiennego ludu pracy, a nie wykształconych arystokratów ducha”. Nawoływali uczniów szkół, Ŝeby ponownie zbuntowali się przeciw nauczycielom.

521

W styczniu 1974 roku, podobnie jak w roku 1966, w wielu szkołach w Pekinie uczniowie powybijali szyby, połamali stoły, ławki i krzesła. Pani Mao przyrównywała ich poczynania do „rewolucyjnych działań angielskich robotników niszczących maszyny w XVIII wieku”. Cała ta demagogia miała jeden cel: przysporzyć kłopotów Zhou Enlaiowi i Deng Xioapingowi oraz ponownie wywołać chaos. Tylko prześladując innych i siejąc zniszczenie, pani Mao i inni luminarze Rewolucji Kulturalnej mieli szansę „zabłysnąć”. W działaniach konstruktywnych nie potrafili się wybić.

Zhou i Deng podejmowali ostroŜne próby otwarcia kraju na zewnątrz, więc pani Mao przypuściła nowy atak na zagraniczną kulturę. Na począt-ku 1974 roku rozpętano w mediach wielką kampanię przeciw włoskiemu reŜyserowi filmowemu Michelangelowi Antonioniemu z powodu filmu na temat Chin, którego nikt w Chinach nie oglądał, a zdecydowana więk-szość Chińczyków nawet o nim nie słyszała, podobnie jak o samym An-tonionim. Ten atak ksenofobii rozciągnięto po wizycie Orkiestry Filadel-fijskiej takŜe na Beethovena.

W ciągu dwu lat, jakie upłynęły od upadku Lin Biao, w miejsce na-dziei znów pojawiła się rozpacz i wściekłość. Jedynym źródłem pociechy była świadomość, Ŝe społeczeństwo stawia jednak pewien opór, Ŝe sza-leństwo nie panuje juŜ tak niepodzielnie jak we wczesnych latach Rewo-lucji Kulturalnej. W tym czasie Mao nie udzielał swego pełnego poparcia Ŝadnej ze stron. Nienawidził podejmowanych przez Zhou i Denga prób połoŜenia kresu Rewolucji Kulturalnej, zdawał sobie jednak sprawę z tego, Ŝe jego Ŝona i jej akolici nie są w stanie zapewnić prawidłowego funkcjonowania gospodarki.

Pozwolił Zhou Enlaiowi kierować krajem, ale równocześnie skierował przeciw niemu swoją Ŝonę, która zainicjowała nową kampanię — „kryty-kę Konfucjusza”. Hasła propagandowe pozornie oskarŜały Lin Biao, jednak w istocie były wymierzone w Zhou Enlaia, który w powszechnej opinii uosabiał zalety charakteru propagowane przez staroŜytnego mędr-ca. I choć Zhou był niezachwianie lojalny i wierny, Mao nie zamierzał zostawić go w spokoju — nawet teraz, gdy Zhou był juŜ śmiertelnie cho-ry na raka przewodu pokarmowego.

Właśnie w tym okresie zaczęłam zdawać sobie sprawę z tego, Ŝe to

522

Mao był odpowiedzialny za Rewolucję Kulturalną. Nadal jednak nie potrafiłam go otwarcie potępić, nawet w myślach. Tak trudno obalić Bo-ga! Psychicznie byłam juŜ jednak gotowa na to, by nazwać jego zbrodnie po imieniu.

Na pierwszej linii dywersyjnej kampanii prowadzonej przez panią Mao i jej bandę znalazło się szkolnictwo, poniewaŜ nie odgrywało bezpo-średniej roli w gospodarce, a kaŜda próba uczenia się czy nauczania cze-gokolwiek oznaczała odwrót od ignorancji tak gloryfikowanej przez Re-wolucję Kulturalną. Wstępując na uniwersytet, znalazłam się więc na polu bitwy.

Uniwersytet Syczuański był kwaterą główną frakcji „26 sierpnia”, grupy Rebeliantów, która stanowiła oddział szturmowy Tingów, i budyn-ki miasteczka akademickiego nosiły liczne rany siedmiu lat Rewolucji. Nie ocalała prawie Ŝadna szyba. Staw leŜący w środku kampusu, niegdyś słynny z kwiatów lotosu i złotych rybek, zamienił się w cuchnące bajoro, wylęgarnię komarów. Francuskie platany, którymi wysadzono drogę do głównego wejścia, miały połamane gałęzie.

W chwili gdy znalazłam się na uniwersytecie, właśnie zaczęła się po-lityczna kampania przeciw „dostawaniu się na studia tylnymi drzwiami”. Oczywiście nikt nie wspominał, Ŝe to sami przywódcy Rewolucji Kultu-ralnej zablokowali „frontowe drzwi”. Rozpoznawałam wiele dzieci wy-sokich urzędników wśród nowych studentów „robotników-chłopów-Ŝołnierzy” i wiedziałam, Ŝe równieŜ wszyscy pozostali mieli jakieś „ple-cy” — chłopi wśród przywódców swoich brygad produkcyjnych albo sekretarzy komun, a robotnicy wśród szefów fabryk, o ile sami nie byli partyjnymi działaczami niŜszego szczebla. MoŜna się tu było dostać wy-łącznie „tylnymi drzwiami”, moi koledzy nie przejawiali wi ęc w prowa-dzeniu tej kampanii specjalnego zapału.

KaŜdego popołudnia, czasem takŜe wieczorem, musieliśmy „studio-wać” drętwe artykuły z „Dziennika Ludowego” demaskujące to i owo, a potem prowadziliśmy nonsensowne „dyskusje”, w trakcie których wszy-scy powtarzali napuszone gazetowe frazesy. Musieliśmy przez cały czas przebywać na terenie kampusu, z wyjątkiem sobotniego wieczoru oraz niedzieli — ale wieczorem naleŜało juŜ być z powrotem.

Mieszkałam z pięcioma innymi dziewczętami. W pokoju pod ściana-mi stały dwa rzędy trzypiętrowych łóŜek. Między nimi był stół do pracy.

523

Poza tym z trudem mieściły się tu jeszcze tylko nasze umywalki. Okno wychodziło na śmierdzący, otwarty rynsztok.

Miałam się uczyć języka angielskiego, ale było to właściwie niemoŜ-liwe. Na uniwersytecie nie było Ŝadnych native speakers ani Ŝadnych obcokrajowców. Cała prowincja Sichuan była zamknięta dla cudzoziem-ców. Od czasu do czasu wpuszczano do kraju jakiegoś „przyjaciela Chin”, jednak rozmowa z nim bez zezwolenia i nadzoru stanowiła prze-stępstwo. Za słuchanie BBC czy „Głosu Ameryki” moŜna było znaleźć się w więzieniu. Nie mieliśmy dostępu do Ŝadnych zagranicznych publi-kacji z wyjątkiem pisma „The Worker” („Robotnik”), gazety wydawanej przez mikroskopijną maoistowską Brytyjską Partię Komunistyczną, ale nawet ono było zamykane na klucz w specjalnym pomieszczeniu. Pamię-tam swoją ekscytację, gdy raz, tylko raz, dostałam zezwolenie, Ŝeby do niego zajrzeć. Moje podniecenie szybko prysło, kiedy na pierwszej stro-nie zobaczyłam artykuł stanowiący echo kampanii przeciw Konfucju-szowi. Gdy tak siedziałam, kompletnie skołowana, przechodzący wykła-dowca, którego bardzo lubiłam, powiedział z uśmiechem: „Ta gazeta jest pewnie czytana tylko w Chinach”.

Nasze podręczniki równieŜ były wytworem groteskowej propagandy. Pierwsze angielskie zdanie, jakiego się nauczyliśmy, brzmiało: „Niech Ŝyje Przewodniczący Mao!” (Long live Chairman Mao!). Nikt jednak nie ośmielał się objaśnić nam jego budowy gramatycznej. W języku chiń-skim nazwa trybu gramatycznego wyraŜającego Ŝyczenie albo pragnienie znaczy „coś nierzeczywistego”. W 1966 roku pewien wykładowca Uni-wersytetu Syczuańskiego został dotkliwie pobity za to, Ŝe „ośmielił się sugerować, iŜ zdanie »Niech Ŝyje Przewodniczący Mao« jest nierzeczy-wiste”. Jeden z rozdziałów podręcznika opowiadał o wzorcowym mło-dym bohaterze, który utonął podczas powodzi, ratując słup linii elek-trycznej, poniewaŜ były na nim wypisane słowa Mao.

Z wielkim trudem zdołałam poŜyczyć kilka podręczników do angiel-skiego wydanych przed Rewolucją Kulturalną — od wykładowców na moim wydziale oraz od Jinminga, który przysłał mi je pocztą ze swojego uniwersytetu. Znalazłam w nich fragmenty powieści Jane Austen, Dic-kensa i Oskara Wilde'a oraz opowieści z dziejów Europy i Ameryki. Czy-tałam je namiętnie, jednak więcej czasu i energii musiałam poświęcać na

524

ich zdobywanie, a potem ukrywanie przed oczami kolegów. Gdy ktoś się zbliŜał, szybko przykrywałam ksiąŜkę gazetą. Tylko czę-

ściowo chodziło o ich „burŜuazyjną” zawartość. Równie waŜne było, Ŝeby nie sprawiać wraŜenia, Ŝe się studiuje zbyt gorliwie, i nie budzić zazdrości innych studentów, czytając coś, co znacznie przekraczało ich moŜliwości. ChociaŜ uczyliśmy się angielskiego i byliśmy z tej racji — po części ze względu na naszą wartość propagandową — utrzymywani przez państwo, w Ŝadnym razie nie mogliśmy sprawiać wraŜenia, Ŝe zbytnio angaŜujemy się w naukę — uwaŜano to za typowe dla „białych i ekspertów”. W obłąkanej logice Rewolucji Kulturalnej, jeśli ktoś był zbyt dobry w swojej dziedzinie („ekspert”), stawał się automatycznie podej-rzany politycznie („biały”).

Na swoje nieszczęście byłam lepsza z angielskiego niŜ moi koledzy, stałam się więc obiektem zawiści „aktywistów studenckich” — partyj-nych nadzorców najniŜszego szczebla, którzy prowadzili sesje politycz-nej indoktrynacji i sprawdzali „stan umysłów” swoich kolegów. Aktywi-ści na moim roku pochodzili głównie ze wsi. Bardzo pragnęli nauczyć się angielskiego, ale w większości byli półanalfabetami i nie mieli zdolności językowych. Rozumiałam ich pragnienia i frustracje, rozumiałam takŜe ich zazdrość. Jednak dzięki maoistowskiej pogardzie dla „białych eksper-tów” mogli czuć się dumni ze swojej ignorancji; ich zazdrość zyskiwała usprawiedliwienie polityczne, a oni sami mogli przy kaŜdej okazji dawać upust swojej irytacji.

Często któryś z aktywistów wzywał mnie na „szczerą rozmowę”. Szef komórki partyjnej na moim roku nazywał się Ming. Pochodził ze wsi, wstąpił do armii, a potem został przywódcą brygady produkcyjnej. Zaw-sze udzielał mi długich, namaszczonych pouczeń i mówił o najnowszych osiągnięciach Rewolucji Kulturalnej, o „zaszczytnych zadaniach, jakie spoczywają na nas, robotnikach-chłopach-Ŝołnierzach”, oraz o potrzebie „reformy myślenia”. Te „szczere rozmowy” były mi niezbędne ze wzglę-du na moje „ograniczenia”, jednak Ming nigdy nie dochodził od razu do sedna sprawy. Wolał, Ŝeby krytyka pod moim adresem zawisła w powie-trzu. „Masy się na ciebie skarŜą. Czy wiesz, o co chodzi?” — pytał i pa-trzył, jakie to robi na mnie wraŜenie. W końcu wyjaśniał, o jaki zarzut

525

chodzi. Jednego dnia był to nieuchronny zarzut, Ŝe jestem „białym eks-pertem”, kiedy indziej, Ŝe jestem „burŜuazyjna”, poniewaŜ nie próbowa-łam walczyć o przywilej czyszczenia toalet albo prania ubrań towarzyszy — obowiązkowe dobre uczynki. Innym razem znów okazywało się, Ŝe mam ukryte motywy, godne najwyŜszej pogardy: nie próbuję poświęcić większości swojego czasu na pomoc kolegom, poniewaŜ nie chcę, Ŝeby się podciągnęli do mojego poziomu.

Jeden z zarzutów, który Ming przekazywał mi z nerwowym drŜeniem warg (niewątpliwie był głęboko przekonany o jego powadze), brzmiał: „Masy donoszą mi, Ŝe się separujesz. Odcinasz się od mas”. W Chinach człowiek, któremu nie udało się ukryć swego pragnienia odrobiny samot-ności, bardzo łatwo naraŜał się na posądzenie, Ŝe pogardza innymi.

Szczebel wyŜej nad studenckimi aktywistami znajdowali się nadzorcy polityczni, którzy podobnie jak oni albo tylko trochę znali angielski, albo wcale. Nie lubili mnie — zresztą z wzajemnością. Od czasu do czasu musiałam zdawać sprawozdanie ze swoich myśli jednemu z politycznych opiekunów roku i przed kaŜdym spotkaniem godzinami krąŜyłam po kampusie, zbierając odwagę, Ŝeby zapukać do jego gabinetu. Choć jak sądzę nie był złym człowiekiem, budził we mnie strach. Najbardziej ba-łam się jego męczących i zagadkowych przemówień. Podobnie jak inni, aby zaspokoić swoje poczucie władzy, uwielbiał grać ze mną w kotka i myszkę. Musiałam wyglądać powaŜnie, skromnie i składać róŜne obiet-nice, których nie chciałam i nie miałam zamiaru spełniać.

Zaczęłam doceniać lata spędzone na wsi i w fabryce, gdzie stosunko-wo duŜo czasu mogłam spędzać we względnej samotności. Uniwersytety podlegały znacznie ściślejszej kontroli, jako obiekt szczególnych zainte-resowań pani Mao. Znalazłam się teraz wśród ludzi, którzy wszystko zawdzięczali Rewolucji Kulturalnej i gdyby nie ona, wielu z nich nigdy by się tu nie znalazło.

Pewnego razu grupa studentów z mojego roku otrzymała zadanie spo-rządzenia słownika skrótów angielskich. Wydział zdecydował, Ŝe istnie-jący słownik jest „reakcyjny”, poniewaŜ, co naturalne, zawierał o wiele więcej „kapitalistycznych” skrótów niŜ tych o „słusznym” pochodzeniu. „Dlaczego Roosevelt ma mieć swój skrót — FDR (Franklin Delano Ro-osevelt) — gdy nie ma go Przewodniczący Mao?” — pytali wzburzeni

526

studenci. Z powagą zabrali się do wyszukiwania stosownych skrótów, jednak w końcu musieli zrezygnować ze swojej „historycznej misji”, poniewaŜ po prostu nie znaleźli odpowiedniej ilości „słusznego” materia-łu.

Trudno mi było wytrzymać w tym środowisku. Mogłam zrozumieć ignorancję, ale nie mogłam zaakceptować jej gloryfikacji, a tym bardziej uznać, Ŝe ma prawo wszystkim rządzić.

Często musieliśmy wyjeŜdŜać gdzieś poza uniwersytet, Ŝeby zajmo-wać się rzeczami całkowicie bez związku z naszymi studiami. Mao po-wiedział, Ŝe powinniśmy „uczyć się w fabrykach, na polach i w oddzia-łach wojskowych”. Czego jednak mielibyśmy się tam uczyć, jak zwykle nie wyjaśnił. Zaczęliśmy od „nauki na polach”. Pewnego dnia w pierw-szym semestrze mojego pierwszego roku studiów, w październiku 1973 roku, cały uniwersytet spędzono na obrzeŜa Chengdu, w miejscu zwanym Źródło przy Górze Smoka, które padło ofiarą wizyty Chen Yongguia, jednego z wicepremierów Chin. Chen Yonggui był poprzednio przywód-cą brygady rolniczej w Dazhai w górzystej, północnej części prowincji Shanxi, która stała się dla Mao wzorem osiągnięć w rolnictwie, głównie dlatego, Ŝe z pozoru odwoływała się bardziej do rewolucyjnego zapału chłopów niŜ zachęt materialnych. Mao nie dostrzegał — albo nie dbał o to — Ŝe rzekome osiągnięcia Dazhai były w znacznej mierze oparte na oszustwie. Gdy wicepremier Chen odwiedził Źródło przy Górze Smoka, zauwaŜył: „Ach, macie tu góry! Wyobraźcie sobie, ile pól moglibyście tu załoŜyć!” — zupełnie jakby miał przed oczami nagie góry swojej rodzin-nej wioski, a nie Ŝyzne wzgórza porośnięte sadami. Jego uwagi miały jednak moc rozkazu. Tłumy studentów uniwersytetu wysadziły w powie-trze sady, zaopatrujące Chengdu w jabłka, śliwki, brzoskwinie i kwiaty. W pchanych ręcznie wózkach i koszykach zawieszonych na tyczkach znosiliśmy z daleka kamienie na budowę tarasowych poletek ryŜowych.

Podobnie jak w przypadku innych akcji zadekretowanych przez Mao, mieliśmy obowiązek wykazywać się rewolucyjnym zapałem i gorliwo-ścią. Wielu moich kolegów wprost wyłaziło ze skóry, Ŝeby się wyróŜnić. Jeśli chodzi o mnie, uwaŜano, Ŝe brak mi entuzjazmu, częściowo dlatego, Ŝe z trudem ukrywałam swoją niechęć do tego typu działalności, a czę-ściowo dlatego, Ŝe trudno się pocę, nawet przy największym wysiłku.

527

Studenci, z których pot lał się strumieniami, byli publicznie wychwalani na wieczornych apelach.

Moi koledzy byli z pewnością bardziej gorliwi niŜ skuteczni. Laski dynamitu wtykane przez nich w ziemię zwykle nie odpalały, co nie było takie złe, zwaŜywszy na to, Ŝe nie stosowano Ŝadnych zasad bezpieczeń-stwa. Kamienne murki, które budowaliśmy na skraju tarasów, szybko się przewracały i gdy po dwóch tygodniach wracaliśmy do miasta, zbocze wzgórza przypominało pobojowisko, pełne lejów po wybuchach, bez-kształtnych plam zestalonego cementu i stert kamieni. Ale nikt się tym nie przejmował. Całe to przedsięwzięcie było najwyraźniej jedynie przedstawieniem, rodzajem teatru — bezsensownym środkiem do bez-sensownego celu.

Czułam głęboki wstręt do tych ekspedycji, tak samo nienawidziłam faktu, Ŝe naszą pracę i całe nasze Ŝycie wykorzystywano w jakiejś tan-detnej grze politycznej. Ale ku mojej irytacji pod koniec 1974 roku, znów z całym uniwersytetem, zostałam wysłana do jednostki wojskowej.

Obóz wojskowy, oddalony kilka godzin jazdy cięŜarówką od Cheng-du, leŜał w pięknym miejscu, w otoczeniu poletek ryŜowych, kwitnących brzoskwiniowych sadów i bambusowych zagajników. Jednak siedemna-ście dni, jakie tam spędziłam, dłuŜyły mi się niczym rok. KaŜdego ranka waliłam się z nóg po długich marszobiegach, byłam podrapana od pada-nia i czołgania się pod wyimaginowanym ogniem czołgów „przeciwnika” oraz kompletnie wyczerpana od leŜenia całymi godzinami z karabinem na strzelnicy albo rzucania drewnianych ręcznych granatów. Oczekiwa-no, Ŝe we wszystkich ćwiczeniach będę wykazywała pełne zaangaŜowa-nie i osiągnę w nich doskonałe rezultaty, jednak we wszystkich byłam beznadziejna. Było czymś niewybaczalnym, Ŝe jestem dobra tylko z an-gielskiego, mojego podstawowego przedmiotu studiów. Wszystkie ćwi-czenia na poligonie traktowano jako zadania polityczne i musiałam się w nich wykazać. Jak na ironię, w samej armii dobre wyniki w strzelaniu i innych sprawnościach wojskowych powodowały, Ŝe Ŝołnierz naraŜał się na potępienie jako „biały i ekspert”.

Znalazłam się w niewielkiej grupce studentów, którzy tak niebez-piecznie blisko rzucali drewnianymi granatami, Ŝe odmówiono im za-szczytu rzucania prawdziwymi. Gdy któregoś dnia nasza Ŝałosna grupka

528

siedziała na wzgórzu, przysłuchując się odległym eksplozjom, jedna z dziewcząt zaczęła pochlipywać. Na myśl o tym, Ŝe znów dałam widomy dowód swojej „białości”, takŜe zaczęłam z obawą patrzeć w przyszłość.

Drugi sprawdzian stanowiło strzelanie. Maszerując na strzelnicę, po-myślałam sobie: tym razem nie będzie Ŝadnej wpadki, muszę to strzelanie zaliczyć. Gdy wyczytano moje nazwisko i połoŜyłam się na ziemi, wpa-trując się w cel przez aparat celowniczy, zrobiło mi się ciemno przed oczami. Nie widziałam ani tarczy, ani ziemi, nic. DrŜałam tak mocno, Ŝe nie mogłam poruszyć ani ręką, ani nogą. Ledwo usłyszałam rozkaz strze-lania, jakby dobiegał gdzieś z oddali, zza warstwy chmur. Pociągnęłam za spust, ale nie usłyszałam Ŝadnego dźwięku, nic teŜ nie widziałam. Gdy sprawdzono wyniki, instruktorzy byli zdumieni: Ŝadna z moich dziesięciu kul nie trafiła nawet w deskę, na której przypinano tarczę, nie mówiąc o celu.

Nie mogłam w to uwierzyć. Miałam wzrok bez zarzutu. Powiedziałam instruktorowi, Ŝe pewnie lufa była skrzywiona. Chyba mi uwierzył — mój wynik był zbyt osobliwy, by całą winę moŜna było zwalić na mnie. Dostałam drugi karabin, prowokując skargi innych studentów, którzy takŜe, choć bez powodzenia, prosili o drugą szansę. Za drugim razem powiodło mi się nieco lepiej: dwie z dziesięciu kul trafiły w zewnętrzne kręgi tarczy. Ale i tak moje nazwisko znalazło się na samym dole listy, byłam ostatnia z całego uniwersytetu. Patrząc na rezultaty przypięte na ścianie jak plakat propagandowy, wiedziałam, Ŝe moja „białość” stała się jeszcze bielsza. Usłyszałam jadowite uwagi pewnego aktywisty: „Tak! Dajecie jej drugą szansę! Jak gdyby to mogło się jej na co przydać! Jeśli się nie ma Ŝadnych uczuć klasowych ani nienawiści klasowej, to i tysiąc prób nie pomoŜe!”.

Przygnębiona, wycofałam się w swoje myśli i w ogóle przestałam za-uwaŜać Ŝołnierzy, młodych dwudziestoletnich chłopców ze wsi, którzy byli naszymi instruktorami. Tylko jeden incydent zwrócił na nich moją uwagę. Pewnego wieczoru, gdy kilka dziewcząt zbierało ich ubrania ze sznurka, na którym je powiesili do wysuszenia, zobaczyłam, Ŝe ich majt-ki były bez wątpienia poplamione nasieniem.

Na uniwersytecie znajdowałam wytchnienie w domach profesorów i wykładowców, którzy dostali swoje stanowiska jeszcze przed wybuchem

529

Rewolucji Kulturalnej, dzięki naukowym osiągnięciom. Kilku z nich było w Anglii albo w Stanach Zjednoczonych przed przejęciem władzy przez komunistów i czułam, Ŝe mogę w ich towarzystwie rozluźnić się trochę. Wykazywali jednak daleko posuniętą ostroŜność, był to efekt — jak w przypadku większości intelektualistów — lat prześladowań i repre-sji. Unikaliśmy niebezpiecznych tematów. Ci, którzy byli na Zachodzie, rzadko mówili o swoich przeŜyciach. Choć umierałam z ciekawości, powstrzymywałam pytania, nie chcąc stawiać ich w niezręcznej sytuacji.

Z tego samego powodu nigdy nie poruszałam pewnych tematów w rozmowach z rodzicami. Co mogli mi odpowiedzieć — mówić niebez-pieczne prawdy czy bezpieczne kłamstwa? Poza tym nie chciałam, Ŝeby się martwili moimi heretyckimi myślami. Wolałam, Ŝeby o niczym nie mieli pojęcia, Ŝeby na wypadek jakiegoś nieszczęścia, gdyby coś się ze mną stało, mogli zgodnie z prawdą powiedzieć, Ŝe nic nie wiedzą.

Swoimi myślami dzieliłam się jedynie z przyjaciółmi, ludźmi z moje-go pokolenia. W istocie nie mieliśmy większego wyboru — z rozrywek pozostały nam jedynie rozmowy, zwłaszcza z męŜczyznami. „Umówić się” z męŜczyzną, czyli być widzianym w miejscu publicznym jedynie we dwójkę — oznaczało zaręczyny. Nie było zresztą dokąd iść, Ŝeby się zabawić. W kinach pokazywano w kółko kilka filmów zaaprobowanych przez panią Mao. Czasem pojawił się jakiś film zagraniczny, zwykle albański, ale większość biletów rozchodziła się nieoficjalnymi drogami. O resztę walczyły zwykle tłumy chętnych, tłoczących się przed kasą. „Koniki” zbijały na nich majątek.

Siedzieliśmy więc w domu i rozmawialiśmy. Z zachowaniem wszel-kich reguł konwenansu, niczym w wiktoriańskiej Anglii. W tych czasach dość rzadko zdarzało się, Ŝeby kobieta przyjaźniła się z wieloma męŜczy-znami, i jedna z moich przyjaciółek powiedziała kiedyś o mnie: „Nigdy nie spotkałam dziewczyny, która przyjaźniłaby się z tyloma chłopakami. Dziewczęta zwykle mają przyjaciółki”. Miała rację. Znałam wiele dziew-cząt, które wyszły za mąŜ za pierwszego poznanego męŜczyznę. Ale jeśli chodzi o moich męskich przyjaciół, to jedynymi objawami zainteresowa-nia moją osobą z ich strony były dość sentymentalne wiersze i powścią-gliwe listy, choć jeden z nich był napisany krwią — dostałam go od bramkarza uniwersyteckiej druŜyny piłkarskiej.

530

Z przyjaciółmi często rozmawialiśmy o Zachodzie. W tym czasie do-szłam do przekonania, Ŝe musi to być wspaniałe miejsce. Paradoksalnie zawdzięczałam je w pierwszym rzędzie Mao i jego reŜimowi. Przez lata wbijano mi do głowy, Ŝe rzeczy, do których odczuwałam naturalną skłonność, stanowią zło, groŜące nam z Zachodu: ładne ubrania, kwiaty, ksiąŜki, rozrywki, uprzejmość, łagodność, spontaniczność, litość, dobroć, wolność, awersja do okrucieństwa i przemocy, miłość zamiast „nienawi-ści klasowej”, szacunek dla ludzkiego Ŝycia, moŜliwość przebywania w samotności, gdy się tego pragnie, profesjonalizm... Często sama siebie pytałam: czy ktokolwiek moŜe nie pragnąć takiego świata jak Zachód?

Szalenie interesowało mnie to inne Ŝycie, tak odmienne od naszego, i wraz z kolegami wymienialiśmy wszelkie informacje na ten temat, jakie udawało nam się wyłowić z oficjalnych publikacji. Zachwycał mnie nie tyle technologiczny rozwój Zachodu i wysoki standard Ŝycia, co nieobec-ność w Ŝyciu politycznym polowań na czarownice i wszechobecnej, na-trętnej podejrzliwości, dbałość o godność jednostki i ogromny zasięg wolności. Najlepszym dowodem wolności panującej na Zachodzie był dla mnie fakt, Ŝe najwyraźniej było tam wielu ludzi krytykujących Zachód i wychwalających Chiny. Niemal co drugi dzień na pierwszej stronie „Re-ference”, gazety przedrukowującej fragmenty tekstów z prasy zagranicz-nej, pojawiał się jakiś pean na cześć Mao i Rewolucji Kulturalnej. Po-czątkowo bardzo mnie to złościło, ale wkrótce dzięki tym artykułom zo-rientowałam się, jak bardzo tolerancyjne są inne społeczeństwa. Uświa-domiłam sobie, Ŝe właśnie w takim społeczeństwie pragnę Ŝyć: takim, w którym ludzie mogą mieć róŜne, nawet najbardziej skrajne poglądy. Za-czynałam rozumieć, Ŝe to właśnie tolerancja dla przeciwników politycz-nych jest źródłem rozwoju Zachodu.

Nie mogłam jednak powstrzymać irytacji na widok niektórych za-chodnich relacji z Chin. Kiedyś czytałam artykuł napisany przez kogoś, kto odwiedził swoich dawnych przyjaciół, profesorów jednego z chiń-skich uniwersytetów. Przyjaciele radośnie opowiadali mu, jak się cieszy-li, Ŝe zostali oskarŜeni, zdemaskowani i zesłani na koniec świata, i z jaką ulgą przyjęli swoją duchową przemianę. Autor artykułu doszedł do wnio-sku, Ŝe Mao rzeczywiście zmienił Chińczyków w „nowych ludzi”, którzy

531

uwaŜają za przyjemność to, co ludzie Zachodu uznaliby za nieszczęście. Byłam przeraŜona. CzyŜby nie wiedział, Ŝe najgorsze w tym wszystkim jest to, Ŝe prześladowany się nie skarŜy, Ŝe opowiada o represjach z uśmiechem na twarzy? Czy nie widział, do jakiego Ŝałosnego stanu do-prowadzono tych profesorów i jakie straszliwe rzeczy musieli przejść, Ŝeby do tego stopnia ulec oprawcom? Nie rozumiałam wtedy, Ŝe teatr uprawiany przez Chińczyków na co dzień był czymś zupełnie nieznanym ludziom z Zachodu, czymś, co nie zawsze potrafili odszyfrować.

Nie brałam teŜ pod uwagę faktu, Ŝe informacje na temat Chin były trudno dostępne i na ogół źle interpretowane oraz Ŝe ludzie, którzy nie mieli Ŝadnych doświadczeń z podobnym systemem rządów, jaki panował w Chinach, mogli traktować serio chińską propagandę i jej retorykę. W rezultacie uznałam, Ŝe wszystkie te peany były nieuczciwe. śartowaliśmy z przyjaciółmi, Ŝe nasze władze kupują przychylność cudzoziemców swoją „gościnnością”. Po wizycie Nixona zaczęto wpuszczać obcokra-jowców do pewnych ściśle określonych miejsc w Chinach, ale gdziekol-wiek się znaleźli, władze natychmiast otaczały kordonem wydzielone obszary, tworząc specjalne enklawy. Rezerwowano dla nich najlepsze środki transportu, sklepy, restauracje, hotele i teatry, opatrując je napi-sem: „Tylko dla cudzoziemców”. Najbardziej poszukiwany chiński alko-hol, maotai, całkowicie niedostępny dla zwykłych Chińczyków, cudzo-ziemcy mogli kupować bez kłopotu. Gromadzono dla nich najlepsze je-dzenie. Gazety z dumą przytaczały wypowiedź Henry'ego Kissingera, Ŝe znacznie przytył po serii dwunastodaniowych bankietów wydanych na jego cześć podczas wizyty w Chinach. W tym samym czasie w Sichuanie, „Spichlerzu Niebios”, dostawaliśmy ćwierć kilo mięsa miesięcznie, a na ulicach Chengdu roiło się od bezdomnych chłopów, którzy uciekli do Sichuanu przed głodem panującym na północy i Ŝyli jak Ŝebracy. To wspaniałe traktowanie cudzoziemców budziło ogromną gorycz Chińczy-ków. Zaczęliśmy mówić do siebie z kolegami: „Czemu atakowaliśmy Kuomintang za napisy »Chińczykom i psom wstęp wzbroniony« — czyŜ nie robimy tego samego?”.

Zdobywanie informacji stało się moją obsesją. Bardzo przydawała mi się w tym znajomość angielskiego, choć bowiem uniwersytecka biblioteka

532

została powaŜnie spustoszona w czasie Rewolucji Kulturalnej, większość zniszczonych ksiąŜek była w języku chińskim. Ogromna kolekcja ksiąŜek w języku angielskim została wprawdzie okropnie sponiewierana, ale w znacznej mierze ocalała.

Bibliotekarze byli zachwyceni, Ŝe ktoś chce te ksiąŜki czytać, a juŜ zwłaszcza studentka, i jak mogli, starali się mi pomagać. Katalogi zostały całkowicie zdewastowane, więc Ŝeby zdobyć jakąś poszukiwaną przeze mnie pozycję, przekopywali się przez sterty woluminów. Dzięki wysił-kom tych Ŝyczliwych młodych kobiet i męŜczyzn zaczęłam czytać an-gielską klasykę. Pierwszą powieścią, którą przeczytałam po angielsku, były Małe kobietki Louise May Alcott. Okazało się, Ŝe łatwiejsze są dla mnie ksiąŜki napisane przez kobiety, jak Alcott, Jane Austen czy siostry Bronte, niŜ powieści pisane przez męŜczyzn; łatwiej mi było takŜe utoŜ-samiać się z ich bohaterkami. Przeczytałam krótką historię literatury eu-ropejskiej i amerykańskiej i wielkie wraŜenie zrobiła na mnie tradycja antycznej demokracji greckiej, renesansowego humanizmu i oświecenio-wego krytycyzmu. Czytając w PodróŜach Guliwera o cesarzu, który „wydał edykt nakazujący wszystkim poddanym, pod groźbą surowych kar, jeść jajko, poczynając od cieńszego końca”, zastanawiałam się, czy Swift nie był kiedyś w Chinach. Poczuciu, Ŝe mój umysł otwiera się i rozszerza, towarzyszyła ogromna radość.

Siedząc samotnie w bibliotece, czułam się jak w niebie. Gdy tylko zbliŜałam się do gmachu biblioteki, zwykle o zmierzchu, serce zaczynało mi skakać na myśl o wspaniałych chwilach samotności wśród ksiąŜek i cały zewnętrzny świat przestawał istnieć. Gdy biegłam do góry po scho-dach pseudoklasycystycznego budynku, zapach starych ksiąŜek przecho-wywanych w dusznych pomieszczeniach przyprawiał mnie o dreszcz podniecenia i nienawidziłam tych schodów, Ŝe są takie długie.

Z pomocą słowników, poŜyczanych od niektórych profesorów, zaczę-łam poznawać poezję Longfellowa i Walta Whitmana oraz historię Ame-ryki. Nauczyłam się na pamięć całej Deklaracji Niepodległości i moje serce wzbierało na dźwięk słów: „UwaŜamy następujące prawdy za oczywiste: Ŝe wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi sobie” — a tak-Ŝe słów mówiących o „niezbywalnych prawach” ludzi, w tym prawie do „wolności i dąŜenia do szczęścia”. Te zupełnie nieznane w Chinach poję-cia otwierały przede mną cudowny nowy świat. Moje notatniki, które

533

zawsze trzymałam przy sobie, były pełne takich cytatów, wypisywanych ze łzami w oczach.

Pewnego jesiennego dnia w 1974 roku, w najściślejszym sekrecie, jedna z moich przyjaciółek pokazała mi egzemplarz „Newsweeka” z fo-tografiami Mao Zedonga i pani Mao. Dziewczyna nie znała angielskiego, a bardzo chciała się dowiedzieć, o czym piszą w artykule. Był to pierw-szy zagraniczny magazyn, jaki wpadł mi w ręce. Jedno zdanie artykułu szczególnie mnie uderzyło: Ŝe pani Mao jest „oczami, uszami i głosem” Mao Zedonga. AŜ do tej chwili nigdy nie próbowałam zastanawiać się nad oczywistym związkiem między poczynaniami pani Mao i jej męŜa. Teraz jednak postać Mao nabrała dla mnie rzeczywistych wymiarów. Nagle zobaczyłam wyraźnie wszystko, co dotąd jawiło mi się jedynie jako zamazany obraz. To Mao stał za całym bezmiarem zniszczeń i cier-pień. Bez niego pani Mao i jej koteria nie utrzymaliby się nawet jednego dnia. Po raz pierwszy w Ŝyciu, choć z drŜeniem serca, sama przed sobą otwarcie skrytykowałam i odrzuciłam Przewodniczącego Mao.

27 „Jeśli to jest raj,

to jak wygląda piekło?” —

śmierć mojego ojca

(1974-1976)

Po wyjściu z obozu mój ojciec, w przeciwieństwie do większości swo-ich byłych kolegów, nie został zrehabilitowany i nie dostał Ŝadnej pracy. Bezczynnie siedział w domu przy ulicy Meteorytu od chwili, gdy wrócił z nami z Pekinu, jesienią 1972 roku. Problem polegał na tym, Ŝe ojciec skrytykował imiennie Przewodniczącego Mao. Komisja badająca sprawę była przychylnie do ojca nastawiona i usiłowała część jego słów złoŜyć na karb choroby psychicznej, jednak spotkała się z silną opozycją wśród władz wyŜszego szczebla, które pragnęły surowo ojca potępić. Wielu kolegów sympatyzowało z nim i bardzo go podziwiało, ale musieli my-śleć o własnej skórze. Poza tym ojciec nie naleŜał do Ŝadnej kliki i nie miał Ŝadnego potęŜnego protektora — co niewątpliwie ułatwiłoby oczyszczenie go z zarzutów. Przeciwnie, miał dobrze ustosunkowanych wrogów.

Pewnego dnia w 1968 roku moja mama, którą na krótko wypuszczono z aresztu, zobaczyła obok ulicznego straganu z jedzeniem jednego ze starych przyjaciół ojca. Był to człowiek, który związał swoje losy z Tin-gami. Siedział przy stoliku z Ŝoną, którą poznał dzięki mojej mamie i pani Ting, gdy pracowały razem w Yibin. Choć było widać, Ŝe oboje nie mają ochoty na Ŝadne kontakty prócz zdawkowego ukłonu, mama pode-szła do nich i przysiadła się do ich stolika. Poprosiła, Ŝeby zwrócili się do Tingów o oszczędzenie mojego ojca. Gdy skończyła, męŜczyzna pokręcił głową i powiedział: „To nie takie proste...”, po czym umoczył palec w

535

herbacie, napisał na blacie stolika „Zuo” i spojrzał na mamę znacząco, a potem oboje z Ŝoną podnieśli się i odeszli bez słowa.

Zuo był niegdyś bliskim współpracownikiem ojca i jednym z niewielu wyŜszych urzędników partyjnych, których nie spotkały Ŝadne prześlado-wania podczas Rewolucji Kulturalnej. Był ulubieńcem Rebeliantów pani Shao i przyjacielem Tingów, a jednak przeŜył bez szwanku ich upadek, jak równieŜ śmierć Lin Biao.

Mój ojciec nie chciał wycofać swoich słów pod adresem Mao. Jednak gdy komisja badająca jego sprawę zasugerowała, Ŝe moŜna przypisać je chorobie psychicznej, ojciec z cięŜkim sercem przystał na takie rozwią-zanie.

Pod wpływem sytuacji panującej w Chinach ojciec popadł w głębokie przygnębienie. Nie istniały Ŝadne reguły, które kierowałyby zachowa-niem ludzi czy postępowaniem Partii. Znowu wracała korupcja. Urzędni-cy dbali przede wszystkim o swoje rodziny i przyjaciół. W obawie przed biciem i prześladowaniami nauczyciele dawali wszystkim uczniom naj-wyŜsze stopnie, niezaleŜnie od wyników, a konduktorzy w autobusach nie zbierali opłat za bilety. Otwarcie szydzono z troski o dobro publiczne. Maoistowska Rewolucja Kulturalna zniszczyła nie tylko dyscyplinę par-tyjną, ale takŜe uczciwość społeczeństwa.

Ojcu coraz trudniej przychodziło zapanować nad sobą i po-wstrzymywać się od wypowiadania na głos opinii, które jeszcze mocniej pogrąŜały jego samego i całą naszą rodzinę.

Stale zaŜywał środki uspokajające. Gdy atmosfera polityczna nieco się uspokajała, brał mniej, gdy kampanie propagandowe stawały się bardziej natrętne, brał więcej. Psychiatrzy wypisujący mu kolejne recepty za kaŜ-dym razem kręcili głową, ostrzegając, Ŝe dalsze branie tak wysokich da-wek moŜe być dla niego zabójcze. Jednak bez leków ojciec mógł wy-trzymać tylko kilka dni. W maju 1974 roku poczuł, Ŝe znajduje się na progu kolejnego załamania nerwowego i poprosił, Ŝeby poddano go le-czeniu w szpitalu psychiatrycznym. Tym razem przyjęto go błys-kawicznie, dzięki dawnym kolegom, którzy znów zajmowali kierownicze stanowiska w słuŜbie zdrowia.

Dostałam urlop z uniwersytetu i poszłam z ojcem do szpitala, Ŝeby mu dotrzymać towarzystwa. Znalazł się pod opieką doktora Su, psychiatry, który zajmował się nim poprzednio. Za panowania Tingów doktor Su

536

został potępiony za to, Ŝe wystawił prawdziwą diagnozę przypadku mo-jego ojca. Rozkazano mu napisać oświadczenie, Ŝe mój ojciec symulował chorobę psychiczną, a poniewaŜ odmówił, na niezliczonych mityngach poddano go demaskacji, był maltretowany, aŜ wreszcie zabroniono mu wykonywania zawodu. W 1968 roku sama widziałam pewnego dnia, jak opróŜniał kubły na śmieci i czyścił szpitalne spluwaczki. Osiwiał, choć nie miał jeszcze czterdziestki. Po upadku Tingów został zrehabilitowany. Odnosił się bardzo Ŝyczliwie do ojca i do mnie, podobnie jak pozostali lekarze i pielęgniarki, którzy powiedzieli, Ŝe dobrze się ojcem zaopiekują i Ŝe nie muszę z nim zostawać. Ja jednak chciałam z nim zostać. UwaŜa-łam, Ŝe najbardziej ze wszystkiego potrzebuje miłości. Poza tym obawia-łam się, Ŝe moŜe nagle upaść i nikogo nie będzie w pobliŜu. Miał niebez-piecznie wysokie ciśnienie i przeszedł juŜ kilka lŜejszych ataków serca, które sprawiły, Ŝe chodził z wysiłkiem. Wyglądał, jakby mógł w kaŜdej chwili potknąć się i przewrócić. Lekarze ostrzegli mnie, Ŝe upadek moŜe być dla niego śmiertelny. Wprowadziłam się więc z nim na oddział mę-ski, do tego samego pokoju, który zajmował latem 1967 roku. Wszystkie pokoje były dwuosobowe, ale ojciec dostał pokój wyłącznie dla siebie, mogłam więc spać na drugim wolnym łóŜku.

Spędzałam z nim dosłownie kaŜdą chwilę, cały czas go pilnując. Gdy wchodził do toalety, czekałam na zewnątrz. Jeśli wydawało mi się, Ŝe jest w środku za długo, zaczynałam sobie wyobraŜać, Ŝe dostał zawału, i wo-łałam, Ŝeby się odezwał. KaŜdego dnia chodziłam z nim na długie space-ry po szpitalnym ogrodzie, w tłumie innych pacjentów w szarobiałych piŜamach w paski, którzy chodzili w kółko z nieobecnym wyrazem oczu. Na ich widok zawsze ogarniał mnie lęk i głęboki smutek.

Ogród był bardzo piękny i kolorowy. Wśród Ŝółtych mleczy na traw-niku trzepotały białe motyle. Na sąsiednich gazonach rosła chińska osika, z wdziękiem kołysały się bambusy, a za krzewami oleandrów widać było purpurowe kwiaty granatu. Spacerując, układałam wiersze.

W końcu ogrodu znajdował się duŜy pokój dzienny, w którym pacjen-ci mogli grać w karty i szachy albo wertować kilka dozwolonych gazet i ksiąŜek. Jedna z pielęgniarek powiedziała mi, Ŝe na początku Rewolucji Kulturalnej pacjenci mieli studiować w tym pokoju dzieła Przewodniczą-cego Mao, poniewaŜ jego bratanek Mao Yuanxin „odkrył”, Ŝe Mała

537

Czerwona KsiąŜeczka jest lepszym lekiem dla chorych psychicznie niŜ środki medyczne. Jednak sesje studiowania Mao szybko przerwano. „Umieraliśmy ze strachu, gdy tylko któryś z pacjentów otwierał usta. Kto mógł przewidzieć, co mu przyjdzie do głowy powiedzieć” — wyjaśniła pielęgniarka.

Pacjenci w szpitalu nie zachowywali się agresywnie, bo podawane im leki osłabiały ich fizyczną i umysłową aktywność. Ale i tak mieszkanie wśród nich wywoływało we mnie ciągły niepokój — zwłaszcza nocą, gdy ojciec głęboko zasypiał pod wpływem proszków i w całym budynku panowała absolutna cisza. W naszym pokoju, podobnie jak w innych, nie było zamka, i kilka razy obudziłam się z przeraŜeniem na widok jakiegoś męŜczyzny, który stał przy moim łóŜku, odchylając moskitierę i wpatru-jąc się we mnie uporczywym wzrokiem. Zalewałam się wtedy zimnym potem i podciągałam kołdrę, Ŝeby stłumić krzyk: za nic nie chciałam zbudzić ojca — sen był niezbędny dla jego zdrowia. W końcu intruz od-chodził.

Po miesiącu ojciec wrócił do domu. Nie był jednak całkiem zdrowy — jego umysł zbyt długo był pod wielkim ciśnieniem, a atmosfera poli-tyczna wciąŜ była zbyt represyjna, Ŝeby się mógł rozluźnić. Nadal musiał brać środki uspokajające. Psychiatrzy nie mogli nic dla niego zrobić. Jego system nerwowy był juŜ zbyt wyniszczony, podobnie jak ciało i umysł.

Zespół badający jego sprawę w końcu zaproponował projekt werdyk-tu. Stwierdzono w nim, Ŝe ojciec popełnił „powaŜne błędy polityczne” — co oznaczało odstąpienie od uznania go za „wroga klasowego”. Zgodnie z partyjnymi przepisami werdykt przedstawiono ojcu do podpisania na znak, Ŝe zgadza się z jego treścią. Czytał go ze łzami w oczach. Ale pod-pisał.

Jednak wyŜsze władze nie przyjęły werdyktu w tej wersji. Domagały się surowszego napiętnowania.

W marcu 1975 roku mój szwagier Cynglarz miał dostać awans w swo-jej fabryce i urzędnicy do spraw personalnych z jego zakładu udali się do wydziału mojego ojca, Ŝeby, jak nakazywały przepisy, sprawdzić jego kartotekę polityczną. Przyjął ich pewien były Rebeliant z frakcji pani Shao i powiedział, Ŝe ojciec jest „wrogiem Mao”. Cynglarz nie dostał awansu. Nie wspominał o tym incydencie moim rodzicom, Ŝeby nie spra-wiać im przykrości, jednak pewnego dnia ojciec usłyszał, jak jeden z jego przyjaciół z wydziału, który nas odwiedził, szeptem opowiada mamie o tej historii. Z udręką patrzyłam jak ojciec przepraszał potem Cynglarza, Ŝe

538

zrujnował mu przyszłość. Płacząc w bezsilnej rozpaczy, pytał mamę: „Co takiego zrobiłem, Ŝe nawet mój zięć musi za to cierpieć? Co mam zrobić, Ŝeby wam tego oszczędzić?”.

Mimo zaŜywania duŜych dawek środków uspokajających ojciec pra-wie nie zmruŜył oka przez kilka następnych dni i nocy. Po południu dziewiątego kwietnia powiedział, Ŝe chce się trochę zdrzemnąć.

Gdy mama skończyła gotować kolację w naszej małej kuchni na par-terze, pomyślała, Ŝe pozwoli mu pospać nieco dłuŜej. W końcu poszła na górę do sypialni, ale nie mogła się go dobudzić. Zrozumiała, Ŝe ojciec ma zawał. Nie mieliśmy telefonu, więc pobiegła do przychodni lekarskiej dla wyŜszych urzędników mieszczącej się na sąsiedniej ulicy i odszukała jej kierownika, doktora Rena.

Doktor Ren był bardzo zdolnym lekarzem i przed Rewolucją Kultu-ralną odpowiadał za zdrowie mieszkańców kompleksu partyjnego. Często do nas przychodził i bardzo troskliwie wypytywał o zdrowie całej naszej rodziny. Jednak gdy po wybuchu Rewolucji Kulturalnej wypadliśmy z łask, zrobił się zimny i lekcewaŜący. Spotkałam wielu ludzi, którzy za-chowywali się podobnie i za kaŜdym razem byłam tym zaszokowana.

Doktor Ren był wyraźnie zirytowany na widok mamy i oświadczył, Ŝe przyjdzie, jak skończy swoją pracę. Mama odparła na to, Ŝe atak serca nie będzie czekał, jednak Ren popatrzył na nią, jakby chciał powiedzieć, Ŝe niecierpliwość jej nie pomoŜe. Dopiero po godzinie łaskawie przyszedł do naszego domu z pielęgniarką, ale bez Ŝadnego sprzętu pierwszej po-mocy. Pielęgniarka musiała wrócić po sprzęt do przychodni. W tym cza-sie doktor Ren przewrócił ojca kilka razy z boku na bok, po czym usiadł i czekał. Minęło następne pół godziny, w ciągu której mój ojciec zmarł.

Tego wieczoru uczyłam się przy świeczce w sypialni na uniwersyte-cie, bo właśnie znowu wyłączono prąd. W pewnym momencie pojawiło się kilku ludzi z wydziału ojca i bez Ŝadnych wyjaśnień zabrali mnie do domu.

Ojciec leŜał bokiem na łóŜku, jego twarz była niezwykle spokojna, jakby zapadł w krzepiący, zdrowy sen. Zniknął z niej wyraz strasznej udręki. Znów wyglądał młodo, nawet młodziej niŜ na swoje pięćdziesiąt

539

cztery lata. Poczułam, Ŝe serce rozdziera mi się na kawałki, ogarnął mnie niepohamowany szloch.

Przez wiele dni płakałam w milczeniu. Rozmyślałam o Ŝyciu ojca, o jego zmarnowanym oddaniu dla sprawy, o zdruzgotanych marzeniach. Nie musiał umierać tak młodo. A jednak jego śmierć wydawała się nie-uchronna. Nie było dla niego miejsca w maoistowskich Chinach, ponie-waŜ usiłował być uczciwym człowiekiem. Został zdradzony przez ideę, której poświęcił całe swoje Ŝycie, i ta zdrada go zabiła.

Moja mama domagała się ukarania doktora Rena. Gdyby nie jego lek-cewaŜące zaniedbanie, mój ojciec mógłby Ŝyć. Ale jej Ŝądanie oddalono jako „wdowi emocjonalizm”. Postanowiła nie ciągnąć dalej tej sprawy i skoncentrować się na rzeczy znacznie waŜniejszej: wywalczeniu odpo-wiedniej mowy poŜegnalnej na pogrzebie ojca.

Mowa poŜegnalna była rzeczą niezwykle istotną, poniewaŜ kaŜdy wiedział, Ŝe jej treść odzwierciedla stosunek partii do osoby zmarłego. Mowa taka była potem umieszczana w aktach i dalej wpływała na los jego dzieci. Obowiązywały odpowiednie wzory mów na kaŜdą okazję oraz ustalone zwroty. KaŜde odchylenie od standardowych sformułowań w odniesieniu do funkcjonariusza, który został oczyszczony z zarzutów, było interpretowane jako wyraz zastrzeŜeń partii do jego osoby lub jako oznaka potępienia. Kiedy mamie przedstawiono do wglądu projekt mowy na pogrzeb, zobaczyła, Ŝe roi się w niej od odchyleń oznaczających potę-pienie. Wiedziała, Ŝe jeśli partia w ten sposób poŜegna ojca, nasza rodzi-na nigdy nie uwolni się od podejrzeń. W najlepszym razie będziemy Ŝyli w stanie ciągłej niepewności albo, co bardziej prawdopodobne, na wiele pokoleń staniemy się ofiarami dyskryminacji. Odrzuciła więc kilka kolej-nych projektów.

Miała niewielkie szanse powodzenia, ale wiedziała, Ŝe ojciec budził sympatię wielu osób. Tradycyjnie w takim momencie chińska rodzina mogła pozwolić sobie na odrobinę uczuciowego szantaŜu. Po śmierci ojca mama przeŜyła załamanie, ale mimo to, leŜąc w łóŜku, walczyła z pełną determinacją. Zagroziła, Ŝe oskarŜy władze w czasie uroczystości pogrzebowej, jeśli ojciec nie otrzyma zadowalającego poŜegnania. We-zwała do siebie przyjaciół i kolegów ojca i oznajmiła im, Ŝe składa w ich ręce przyszłość swoich dzieci. Obiecali wstawić się za ojcem. W końcu

540

władze ustąpiły. Choć nikt nie ośmielił się potraktować go jak osobę zrehabilitowaną, partyjna ocena jego działalności została tak dalece zła-godzona, Ŝe prawie nie było w niej krytycznych akcentów.

Uroczystości pogrzebowe odbyły się dwudziestego pierwszego kwiet-nia. Zgodnie ze standardową praktyką, zostały one zorganizowane przez „komitet pogrzebowy” złoŜony z byłych współpracowników ojca, w tym takŜe ludzi, którzy przyczynili się do jego prześladowań, jak Zuo. Wszystko starannie zaplanowano, aŜ do najdrobniejszych szczegółów, i zgodnie z obowiązującą formułą w pogrzebie wzięło udział około pięciu-set osób. Pochodzili z kilkudziesięciu urzędów i departamentów admini-stracji prowincji oraz biur, które podlegały wydziałowi ojca. Była nawet odraŜająca pani Shao. KaŜda instytucja miała przysłać wieniec z papie-rowych kwiatów, którego wymiary takŜe były ściśle określone. W pew-nym sensie cieszyliśmy się z tego, Ŝe pogrzeb będzie miał oficjalny cha-rakter. Prywatny pogrzeb człowieka, zajmującego taką pozycję w apara-cie władzy jak mój ojciec, byłby czymś niezwykłym i z pewnością zo-stałby odebrany jako dowód odtrącenia przez partię. Nie znałam więk-szości obecnych na pogrzebie, ale zjawili się wszyscy moi bliscy przyja-ciele, którzy dowiedzieli się o śmierci ojca, w tym Plumpie, Nana i elek-trycy z mojej fabryki. Przyszli moi koledzy z uniwersytetu oraz aktywista Ming. A takŜe mój dawny przyjaciel Bing, którego nie chciałam widzieć od śmierci babci — i nasza przyjaźń znowu odŜyła po sześciu latach.

Rytuał przewidywał, Ŝe przemówić powinien równieŜ jeden z „przed-stawicieli rodziny zmarłego” i ta rola przypadła mnie. Wspominałam charakter mojego ojca, jego zasady moralne, wiarę w partię i bezgranicz-ne oddanie ludziom. Wyraziłam nadzieję, Ŝe jego przedwczesna śmierć dostarczy obecnym okazji do wielu przemyśleń.

Na koniec uroczystości, gdy wszyscy obecni przechodzili obok naszej rodziny, podając nam rękę, widziałam łzy w oczach wielu byłych Rebe-liantów. Nawet pani Shao miała smutną twarz. Ci ludzie mieli stosowną maskę na kaŜdą okazję. Niektórzy z Rebeliantów mamrotali: „Jest nam wszystkim bardzo przykro z powodu tego, co przeszedł twój ojciec”. MoŜe i rzeczywiście było im przykro, ale jakie to miało teraz znaczenie? Mój ojciec nie Ŝył — a oni w duŜej mierze przyłoŜyli rękę do jego śmier-ci. Zastanawiałam się, czy tak samo będą się zachowywali wobec kogoś innego, w trakcie jakiejś kolejnej kampanii.

541

Podeszła do mnie młoda, nieznana mi kobieta, połoŜyła mi głowę na ramieniu i gwałtownie zaszlochała. Poczułam, jak wtyka mi do ręki kar-teczkę. Przeczytałam ją później: „Byłam głęboko poruszona niezłomnym charakterem twojego ojca. Musimy uczyć się od niego i stać się godnymi następcami sprawy, którą pozostawił — wielkiej sprawy rewolucji prole-tariackiej”. Czy rzeczywiście moja mowa tak ją poruszyła? — zastana-wiałam się. Wyglądało na to, Ŝe nie ma ucieczki od komunistów — za-garnęli wszystko: wszelkie zasady moralne i szlachetne uczucia.

Kilka tygodni przed śmiercią ojca siedziałam z nim na stacji kolejowej w Chengdu, czekając na przyjazd jego przyjaciela. Byliśmy w tej samej półotwartej poczekalni, w której siedziałyśmy z mamą przed dziesięcio-ma laty, gdy jechała do Pekinu, Ŝeby prosić o jego uwolnienie. Poczekal-nia wyglądała prawie tak samo, była tylko jeszcze bardziej obskurna i zatłoczona. Coraz więcej ludzi gromadziło się na duŜym placu od frontu. Jedni spali, inni siedzieli, kobiety karmiły piersią dzieci, wielu Ŝebrało. Byli to chłopi z północy, gdzie panował głód — rezultat złej pogody oraz sabotaŜu uprawianego przez koterię pani Mao. Przyjechali tu pociągami, stłoczeni na dachach wagonów. KrąŜyło wiele opowieści o nieszczęśni-kach, których zmiotło w czasie jazdy, albo takich, którym urwało głowę podczas przejazdu przez tunel.

W drodze na stację spytałam ojca, czy mogę pojechać w czasie waka-cji letnich w dół rzeki Jangcy. „Bardzo chciałabym mieć jakąś przyjem-ność z Ŝycia” — oświadczyłam. Pokręcił głową z dezaprobatą. „Póki jesteś młoda, najwaŜniejsza powinna być dla ciebie nauka i praca”.

Wróciłam do tego tematu na dworcu. W poczekalni sprzątaczka za-miatała posadzkę. W pewnym momencie na jej drodze znalazła się wie-śniaczka z północy, siedząca na cementowej podłodze; obok niej leŜało zawiniątko i dwójka małych dzieci w łachmanach. Trzecie dziecko trzy-mała przy piersi, czarnej od brudu, którą odsłaniała bez cienia wstydu. Sprzątaczka przeszła obok chłopki, wzniecając tumany kurzu, jakby tam w ogóle nikogo nie było. Wieśniaczka nawet nie drgnęła.

Ojciec odwrócił się do mnie i powiedział: „Jak moŜesz cieszyć się Ŝy-ciem i oczekiwać od niego przyjemności, gdy ludzie obok tak Ŝyją?”. Milczałam. Nie odpowiedziałam: „Ale co ja, jednostka, mogę na to pora-dzić? Czy koniecznie muszę wobec tego pędzić nędzne Ŝycie bez celu?”.

542

Takie zdanie zabrzmiałoby szokująco samolubnie. Zostałam wychowana w duchu „traktowania interesu całego narodu jako własnego obowiązku” (yi tianxia wei jiren).

Jednak w pustce, jaką poczułam po śmierci ojca, zaczęłam krytycznie przyglądać się wszelkim tego rodzaju naukom. Nie pragnęłam Ŝadnej wielkiej misji, Ŝadnej „sprawy”, jedynie zwykłego Ŝycia — spokojnego, moŜe z odrobiną przyjemności, zabawy. Powiedziałam mamie, Ŝe w cza-sie letnich wakacji chcę pojechać w dół Jangcy.

Mama bardzo namawiała mnie na wyjazd, podobnie jak siostra, która razem z męŜem mieszkała z nami od swojego powrotu ze wsi. Fabryka Cynglarza, która w normalnych warunkach powinna zapewnić mu mieszkanie, nie zbudowała Ŝadnych nowych domów od wybuchu Rewo-lucji Kulturalnej. Wielu robotników, podobnie jak Cynglarz — było wte-dy kawalerami i mieszkali w barakach po ośmiu w pokoju. Teraz, dzie-sięć lat później, większość z nich miała Ŝony i dzieci. Nie mieli gdzie mieszkać i musieli gnieździć się u rodziców albo teściów; było rzeczą normalną, Ŝe trzy pokolenia mieszkały w jednym pokoju.

Po powrocie ze wsi moja siostra nie dostała pracy; zgodnie z przepi-sami nie moŜna jej było zatrudnić, skoro wyszła za mąŜ, zanim dostała pracę w mieście. Jednak teraz, dzięki przepisowi, Ŝe w przypadku śmierci urzędnika państwowego jedno z dzieci moŜe zająć jego miejsce, siostra otrzymała posadę w administracji szkoły medycyny chińskiej w Cheng-du.

W lipcu wyruszyłam w podróŜ z Jinmingiem, który studiował w Wu-hanie, wielkim mieście nad Jangcy. Najpierw zatrzymaliśmy się przy leŜącej w pobliŜu górze Lu, znanej z bujnej roślinności i wspaniałego klimatu. W przeszłości odbywały się tu liczne waŜne konferencje partyj-ne, w tym takŜe konferencja, na której w 1959 roku oskarŜono marszałka Peng Dehuai, toteŜ góra stała się celem pielgrzymek „dla ludzi pragną-cych poszerzyć swoją rewolucyjną edukację”. Gdy zaproponowałam, Ŝebyśmy tam poszli, Jinming spytał z niedowierzaniem: „Naprawdę nie masz dosyć »rewolucyjnej edukacji«?”.

Na górze zrobiliśmy sobie mnóstwo fotografii, tak Ŝe z całej rolki zo-stało mi tylko jedno zdjęcie. Schodząc na dół, minęliśmy dwupiętrową will ę schowaną wśród chińskich drzew parasolowych, magnolii i pinii.

543

Na tle skał wyglądała prawie jak przypadkowo usypana sterta kamieni. Miejsce wydało mi się tak piękne, Ŝe pstryknęłam ostatnią fotografię. Nagle jak spod ziemi wyrósł jakiś męŜczyzna i niskim, nie znoszącym sprzeciwu głosem kazał mi oddać aparat. Był po cywilnemu, ale zauwa-Ŝyłam, Ŝe ma pistolet. Otworzył aparat, prześwietlił całą rolkę, a potem znów jakby zapadł się pod ziemię. Jacyś stojący obok turyści szeptem wyjaśnili mi, Ŝe to jedna z letnich willi Mao. Poczułam kolejną falę odra-zy do Mao, nie tyle z racji przywilejów, co z powodu hipokryzji — po-zwala sobie na luksusowe wille, podczas gdy swemu narodowi oświad-cza, Ŝe nawet zwykła, elementarna wygoda jest czymś nagannym. Gdy w bezpiecznej odległości od niewidzialnych straŜników zaczęłam lamen-tować nad utratą trzydziestu sześciu zdjęć, Jinming wyszczerzył się do mnie w ironicznym uśmiechu: „Widzisz, do czego prowadzi gapienie się na święte miejsca!”.

Z Lushan ruszyliśmy dalej autobusem. Jak wszystkie autobusy w Chi-nach, był zapchany i musieliśmy mocno wyciągać szyje, Ŝeby złapać trochę powietrza. Od początku Rewolucji Kulturalnej nie wyprodukowa-no ani jednego autobusu, podczas gdy populacja miast wzrosła w tym czasie o kilkadziesiąt milionów. Po kilku minutach autobus nagle stanął. Otworzyły się przednie drzwi i do środka wcisnął się jakiś potęŜnie wy-glądający męŜczyzna po cywilnemu. „Na dół! Schować się! — szczeknął. — Tą drogą będą jechać amerykańscy goście. Nie moŜemy sobie pozwo-lić, ze względu na prestiŜ naszej ojczyzny, Ŝeby zobaczyli taki napchany autobus”. Usiłowaliśmy przykucnąć, ale w środku było za duŜo ludzi. MęŜczyzna wrzasnął: „Macie obowiązek bronić honoru naszej ojczyzny! Musimy prezentować się godnie! Na dół! Zgiąć kolana!”.

Nagle usłyszałam donośny głos Jinminga: „CzyŜ Przewodniczący Mao nie pouczał nas, Ŝeby nigdy nie zginać kolan przed amerykańskimi imperialistami?”. Przestraszyłam się, Ŝe napyta sobie biedy. Komuniści nie cenili poczucia humoru. MęŜczyzna groźnie spojrzał w naszą stronę, ale nic nie odpowiedział. Jeszcze raz błyskawicznie omiótł spojrzeniem cały autobus i szybko wyskoczył na zewnątrz. Nie chciał, Ŝeby „amery-kańscy goście” byli świadkami nieprzyjemnych scen. Starannie ukrywa-no przed cudzoziemcami wszelkie oznaki niezadowolenia społecznego.

Wszędzie na naszej drodze w dół doliny Jangcy natykaliśmy się na ślady Rewolucji Kulturalnej: zniszczone świątynie, przewrócone posągi,

544

zdewastowane zabytkowe miasta. Niewiele świadectw staroŜytnej chiń-skiej cywilizacji ocalało. Jednak straty sięgały znacznie głębiej. Chińczy-cy nie tylko zniszczyli większość swoich pięknych, zabytkowych budow-li, ale takŜe przestali je cenić i nie potrafili wytwarzać nowych. Nie licząc zniszczonego, choć wciąŜ olśniewająco pięknego krajobrazu, Chiny stały się krajem brzydkim.

Pod koniec wakacji popłynęłam, juŜ sama, z Wuhanu z powrotem w górę rzeki, przez przełomy Jangcy. PodróŜ trwała trzy dni. Pewnego ran-ka, gdy stałam, wychylając się przez burtę, powiew wiatru rozwiał mi włosy i spinka do włosów wpadła do rzeki. PasaŜer, z którym przedtem rozmawiałam, wskazał w stronę dopływu wpadającego w tym miejscu do Jangcy i opowiedział mi legendę.

W roku 33 p.n.e. cesarz Chin, aby ułagodzić potęŜnych północnych wrogów kraju, Hunów, postanowił posłać królowi barbarzyńców młodą Chinkę jako Ŝonę. Wybrał ją na podstawie portretu z trzech tysięcy kon-kubin ze swego dworu, z których wielu nigdy nawet nie widział na oczy. PoniewaŜ miała poślubić barbarzyńcę, wybrał najbrzydszy portret, jednak w dniu jej odjazdu odkrył, Ŝe jest bardzo piękną kobietą. Jej wizerunek nie mówił prawdy, poniewaŜ nie chciała przekupić dworskiego malarza. Cesarz rozkazał ściąć malarza, kobieta zaś płakała nad brzegiem rzeki. Nie chciała opuszczać swego kraju i Ŝyć wśród barbarzyńców. Wiatr porwał jej spinkę z włosów, która wpadła do rzeki, jak gdyby pragnął, aby coś, co do niej naleŜało, zostało w rodzinnym kraju. Potem kobieta popełniła samobójstwo.

Według legendy w miejscu, w którym jej spinka wpadła do wody, rzeka stała się krystalicznie czysta i nazwano ją Rzeką Kryształową. Mój towarzysz powiedział mi, Ŝe to właśnie dopływ Jangcy, który minęliśmy, i z uśmiechem dodał: „To zły znak! MoŜe się zdarzyć, Ŝe i ty skończysz w obcym kraju jako Ŝona barbarzyńcy!”. Uśmiechnęłam się na myśl o tej tradycyjnej chińskiej skłonności do traktowania innych narodów jak „barbarzyńców” i pomyślałam, Ŝe być moŜe ta staroŜytna dama lepiej by na tym wyszła, gdyby poślubiła „barbarzyńskiego” króla. Przynajmniej na co dzień miałaby kontakt ze stepem, końmi i przyrodą. Na dworze chińskiego cesarza Ŝyła w luksusowym więzieniu, gdzie nie rosło ani jedno drzewo, po którym konkubiny mogłyby wydostać się za mur. Po-myślałam, Ŝe Ŝyjemy jak te Ŝaby na dnie studni z chińskiej legendy,

545

które uwaŜały, Ŝe niebo jest nie większe niŜ okrągły otwór u szczytu studni. Poczułam gwałtowne i nieodparte pragnienie, Ŝeby jak najszybciej wydostać się ze studni i zobaczyć świat.

Do tej pory ani razu nie rozmawiałam z obcokrajowcem, choć miałam juŜ dwadzieścia trzy lata i od prawie dwu lat byłam studentką filologii angielskiej. Obcokrajowców widziałam jedynie w Pekinie w 1972 roku. Raz na nasz uniwersytet przyjechał cudzoziemiec, jeden z „przyjaciół Chin”. Był gorący, letni dzień i drzemałam właśnie, gdy jeden z kolegów wpadł do naszego pokoju i obudził nas wszystkie wrzaskiem: „Cudzozie-miec przyjechał! Chodźcie zobaczyć cudzoziemca!”. Kilka dziewcząt poszło za nim, ale ja postanowiłam nie przerywać drzemki. Pomysł ga-pienia się na obcokrajowców wydawał mi się niedorzeczny, skoro i tak nie wolno nam było się do nich odezwać, nawet mimo tego, Ŝe byli „przyjaciółmi Chin”.

Nigdy nawet nie słyszałam cudzoziemca, z wyjątkiem głosu na jednej jedynej płycie. Gdy zaczęłam uczyć się angielskiego, poŜyczyłam płytę oraz gramofon i słuchałam jej w domu na ulicy Meteorytu. Kilku sąsia-dów zebrało się na podwórku i szeroko otwierając oczy ze zdziwienia, powtarzali, kręcąc głową: „Co za śmieszne dźwięki!”. Ci ągle prosili, Ŝebym odtwarzała płytę od początku.

Rozmowa z obcokrajowcem była marzeniem kaŜdego studenta i w końcu ja takŜe doczekałam się swojej szansy. Gdy wróciłam do domu z wycieczki po Jangcy, dowiedziałam się, Ŝe mój rok jedzie w październiku do Zhanjiang, portu na południu, Ŝeby ćwiczyć angielski w rozmowach z zagranicznymi marynarzami. Byłam szalenie podekscytowana.

Zhanjiang leŜy około tysiąca dwustu kilometrów od Chengdu, dwa dni i dwie noce jazdy koleją. Był to najdalej na południe połoŜony port Chin, tuŜ nad granicą wietnamską. Czułam się jak w obcym kraju, pa-trząc na liczne budynki w stylu kolonialnym z przełomu wieku, romań-skie łuki, okna obrośnięte róŜami i wielkie werandy z kolorowymi para-solami. Miejscowa ludność mówiła dialektem kantońskim, który był dla nas prawie niezrozumiały. W powietrzu czuło się zapach bliskiego mo-rza, egzotycznej tropikalnej roślinności, szerokiego świata.

Moja radość jednak wkrótce zbladła, kiedy towarzyszący nam nadzor-ca polityczny i trzej wykładowcy stwierdzili, Ŝe, choć mieszkaliśmy jakiś

546

kilometr od morza, nie wolno nam się do niego zbliŜać pod Ŝadnym po-zorem. NabrzeŜe portowe i tak było zamknięte dla osób postronnych z obawy przed „sabotaŜem” i próbami ucieczki. Opowiadano nam o stu-dencie, który zdołał ukryć się w ładowni frachtowca i nie zdając sobie sprawy z tego, Ŝe ładownia będzie zapieczętowana przez kilka tygodni, zginął z głodu. Mogliśmy poruszać się jedynie w obrębie kilku przecznic wokół naszego miejsca zamieszkania.

Takie ograniczenia stanowiły naturalny element naszego Ŝycia, nie-mniej nigdy nie przestałam się przeciw nim wewnętrznie buntować. Uda-łam, Ŝe jestem chora, i dostałam pozwolenie, Ŝeby pojechać do szpitala w środku miasta. Błąkałam się zdesperowana po ulicach, daremnie starając się zobaczyć morze. Mieszkańcy Zhanjiang zachowywali się nieŜyczli-wie, nie lubili osób nie mówiących po kantońsku i nie chcieli mnie zro-zumieć. Spędziliśmy w porcie trzy tygodnie i tylko raz zabrano nas na sąsiednią wysepkę, Ŝeby nam pokazać ocean.

PoniewaŜ pojechaliśmy tam, Ŝeby rozmawiać z marynarzami, zorga-nizowano nas w małe grupy, na zmianę pracujące w dwu miejscach, w których marynarze mieli prawo przebywać: w Sklepie Przyjaźni, gdzie sprzedawano róŜne towary za twardą walutę, oraz w Klubie Marynarza, w którym był bar, restauracja, sala bilardowa i sala do gry w ping-ponga.

Obowiązywały ścisłe reguły kontaktów z marynarzami. Nie wolno by-ło rozmawiać z nimi pojedynczo, z wyjątkiem krótkich wymian słów ponad ladą w Sklepie Przyjaźni. Na pytanie o imię lub adres w Ŝadnym wypadku nie wolno było podawać prawdziwych danych. Musieliśmy przygotować sobie fałszywe imiona i adresy. Po kaŜdej rozmowie naleŜa-ło spisać szczegółowy raport z jej przebiegu, co stanowiło standardową praktykę obowiązującą wszystkich Chińczyków, którzy mieli do czynie-nia z obcokrajowcami. Do znudzenia przestrzegano nas, jak wielkie zna-czenie ma „dyscyplina kontaktów z obcokrajowcami” (she wai jilii) — w przeciwnym razie nie tylko sami moŜemy wpaść w powaŜne tarapaty, ale takŜe uniemoŜliwi ć podobne kontakty innym studentom.

W rzeczywistości okazji do ćwiczenia naszej angielszczyzny było jak na lekarstwo. Statki nie co dzień zawijały do portu i nie wszyscy maryna-rze schodzili na ląd. Dla większości z nich angielski nie był językiem ojczystym: spotykaliśmy Greków, Japończyków, Jugosłowian, Afrykań-czyków oraz wielu Filipińczyków i większość z nich mówiła łamaną

547

angielszczyzną, choć zdarzył się takŜe szkocki kapitan z Ŝoną oraz kilku Skandynawów, których angielski był bez zarzutu.

W oczekiwaniu na naszych bezcennych marynarzy często siadałam na werandzie z tyłu Klubu, czytając ksiąŜki i wpatrując się w zagajniki palm i-kokosów rysujące się na tle szafirowo-błękitnego nieba. Gdy pojawiali się marynarze, podrywaliśmy się z miejsc i dosłownie rzucaliśmy na nich, starając się nie stracić przy tym zbyt wiele godności — tak bardzo pragnęliśmy wciągnąć ich do rozmowy. Pamiętam zdumienie, jakie ma-lowało się na ich twarzach, gdy odmawialiśmy oferowanych drinków, których nie wolno nam było przyjmować. W ogóle mieliśmy zakaz picia alkoholu; wszystkie barwne zagraniczne butelki i puszki były przezna-czone wyłącznie dla obcokrajowców. Po prostu siedzieliśmy — cztero-, pięcioosobowe grupki młodych kobiet i męŜczyzn z powaŜnymi twarza-mi. Nie zdawałam sobie sprawy, jak osobliwy musiał to być widok dla marynarzy — i jak bardzo odbiegał od ich wyobraŜeń na temat portowe-go Ŝycia.

Gdy pojawili się pierwsi marynarze z Afryki, nasi nauczyciele deli-katnie ostrzegli studentki, Ŝeby uwaŜały: „Oni są mniej rozwinięci i nie nauczyli się kontrolować swoich instynktów, więc łatwo ulegają pokusie okazywania uczuć, kiedy tylko im przyjdzie na to ochota: próbują doty-kać, obejmować, a nawet całować”. Wywołując szok i oburzenie całej sali, nauczyciele opowiedzieli nam o tym, jak to pewna studentka z po-przedniej grupy nagle zaczęła strasznie krzyczeć w środku rozmowy z Gambijczykiem, który usiłował ją objąć. Myślała, Ŝe chce ją zgwałcić (w środku tłumu, chińskiego tłumu!), i była tak przeraŜona, Ŝe juŜ do końca pobytu nie odwaŜyła się rozmawiać z Ŝadnym cudzoziemcem.

Nasi koledzy, zwłaszcza aktywiści, wzięli na siebie zadanie ochrony dziewcząt. Gdy tylko któryś z czarnych marynarzy zaczynał z jedną z nas rozmawiać, spoglądali na siebie porozumiewawczo i rzucali się ku nam na ratunek, przejmując konwersację i wciskając się między dziewczęta a marynarzy. Łagodzili te środki ostroŜności, natychmiast zaczynając mó-wić o „przyjaźni między Chinami a narodami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej”. „Chiny są krajem rozwijającym się — intonowali, recytując podręcznikową lekcję — i zawsze będą stały po stronie uciskanych i wy-zyskiwanych mas krajów Trzeciego Świata w ich walce przeciw amery-kańskim imperialistom i radzieckim rewizjonistom”. Afrykanie sprawiali

548

wraŜenie lekko zbitych z tropu, ale widać było, Ŝe są poruszeni. Czasem obejmowali Chińczyków, którzy odwzajemniali się braterskim uściskiem.

Zgodnie z „chwalebną teorią” Przewodniczącego, reŜim maoistowski robił wiele hałasu wokół przynaleŜności Chin do grona krajów rozwijają-cych się, krajów Trzeciego Świata. Jednak wsłuchując się w słowa Mao, moŜna było odnieść wraŜenie, Ŝe Chiny wspaniałomyślnie zniŜają się do ich poziomu. Sposób, w jaki o tym mówił, nie pozostawiał wątpliwości, Ŝe przyłączyliśmy się do krajów Trzeciego Świata po to, by im przewo-dzić i je ochraniać, a nasze miejsce jest wśród światowych potęg.

Bardzo mnie irytowało to zadufane poczucie wyŜszości. Czym wła-ściwie mielibyśmy się szczycić? Liczbą ludności? Powierzchnią? W Zhanjiangu zobaczyłam, Ŝe marynarzom z krajów Trzeciego Świata, którzy imponowali nam kolorowymi zegarkami, aparatami fotograficz-nymi, drinkami — były to rzeczy, które widzieliśmy pierwszy raz w Ŝy-ciu — powodzi się o niebo lepiej niŜ nam i są nieporównanie bardziej wolni niŜ wszyscy Chińczycy.

Byłam szalenie ciekawa, jacy naprawdę są cudzoziemcy. W czym są podobni do Chińczyków, w czym się od nich róŜnią? Musiałam jednak ukrywać tę ciekawość, bo mogła nie tylko narazić mnie na nieprzyjemno-ści natury politycznej, ale takŜe na zarzut utraty twarzy. Za panowania Mao, podobnie jak w czasach Średniego Cesarstwa, Chińczycy zwracali ogromną uwagę na to, by zachowywać się „godnie” w obliczu cudzo-ziemców — czyli chłodno i powściągliwie. Zwykle przyjmowało to for-mę całkowitego braku zainteresowania światem zewnętrznym i wielu moich kolegów w ogóle nie zadawało Ŝadnych pytań.

Pewnie z powodu mojej nieposkromionej ciekawości, a częściowo takŜe z racji lepszej znajomości angielskiego, wszyscy marynarze prze-jawiali wyraźną ochotę, Ŝeby rozmawiać właśnie ze mną — i to mimo moich wysiłków, Ŝeby mówić jak najmniej i dać szansę kolegom. Niektó-rzy marynarze w ogóle nie chcieli rozmawiać z innymi studentami. By-łam takŜe ulubienicą dyrektora Klubu Marynarza, potęŜnego męŜczyzny o imieniu Long, co wzbudziło gniew Minga i paru innych uczelnianych nadzorców. Nasze codzienne zebrania polityczne poświęcone były głów-nie ocenie przestrzegania „dyscypliny kontaktów z cudzoziemcami”.

549

Uznano, Ŝe złamałam obowiązujące reguły, poniewaŜ moje oczy wska-zywały na „zbytnie zainteresowanie”, „śmiałam się za często”, a śmiejąc się, otwierałam usta „za szeroko”. Krytykowano mnie takŜe za gestyku-lowanie; studentki miały trzymać ręce pod stołem i siedzieć bez ruchu.

Większość chińskiego społeczeństwa nadal uwaŜa, Ŝe kobieta powin-na zachowywać się bardzo powściągliwie, spuszczać powieki w odpo-wiedzi na męskie spojrzenia i uśmiechać się jedynie kącikami ust, nie odsłaniając zębów. Gestykulacja rękami jest w ogóle zabroniona. Jeśli kobieta naruszy któryś tych nakazów, uwaŜa się, Ŝe „flirtuje”. Za pano-wania Mao flirtowanie z cudzoziemcem stanowiło niesłychaną zbrodnię.

Byłam wściekła z powodu tych insynuacji. To właśnie moim komuni-stycznym rodzicom zawdzięczałam liberalne wychowanie. UwaŜali, Ŝe rewolucja komunistyczna powinna w pierwszym rzędzie połoŜyć kres ograniczeniom nakładanym na kobiety. Jednak teraz dyskryminacja ko-biet szła ręka w rękę z gnębieniem politycznym, stając się narzędziem ucisku i małostkowej zazdrości.

Pewnego dnia do portu zawinął statek pakistański. Z Pekinu przyje-chał pakistański attache wojskowy. Long polecił nam wypucować do czysta cały klub od góry do dołu i wydał bankiet, na który zaprosił mnie jako swoją tłumaczkę, co wywołało zazdrość kilku innych studentów. Parę dni później Pakistańczycy wydali na swoim statku obiad poŜegnal-ny, na który zostałam zaproszona. Ich attache wojskowy był kiedyś w Si-chuanie i specjalnie przygotowano dla mnie jedno danie kuchni syczuań-skiej. Long był zachwycony zaproszeniem, ja takŜe.

Jednak mimo osobistej interwencji kapitana, a nawet gróźb Longa, Ŝe nie wpuści więcej studentów do Klubu, moi opiekunowie powiedzieli, Ŝe Ŝaden student nie ma prawa wejść na pokład zagranicznego statku. „Kto wziąłby na siebie odpowiedzialność, gdyby ktoś odpłynął na zagranicz-nym statku?” — spytali. Polecono mi, Ŝebym odmówiła, twierdząc, Ŝe jestem tego wieczoru zajęta. Nie miałam wątpliwości, Ŝe tracę w ten spo-sób jedyną w Ŝyciu okazję, Ŝeby znaleźć się na morzu, zjeść potrawę obcej kuchni, porozmawiać normalnie po angielsku i zetknąć się z ze-wnętrznym światem.

Mimo to zawistne głosy nie ucichły. Ming zadawał w kółko to samo pytanie: „Czemu obcokrajowcy tak bardzo ją lubią?” — jakby było w

550

tym coś niewłaściwego. W raporcie na mój temat sporządzonym pod koniec naszego pobytu stwierdzono, Ŝe moje zachowanie było „politycz-nie podejrzane”.

W tym pięknym, słonecznym porcie, obiecującym tyle niespodzianek, kaŜda okazja, która powinna przynosić radość, stawała się dla mnie źró-dłem przykrości. Miałam dobrego przyjaciela w grupie, który usiłował mnie pocieszyć, lokując moje nieszczęścia w szerszej perspektywie. Oczywiście zdawałam sobie sprawę, Ŝe moje przypadki stanowiły tylko drobną nieprzyjemność w porównaniu z tym, co musiały znosić ofiary zazdrości w pierwszych latach Rewolucji Kulturalnej. Ale myśl, Ŝe tak ma wyglądać moje Ŝycie, przygnębiała mnie bardzo.

Mój przyjaciel był synem kolegi mojego ojca. Inni studenci pocho-dzący z miasta takŜe zachowywali się wobec mnie przyjaźnie. Łatwo ich było odróŜnić od studentów pochodzących ze wsi, którzy stanowili trzon aktywistów studenckich. Studenci pochodzący z miasta czuli się w kon-takcie z nową, nieznaną rzeczywistością portowego miasta bardziej bez-piecznie i pewnie, nie odczuwali więc niepokoju, szukającego ujścia w potrzebie agresji wobec mnie. Dla byłych wieśniaków pobyt w Zhanjiang stanowił potęŜny szok kulturowy i poczucie niŜszości popychało ich do tego, by obrzydzić Ŝycie wszystkim innym.

WyjeŜdŜając po trzech tygodniach z Zhanjiang, czułam Ŝal, ale i ulgę. W drodze do Chengdu wraz z kilkoma studentami odwiedziliśmy legen-darny Guilin, w którym góry i strumienie wyglądają jak Ŝywcem przenie-sione z klasycznego chińskiego malarstwa. W Guilinie spotkaliśmy parę zagranicznych turystów, męŜczyzna trzymał na rękach małe dziecko. Uśmiechnęliśmy się do nich i powiedzieliśmy: „Good morning” i „Good bye”. Gdy tylko turyści zniknęli, natychmiast zatrzymali nas policjanci w cywilu i zaczęli wypytywać o szczegóły rozmowy.

Kiedy w grudniu znalazłam się z powrotem w Chengdu, okazało się, Ŝe całe miasto aŜ huczy od plotek na temat pani Mao i trzech męŜczyzn z Szanghaju: Zhang Chunqiao, Yao Wenyuana i Wang Hongwena, którzy postanowili wspólnie bronić Rewolucji Kulturalnej. Mao juŜ w lipcu 1974 roku mówił o utworzeniu „bandy czworga”, jednak wówczas natu-ralnie nic o tym nie wiedzieliśmy. W 1975 roku osiemdziesięciojed-noletni Przewodniczący zaczął udzielać im swojego poparcia, mając juŜ dość pragmatycznego podejścia Zhou Enlaia, a potem Deng Xiaopinga, który od stycznia 1975 roku, gdy chory na raka Zhou poszedł do szpitala,

551

bezpośrednio kierował pracami rządu. Nieustanne i bezcelowe minikam-panie „bandy czworga” doprowadziły społeczeństwo na skraj wytrzyma-łości i ludzie zaczęli powtarzać sobie plotki, stanowiące jedyne ujście dla rosnącej frustracji.

Szczególnie namiętnie spekulowano na temat pani Mao. PoniewaŜ często widywano ją w towarzystwie pewnego śpiewaka operowego, pew-nego gracza w ping-ponga oraz pewnego tancerza baletowego i wszyscy trzej otrzymali od niej najwyŜsze stanowiska w swojej profesji, a w do-datku kaŜdy z nich był przystojnym młodym męŜczyzną, ludzie zaczęli mówić, Ŝe pani Mao wzięła ich sobie jako „męskie konkubiny” — nie-jednokrotnie otwarcie głosiła, Ŝe kobieta powinna mieć do tego prawo. Jednak wszyscy wiedzieli, Ŝe nie odnosi się to do zwykłych obywateli. W istocie pod rządami pani Mao Rewolucja Kulturalna była niezwykle re-presyjna właśnie w sferze ludzkiej seksualności. W ciągu dziesięciu lat, gdy pani Mao sprawowała kontrolę nad środkami przekazu i sztuką, po-jęcie miłości praktycznie zniknęło. Kiedy Chiny odwiedził wietnamski wojskowy zespół pieśni i tańca, nieliczni szczęściarze, którzy mogli oglądać występ, zostali poinformowani przez spikera, Ŝe piosenka, w której pojawia się słowo miłość, „jest poświęcona uczuciu braterstwa między dwojgiem towarzyszy”. Z kilku europejskich filmów, jakie do-puszczono na ekrany — głównie albańskich i rumuńskich — wycięto wszystkie sceny, w których kobiety i męŜczyźni stoją blisko siebie, nie mówiąc juŜ o pocałunkach.

Często w zatłoczonym autobusie, pociągu czy sklepie słyszałam ko-biety obrzucające męŜczyzn przekleństwami albo ich policzkujące. Cza-sem męŜczyzna krzyczał, Ŝe jest niewinny, i dochodziło do wymiany obelg. Sama doświadczyłam wielu prób molestowania. Gdy coś takiego się zdarzało, po prostu odsuwałam się z zasięgu drŜących rąk albo kolan męŜczyzny. Było mi ich Ŝal. śyli w świecie, w którym napięcie seksualne nie znajdowało Ŝadnego ujścia, jeśli nie mieli szczęścia Ŝyć w udanym małŜeństwie, co nie zdarzało się zbyt często. Zastępcę sekretarza partii z mojego uniwersytetu, starszego męŜczyznę, złapano w sklepie spoŜyw-czym z plamą spermy przesiąkającej przez spodnie — w kolejce tłum przycisnął go zbyt mocno do stojącej przed nim kobiety. Zabrano go na posterunek policji, a potem wyrzucono z partii. śycie kobiet było równie cięŜkie. W kaŜdej instytucji moŜna było spotkać jedną albo więcej kobiet

552

potępionych jako „zdarte buty” za pozamałŜeńskie kontakty seksualne. Te surowe standardy nie odnosiły się oczywiście do naszych wład-

ców. Osiemdziesięcioletni Mao otaczał się pięknymi, młodymi kobieta-mi. Choć opowieści o Przewodniczącym szeptano sobie z wielką ostroŜ-nością, o jego Ŝonie i jej towarzyszach z „bandy czworga” mówiono otwarcie i bez zaŜenowania. Pod koniec 1975 roku w Chinach wrzało od jadowitych plotek. Wiele osób w trakcie minikampanii pod hasłem: „Na-sza socjalistyczna ojczyzna to Raj” — otwarcie zadawało pytanie, które po raz pierwszy zadałam sobie w myślach osiem lat wcześniej: „Jeśli to jest raj, jak wygląda piekło?”.

Ósmego stycznia 1976 roku zmarł premier Zhou Enlai. Dla mnie i wielu innych Chińczyków Zhou był reprezentantem względnie rozsąd-nych i liberalnych rządów, wypływających z przekonania, Ŝe najwaŜniej-szą sprawą jest w miarę normalne funkcjonowanie kraju. W ciemnych latach Rewolucji Kulturalnej Zhou stanowił dla nas ostatni cień nadziei. Jego śmierć pogrąŜyła mnie, podobnie jak wszystkich moich przyjaciół, w głębokim smutku. Nasze przygnębienie z powodu jego śmierci niero-zerwalnie splatało się z naszą nienawiścią do Rewolucji Kulturalnej oraz Mao i jego koterii.

A przecieŜ Zhou był wspólnikiem Mao w dziele rozpętania Rewolucji Kulturalnej. To on oskarŜył Liu Shaoqi jako „amerykańskiego szpiega”. Niemal codziennie spotykał się z Czerwoną Gwardią i Rebeliantami, wydając im rozkazy. Gdy większość członków Biura Politycznego i mar-szałków armii usiłowała powstrzymać Rewolucję Kulturalną w lutym 1967 roku, Zhou odmówił im swego poparcia. Był wiernym sługą Mao. Z drugiej strony być moŜe starał się w ten sposób uchronić kraj przed jeszcze większym nieszczęściem w postaci wojny domowej, do której mogło doprowadzić otwarte przeciwstawianie się woli Mao. Dbając o funkcjonowanie kraju, niewątpliwie sprawiał, Ŝe Mao mógł bez więk-szych przeszkód siać straszliwe spustoszenie, ale być moŜe uchronił Chi-ny od całkowitej katastrofy. Na tyle, na ile pozwalała mu dbałość o wła-sne bezpieczeństwo, ochraniał niektórych ludzi, w tym takŜe, do pewne-go momentu, mojego ojca; uratował równieŜ część najwaŜniejszych kul-turalnych zabytków Chin. Najwyraźniej znalazł się w kleszczach moral-nego dylematu nie do rozwiązania, co nie wyklucza, Ŝe ostatecznie trosz-czył się głównie o własną skórę. Z pewnością wiedział, Ŝe gdyby

553

przeciwstawił się Mao, nie miałby najmniejszych szans. W miasteczku uniwersyteckim zaroiło się od białych papierowych Ŝa-

łobnych wieńców oraz plakatów i dwuwierszy. Wszyscy nosili na ramie-niu czarne opaski, białe papierowe kwiaty na piersi i mieli smutne twarze. śałoba była częściowo spontaniczna, a częściowo zorganizowana. Po-niewaŜ wiadomo było, Ŝe w ostatnich czasach Zhou stał się obiektem ataków „bandy czworga” oraz Ŝe jej członkowie polecili stonować ogól-nonarodową Ŝałobę, okazywanie smutku po śmierci Zhou stanowiło za-równo dla społeczeństwa, jak i lokalnych władz sposób wyraŜenia dez-aprobaty dla jej działalności. Byli jednak ludzie, którzy opłakiwali Zhou z zupełnie innych powodów. Ming i inni aktywiści studenccy z mojego roku wysławiali przede wszystkim zasługi Zhou Enlaia „w zdławieniu kontrrewolucyjnego powstania na Węgrzech w roku 1956”, jego udział w umocnieniu pozycji Mao jako światowego przywódcy oraz jego absolut-ną lojalność wobec Przewodniczącego.

Poza kampusem pojawiały się jednak iskierki oporu. Na marginesach plakatów wiszących na ulicach Chengdu pojawiły się komentarze przy-ciągające wielkie tłumy przechodniów, usiłujących odczytać niewielkie znaki. Na jednym z plakatów wydrukowano Ŝałobny dwuwiersz:

Niebo stało się czarne, Wielka gwiazda spadła...

— a na marginesie ktoś naskrobał: „Jak niebo moŜe być czarne? A co z »czerwonym, czerwonym słońcem«?” (mając na myśli Mao). Wiszące na murze hasło: „Ugotować w oleju prześladowców premiera Zhou!” — ozdobił dopisek: „Twój miesięczny przydział oleju spoŜywczego wynosi zaledwie dwa Hang (ok. 896 g). W czym zamierzasz ugotować tych prze-śladowców?”. Po raz pierwszy od dziesięciu lat widziałam publiczne przejawy ironii i humoru; poczułam w sercu wyraźną otuchę.

Mao na miejsce Zhou mianował nieudolnego aparatczyka, Hua Guo-fenga, i zainicjował kampanię oskarŜeń, aby „zdemaskować Denga i odeprzeć powrót prawicowców”. „Banda czworga” opublikowała prze-mówienia Denga, które miały stanowić cel demaskatorskich ataków. W jednym z nich, z 1975 roku, Deng przyznał, Ŝe chłopom w Yan'an powodzi

554

się obecnie gorzej niŜ czterdzieści lat temu, przed przybyciem do tej prowincji komunistów po Długim Marszu. W innym powiedział, Ŝe lider partyjny powinien oznajmić fachowcom: „Idę za wami, prowadźcie”. W jeszcze innym zarysował swoje plany podniesienia poziomu Ŝycia, wprowadzenia większego zakresu wolności i zakończenia prześladowań politycznych. Jednak miało to skutek odwrotny od zamierzonego: sprawi-ło, Ŝe Deng stał się ludowym bohaterem, a nienawiść społeczeństwa wo-bec „bandy czworga” doszła do punktu wrzenia. Pomyślałam z nie-dowierzaniem: ci ludzie najwyraźniej mają nas wszystkich za głupców, skoro sądzą, Ŝe po przeczytaniu tych przemówień będziemy Denga nie-nawidzić, a ich kochać!

Na uniwersytecie kazano nam demaskować Denga podczas nieustan-nych mityngów. Jednak większość zebranych okazywała bierny opór: wałęsano się po audytorium, rozmawiano, ktoś robił na drutach, inni czytali, a jeszcze inni po prostu spali w trakcie tych rytualnych przedsta-wień. Mówcy odczytywali przygotowane teksty jednostajnym, bezbarw-nym, niemal niedosłyszalnym głosem.

PoniewaŜ Deng pochodził z Sichuanu, po mieście krąŜyły plotki, Ŝe zostanie zesłany do Chengdu na wygnanie. Często widziałam tłumy, zbierające się na ulicach, poniewaŜ ktoś usłyszał, Ŝe będzie przejeŜdŜał. Czasem były to dziesiątki tysięcy ludzi.

W tym samym czasie coraz częściej dawano publicznie wyraz niena-wiści do „bandy czworga”, znanej równieŜ jako „banda z Szanghaju”. Rowery i inne wyroby pochodzące z Szanghaju nagle przestały się sprze-dawać. Gdy do Chengdu przyjechała druŜyna piłkarska z Szanghaju, publiczność gwizdała przez cały czas gry. Przy wjeździe i wyjeździe ze stadionu tłumy obrzuciły piłkarzy wyzwiskami.

W całych Chinach miały miejsce akty protestu, osiągając punkt kul-minacyjny wiosną 1976 roku, podczas Święta Sprzątania Grobów, gdy Chińczycy tradycyjnie oddają cześć zmarłym. W Pekinie setki tysięcy mieszkańców zgromadziły się na placu Tian'anmen, aby opłakiwać Zhou Enlaia; przynoszono specjalnie zrobione wieńce. W trakcie burzliwych wieców czytano poezje i wygłaszano przemówienia. W zaszyfrowanej, ale powszechnie rozumianej symbolice dawano upust nienawiści do

555

„bandy czworga”, a nawet do samego Mao. Nocą piątego kwietnia stłu-miono protesty siłą i po ataku policji aresztowano setki osób. Mao i „banda czworga” określiła te zajścia jako „kontrrewolucyjny bunt po-dobny do wydarzeń węgierskich”. Deng Xiaoping, którego nie dopusz-czano do publicznych wystąpień, został oskarŜony o organizację manife-stacji i nazwany „chińskim Nagyem” (Nagy był premierem Węgier w 1956 roku). Mao oficjalnie wyrzucił Denga ze stanowiska i zinten-syfikował prowadzoną przeciw niemu kampanię.

I chociaŜ demonstracje zostały stłumione i potępione w mediach, fakt, Ŝe w ogóle do nich doszło, zmienił nastroje chińskiego społeczeństwa. Stanowiły pierwszy masowy wybuch otwartego niezadowolenia wobec komunistów od ich dojścia do władzy w 1949 roku.

W czerwcu 1976 moja grupa studencka została wysłana na miesiąc do fabryki w górach, aby „uczyć się od robotników”. Gdy wreszcie nas zwolniono, postanowiliśmy z kilkoma przyjaciółmi wspiąć się na wspa-niałą górę Emei, „Brew Ślicznotki”, połoŜoną na zachód od Chengdu. Schodząc z góry dwudziestego ósmego lipca, usłyszeliśmy radio tranzy-storowe jakiegoś turysty. Zawsze okropnie irytowała mnie niepojęta mi-łość niektórych ludzi do tej maszynki propagandowej. I to w takim miej-scu! Jak gdyby nasze uszy nie dość cierpiały od nonsensów atakujących nas z wszechobecnych megafonów. Jednak tym razem jedna informacja przykuła moją uwagę. W Tangshan, górniczym mieście niedaleko Peki-nu, było trzęsienie ziemi. Uświadomiłam sobie, Ŝe musiała to być strasz-liwa katastrofa, gdyŜ media normalnie nie podawały złych wiadomości. Oficjalne dane mówiły o dwustu czterdziestu dwóch tysiącach zabitych i stu sześćdziesięciu czterech tysiącach cięŜko rannych.

W prasie pojawiło się mnóstwo propagandowych tekstów, jak to członkowie „bandy czworga” troszczą się o ofiary nieszczęścia, równo-cześnie jednak ostrzegano, Ŝe trzęsienie ziemi nie moŜe odwracać uwagi społeczeństwa od celów zasadniczych: „zdemaskowania Denga”. Pani Mao oświadczyła publicznie: „Było zaledwie kilkaset tysięcy ofiar śmier-telnych. I co z tego? Zdemaskowanie Denga dotyczy ośmiuset milionów ludzi”. Nawet jak na panią Mao brzmiało to juŜ zbyt potwornie, a jednak przekazano nam tę wypowiedź oficjalnie.

W regionie Chengdu było wiele alarmów dotyczących trzęsienia zie-mi, więc po powrocie z góry Emei pojechałam z mamą i Xiaofangiem do Chongqing, uwaŜanego za bezpieczniejszy.

556

Siostra, która została w Chengdu, spała pod masywnym dębowym sto-łem, okryta kocami i kołdrami. Urzędnicy partyjni organizowali ludzi do budowy tymczasowych baraków oraz wyznaczali druŜyny prowadzące całodobową obserwację zachowania zwierząt, sądzono bowiem, Ŝe wy-czuwają one nadchodzące trzęsienie ziemi. Ale zwolennicy „bandy czworga” pokryli ściany hasłami: „UwaŜaj na zbrodnicze próby Deng Xiaopinga wykorzystania obaw przed trzęsieniem ziemi do zdławienia rewolucji!” — oraz zorganizowali wiec, aby „z całą mocą potępić uczniów kapitalizmu, którzy wykorzystują obawy przed trzęsieniem zie-mi, Ŝeby sabotować demaskację Denga”. Mityng okazał się zupełnym niewypałem. Wróciłam do Chengdu w początkach września, gdy obawy przed trzęsieniem ziemi zaczęły słabnąć. Po południu dziewiątego wrze-śnia 1976 roku miałam zajęcia z angielskiego. Około godz. czternastej czterdzieści powiedziano nam, Ŝe o godz. piętnastej zostanie nadany bar-dzo waŜny komunikat i Ŝe wszyscy mamy się zebrać na dziedzińcu. Nie pierwszy raz musieliśmy wysłuchiwać takich komunikatów i szłam na dziedziniec bardzo zirytowana. Był typowy chmurny, jesienny dzień w Chengdu. Słyszałam szum liści bambusa wokół murów. TuŜ przed trze-cią, gdy włączone głośniki zaczęły wydawać chrapliwe trzaski, przed frontem zgromadzenia stanęła sekretarz partii na naszym wydziale. Popa-trzyła na nas smutno i niskim, łamiącym się głosem wykrztusiła słowa: „Nasz Wielki Przywódca Przewodniczący Mao, Jego Szanowna Czci-godność (ta laorenjia)...”. Nagle zrozumiałam, Ŝe Mao nie Ŝyje.

28 Wyrwać się!

(1976—1978)

Wiadomość ta wprawiła mnie w stan takiej euforii, Ŝe przez chwilę stałam jak oniemiała. Zaraz jednak włączyła się moja wewnętrzna cenzu-ra: zorientowałam się, Ŝe wokół rozpętała się istna nawałnica płaczu i szlochów i Ŝe ja równieŜ muszę wykrzesać z siebie choć trochę smutku. Musiałam jakoś ukryć swój brak właściwych uczuć, a jedynym nadają-cym się do tego miejscem były plecy stojącej przede mną aktywistki studenckiej, która najwyraźniej była całkowicie załamana. Szybko wtuli-łam w nie twarz, drŜąc na całym ciele. Jak to często bywa w Chinach, odrobina rytuału załatwiła sprawę. Łkając rozdzierająco, aktywistka zro-biła ruch, jakby zamierzała się odwrócić i mnie objąć. Przylgnęłam do niej mocno całym ciałem, w nadziei, Ŝe odbierze to jako wyraz najgłęb-szego Ŝalu i zostawi mnie w spokoju.

Wiele rozmyślałam o Mao. Wiedziałam, Ŝe ludzie uwaŜali go za filo-zofa, i usiłowałam zorientować się, na czym właściwie polegała jego „filozofia”. Przyszło mi do głowy, Ŝe jej podstawą była potrzeba — a moŜe pragnienie? — nieustannego konfliktu. Mao najwyraźniej był głę-boko przekonany, Ŝe ludzkie konflikty stanowią siłę sprawczą historii i aby tworzyć historię, nieustannie trzeba kreować kolejnych „wrogów kla-sowych”. Zastanawiałam się, czy byli jacyś inni filozofowie, których teorie prowadziły do tak wielu cierpień i śmierci tylu ludzi. Myślałam o terrorze i nieszczęściach, jakie spadły na naród chiński. I po co?

Ale moŜe teorie Mao stanowiły po prostu wyraz jego osobowości.

558

Wydawał mi się człowiekiem z natury skłonnym do prowokowania nieustannych konfliktów, zresztą bardzo w tej dziedzinie uzdolnionym. Dobrze rozumiał najgorsze ludzkie odruchy, takie jak zawiść, zazdrość czy resentymenty, i wiedział, jak je wykorzystać do swoich celów. Rzą-dził, wzniecając w ludziach wzajemną nienawiść. W rezultacie Chińczy-cy sami zrealizowali wiele obłąkanych planów swego przywódcy, któ-rych przeprowadzenie w innych dyktaturach wymagałoby wyspecja-lizowanego aparatu represji. Mao zdołał przekształcić cały naród w na-rzędzie dyktatury. To dlatego w Chinach pod jego rządami nie istniał Ŝaden odpowiednik KGB — nie było takiej potrzeby. Wydobywając z ludzi i podsycając w nich to, co najgorsze, Mao stworzył w Chinach mo-ralną pustynię, krainę nienawiści. Jednak do jakiego stopnia zwykli lu-dzie ponosili indywidualną odpowiedzialność za to, co się stało — nie potrafiłam ocenić.

Inną charakterystyczną cechą maoizmu były rządy ignorancji. Mao zdawał sobie sprawę, Ŝe ludzie wykształceni będą łatwym celem dla nie-piśmiennego społeczeństwa. Powodując się osobistą zawiścią wobec inteligencji i megalomanią, która pozwalała mu pogardzać wielkimi po-staciami kultury chińskiej, a takŜe poniewaŜ lekcewaŜył obszary chiń-skiej cywilizacji, których nie rozumiał, takie jak architektura, sztuka i muzyka — zniszczył znaczną część kulturowego dziedzictwa kraju. Zo-stawił po sobie nie tylko zbrutalizowane społeczeństwo, ale równieŜ brzydki, oszpecony kraj, w którym nie szanowano nawet nielicznych ocalałych pamiątek dawnej świetności.

Na pierwszy rzut oka wydawało się, Ŝe cały naród rozpaczliwie opła-kuje Mao. A jednak zastanawiałam się, na ile te łzy były szczere. Chiń-czycy tak bardzo przesiąkli aktorstwem, Ŝe często mieszało im się to z prawdziwymi uczuciami. Opłakiwanie Mao stanowiło prawdopodobnie jeszcze jeden aktorski gest w ich teatralnym Ŝyciu.

Niemniej nastroje społeczeństwa niewątpliwie kłóciły się z kontynu-acją polityki Mao. W niecały miesiąc po jego śmierci, szóstego paździer-nika, aresztowano panią Mao i pozostałych członków „bandy czworga”. Nie mieli Ŝadnego poparcia — ani w armii, ani w policji, nie mieli teŜ nawet własnej ochrony. Mieli tylko Mao. „Banda czworga” utrzymywała się przy władzy tylko dlatego, Ŝe w rzeczywistości była „bandą pięcior-ga”.

Gdy usłyszałam, z jaką łatwością ich obalono, poczułam falę smutku. Jak to moŜliwe, Ŝeby mała grupka drugorzędnych despotów tak długo

559

tyranizowała i dręczyła dziewięćsetmilionowy naród? Poza tym jednak przepełniała mnie szalona radość. Upadli ostatni tyrani Rewolucji Kultu-ralnej. Podobnie euforyczne nastroje ogarnęły większość społeczeństwa. Jak wielu Chińczyków, chciałam uczcić to wydarzenie w gronie rodziny i przyjaciół, chciałam kupić najlepszy alkohol, ale okazało się, Ŝe wszyst-ko juŜ wykupiono — cały naród świętował odzyskanie wolności.

Urządzano takŜe oficjalne obchody — dokładnie takie same jak w czasie Rewolucji Kulturalnej, co doprowadzało mnie do szału. Szczegól-nie rozwścieczył mnie fakt, Ŝe na moim wydziale całe to przedstawienie, jak zawsze, urządzali nasi polityczni nadzorcy i aktywiści studenccy, z tym samym, niczym nie zmąconym poczuciem słuszności.

Na czele nowego kierownictwa stanął wybrany przez Mao następca, Hua Guofeng, człowiek, którego jedyną znaczącą cechą była, jak sądzę, nijakość. Jednym z jego pierwszych posunięć była budowa na placu Tian'anmen ogromnego mauzoleum ku czci Mao. Byłam oburzona: prze-cieŜ setki tysięcy ludzi wciąŜ nie miało dachu nad głową po trzęsieniu ziemi w Tangshan — Ŝyli w tymczasowych szałasach albo na ulicach.

Mama natychmiast zrozumiała, Ŝe zaczęła się nowa era. W dzień po śmierci Mao zgłosiła się do pracy w swojej dawnej instytucji. Przez pięć lat siedziała w domu i teraz znów chciała zrobić jakiś uŜytek ze swojej energii. Dostała stanowisko siódmego zastępcy dyrektora w wydziale, którym kierowała przed Rewolucją Kulturalną, ale nie miała nic prze-ciwko temu.

Tymczasem ja miałam wraŜenie, Ŝe wszystko toczy się po staremu. W styczniu 1977 roku skończyłam studia. Nie było Ŝadnych końcowych egzaminów ani nie otrzymaliśmy dyplomów. Choć nie było juŜ Mao i „bandy czworga”, sformułowana przez Mao zasada, Ŝe po studiach wraca się tam, skąd się przyszło, obowiązywała nadal. Dla mnie oznaczało to powrót do fabryki maszyn. Mao nie uwaŜał, Ŝe wyŜsze wykształcenie powinno wpływać na rodzaj wykonywanej pracy, jako Ŝe byłoby to „ho-dowanie duchowej arystokracji”.

Ale ja za Ŝadne skarby nie chciałam wracać do fabryki. Gdyby do tego doszło, cała moja nauka poszłaby na marne: nie miałabym co tłumaczyć

560

ani z kim rozmawiać. Jeszcze raz zwróciłam się po ratunek do mamy. Powiedziała, Ŝe jest tylko jeden sposób, Ŝeby z tego wybrnąć: fabryka musi mi odmówić ponownego zatrudnienia. Moi przyjaciele z fabryki namówili dyrekcję, Ŝeby wysłała oficjalne pismo do Drugiego Zarządu Przemysłu Lekkiego w Chengdu stwierdzające, Ŝe choć jestem dobrym pracownikiem, uznali, Ŝe powinni poświęcić własny interes w imię więk-szej sprawy: korzyści, jakie nasza ojczyzna będzie miała z mojej znajo-mości języka angielskiego.

Gdy to kwieciste pismo poszło w świat, mama wysłała mnie do głów-nego dyrektora Zarządu, niejakiego pana Hui, starego kolegi mamy, który bardzo się mną zachwycał, gdy byłam małym dzieckiem. Wiedziała, Ŝe nadal ma do mnie słabość. Następnego dnia po naszym spotkaniu moją sprawę miała omawiać rada Zarządu. Rada składała się z około dwudzie-stu dyrektorów, którzy musieli się zebrać w komplecie, Ŝeby podjąć jaką-kolwiek decyzję, nawet najbardziej banalną. Pan Hui przekonał pozosta-łych, Ŝe naleŜy dać mi szansę wykorzystania mojej znajomości angiel-skiego, i wystosowano formalne pismo do mojego uniwersytetu.

Choć w trakcie studiów byłam pod silnym ostrzałem krytyki, potrze-bowano nauczycieli i w styczniu 1977 roku zostałam asystentką na Wy-dziale Anglistyki Uniwersytetu Syczuańskiego. Powrót na wydział przy-jęłam z mieszanymi uczuciami. Musiałam znów zamieszkać w kampusie pod czujnym okiem politycznych nadzorców i zawistnych kolegów. Co gorsza, wkrótce okazało się, Ŝe przez rok i tak nie będę miała do czynie-nia ze swoim zawodem. W tydzień po przyjęciu do pracy na uniwer-sytecie wysłano mnie na przedmieścia Chengdu w ramach programu „reedukacji”.

Pracowałam w polu i uczestniczyłam w ustawicznych nuŜących ze-braniach. Pod wpływem nudy, niezadowolenia oraz presji, jaką na mnie wywierano, bo mimo zaawansowanego wieku dwudziestu pięciu lat nie miałam jeszcze narzeczonego, zadurzyłam się w paru męŜczyznach. Jed-nego z nich nawet nie znałam osobiście, pisał jednak do mnie piękne listy. Gdy tylko go zobaczyłam, zauroczenie natychmiast prysło. Drugi, Hou, był kiedyś przywódcą Rebeliantów. Stanowił typowy produkt swo-jej epoki: błyskotliwy i pozbawiony skrupułów. Byłam nim zachwycona.

Hou został aresztowany latem 1977 roku, gdy rozpoczęła się kampania wyławiania „zwolenników »bandy czworga«„. Mieli to być „przywódcy

561

Rebeliantów” oraz wszyscy, którzy brali udział w przestępczych aktach przemocy, mgliście definiowanych jako takie, w których dochodziło do tortur, zabójstw, a takŜe niszczenia i grabienia własności państwowej. Kampania wypaliła się w ciągu kilku miesięcy, głównie dlatego, Ŝe nie potępiono i nie odrzucono ani Mao, ani Rewolucji Kulturalnej. W tej sytuacji kaŜdy, kto miał coś na sumieniu, powoływał się po prostu na wierność wobec Mao. Nie było takŜe Ŝadnych jasnych kryteriów, pozwa-lających osądzać czyny kryminalne, z wyjątkiem najbardziej jaskrawych przypadków morderstw i tortur — zbyt wiele osób uczestniczyło w plą-drowaniu domów, niszczeniu budowli, zabytków historycznych i ksiąŜek oraz w walkach frakcyjnych. Najbardziej przeraŜające akty Rewolucji Kulturalnej — okrutne represje, które stały się przyczyną załamań ner-wowych, samobójstw i śmierci setek tysięcy ludzi — były zbiorowym dziełem społeczeństwa. Niemal wszyscy, łącznie z małymi dziećmi, uczestniczyli w brutalnych mityngach demaskacyjnych. Wielu brało udział w biciu ofiar. Co więcej, ofiary często stawały się później prześla-dowcami i vice versa.

Nie istniał takŜe Ŝaden niezaleŜny aparat ścigania i wymiaru sprawie-dliwości. Urzędnicy partyjni sami decydowali, kto ma zostać ukarany, a kto nie, często pod wpływem osobistych uraz i emocji. Niektórych rebe-liantów spotkała sprawiedliwa kara, część ukarano ryczałtem, innym zaś wszystko uszło płazem. Jeśli chodzi o głównych prześladowców mojego ojca, Zuo nie spadł włos z głowy, a pani Shao została jedynie przeniesio-na na nieco gorsze stanowisko.

Tingowie byli w areszcie od roku 1970, ale nie stanęli przed sądem, poniewaŜ partia nie ustaliła kryteriów, na podstawie których moŜna by ich sądzić. Musieli tylko uczestniczyć w pozbawionych przemocy mityn-gach, na których ofiary mogły jedynie wylewać na nich swoje „gorzkie słowa”. Na jednym z takich zebrań mama opowiedziała, w jaki sposób prześladowali mojego ojca. Tingowie pozostali w areszcie, bez procesu, aŜ do 1982 roku, kiedy to pan Ting dostał wyrok dwudziestu pięciu lat więzienia, a pani Ting siedemnastu lat.

Hou wkrótce wyszedł na wolność. Mimo Ŝe jego aresztowanie przy-sporzyło mi wielu bezsennych nocy, teraz obudziły się we mnie gorzkie wspomnienia, zabijając rodzącą się sympatię. Choć nigdy nie dowiedzia-łam się, za co mógł być osobiście odpowiedzialny, nie miałam wątpliwo-ści, Ŝe jako przywódca Czerwonej Gwardii w najbardziej dzikich latach

562

Rewolucji Kulturalnej nie mógł być całkowicie niewinny. Nadal nie po-trafiłam go osobiście znienawidzić, ale go juŜ nie Ŝałowałam. Miałam nadzieję, Ŝe spotka go kara, jak wszystkich, którzy na to zasłuŜyli.

Kiedy jednak nadejdzie ten dzień? Czy kiedykolwiek uda się wymie-rzyć sprawiedliwość? I czy moŜna to osiągnąć, nie wzniecając kolejnych fal wrogości i goryczy? Wszędzie wokół dawni wrogowie, członkowie zwalczających się frakcji, którzy toczyli ze sobą krwawe wojny, Ŝyli znowu pod tym samym dachem. „Uczniowie kapitalizmu” musieli pra-cować ramię w ramię z Rebeliantami, którzy ich oskarŜali i dręczyli. Kraj Ŝył wciąŜ w stanie najwyŜszego napięcia, na skraju eksplozji. Kiedy, jeśli w ogóle, pozbędziemy się koszmaru, w który wpędził nas Mao?

W lipcu 1977 roku Deng Xiaoping został ponownie zrehabilitowany i mianowany na stanowisko zastępcy Hua Guofenga. KaŜde przemówienie Denga było jak powiew świeŜego wiatru. NaleŜy połoŜyć kres politycz-nym kampaniom. NaleŜy skończyć z politycznymi „studiami”, które sta-nowią „wygórowany podatek i daninę”. Polityka partii musi opierać się na realizmie, nie na dogmatach. I, co najwaŜniejsze, nie wszystkich słów Mao naleŜy przestrzegać. Deng zmieniał ducha Chin. Teraz z kolei za-częłam zadręczać się obawami, Ŝe ta nowa przyszłość moŜe się nigdy nie spełnić.

Wraz z powiewem nowego ducha moje zesłanie do komuny skończy-ło się w grudniu 1977 roku — miesiąc przed terminem. Gdy wróciłam do Chengdu, na uniwersytecie miały się właśnie odbyć spóźnione egzaminy wstępne z roku 1977, pierwsze prawdziwe egzaminy od 1966 roku. Deng oświadczył, Ŝe dostęp do studiów uniwersyteckich musi opierać się na egzaminach, nie na znajomościach. Zrezygnowano więc z semestru je-siennego, Ŝeby przygotować młodzieŜ do zmian.

Wysłano mnie w góry, na północ Sichuanu z zadaniem przeprowa-dzenia rozmów z kandydatami na mój wydział. Pojechałam z wielką ochotą. Właśnie podczas tej samotnej podróŜy krętymi, zapylonymi, prowincjonalnymi drogami po raz pierwszy pomyślałam, jak wspaniale byłoby pojechać na dalsze studia na Zachód.

Kilka lat wcześniej jeden z moich przyjaciół opowiedział mi pewną historię. Przeniósł się do „ojczyzny” z Hongkongu w 1964 roku, ale dopie-ro w 1973 roku, dzięki otwarciu Chin po wizycie Nixona, mógł pojechać

563

tam ponownie i odwiedzić rodzinę. Podczas pierwszej nocy w Hongkon-gu usłyszał, jak bratanica umawia się przez telefon na weekend w Tokio. Ta pozornie zwyczajna opowieść nie dawała mi spokoju. Nurtowała mnie myśl o wolności poruszania się po świecie, wolności, o której nie mo-głam nawet marzyć. PoniewaŜ było nieosiągalne, zepchnęłam to pragnie-nie głęboko w podświadomość. Czasem zdarzały się jakieś stypendia zagraniczne na niektórych uniwersytetach, ale oczywiście wszystkich kandydatów wybierały władze i podstawowym warunkiem była przyna-leŜność do partii. Nie będąc członkiem partii ani osobą cieszącą się za-ufaniem władz wydziału, nie miałam Ŝadnych szans, nawet gdyby takie stypendium jakimś cudem dostało się naszemu uniwersytetowi. Jednak teraz w moim umyśle zaczynała kiełkować myśl, Ŝe skoro przywrócono egzaminy i Chiny zrzucały maoistowski kaftan bezpieczeństwa, być mo-Ŝe i przede mną otwiera się jakaś szansa. Ledwo zaczęłam o tym marzyć, szybko zmusiłam się, Ŝeby zdusić to marzenie. Za bardzo się bałam nie-uchronnego rozczarowania.

Po powrocie dowiedziałam się, Ŝe mojemu wydziałowi właśnie przy-znano stypendium dla jednego wykładowcy na wyjazd na Zachód i Ŝe dostał juŜ je ktoś inny.

Tę straszną wiadomość przekazała mi profesor Luo. Była nieco po siedemdziesiątce i chodziła dość niepewnie, podpierając się laską, nie-mniej była bardzo energiczna. Mówiła po angielsku bardzo szybko, jakby natychmiast pragnęła wyrzucić z siebie całą swoją wiedzę. Spędziła oko-ło trzydziestu lat w Stanach Zjednoczonych, jej ojciec bowiem, sędzia Sądu NajwyŜszego za Kuomintangu, postanowił dać jej zachodnie wy-kształcenie. W Ameryce przyjęła imię Lucy i zakochała się w amerykań-skim studencie imieniem Luke. Zamierzali się pobrać, ale gdy powie-dzieli o tym jego matce, odparła: „Bardzo cię lubię, Lucy, ale pomyśl, jak będą wyglądały wasze dzieci? Będzie wam bardzo cięŜko...”.

Lucy zerwała z Luke'em, poniewaŜ była zbyt dumna, Ŝeby wejść do rodziny, w której przyjmowano ją z niechęcią. Z początkiem lat pięćdzie-siątych, po dojściu do władzy komunistów, wróciła do kraju w nadziei, Ŝe Chińczycy nareszcie odzyskają swą godność. Nigdy jednak nie zapo-mniała Luke'a i wyszła dość późno za mąŜ, za chińskiego profesora

564

anglistyki, którego nie kochała i z którym ciągle się kłóciła. W czasie Rewolucji Kulturalnej wyrzucono ich z mieszkania i gnieździli się teraz w maleńkim pokoiku trzy na dwa i pół metra, zawalonym starymi papie-rami i zakurzonymi ksiąŜkami. Serce mi się krajało na widok tych dwoj-ga siwych i słabych, nie cierpiących się ludzi, zmuszonych Ŝyć razem w tej klitce; jedno siedziało na skraju podwójnego łóŜka, a drugie na jedy-nym krześle, jakie udało się tam wcisnąć.

Profesor Luo bardzo mnie polubiła. Mówiła, Ŝe widzi we mnie własną młodość sprzed pięćdziesięciu lat, kiedy niecierpliwie pragnęła od Ŝycia szczęścia. Jej się nie udało, ale chciała, Ŝeby mnie się powiodło. Gdy usłyszała o tym zagranicznym stypendium, prawdopodobnie do Ameryki, była bardzo podekscytowana i niespokojna, bo przecieŜ nie było mnie na uniwersytecie i nie mogłam zgłosić swojej kandydatury. Dostała je panna Ye, która skończyła studia rok przede mną i obecnie była działaczką par-tyjną. W ciągu roku, jaki spędziłam w komunie na wsi, uczestniczyła wraz z pozostałymi młodymi wykładowcami, którzy skończyli studia po wybuchu Rewolucji Kulturalnej, w seminariach mających poprawić ich znajomość angielskiego. Jedną z osób prowadzących te seminaria była właśnie profesor Luo. Częściowo wykorzystywała w nich an-gielskojęzyczne publikacje, które ściągała od przyjaciół z innych, bar-dziej otwartych miast, jak Pekin czy Szanghaj (do Sichuanu cudzoziemcy wciąŜ nie mieli wstępu). Po powrocie ze wsi od razu włączyłam się do prowadzonych przez nią zajęć.

Pewnego dnia przerabialiśmy tekst poświecony wykorzystaniu energii jądrowej przez przemysł amerykański. Gdy profesor Luo skończyła obja-śniać sens artykułu, panna Ye nagle wyprostowała się na krześle, spojrza-ła na nią surowo i wzburzona oświadczyła: „Ten artykuł naleŜy czytać krytycznie! Jak amerykańscy imperialiści mogą pokojowo wykorzysty-wać energię jądrową?”. Poczułam gwałtowną niechęć do panny Ye, która jak papuga powtarzała propagandowe komunały, i bez zastanowienia spytałam: „A skąd moŜesz wiedzieć, Ŝe nie wykorzystują?”. Panna Ye i reszta klasy popatrzyła na mnie w osłupieniu. Takie pytanie wydawało im się wciąŜ nie do pomyślenia, niczym bluźnierstwo. I wtedy w oczach profesor Luo zobaczyłam iskierkę uznania, którą tylko ja potrafiłam do-strzec. Poczułam, Ŝe ktoś mnie rozumie i wspiera.

565

Oprócz niej takŜe kilku innych profesorów i wykładowców chciało, Ŝebym to ja dostała stypendium, jednak choć w nowym klimacie poli-tycznym odzyskali nieco dawnego szacunku, nadal nie mieli nic do po-wiedzenia. Jeśli ktoś mógł mi pomóc, to tylko moja mama. Poradziła mi, Ŝebym spotkała się z kilkoma byłymi kolegami ojca, którzy odpowiadali za pracę uniwersytetów, i dodała, Ŝe skoro towarzysz Deng Xiaoping powiedział, Ŝe wstęp na uniwersytet powinien zaleŜeć od umiejętności kandydatów, a nie znajomości, z pewnością naleŜy przestrzegać tej samej zasady w przypadku stypendiów zagranicznych. Podczas rozmów z by-łymi kolegami ojca prosiłam więc, Ŝeby pozwolono mi stanąć do uczci-wej rywalizacji, co oznaczało egzamin.

W czasie naszych gorączkowych zabiegów o pozytywną decyzję w mojej sprawie z Pekinu przyszło nagle polecenie: stypendia na zachodnie uczelnie mają być przyznawane na podstawie ogólnokrajowych egzami-nów, które wkrótce odbędą się równocześnie w Pekinie, Szanghaju i Xi-'an, staroŜytnej stolicy Chin, gdzie później odkryto sławną terakotową armię.

Mój wydział miał wysłać do Xi'an trzech kandydatów. Wycofano kandydaturę panny Ye i na dwa wolne miejsca wybrano dwu wybitnych wykładowców około czterdziestki, którzy zaczęli pracować na uniwersy-tecie jeszcze przed wybuchem Rewolucji Kulturalnej. Częściowo pod wpływem polecenia Pekinu, Ŝe podstawą selekcji mają być kompetencje zawodowe, a częściowo z powodu kampanii prowadzonej przez moją mamę, władze wydziału postanowiły, Ŝe trzecie miejsce powinno przy-paść jednemu z dwudziestu młodszych pracowników, którzy ukończyli studia po wybuchu Rewolucji Kulturalnej. Decydować miały wyniki pisemnego i ustnego egzaminu wyznaczonego na osiemnasty marca.

W obu egzaminach zajęłam pierwszą lokatę, choć egzamin ustny zda-łam w sposób dość nietypowy. Wchodziliśmy pojedynczo do maleńkiego pokoiku, gdzie przy biurku siedziało dwoje egzaminatorów: pani profesor Luo i inny wykładowca, równieŜ profesor. Przed nimi leŜały papierowe kartki: mieliśmy wylosować jedną z nich i odpowiedzieć po angielsku na zawarte na niej pytanie. Moje brzmiało następująco: „Jakie są główne treści komunikatu wydanego po ostatniej, drugiej sesji plenarnej XI Zjaz-du Komunistycznej Partii Chin?”. Oczywiście nie miałam zielonego po-jęcia i stałam jak ogłuszona. Profesor Luo popatrzyła mi w oczy i sięgnęła

566

po kartkę. Spojrzała na pytanie i pokazała je swojemu koledze, a potem bez słowa schowała ją do kieszeni i wskazała wzrokiem, Ŝebym wzięła następną. Tym razem pytanie brzmiało: „Opowiedz o wspaniałej sytuacji naszej socjalistycznej ojczyzny”.

Miałam szczerze dość obowiązkowego zachwycania się wspaniałą sy-tuacją mojej socjalistycznej ojczyzny, ale tym razem naprawdę było wie-le do powiedzenia. Właśnie napisałam ekstatyczny wiersz o wiośnie 1978 roku. Hu Yaobang, prawa ręka Deng Xiaopinga, stanął na czele wydziału organizacyjnego partii i zaczął proces oczyszczania en masse rozmaitych „wrogów klasowych”. Kraj w szybkim tempie zrzucał z siebie maoizm. Przemysł pracował pełną parą i w sklepach pojawiało się coraz więcej towarów. Szkoły, szpitale i inne słuŜby publiczne pracowały juŜ normal-nie. Ponownie zaczęto wydawać zakazane latami ksiąŜki i ludzie często stali dwa dni w kolejce przed księgarnią, Ŝeby je dostać. Na ulicach i w domach znów słychać było śmiech.

Gorączkowo zaczęłam przygotowywać się do egzaminów w Xi'an, które wypadały za niecałe trzy tygodnie. Kilku wykładowców zaoferowa-ło mi swoją pomoc. Profesor Luo dała mi listę lektur i trochę angielskich ksiąŜek, jednak potem uznała, Ŝe nie zdąŜę ich przeczytać. Szybko zrobi-ła na swoim zagraconym biurku miejsce dla maszyny do pisania i przez dwa tygodnie sporządzała dla mnie po angielsku streszczenia i wyciągi. Właśnie w taki sposób, powiedziała potem z figlarnym uśmiechem w oczach, Luke pomógł jej pięćdziesiąt lat temu zdać egzaminy, gdy ona sama wolała spędzać czas na przyjęciach i tańcach.

W towarzystwie dwóch wykładowców oraz zastępcy sekretarza Partii wyruszyłam w trwającą całą dobę podróŜ do Xi'an. Przez większą część jazdy, leŜąc na brzuchu na „twardej kuszetce”, pracowicie przegryzałam się przez plik notatek sporządzonych przez profesor Luo. Nikt z nas nie wiedział, ile jest stypendiów i do jakich krajów, gdyŜ większość informa-cji nadal była w Chinach tajemnicą państwową. Ale po przyjeździe do Xi'an dowiedzieliśmy się, Ŝe w egzaminie biorą udział dwadzieścia dwie osoby, głównie starsi wykładowcy z czterech prowincji zachodnich Chin. Treść zadań egzaminacyjnych przywieziono poprzedniego dnia samolo-tem z Pekinu w zalakowanej kopercie. Egzamin pisemny składał się z trzech części i zajmował całe przedpołudnie; jedno z zadań polegało na

567

przełoŜeniu na chiński długiego fragmentu Korzeni Alexa Haleya. Za oknami sali egzaminacyjnej nad ulicami wirowały płatki białych kwiatów wierzby, niby w jakimś wspaniałym rapsodycznym tańcu. Około połu-dnia zebrano nasze prace, zapieczętowano i wysłano natychmiast do Pe-kinu, gdzie miały zostać sprawdzone razem z pracami uczestników eg-zaminów w Pekinie i w Szanghaju. Po południu był egzamin ustny.

Pod koniec maja nieoficjalnie powiadomiono mnie, Ŝe zdałam oba eg-zaminy z wyróŜnieniem. Mama, gdy tylko usłyszała tę wiadomość, na-tychmiast na nowo zaczęła zabiegać o oczyszczenie dobrego imienia mojego ojca. Mimo Ŝe juŜ nie Ŝył, w jego kartotece nadal znajdował się wstępny wyrok komisji stwierdzający, Ŝe popełnił „powaŜne błędy poli-tyczne”. Mama wiedziała, Ŝe choć Chiny stają się powoli krajem bardziej liberalnym, takie brzmienie wyroku nadal uniemoŜliwia mi wyjazd za granicę.

Powołując się na notatkę Zhou Enlaia, Ŝe ojciec miał prawo napisać petycję do Mao, zaczęła zabiegać o wstawiennictwo byłych kolegów ojca, którzy ponownie zajmowali wysokie stanowiska we władzach pro-wincji. Moja babcia bardzo pomysłowo ukryła tę notatkę, zaszywając ją w bawełnianym wierzchu jednego ze swoich pantofli. Teraz, po jedenastu latach, mama postanowiła wręczyć ją władzom prowincji, na czele któ-rych stał Zhao Ziyang.

Był to sprzyjający moment — imię Mao zaczynało juŜ tracić swoją paraliŜującą moc, w duŜej mierze za sprawą Hu Yaobanga, który zajmo-wał się sprawami rehabilitacji. Dwunastego czerwca na ulicy Meteorytu pojawił się wyŜszy urzędnik partyjny, przynosząc werdykt partii w spra-wie mojego ojca. Wręczył mamie nieduŜą kartkę, na której napisano, Ŝe ojciec był „dobrym urzędnikiem i dobrym członkiem Partii”. Oznaczało to oficjalną rehabilitację. Dopiero po tym Ministerstwo Edukacji w Peki-nie zatwierdziło moje stypendium.

Wiadomość, Ŝe mam pojechać do Wielkiej Brytanii, dotarła do mnie za pośrednictwem podnieconych przyjaciół z wydziału, jeszcze zanim zostałam o tym oficjalnie poinformowana przez władze. Ludzie, którzy ledwo mnie znali, okazywali, jak bardzo się z tego cieszą, dostawałam teŜ mnóstwo listów i telegramów z gratulacjami. Wydawano na moją cześć przyjęcia i popłynęło wiele łez radości. Wyjazd na Zachód był czymś zupełnie niezwykłym. Chiny przez dziesięciolecia były odcięte od świata

568

i wszyscy czuli się uduszeni z braku świeŜego powietrza. Byłam od 1949 roku pierwszą osobą z mojego uniwersytetu, a nawet, o ile wiem, z całe-go Sichuanu (wówczas miał dziewięćdziesiąt milionów mieszkańców), której pozwolono studiować na Zachodzie. W dodatku zasłuŜyłam na to wyróŜnienie wyłącznie swoją wiedzą — nie byłam nawet członkiem Partii. Był to kolejny znak gwałtownych przemian, jakie ogarniały Chiny. W ludzi wstępowała nadzieja, czuli, Ŝe otwierają się przed nimi nowe moŜliwości.

Ale mojej radości towarzyszył smutek. Przypadło mi w udziale coś tak wspaniałego i jednocześnie nieosiągalnego dla innych, Ŝe miałam wobec przyjaciół poczucie winy. Okazywanie radosnego podniecenia wydawało mi się czymś niezręcznym, choć z drugiej strony ukrywanie radości byłoby nieuczciwe. Podświadomie wybrałam więc postawę pew-nej powściągliwości. Przygnębiała mnie takŜe myśl, jak bardzo zamknię-tym i monolitycznym krajem są Chiny — tylu ludzi nie ma Ŝadnej szan-sy, by wykorzystać swoje talenty i umiejętności. Wiedziałam, Ŝe mam niezwykłe szczęście, bo pochodzę z uprzywilejowanej rodziny, niezaleŜ-nie od wszystkich nieszczęść, jakie na nas spadły. Teraz, gdy Chiny sta-wały się krajem bardziej otwartym i sprawiedliwym, nie mogłam się doczekać chwili, gdy zmiany potoczą się szybciej i obejmą wszystkich.

PogrąŜona w podobnych myślach przeszłam przez cały propagandowy młyn, jaki w tamtym czasie nieuchronnie wiązał się z zagranicznym wy-jazdem. Najpierw musiałam pojechać do Pekinu na specjalny kurs dla osób wyjeŜdŜających za granicę. Mieliśmy miesiąc szkoleń politycznych, a potem przez miesiąc obwoŜono nas po całych Chinach. Chodziło o to, byśmy wyjeŜdŜali pod tak silnym wraŜeniem piękna naszej ojczyzny, Ŝeby nam nie przyszło do głowy jej porzucić. Załatwiono za nas wszyst-kie formalności; dostaliśmy nawet pieniądze na nowe ubrania. Musieli-śmy naleŜycie prezentować się w oczach obcokrajowców.

Ostatnie wieczory przed wyjazdem często spędzałam, spacerując krę-tym brzegiem Rzeki Jedwabnej, płynącej obok kampusu. Jej powierzch-nia błyszczała w świetle księŜyca wśród lekkiej mgiełki letniego wieczo-ru. Rozpamiętywałam swoje dwadzieścia sześć lat Ŝycia. Doświadczyłam wiele: przywilejów i oskarŜeń, odwagi i lęku, widziałam ludzką dobroć i lojalność, ale takŜe straszliwą ludzką podłość. Jednak cierpienia zawsze

569

łagodziła miłość moich bliskich i niezniszczalne pragnienie przetrwania i dąŜenia do szczęścia.

Myślałam o swoim ojcu, o babci i ciotce Junyin. AŜ dotąd starałam się stłumić wszelkie związane z nimi wspomnienia, gdyŜ ich śmierć nadal była moim najboleśniejszym przeŜyciem. Ale teraz wyobraŜałam sobie, jak bardzo byliby ze mnie zadowoleni i dumni.

Poleciałam do Pekinu, skąd miałam polecieć na Zachód z trzynastoma innymi stypendystami, z których jeden był naszym nadzorcą politycz-nym. Samolot odlatywał z Pekinu dwunastego września 1978 roku o ósmej wieczorem i prawie się na niego spóźniłam, bo kilka osób przyszło się ze mną poŜegnać na lotnisku i w ogóle zapomniałam, Ŝe powinnam pamiętać o zegarku. Gdy w końcu opadłam na swoje miejsce w samolo-cie, uprzytomniłam sobie, Ŝe właściwie prawie się nie poŜegnałam z ma-mą. Odprowadzała mnie na lotnisko w Chengdu, jak zawsze spokojna, bez śladu łez, jakby mój wyjazd na drugą półkulę był tylko kolejnym epizodem w naszym burzliwym Ŝyciu.

Coraz bardziej oddalając się od Chin, wyjrzałam przez okienko i zo-baczyłam nad srebrnym skrzydłem samolotu ciemne, bezkresne niebo. Jeszcze raz spojrzałam wstecz na swoje Ŝycie, a potem zwróciłam się myślami ku przyszłości. Pragnęłam objąć cały świat.

Epilog

Zamieszkałam w Londynie. Przez dziesięć lat starałam się nie myśleć o Chinach, które zostawiłam za sobą. W 1988 roku mama przyjechała do mnie w odwiedziny i po raz pierwszy opowiedziała mi wtedy dzieje swo-jego Ŝycia i Ŝycia babci. Gdy wróciła do Chengdu, zalała mnie fala długo wstrzymywanych łez. Postanowiłam napisać Dzikie łabędzie. Przeszłość nie była juŜ dla mnie zbyt bolesna, poniewaŜ znalazłam miłość i speł-nienie, a tym samym spokój ducha.

W tym czasie Chiny stały się zupełnie innym krajem. Pod koniec 1978 roku Partia Komunistyczna odrzuciła maoistowską doktrynę „walki kla-sowej”. Zrehabilitowano wszystkich potępionych, w tym takŜe „wrogów klasowych”, wśród których znaleźli się równieŜ przyjaciele mamy z MandŜurii, napiętnowani w 1955 roku jako „kontrrewolucjoniści”. JuŜ nie dyskryminowano ani ich, ani ich rodzin. Mogli porzucić cięŜką pracę fizyczną, na jaką byli dotąd skazani, i dostali przyzwoite posady. Wielu z nich zaproponowano wstąpienie do Partii Komunistycznej Chin i miano-wano na odpowiedzialne stanowiska. Yulin, mój wujeczny dziad, oraz jego Ŝona i dzieci dostali w 1980 roku zezwolenie na powrót ze wsi do Jinzhou. Yulin został głównym księgowym w fabryce leków, a jego Ŝona kierowniczką przedszkola.

Wydawano werdykty oczyszczające z zarzutów ofiary prześladowań. Dawne akta pełne oskarŜeń usuwano i palono. W całych Chinach ogień pochłaniał teraz kartki papieru, które zniszczyły Ŝycie milionów ludzi.

571

Akta mojej mamy były grube od podejrzeń dotyczących jej rzeko-mych związków z Kuomintangiem w latach szkolnych. Teraz wszystkie te potępienia padły pastwą płomieni. Ich miejsce zajął dwustronicowy werdykt z dwudziestego grudnia 1978 roku, stwierdzający w sposób jed-noznaczny, Ŝe oskarŜenia pod jej adresem były fałszywe. W charakterze rekompensaty odmiennie określono jej pochodzenie: zamiast niepoŜąda-nego „generała” pojawił się o wiele bardziej niewinnie brzmiący „le-karz”.

W roku 1982, gdy postanowiłam zostać na stałe w Wielkiej Brytanii, mama, obawiając się, Ŝe mogłoby to spowodować problemy w jej pracy, wystąpiła o wcześniejszą emeryturę i dostała ją w 1983 roku. Jednak to, Ŝe zamieszkałam na Zachodzie, nie stało się dla niej źródłem kłopotów, jak z pewnością byłoby w czasach Mao.

Chiny otwierały się coraz bardziej na świat. Wszyscy moi bracia Ŝyją dziś na Zachodzie. Jinming, który jest fizykiem o międzynarodowej re-nomie, prowadzi badania na Uniwersytecie Southampton w Anglii. Xiao-hei po opuszczeniu sił powietrznych został dziennikarzem i pracuje w Londynie. Obaj są Ŝonaci i mają po jednym dziecku. Xiaofang uzyskał dyplom w zakresie handlu zagranicznego na Uniwersytecie w Sztras-burgu we Francji i jest biznesmenem we francuskiej firmie.

Z mojego rodzeństwa w Chinach pozostała jedynie Xiaohong. Pracuje w administracji szkoły medycyny chińskiej w Chengdu. Gdy w 1980 roku zezwolono w Chinach na otwieranie prywatnych firm, wzięła dwu-letni urlop, aby pomóc w zakładaniu firmy wzornictwa tekstylnego, co od dawna było jej marzeniem. Kiedy urlop się skończył, musiała wybrać między podniecającą, ale ryzykowną pracą w prywatnym przedsiębior-stwie a rutyną i bezpieczeństwem posady państwowej. Wybrała to drugie. Jej mąŜ, Cynglarz, zajmuje kierownicze stanowisko w miejscowym ban-ku.

Komunikacja z zewnętrznym światem stała się elementem codzienne-go Ŝycia Chin. List z Chengdu idzie do Londynu tydzień. Mama moŜe wysyłać mi wiadomości faksem z poczty w śródmieściu, a ja mogę do niej zatelefonować do domu, połączeniem automatycznym, z dowolnego miejsca na kuli ziemskiej. W dziennikach telewizyjnych ukazują się wy-brane wiadomości z całego świata tuŜ obok oficjalnej propagandy partyj-nej. Są wśród nich relacje z wszystkich waŜnych wydarzeń na świecie, w

572

tym takŜe te dotyczące rewolucji i przewrotów w Europie Wschodniej i w Związku Radzieckim.

W latach 1983 — 1989 kaŜdego roku jeździłam do Chin odwiedzić mamę i za kaŜdym razem byłam pod ogromnym wraŜeniem gwałtowne-go zaniku tego, co stanowiło najbardziej charakterystyczny element na-szego Ŝycia za panowania Mao — strachu.

Wiosną 1989 roku podróŜowałam po Chinach, zbierając materiały do tej ksiąŜki. Widziałam, jak wzbierały demonstracje — od Chengdu po plac Tian'anmen. Uderzyło mnie, Ŝe ludzie do tego stopnia zapomnieli o strachu, Ŝe niewielu pośród milionów demonstrantów dostrzegało jakie-kolwiek niebezpieczeństwo. Gdy wojsko otworzyło ogień do studentów, większość Chińczyków była całkowicie zaskoczona. Oglądając w brytyj-skiej telewizji obrazy masakry, nie mogłam uwierzyć, Ŝe rozkaz wydał człowiek, który dla mnie i tylu innych był prawdziwym wyzwolicielem.

Na jakiś czas znów powrócił strach, ale juŜ bez tej wszechobecnej i dławiącej siły z czasów Mao. Na zebraniach politycznych ludzie otwarcie krytykują dziś przywódców partyjnych po imieniu. Nic nie moŜe juŜ powstrzymać procesu liberalizacji. Niemniej twarz Mao nadal góruje nad placem Tian'anmen.

Reformy gospodarcze lat osiemdziesiątych przyniosły ogromny wzrost poziomu Ŝycia, częściowo dzięki handlowi zagranicznemu i za-granicznym inwestycjom. W kaŜdym zakątku Chin władze i zwykli oby-watele ochoczo podejmują wszelkich zagranicznych biznesmenów. W 1988 roku podczas wizyty w Jinzhou mama zatrzymała się w małym, ciemnym, nędznym mieszkaniu Yulina, połoŜonym nieopodal wysypiska śmieci. Po drugiej stronie ulicy stoi najlepszy hotel w Jinzhou, w którym kaŜdego dnia odbywają się wystawne przyjęcia na cześć potencjalnych inwestorów z zagranicy. Pewnego dnia mama zauwaŜyła, jak jeden z takich gości, wychodząc z bankietu w otoczeniu schlebiających gospoda-rzy, pokazywał im fotografie swojego luksusowego domu i samochodów na Tajwanie. Był to Yaohan, niegdyś komisarz polityczny z ramienia Kuomintangu w jej szkole, który czterdzieści lat temu spowodował, Ŝe została aresztowana.

Maj 1991

Spis treści

1.„Małe złote lilie” - konkubina generała (1909-1933) .... 17 2.„Nawet zwykła zimna woda jest słodka” — moja babcia wychodzi za mandŜurskiego doktora (1933—1938)........................... 42 3.„Wszyscy mówią, jakim szczęśliwym miejscem jest Manzhuguo” — Ŝycie

pod okupacją japońską (1938—1945)...................................... 63 4.„Niewolnicy, którzy nie mają własnego kraju” — pod róŜnymi rządami

(1945-1947).............................................................................. 78 5.„Córka do kupienia za dziesięć kilo ryŜu” — walcząc o nowe Chiny

(1947-1948).............................................................................. 99 6.„Rozmowy o miłości” — rewolucyjne małŜeństwo (1948—1949) 122 7.„Przejście przez pięć przełęczy górskich” — długi marsz mojej matki

(1949-1950)..............................................................................150 8.„Powrócić do domu w haftowanym jedwabiu” — rodzina i bandyci

(1949-1951)..............................................................................162 9.„Kiedy człowiek zdobywa władzę, nawet jego kury i psy rosną do samych

niebios” — Ŝycie z człowiekiem nieprzekupnym (1951-1953)183 10.„Dzięki cierpieniu staniesz się lepszą komunistką” — mama jako

podejrzana (1953-1956) .........................................................206 11. „Po kampanii antyprawicowej juŜ nikt nie otworzy ust” — Chiny

uciszone (1956-1958)...............................................................220 12.„Zdolna kobieta potrafi zrobić posiłek bez Ŝywności” — głód (1958-

1962) ........................................................................................238 13.„Tysiąckrotnie złote małe cacuszko” — w kokonie przywilejów (1958-

1965) ........................................................................................261

575

14.„Ojciec jest bliski, matka jest bliska, ale nikt nie jest tak bliski jak Prze-wodniczący Mao” — kult Mao (1964—1965).........................279

15.„Najpierw zniszcz — a konstrukcja sama się potem znajdzie” — zaczyna się Rewolucja Kulturalna (1965—1966)..................................299

16.„Wzlecieć w niebiosa, wwiercić się w ziemię” — Czerwona Gwardia Mao (lipiec—sierpień 1966).............................................................310

17.„Czy chcesz, Ŝeby nasze dzieci były »czarne«?” — dylemat moich rodzi-ców (sierpień—październik 1966) ...........................................328

18.„Bardziej niŜ niesłychanie wspaniała wiadomość” — pielgrzymka do Pekinu (październik — grudzień 1966) .........................341 19.„Kiedy się chce potępić, dowody się znajdą” — rodzice oskarŜeni (gru-

dzień 1966-1967)......................................................................358 20. „Nie sprzedam swojej duszy” — ojciec aresztowany (1967 —1968) 37 21.„Węgiel na śniegu” — moje rodzeństwo i przyjaciele (1967—1968) 401 22.„Reedukacja przez pracę” — na skraju Himalajów (styczeń — czerwiec

1969) ........................................................................................421 23.„Im więcej człowiek czyta ksiąŜek, tym jest głupszy” — pracuję jako wie-

śniaczka i jako bosonoga lekarka (czerwiec 1969 — 1971) 452 24.„Przyjm, proszę, moje przeprosiny, które przychodzą o całe Ŝycie za późno” — moi rodzice w obozach pracy (1969—1972) . . . 479 25.„Delikatna woń słodkiego wiatru” — nowe Ŝycie z Podręcznikiem dla elektryków i Six Crises (1972-1973) ............................497 26.„Wąchanie pierdnięć obcokrajowców wśród zapewnień, Ŝe słodko pach-

ną” — nauka angielskiego według Mao (1972—1974) . . 514 27.„Jeśli to jest raj, to jak wygląda piekło?” — śmierć mojego ojca (1974-

1976) ........................................................................................535 28.Wyrwać się! (1976-1978) ..............................................558 Epilog ................................................................................. 571