23.03.-27.03.2020 roku

TEMAT:

O INNYCH CZĘŚCIACH ZDANIA – DOPEŁNIENIE, OKOLICZNIK,

PRZYDAWKA

Przydawki, okoliczniki i dopełnienia

wzbogacają wypowiedzenia

Aby utworzyć zdanie pojedyncze, wystarczy, że użyjemy podmiotu i orzeczenia, a nawet samego orzeczenia, np. Pogoda jest ładna, Wicher wieje, Ktoś się obudził, Wieje, Obudził się. W tym prostym komunikacie brakuje wielu informacji na temat okoliczności zdarzeń, miejsca, czasu, a nawet cech wykonawcy czynności. Treść tych prostych zdań można jednak wzbogacić. Zwykle dodajemy nowe wyrazy, które rozszerzają związek główny i są jednocześnie określeniami (osobnymi składnikami – częściami zdania) w obrębie grupy podmiotu i grupy orzeczenia. Będą one pełniły funkcję przydawki (określenia podmiotu) lub funkcję dopełnienia i orzeczenia (określenia orzeczenia). W tym rozdziale przypomnimy ich rodzaje oraz sposoby wyrażania.

Już wiesz

1) Dodaj jak najwięcej spójnych pod względem treści i form gramatycznych określeń do związku głównego (podmiotu i orzeczenia). Które z nich określają rzeczownik, a które – czasownik?

Deszcz pada …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………....

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………....

Uczeń czyta………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………....

2) Wypisz ze zdań określenia rzeczownika (w jednej kolumnie) oraz określenia czasownika (w drugiej kolumnie):

Kolorowe gazety, pełne zdjęć i informacji na temat gwiazd filmowych, nad ranem pojawiły się w naszym osiedlowym kiosku.

Znana firma informatyczna wkrótce przygotuje dla swych klientów nowoczesne aplikacje komputerowe.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………............................…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………............................…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....

Poboczne części zdaniaPoza związkiem głównym podmiotu i orzeczenia w każdym wypowiedzeniu pojawiają dodatkowe części zdania, które tworzą poboczne związki składniowe. Są to dopełnienia, okoliczniki oraz przydawki. Możemy je wyrażać za pomocą różnych części mowy, a nawet ich połączeń (wyrażeń przyimkowych). Te poboczne części zdania zawierają właśnie informacje na temat okoliczności zdarzeń (czynności), właściwości wykonawcy

czynności, innych osób, rzeczy, przedmiotów i zjawisk przedstawionych w wypowiedzeniu. Są zawsze podrzędne wobec najważniejszych składników wypowiedzenia, czyli wobec podmiotu i orzeczenia.

W dłuższym zdaniu możemy odnaleźć wiele związków składniowych (czyli połączeń wyrazu nadrzędnego-określanego i podrzędnego-określającego). Zawsze w takich związkach składniowych wyrazem podrzędnym są przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Przydawek najwięcej pojawia się w grupie podmiotu, a dopełnienia i okoliczniki gromadzą się w grupie orzeczenia.

Na początek warto jednak zapamiętać:

by sprawdzić, który wyraz jest składnikiem podrzędnym, trzeba:

oznaczyć w związku składniowym wyraz nadrzędny i podrzędny (warto ich układ oznaczyć strzałką, której grot skierowany jest w stronę wyrazu nadrzędnego),

zadać pytanie o treść wyrazu nadrzędnego:

(N) idę (po co?) ← po zakupy (P)

określić, czy wyraz nadrzędny jest rzeczownikiem, czy czasownikiem – dzięki temu już wstępnie możemy wyznaczyć przydawki oraz dopełnienia lub okoliczniki.

Zdania na wykresieĆwiczenie 1

Przedstaw zdania za pomocą wykresów, które pokazują zależności między wyrazami.

a) W pogodny wieczór cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………............................…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………............................…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....

W ten sposób określisz związki składniowe między wyrazami nadrzędnymi i podrzędnymi. Na najwyższym piętrze tych wykresów pojawia się związek główny, czyli związek podmiotu i orzeczenia. Pod nimi w różnych konfiguracjach układają się pozostałe składniki, czyli przydawki, dopełnienia i okoliczniki.Poniżej przedstawiono, jak powinny wyglądać wykresy:

https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R12k4gldkOHAD/3/2DKqDQBRTLF31o4w4YmSBLGX4omLItZG.svg

PrzydawkaPRZYDAWKA jest określeniem rzeczownika. Pojawia się głównie w grupie podmiotu, ale także może być określeniem rzeczowników w grupie orzeczenia, np.:

Grupa podmiotu Grupa orzeczenia

Nasz bohaterski dziadekwczoraj godzinamiopowiadał ciekawe historiez dalekiej wyprawy.

przydawki w grupie podmiotu przydawki w grupie orzeczenianasz → (czyj?) dziadekbohaterski → (jaki?) dziadek

ciekawe → (jakie?) historiez wyprawy (jakiej?) ← dalekiej

Przydawka może być wyrażona przymiotnikiem (lub imiesłowem przymiotnikowym), rzeczownikiem, zaimkiem, liczebnikiem, wyrażeniem przyimkowym. Jej szczegółowy opis przedstawiono w infografice.

Ćw. 1Zadaj pytanie o wyraz nadrzędny ( jest nim rzeczownik) a następnie określ część mowy , za pomocą której została wyrażona przydawką. w puste miejsca wpisz odpowiednie słowa lub wyrażenia

PRZYDAWKA PYTANIE O WYRAZ NADRZĘDNY

SPOSÓB WYRAŻENIA PRZYDAWKI

WCZESNY > WIECZÓRCHODZENIE<DO SZKOŁYPIĄTA>GODZINAPĄCZEK<Z MARMOLADĄZARZĄDCA <BUDYNKU

PRAWO<SPADKOWEMOJA>MAMASPACER<DŁUGIDROGA<DO DOMUCZWARTA>LOKATA

DopełnienieDOPEŁNIENIE to część zdania określająca czasownik, a niekiedy także przymiotnik lub przysłówek. Wiele czasowników otwiera obok siebie dwa miejsca: jedno dla podmiotu, a drugie dla dopełnienia:

CZYTAĆ: ktoś – czyta – coś (Janek – czyta – gazetę),MYŚLEĆ: ktoś – myśli – o czymś (Janek – myśli – o wakacjach),PRZYGLĄDAĆ SIĘ: ktoś – przygląda się – czemuś (Janek – przygląda się – wystawie).

Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich poza mianownikiem i wołaczem): kogo, czego?, komu, czemu?, kogo, co?, z kim, z czym?, o kim, o czym? Jest najczęściej wyrażane przez pojedynczy rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe z rzeczownikiem. Dopełnienie zawsze ma formę gramatyczną narzuconą przez nadrzędny wobec niego czasownik.

Trzeba jednak pamiętać, że zamiast rzeczownika w funkcji dopełnienia może się pojawiać zaimek:

Myślę (o kim?) ← o tobie, o niej, o was.Przyjaźnię się (z kim?) ← z tobą, z nią, z wami.Dopełnienia dzieli się na bliższe i dalsze. Dopełnienie bliższe zwykle odpowiada na pytanie biernika (kogo, co?). Pozostałe formy rzeczownika tworzą dopełnienie dalsze.

Dopełnienie bliższe odpowiada na pytanie biernika (kogo? co?) i ma jego formę:

Widzę (co?) ← ciekawą fotografię, piękną rzeźbę, ładny obraz.Dopełnienie bliższe przy zmianie formy orzeczenia ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem np. „Brat kupił (kogo? co?)komputer”, „Komputer został kupiony przez brata”.

Dopełnienie dalsze odpowiada na pytania dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika i ma ich formę:

Przyglądam się (czemu?) ← ciekawej fotografii, pięknej rzeźbie, ładnemu obrazowi

Ćwiczenie 1.

Ustal dopełnienie w poniższej tabeli, zadaj pytanie i określ przypadek rzeczownika, który je wyraża( zaznaczony kolorem fioletowym), a następnie wskaż rodzaj dopełnienia

W PUSTE MIEJSCA WPISZ ODPOWEDNIE SŁOWA LUB WYRAŻENIA

DOPEŁNIENIE PYTANIE PRZYPADEK DOPEŁNIENIEWZÓR: OD RANA CZYTAM TYLKO KSIĄŻKI

CO? BIERNIK BLIŻSZE

Od wielu miesięcy mam kłopot z komputeremMojemu przyjacielowi przydarzył się wypadekWybrałem zły numer telefonuO moim psie ciągle opowiadamCiągle nie kogę się porozumieć z nimi

OkolicznikOKOLICZNIK – część zdania określająca czasownik, a także przymiotnik i przysłówek. Jest bardzo różnorodna pod względem formy. Zwykle wyrażona jest:

przysłówkiem: pisać (jak?) ← powoli, długo, nieprzerwanie,ale także:

rzeczownikiem: rankiem, wieczorem → (kiedy?) posypiać, wyrażeniem przyimkowym: wyjechać (dokąd?) ← do domu, na

wakacje.

Okolicznik, podobnie jak dopełnienie, jest określeniem czasownika i najczęściej pojawia się w grupie orzeczenia. Można powiedzieć, że uzupełnia informacje na temat czynności, zdarzeń*,*stanów wyrażonych przez czasownik. Wprowadza znaczenia odnoszące się do różnych okoliczności: miejsca, czasu, przyczyny, celu, warunku, sposobu, różnych właściwości czynności, które nazywa czasownik.

Mamy bardzo bogatą grupę okoliczników. Zawsze warto się zastanowić nad ich rodzajem, zadając pytanie o czynność wyrażoną przez czasownik, np.:

kiedy? (jutro → wyjadę), gdzie? (w szkole ← się spotkaliśmy), jak? (powoli → piszę), mimo czego? (mimo kataru → wyjeżdżam), po co? (idę ← po zakupy).

Ćwiczenie 1.

Rozpoznaj wyraz nadrzędny ( określany) i podrzędny ( określający), ustal pytanie, które określa wyraz nadrzędny i określ rodzaj części zdania, którą wyraża wyraz podrzędny

W PUSTE MIEJSCA WPISZ ODPOWIEDNIE SŁOWA LUB WYRAŻENIA.

WYRAŻENIE WYRAZ NADRZĘDNY

WYRAZ PODRZEDNY

PYTANIE CZĘŚĆ ZDANIA

WZÓR: CHODZIĆ DO KINA

CHODZIĆ DO KINA Gdzie? OKOLICZNIK MIEJSCA

Sąsiad rodzicówPrzechadzać się po mieścieOdkładac pieniądze

Oszczędzać miesiącamiŁadna pogodaWrócić ze szkołyPociąg osobowyUczyć się polskiegoPomimo deszczu spacerowaćPociąg z węglemLubić pływanieCzwarta próbaWyjść na spacerNie napisać wypracowaniaPójść po radęZarządzać szkołąSpać jak susełZ powodu choroby leżeć

Zadanie 2. Rozpoznaj typ okolicznika połącz w paryCzasami się nudzićJechać na wakacjePracować mimo zmęczeniaBiegac szybkoPisać dla sławy

Okolicznik sposobuOkolicznik miejscaOkolicznik przyzwoleniaOkolicznik czasuOkolicznik celu

Zadanie 3.OKREŚL, JAKĄ CZĘŚCIĄ ZDANIA SĄ WYRÓŻNIONE NA CZERWONO WYRAZY.ZAZNACZ ODPOWIEDNIE KOMÓRKI W TABELI

DOPEŁNIENIE OKOLICZNIK PRZYDAWKACHODZIĆ POWOLI

CHODZENIE PIECHOTĄSŁUŻBA OJCZYŹNIE

WSCHÓD SŁOŃCA

SŁUŻYĆ SPOŁECZEŃSTWUBIEGAĆ BOSOBIEGANIE PO TRAWIE

JADAĆ SMAKOŁYKI

JEDZENIE SŁODYCZY

BUDZIĆ SIĘ RANKIEM

UCIĄŻLIWA POBUDKA

POWRACAĆ DO DOMU

POWRÓT Z WAKACJI

MYŚLEĆ O WAKACJACHSPAĆ DŁUGODŁUGIE ROZMYŚLANIEKIEROWAĆ FIRMĄ

KIEROWAĆ SPRAWNIE

DOBRE KIEROWANIE

KIEROWANIE FIRMĄ

Zadanie 4.WSKAŻ, KTÓRE STWIERDZENIA SĄ PRAWDZIWE, A KTÓRE FAŁSZYWEZAZNACZ OBOK STWOERDZENIA PRWADA (P) LUB FAŁSZ (F)

oW zdaniu Jutro jedziemy do Krakowa, pojawia się podmiot domyślny i orzeczenie czasownikowe

oW zdaniu „na ostatnim zebraniu przekazano pracownikom najważniejsza informacje , podmiotem jest rzeczownik pracownikom

oOrzeczenie imienne składa się zawsze z łącznika i orzecznika

o Przydawka to określenie rzeczownika

oW zdaniu musi pojawić się orzeczenie natomiast mogą być zdania bezpodmiotowe

oW zdaniu Wczoraj zabrakło mi czasu, podmiotem jest wyraz „czasu” , ponieważ łączy się z czasownikiem oznaczającym brak czegoś lub ubywanie

oMożemy otworzyć zdanie bez orzeczenia, ale podmiot musi się w nim pojawić

oW Wyrażeniu bieg przez płotki pojawia się przydawka, ponieważ słowo bieg nie jest czasownikiem, a jedynie rzeczownikiem

oDopełnienie to określenie czasownika, które występuje we wszystkich siedmiu przypadkach

oMożemy w zdaniach wyróżnić: orzeczenie czasownikowe, orzeczenie imienne i orzeczenie złożone

o Jeżeli w orzeczeniu imiennym pojawia się rzeczownik ( np. zostaniesz + podróżnikiem) to zwykle ma formę narzędnika

o Tylko rzeczownik może być podmiotem w zdaniu

o Słowo po parku w wyrażeniu „ spacerować po parku” jest okolicznikiem miejsca

SŁOWA KLUCZEZaproponuj własną kolejność słów kluczy z tego tematu. Można kierować się tym, co Cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło, itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.

OKOLICZNIKPRZYDAWKA

GRUPA ORZECZENIA

DOPEŁNIENIECZĘŚCI ZDANIA

GRUPA PODMIOTU

PODMIOT ORZECZENIE

Jaki jest świat w bajkach Krasickiego?

Bajki I. Krasickiego ilustrowane; Józef Wincenty Kruszewski, Bajki I. Krasickiego ilustrowane, 1886,

Bajki i przypowieści - Ignacy Krasicki

O utworzeTematyka utworów jest różnorodna, propaguje pozytywne wzorce postępowania lub wskazuje i potępia niewłaściwe postawy, takie jak: zło moralne, pycha, zazdrość, chciwość, skąpstwo. Bardzo często postaci dobierane są na zasadzie kontrastu (głupi–mądry, stary–młody, strachliwy–buńczuczny).

Epoka: oświecenieRodzaj: epikaGatunek: bajka,   przypowieść Pierwsze wydanie- Bajki i przypowieści, na cztery części podzielone, 1779 r., Warszawa

Główni bohaterowie:

Bohaterami są ludzie, zwierzęta a także przedmioty reprezentujące konkretne cechy ludzkie lub wzorce postępowań. Dominują bajki zwierzęce, ale należy je czytać alegorycznie jako zakamuflowane ludzkie wady i przywary.

Wybrane cytaty

Cytat z bajki Czapla, ryby i rakWzdrygała się czapla niby; Dała się na koniec użyć, Zaczęła służyć

Cytat z bajki Szczur i kotMnie to kadzą – rzekł hardzie do swego rodzeństwaSiedząc szczur na ołtarzu podczas nabożeństwa.

Zapewne nieraz zdarzyło ci się słyszeć zdanie podobne do tego: „I żyło im się jak w bajce…”. Chociaż sens tego stwierdzenia wydaje się oczywisty, zastanów się nad treścią zacytowanej wypowiedzi – co tu oznacza bajka?Dość łatwo znaleźć inne wyrażenia, w których bajka odgrywa główną rolę. Oto kilka z nich: „bajkowy widok”, „bajeczny smak”, „kraina jak z bajki”, „bajkowy świat”, „bajkolandia”…

Już wieszPrzypomnij sobie cechy bajki jako gatunku

literackiego.

Bajka – prawda czy fałsz?

ILUSTRACJA: Bajkowy świat, www.pixabay.com, grafika komputerowa.

Wykonaj następujące polecenia:Ćwiczenie 1

Zapisz własną definicję bajki: Bajka to...…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………............................…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....

Ćwiczenie 2Wymień znanych ci bajkopisarzy i tytuły bajek, które lubisz.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………............................…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…....

PRZECZYTAJ TEKST NASTĘPNIE WYKONAJ DO NIEGO POLECENIA

Ignacy KrasickiDo dzieci

O wy, co wszystkie porzuciwszy względy,Za cackiem bieżyć gotowi w zapędy,Za cackiem, które zbyt wysoko leci,Bajki wam niosę, posłuchajcie, dzieci.

Wy, których tylko niestatek żywiołem,Co się o fraszki uganiacie wspołem,O fraszki, których zysk maże i szpeci,Bajki wam niosę, posłuchajcie, dzieci.

Wy, którzy marne przybrawszy postaci,Baśniami łudzić umiecie współbraci,

Baśniami, które umysł płochy kleci,Bajki wam niosę, posłuchajcie, dzieci.

Ignacy Krasicki, Do dzieci, [w:] , Wybór liryków, red. Sante Graciotti, Wrocław 1985, s. 79–80.

Po przeczytaniu zacytowanej wyżej bajki Do dzieci wykonaj następujące zadania:Ćwiczenie 1

Podaj, kogo – twoim zdaniem – dotyczy wymieniany w każdej strofie zaimek „wy”.

Ćwiczenie 2

Poszukaj w wierszu określeń opisujących adresatów wiersza, a następnie określ stosunek do nich postaci mówiącej.

Ćwiczenie 3Wskaż co łączy w tym utworze słowa cacko, fraszka i baśń.Zaznacz prawidłową odpowiedź

oMają negatywny wydźwięk

o Są neutralne emocjonalnie

oMają pozytywny wydźwięk

Ćwiczenie 4

Czy w utworze Do dzieci wyraz „bajka” można potraktować jako kolejny element ciągu słów: cacko, fraszka, baśń? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 5Wskaż w jakim znaczeniu użyto w utworze wyrazu „bajka”

o baśń

o kłamstwo

o zabawa

o utwór literacki

o prawda

o legenda

omit

Ćwiczenie 6Ważne!

Wyraz „bajka” w utworze dedykacyjnym do zbioru Bajki i przypowieści jest synonimem prawdy. Krasicki odszedł tu zatem od zwyczajowego utożsamiania tego słowa z fantazją czy kłamstwem (przy okazji bajkę przeciwstawiając baśni, oznaczającej coś fałszywego).

O tym, że XVIII-wieczny twórca nie tylko w dedykacyjnym wierszu tak potraktował bajkę, świadczy utwór Koniec, który stanowi zakończenie Przydatku do Bajek i przypowieści.

Ignacy Krasicki

Koniec

Zmordował się na koniec ten, co bajki prawił,Żeby więc do ostatka słuchaczów zabawił,Rzekł: „Powiem jeszcze jedną, o której nie wiecie:Bajka poszła w wędrówkę. Wędrując po świecieZaszła w lasy głębokie; okrutni i dzicyNapadli ją z hałasem wielkim rozbójnicy,A widząc, że ubrana bardzo podle była,Zdarli suknie – aż z bajki Prawda się odkryła”.Ignacy Krasicki, Koniec, [w:] , Poezja polska XVIII wieku, red. Zdzisław Libera, Warszawa

1976, s. 214.

Po przeczytaniu utworu Koniec wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 1.

Kim jest postać mówiąca w wierszu?

Ćwiczenie 2.

Jaki był cel „prawienia bajek”?

Ćwiczenie 3

W historyjce opowiedzianej przez postać mówiącą bajka wędruje . Wskaż , jakiego środka stylistycznego użył tu poeta. Zaznacz prawidłową odpowiedź.

oAPOSTROFA

o PYTANIE RETORYCZNE

o PERSONIFIKACJA

oWYKRZYKNIENIE

o EPITET

O tym, że XVIII-wieczny twórca – Ignacy Krasicki

nie tylko w dedykacyjnym wierszu tak potraktował bajkę, świadczy utwór Koniec,

który stanowi zakończenie Przydatku do Bajek

i przypowieści.

Zbójnik karpacki, początek XVIII wieku

Ignacy KrasickiKoniec

Zmordował się na koniec ten, co bajki prawił,Żeby więc do ostatka słuchaczów zabawił,Rzekł: „Powiem jeszcze jedną, o której nie wiecie:Bajka poszła w wędrówkę. Wędrując po świecieZaszła w lasy głębokie; okrutni i dzicyNapadli ją z hałasem wielkim rozbójnicy,A widząc, że ubrana bardzo podle była,Zdarli suknie – aż z bajki Prawda się odkryła”.

Ignacy Krasicki, Koniec, [w:] , Poezja polska XVIII wieku, red. Zdzisław Libera, Warszawa 1976, s. 214.

Po przeczytaniu utworu Koniec wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 1

Kim jest postać mówiąca w wierszu?

Ćwiczenie 2

Jaki był cel „prawienia bajek”?

Ćwiczenie 3

Do kogo postać mówiąca porównała bajkę?

Ćwiczenie 4

Czym okazała się bajka po odarciu jej z szaty i czym jest owa szata?

Ważne!Bajka odarta z szat staje się „nagą prawdą”, czyli prawdą pełną, absolutną, niczym nieprzesłoniętą. Okazuje się, że właśnie takie postrzeganie bajki nie było jednostkowe czy przypadkowe. Ignacy Krasicki znowu wyraźnie zasugerował, że bajki nie należy traktować jak kłamstwa ani fantazji. Pod szatą (czyli pod metaforami, epitetami, porównaniami, personifikacjami itd.) znaleźć można mądrość w postaci morału.

Te dwa przykłady mogłyby stanowić podstawę do przypuszczeń, że poeta, mając napisać „prawda”, używa zamiennie słowa „bajka”.

Ignacy Krasicki

Wstęp do bajek

Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził;Był stary, który nigdy nie łajał, nie zrzędził;Był bogacz, który zbiorów potrzebnym udzielał;Był autor, co się z cudzej sławy rozweselał;Był celnik, który nie kradł; szewc, który nie pijał;Żołnierz, co się nie chwalił; łotr, co nie rozbijał;Był minister rzetelny, o sobie nie myślał;Był na koniec poeta, co nigdy nie zmyślał:– A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może!– Prawda, jednakże ja to między bajki włożę.

Ignacy Krasicki, Wstęp do bajek, [w:] , Poezja polska XVIII wieku, red. Zdzisław Libera, Warszawa 1976, s. 209.

Po przeczytaniu Wstępu do bajek wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 1

Jak można nazwać wiersz, który nie jest podzielony na zwrotki (strofy)?Jeśli nie masz pomysłu, zapoznaj się z podaną definicją.

Definicja: Wiersz zwrotkowy

Wiersz podzielony na zwrotki nazwać można zwrotkowym (stroficznym).

Definicja: Wiersz ciągły

Wiersz niepodzielony na zwrotki nazwać można ciągłym (stychicznym).

Ćwiczenie 2

Podziel wiersz na dwie części. Gdzie przeprowadzisz granicę? Uzasadnij swój wybór.

Ćwiczenie 3

WSKAŻ , CO ŁACZY WERSY WCHODZĄCE W SKŁAD PIERWSZEJ CZĘŚCI

oZACZYNAJA SIĘ OD SŁOWA „BYĆ”

o SKŁĄDAJĄ SIĘ Z PYTAŃ

oZAWIERAJĄ WYLICZENIA

o SĄ ZBUDOWANE Z WYKRZYKNIEŃ

oMAJĄ FORMĘ DIALOGU

Ćwiczenie 4

Przyjrzyj się kolejnym kategoriom ludzi wymienionym w wierszu i oceń, czy ich charakterystyka odpowiada temu, co się z nimi zazwyczaj kojarzy. Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 5

Z poniższego zestawu wybierz te charakterystyki, które można by dołączyć do grupy ludzi opisanych przez Krasickiego, uzasadnij swój wybór.

ZAZNACZ WŁASCIWE SŁOWA LUB WYRAŻENIA

o SPOSTRZEGAWCZY DETEKTYW

o SMUTNY CLOWN

oWYSKOKI KARZEŁ

o PIOSENKARZ BEZ GŁOWSU

oUCZCIWY OSZUST

o PIJANY ABSTYNENT

o INTELIGENTNY GŁUPIEC

oWYSPORTOWANY OLIMPIJCZYK

oDOBROTLIWY TYRAN

oUCZYNNY EGOISTA

oODWAZNY RYCERZ

oDZIELNY TCHÓRZ

Ćwiczenie 6

Wymień co najmniej dwie ważne różnice, które odróżniają drugą część bajki od pierwszej.

Ćwiczenie 7

Czy – twoim zdaniem – rzeczywiście „wszystko to być może”? Przy odpowiedzi uwzględnij wcześniejsze ustalenia.

Ćwiczenie 8

Wyjaśnij, w jakim znaczeniu wyraz „bajka” został użyty w ostatnim wersie.

Ćwiczenie 9

Określ, czy ostatni wers bajki („Prawda, jednakże ja to między bajki włożę”), wyjęty z kontekstu, zawiera logiczne rozumowanie. Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 10

Wyjaśnij, co o postrzeganiu świata przez Ignacego Krasickiego mówi użycie wyrazu „bajka” w odniesieniu do występujących w utworze charakterystyk ludzi.

Ćwiczenie 11

Czy uważasz, że pierwsza część utworu przedstawia świat realistyczny? Uzasadnij odpowiedź.

Podróże filozofówIgnacy Krasicki zdawał sobie sprawę z tego, że utopijne społeczeństwa są jedynie wytworem wyobraźni filozofów. Sam wprawdzie należał do ludzi uczonych, był człowiekiem dobrze wykształconym, wielokrotnie w swoich dziełach nawiązywał do myślicieli antycznych i nowożytnych, a żył w okresie, który nazywano Wiekiem Rozumu lub Wiekiem Filozofów, jednak w obu zbiorach jego bajek można znaleźć utwory, w których przedstawia on „zawodowych” filozofów w niezbyt pochlebnym świetle.

Ignacy KrasickiPodróż

Miał rozum, w domu siedząc kto się śmiał z podróży,Jeśli więc ten mu zaszczyt sprawiedliwie służy,Jak zwać tych, co się raz wraz ustawicznie włóczą?Oto – ale zaczekam, aczej się oduczą.[…]Droga zawdy jest drogą pomimo wygody,Rzadka obejść się cale, znaleźć się bez szkody,A choćby innej w ciągłych podróżach nie było,Gdy się czas marnie strawił, wiele się straciło.Przepłynąwszy przez morza i zwiedziwszy ziemie,Dajmy to, iż kto poznał wszystkie ludzkie plemię.Cóż poznał? – To, co w domu miał na pogotowiu.[…]Pitagoras i Tales, i Platon, i inni,Za których wielkim zdaniem poszli ludzie gminni,

Niżeli swej nauki cuda rozpostarli,W kraju się właściwego cieśni nie zawarli,Lecz chcąc ludzi oświecić w błędach, w których trwali,Do innych się, najdalszych, w pielgrzymstwo udali.Tam czerpając u źródła, w wiadomość bogaci,Z niezmiernym nauk trzosem wrócili do braci.Pitagoras powiedział, nie trzeba jeść bobu.A niekontent z greckiego rządzenia sposobu,Nową rzeczpospolitą mądry Plato skleciłI tak dowodnie onej użytek zalecił,Iż się dotąd na jawie jeszcze nie skleciła.Woda, według Talesa, wszystko sporządziła.[…]Rozum tylko i cnota są sprawicielami;Z tymi, choćby wśród stepów, nie będziemy sami.Cóż dopiero, gdy dzieci i podściwa żona,I uprzejmość sąsiedzka, prawa, doświadczona,[…]Piękne to towarzystwo i nigdy nie znudzi,Swoich znając, po co nam nowych szukać ludzi?Miłe to przeświadczenie do tego nas wiedzie,Iż dobrze w domu siedzieć. – Kto nie chce, niech jedzie!

Ignacy Krasicki, Podróż, [w:] tegoż, Satyry i  listy, red. Zbigniew Goliński, Wrocław 1988, s. 135–140.

Po przeczytaniu bajki Ignacego Krasickiego Podróż wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 

Wskaż argumenty, jakie przeciw „niepotrzebnym podróżom” wyliczono w wierszu.

Ćwiczenie 6.2

W utworze wymieniono ważnych greckich filozofów: Pitagorasa, Talesa i Platona. Co zyskali ludzie dzięki podróżom dwóch pierwszych myślicieli?

Ćwiczenie 6.3

Wobec Platona użyto epitetu „mądry”. Na czym ta mądrość polegała?

Ćwiczenie 6.4

Podaj, jaki był powód napisania przez Platona dzieła Państwo.

Ćwiczenie 6.5

Określ, jaki obraz filozofów przedstawiono w Podróży.

Ignacy Krasicki

FilozofZaufany filozof w zdaniach przedsięwziętych,Nie wierzył w Pana Boga, śmiał się z wszystkich świętych.Przyszła słabość, aż mędrzec, co firmament mierzył,Nie tylko w Pana Boga, i w upiory wierzył.Ignacy Krasicki, Filozof, [w:] , Poezja polska XVIII wieku, red. Zdzisław Libera, Warszawa

1976, s. 211.

Po przeczytaniu bajki Filozof wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 1

W utworze nie użyto imienia czy nazwiska żadnego filozofa. Z czego to wynika?

Ćwiczenie 2

Powiedz, co stało się momentem przełomowym w życiu filozofa.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj filozofa (i jego poglądy) sprzed momentu przełomowego.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij, jak rozumiesz wyrażenie „zaufany […] w zdaniach przedsięwziętych” oraz zwrot „firmament mierzył”.

Ćwiczenie 5

Wytłumacz, dlaczego twoim zdaniem filozof się zmienił i na czym ta przemiana polegała.

Ćwiczenie 6

Określ stosunek Krasickiego do przedstawionego w bajce filozofa.

Chłopski filozof

Bajki I. Krasickiego ilustrowane (Chłop i filozof)

Józef Wincenty Kruszewski, Bajki I. Krasickiego ilustrowane (Chłop i filozof), 1886,

Ignacy Krasicki

Filozof i chłop

Wielki jeden filozof, co wszystko posiadał,Co bardzo wiele myślał, więcej jeszcze gadał,Dowiedział się o drugim, który na wsi mieszkał.Nie omieszkałI kolegę odwiedzieć,I od niego się dowiedzieć,Co umiał i skąd była ta jego nauka;Znalazł chłopa nieuka,Bo i czytać nie umiał, a więc książek nie miał.Oniemiał.A chłop w śmiech: „Moje księgi – rzekł – wszystkie na dworze:Wół, co orze,Sposobi mnie do pracy, uczy cierpliwości,Pszczoła pilności,Koń, jak być zręcznym,Pies, jak wiernym i wdzięcznym,A sroka, co na płocie ustawicznie krzeczy,Jak lepiej milczyć niźli gadać nic do rzeczy”.

Ignacy Krasicki, Filozof i chłop, [w:] tegoż, Bajki, przypowieści, satyry, Rzeszów 1986, s. 75.

Po przeczytaniu bajki Filozof i chłop wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 1

W utworze występują wymienieni w tytule bajki bohaterowie. Zastanów się i odpowiedz na pytanie, co – twoim zdaniem – zdecydowało o kolejności wyrazów w tytule.

Ćwiczenie 2

Posługując się cytatami z utworu, scharakteryzuj postać filozofa.

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij, skąd chłop czerpał swoją wiedzę o świecie.

Ćwiczenie 4

Oceń, czy dobór „nauczycieli” chłopa jest odpowiedni.

Ćwiczenie 5

Do podanych nazw zwierząt dopasuj określenia pewnych cech.

Połącz w pary

mrówkamysz rybaosioł gęślew słoń

czujnośćokrucieństwoupórskromnośćpracowitośćsiłamilczenie

Utopia

Wyspia Utopia, Ambrosius Holbein, Wyspia Utopia, 1518, drzeworyt, Kunstmuseum Basel,

Świat przedstawiony we Wstępie do bajek jest nierealny – autor postrzega rzeczywistość pesymistycznie i nie wierzy w taki swoisty „raj na ziemi”. Warto zauważyć, że ów idealny (ale nieprawdziwy) świat dotyczy wyłącznie ludzi. Krasicki w ogóle nie zajął się pięknem przyrody ani nie odniósł się do kwestii religijnych (chociaż był biskupem).

Ideał w tej bajce wiąże się z życiem ludzi w społeczności. Jest to zatem opis świata, w którym ludzie mają wyłącznie pozytywne cechy. Wyobrażenia na temat idealnego społeczeństwa pojawiały się już o wiele wcześniej. Pierwszą tego typu wizję zamieścił w dziele napisanym w formie dialogu, a zatytułowanym Państwo, jeden z najwybitniejszych filozofów starożytnej Grecji – Platon (V–IV w. p.n.e.).

Niemal 2000 lat później Tomasz More (Morus) – angielski biskup, myśliciel, humanista i polityk – napisał traktat Utopia. Przedstawił tam własne wyobrażenia na temat idealnej społeczności. Tytuł tego dzieła w języku greckim oznacza „miejsce-nigdzie”, czyli „miejsce, którego nie ma”. Stał się on synonimem krainy zamieszkanej przez idealne społeczeństwo, ale nieistniejącej na naszej planecie.

Thomas MoreUtopia

Każde miasto ma przyznany do swego użytku obszar ziemi, ciągnący się co najmniej 12 000 kroków. Czasem ten przydział ziemi wynosi z jakiejś strony znacznie więcej, tłumaczy się to oczywiście większą odległością miast od siebie na tej przestrzeni. Żadnemu miastu nie zachciewa się rozszerzać swoich posiadłości, ponieważ mieszkańcy ich nie uważają się za właścicieli ziemi, lecz raczej za włodarzy. Wśród pól widać wszędzie domy, zaopatrzone w sprzęty gospodarskie i odpowiednio urządzone; służą one za mieszkania obywatelom, których miasta wysyłają kolejno na wieś. Każda rodzina wiejska składa się przynajmniej z 40 osób, mężczyzn i kobiet, oraz dwóch niewolników i podlega kierownictwu dwojga poważnych rozumnych ludzi, to jest ojca i matki rodziny. […] Każdy dom ma bramę od ulicy i tylną do ogrodu. Bramy są dwuskrzydłowe, łatwo otwierają się przez pociągnięcie ręką i potem same zamykają się; każdy może swobodnie wejść: tak dalece nie ma tam żadnej własności prywatnej. Nawet domy zmieniają co dziesięć lat, losując, który komu ma przypaść w udziale. […] Władza księcia jest dożywotnia, chyba że budzi on podejrzenie, jakoby dążył do tyranii. Traniborów wybierają corocznie, lecz nie zmieniają ich bez ważnego powodu. Wszystkich innych urzędników zastępuje się po roku nowymi. Co trzy dni, a czasem w miarę potrzeby częściej, schodzą się traniborowie na narady z księciem; omawiają sprawy państwowe i jeśli są jakieś spory prywatne – zdarza się to bardzo rzadko – rozstrzygają je w krótkim czasie. Na każdym posiedzeniu senatu obecni są dwaj syfogranci, każdego dnia inni. […] Wszyscy mieszkańcy wyspy noszą odzież jednakowego kroju bez względu na wiek; jeśli w ubiorze są pewne różnice, mają one tylko na celu odróżnienie mężczyzn od kobiet oraz bezżennych od żonatych. Odzież jest ładna, wygodna i stosowna zarówno do pory letniej, jak i zimowej, a sporządza ją sobie każda rodzina.

Thomas More, Utopia, tłum. Kazimierz Abgarowicz, Lublin 1993, s. 61–68.

Ćwiczenie 1

Po przeczytaniu fragmentu dzieła Thomasa More’a napisz notatkę na temat sposobu organizacji życia społecznego w Utopii.

Ćwiczenie 2

Napisz tekst argumentacyjny, w którym – cytując utwory Ignacego Krasickiego – opiszesz idealne państwo.

Ćwiczenie 3

Napisz przemówienie, w którym – zwracając się do obywateli wymyślonego państwa – przedstawisz swoją wizję idealnego władcy, np. króla lub prezydenta.

Słowa kluczeZaproponuj własną kolejność słów kluczy z tego tematu. Można kierować się tym, co Cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło, itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.

Bajka utopiaWiersz ciągły (stychiczny)

UtopiaWiersz zwrotkowy ( stroficzny)