322

YANYALI BEDREDDÝN MEHMED

di’den (veya Mustafa Efendi; bk. Ýzgi, I,301; Ýhsanoðlu v.dðr., Osmanlý Matema-tik Literatürü Tarihi, I, 151, 175), Farsça’yýMolla Müncil’den, felsefe ve kelâm ilimle-rini Akþehirlizâde Ýbrâhim Efendi’den oku-du. Fýndýklýlý Ýsmet ders aldýðý hocalarý ara-sýnda Tatar Abdülhalim Efendi ile Damad-zâde Ahmed Efendi’nin hocasý Seyyid Mus-tafa Efendi’yi de kaydeder.

Tahsilini tamamladýktan sonra Þeyhü-lislâm Ebûsaidzâde Feyzullah Efendi’denmülâzemet alan Esad Efendi (1102/1691)önce Süleyman Aða Dârülhadisi’ne müder-ris oldu (1111/1699); ardýndan sýrasýyla Def-terdar Yahyâ Efendi, Ebtem, Eyüp FerhadPaþa, Mûsýle-i Sahn-ý Semân, EdirnekapýMihrimah Sultan, Murad Paþa-yi Atîk med-reselerinde müderrislik yaptý. Nihayet enyüksek müderrislik pâyesi olan Mûsýle-i Sü-leymâniyye ile Eyüp Sultan Medresesi mü-derrisliðine tayin edildi (1133/1721). Da-ha sonra Galata kadýlýðýna getirildi (1138/1726). Bu sýrada kurulan matbaada basý-lacak eserlerin tashihi için teþkil edilen he-yetin ve tercüme kurulunun üyeleri ara-sýnda yer aldý; ayrýca III. Ahmed’in TopkapýSarayý’nda kurduðu kütüphanede hâfýz-ýkütüb olarak vazifelendirildi. Bu arada pekçok öðrenci yetiþtirdi. Bunlar arasýnda özel-likle oðlu Bedreddin (Bedrî) Mehmed Efen-di, hekim Abbas Vesim Efendi, vak‘anü-vis Hâkim Mehmed Efendi, þair ve hattatSaid Ahmed Efendi dikkat çeken isimler-dir.

Esad Efendi, Lâle Devri’nin en önemliilim ve fikir adamlarýndan biridir. Eserleri,yetiþtirdiði öðrenciler, yaptýðý görevler veözellikle felsefe-mantýk alanýnda Aristo’-nun bazý eserlerini Grekçe’den Arapça’yaçevirip þerhetmesiyle tanýnýr. Bilgi ve bi-rikimiyle ulemâ ve devlet adamlarýnýn tak-dirini kazandý, devrinin âlimleri kendisine“muallim-i sâlis” unvanýný verdi (felsefetarihinde Aristo birinci, Fârâbî ikinci mu-allim olarak anýlýr). Arapça, Farsça yanýn-da Grekçe ve Latince de bilen Esad Efen-di, XVIII. yüzyýlýn ilk çeyreðinde SadrazamDamad Ýbrâhim Paþa’nýn öncülüðünde baþ-latýlan yenileþme hareketleri çerçevesindeGrekçe’den tercüme yapan heyetin baþ-kanlýðýna getirildi. Sadrazamýn ve Þeyhü-lislâm Yeniþehirli Abdullah Efendi’nin is-teði üzerine Aristo’nun bazý eserleriylePorphyrius’un ÎsⳆcî adlý eserini Arap-ça’ya çevirdi. Kaynaklarda Esad Efendi’ninNakþibendiyye tarikatýna mensup âbid vezâhid bir kiþi olduðu belirtilir. VefatýndaNakþibendiyye mensuplarýna tahsis edilen

Edirnekapý’daki Emîr Buhârî Dergâhý ya-kýnýndaki mezarlýða defnedildi.

Yanyalý Esad Efendi’nin çeþitli dilleri bil-mesi onu akran ve emsallerinden üstün ký-lan bir özelliktir. Grekçe’den Arapça’ya çe-viriler yapmýþsa da bunlar, XVII. yüzyýlýnortalarýnda ölen Selânik metropoliti Ioan-nis Kuttinius Efendi’nin Aristo ve Porphyri-us’a ait eserler üzerine yazdýðý þerh ve tel-hislerden ibarettir. Esasen bu eserler IX.yüzyýlda Arapça’ya çevrilmiþ ve üzerlerin-de pek çok çalýþma yapýlmýþtýr. Dolayýsýy-la Esad Efendi mantýk ve fizik alanýna ye-ni bir þey getirmemiþtir. Ioannis Efendi,Ýtalya’nýn Padoa þehrinde tahsil gördüðühalde çok önce orada baþlamýþ olan Rö-nesans’tan, yani ilim ve düþünce hayatýn-daki geliþmelerden habersiz görünmek-tedir. Aksi halde astronomi ve fizik alanýn-daki geliþmeler ortada iken onun Aristofiziði üzerinde çalýþmasýný izah etmek güç-tür. Gerçi Esad Efendi, et-Ta‘lîmü’s-sâlisadýný verdiði Fizika tercümesinde Ioan-nis’in bu çalýþmasýndan faydalandýðýný be-lirtmektedir. Ayrýca bazý ayrýntýlarda ken-disini eleþtirdiði Ýbn Rüþd’e göndermeleryaparsa da bütün bunlar Osmanlý ilim an-

Eserleri. Bursalý Mehmed Tâhir’in ad-larýný verdiði altý eserinden üçünün nüsha-larý bilinmektedir. 1. Þer¼u ba£²i’l-mašå-lâti’l-Öšlîdisiyye. Bedreddin Efendi þer-hin mukaddimesinde bütün açýlarý üçe,daireleri yediye, yaylarý altýya böldüðünü,dönemine kadar çözülemeyen birçok geo-metri problemini çözdüðünü söyler. Geo-metrik çizimler þerhin kenarlarýnda veril-miþtir. Kendi konusunda önemli bir çalýþ-ma olan eserin bazý nüshalarý mevcuttur(Beyazýt Devlet Ktp., nr. 9787 [müellif hat-tý]; Askerî Müze, nr. 3028; SüleymaniyeKtp., Esad Efendi, nr. 2010). 2. Te¦lî¦ü’z-zâviye ve tesbî£u’d-dâßire (Dârü’l-kütü-bi’l-Mýsriyye, Mustafa Fâzýl, Riyâza, nr. 41/7, vr. 65b-66b). 3. £Amelü’l-müsebba£ ve³ayrihî min ×evâti’l-eŠlâ£i’l-ke¦îre fi’d-dâßire (Dârü’l-kütübi’l-Mýsriyye, MustafaFâzýl, Riyâza, nr. 41/8, vr. 67b-68b). Günü-müze ulaþmayan diðer eserleri de þunlar-dýr: Rey¼ânetü’r-rû¼ fî resmi’s-sâ£ât fîma£rifeti’l-evšåt, Ta¼rîrü’l-Menâ¾ýri’l-Öšlîdisî, Þer¼u ƒulâ½ati’l-¼isâb (Os-manlý Müellifleri, III, 257).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Sicill-i Osmânî, I, 332; Osmanlý Müellifleri, I,235; III, 257; Brockelmann, GAL, II, 424; Suppl.,II, 632; D. A. King, Fihrisü’l-maŹû¹âti’l-£ilmiy-yeti’l-ma¼fû¾a bi-Dâri’l-kütübi’l-Mý½riyye, Kahi-re 1986, II, 951-952; Cevat Ýzgi, Osmanlý Medre-selerinde Ýlim, Ýstanbul 1997, s. 292-293; Rama-zan Þeþen, MuÅtârât mine’l-maŹû¹âti’l-£Arabiy-yeti’n-nâdire fî mektebâti Türkiyâ, Ýstanbul 1997,s. 733-734; Ekmeleddin Ýhsanoðlu v.dðr., Osman-lý Matematik Literatürü Tarihi, Ýstanbul 1999, I,178-180.

ÿMahmut Kaya

– —YANYALI ESAD EFENDÝ

(ö. 1143/1731)

Osmanlý bilgini ve düþünürü.˜ ™

Kuzeybatý Yunanistan’daki Yanya þeh-rinde doðdu. Asýl adý Mehmed Esad, ba-basýnýn adý Ali, dedesinin adý Osman’dýr.Döneminde Esad Hoca, Esad Efendi ola-rak anýlmýþ, eserlerinde “Yanyavî” nisbesi-ni kullanmýþtýr. Ýlk eðitimini Yanya’da aldý.Buradaki hocalarý arasýnda Yanya müftü-sü Mehmed Efendi ile Ýbrâhim Efendi’ninadlarý anýlýr. Daha sonra Ýstanbul’a gide-rek medrese tahsiline baþladý (1098/1687);ilme karþý arzusu ve üstün zekâsýyla kýsazamanda dikkatleri üzerine çekti. Mantýk vefelsefenin yaný sýra matematik ve astrono-mi de öðrendi. Öklit geometrisinin temeleseri olan Usûl-i Öklîdis’i MüneccimbaþýMehmed Efendi’den, matematik ve astro-nomiyi Tekirdað müftüsü Mehmed Efen-

Yanyalý Esad Efendi’nin ¥âþiye £alâ ݦbâti’l-vâcib adlý ese-

rinin ilk sayfasý (Süleymaniye Ktp., Beþir Aða, nr. 390)

323

YANYALI ESAD EFENDÝ

eserleri tanýtýlmýþ, üçüncü kýsýmda fiziðinilim olup olmadýðý meselesi tartýþýlmýþ, dör-düncü kýsýmda fiziðin konusu ele alýnmýþ,beþinci kýsýmda “fizika” adý üzerine yapýlançeþitli yorumlara yer verilmiþtir. Eserin bi-ri müellif hattý (Râgýb Paþa Ktp., nr. 824)iki tam nüshasýnýn yanýnda (diðeri RâgýbPaþa Ktp., nr. 825) çok sayýda eksik nüs-hasý mevcuttur (Süleymaniye Ktp., BeþirAða, nr. 414, Hâlet Efendi, nr. 540, Ayasof-ya, nr. 2489, Hasan Hüsnü Paþa, nr. 1238,Esad Efendi, nr. 1936, Hacý Mahmud Efen-di, nr. 414; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2656;ÝÜ Ktp., AY, nr. 534, 4024). 2. Tercümetü’þ-Þer¼i’l-enver. Porphyrius’un ÎsⳆcî’si ileAristo’nun Kategoriler, Peri Hermeneias,I. ve II. Analitikler’inin bir özeti niteliðin-de olup Ioannis Kuttinius þerhi esas alýna-rak Arapça’ya çevrilmiþ, ayrýca þerhedil-miþ, Esad Efendi þerhte kendi görüþlerinede yer vermiþtir (Süleymaniye Ktp., Aya-sofya, nr. 2565, Hamidiye, nr. 803, EsadEfendi, nr. 1939; Râgýb Paþa Ktp., nr. 881;Nuruosmaniye Ktp., nr. 2655; TSMK, nr.6895). 3. er-Risâletü’l-lâhûtiyye. Eserdekelâm ilminin en önemli problemlerindenolan isbât-ý vâcib konusundaki deliller elealýnmýþ, mümkin ve zorunlu (vâcip) varlýk,Allah’ýn varlýðý, Allah hakkýnda zât-vücûdveya mahiyet-vücûd ayýrýmý yapýlamaya-caðý vurgulanmýþ, bu konuda filozoflar vemutasavvýflarýn görüþlerine de yer veril-miþtir. Þeyhülislâm Mirza Mustafa Efen-di’nin isteði üzerine kaleme alýnan eseriniki eksik nüshasý bilinmektedir (Süleymani-ye Ktp., Beþir Aða, nr. 390, Cârullah Efen-

di, nr. 1135). 4. el-¥âþiyetü’l-Fet¼iyye£ale’þ-Þer¼i’l-¥anefiyye li’r-Risâleti’l-£AŠudiyye. Adudüddin el-Îcî’nin âdâb-ýbahse dair risâlesi üzerine Molla Hanefî(Muhammed Þemseddin et-Tebrîzî) tarafýndanyazýlan er-Risâletü’l-¥anefiyye (el-¥ane-fiyye) adlý þerhin hâþiyesi olup eksik birnüshasý bulunmaktadýr (ÝÜ Ktp., AY, nr.414). 5. ¥âþiye £alâ ݦbâti’l-vâcib. Konu-su ve muhtevasý er-Risâletü’l-lâhûtiyyeile ayný olup bunun da mevcut nüshalarýeksiktir (Süleymaniye Ktp., Beþir Aða, nr.390). 6. Kitâbü £Ameli’l-murabba£i’l-mü-sâvî li’d-dâßire. Archimedes’in eserindenfaydalanýlarak kaleme alýnan, bir daireninalanýna eþ alana sahip bir kare tesbitinedair olan bu eserin iki nüshasý bilinmek-tedir (Dârü’l-Kütübi’l-Mýsriyye, Mîkat, nr.172/2; Mustafa Fâzýl, Riyâza, nr. 41/22).

Esad Efendi ayrýca Þâhidî’nin Tuhfe-iÞâhidî adlý Farsça-Türkçe manzum luga-týný Grekçe’ye tercüme ederek Yanya’yagöndermiþ, böylece Farsça’nýn yayýlmasý-na vesile olmuþtur. Bu eserin herhangi birnüshasý bilinmemektedir. Bursalý MehmedTâhir, bunlarýn dýþýnda Esad Efendi’nin þueserlerini de kaydeder: Tercüme-i Þifâli’bn Sînâ, Þer¼u ¥ikmeti’l-Ýþrâšýyye,Tercüme-i Metâlii’l-envâr (Sirâceddinel-Urmevî). Gerek Râmiz’in Tezkire’sindegerekse diðer birçok kaynakta Esad Efen-di’nin mürettep bir divaný olduðu kayde-dilirse de þimdiye kadar buna rastlanma-mýþ, ancak Sâlim ve Bursalý Mehmed Tâ-hir onun þiirlerinden örneklere yer vermiþ-lerdir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Sâlim, Tezkire, Ýstanbul 1315, s. 76-80; Râmiz,Tezkire, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3873,vr. 3b-4a; Ýsmet, Tekmiletü’þ-Þekåik, V, 27-29; Os-manlý Müellifleri, I, 234-235; III, 242, 302; He-diyyetü’l-£ârifîn, I, 205-206; II, 320; Abdülhak Ad-nan Adývar, Osmanlý Türklerinde Ýlim (haz. Ay-kut Kazancýgil – Sevim Tekeli), Ýstanbul 1982, s.46, 73-74; Mahmut Kaya, Ýslâm Kaynaklarý Iþý-ðýnda Aristoteles ve Felsefesi, Ýstanbul 1983, s.145-146; a.mlf., “XVIII. Yüzyýlda Grekçe’den ya-pýlan Tercümeler ve Es’ad Efendi’nin Fizika Ter-cümesi Üzerine Bazý Tesbitler”, Felsefe Arkivi,sy. 28, Ýstanbul 1991, s. 185-186; Kazým Sarýka-vak, XVIII. Yüzyýlda Bir Osmanlý Düþünürü: Yan-yalý Es’ad Efendi, Ankara 1997; Cevat Ýzgi, Os-manlý Medreselerinde Ýlim, Ýstanbul 1997, I, 301-302; Ekmeleddin Ýhsanoðlu v.dðr., Osmanlý Ma-tematik Literatürü Tarihi, Ýstanbul 1999, I, 151,175-176; a.mlf. v.dðr., Osmanlý Tabii ve TatbikiBilimler Literatürü Tarihi, Ýstanbul 2006, I, 111-113; Ârif, “Devlet-i Osmâniyyenin Teessüsü veTekarrürü Devrinde Ýlim ve Ulemâ”, DEFM, I/2(1332), s. 143-144; Mehmet Ali Ayni, “Türk Man-týkçýlarý”, DÝFM, III/10 (1928), s. 49-64; Ýhsan Faz-lýoðlu, “Es.ad Efendî”, Mv.AU, I, 604-607.

ÿKâzým Sarýkavak

layýþýna bir katký saðlayacak düzeyde de-ðildir. Meselâ tercümesinin mukaddime-sinde tabiattaki olaðan üstü olaylara dik-kat çekmesi ve bazý bölgelerdeki ilginç bit-ki türlerinden ve mitolojik varlýklardan ör-nekler vermesi, bunlarýn mahiyetini araþ-týrma ve sorgulama yerine bütün bunlarýAllah’ýn azamet ve kudretine delâlet et-mesi bakýmýndan önemli saymasý onungeleneksel anlayýþý devam ettirdiðini gös-termektedir.

Eserleri. 1. et-Ta£lîmü’¦-¦âli¦. Aristo’-nun sekiz bölümden oluþan Fizika (es-Se-mâ£ü’¹-¹abî£î) adlý eserinin Karaferyeli Ioan-nis Kuttinius tarafýndan yapýlan kýsmenþerhi, kýsmen özetinin Grekçe’den Arap-ça’ya tercüme ve þerhidir. Muhtevasýnýnsekiz bölümden oluþmasý ve mukaddime-de buna iþaret edilmesi sebebiyle bazý kü-tüphane kataloglarýnda Tercümetü’l-Kü-tübi’¦-¡emâniye li’s-Semâ£i’t-tabî£î þek-linde kaydedilmekle birlikte Esad Efendieserine et-Ta£lîmü’¦-¦âli¦ adýný verdiðinieserin baþ kýsmýnda belirtir. Kitabýna yaz-dýðý uzun mukaddimede Fizika þerhlerin-den en çok Ýbn Rüþd’ün çalýþmasýný be-ðendiðini, ancak bu þerhten yaptýðý alýn-týlarý Arapça aslý elinde bulunmadýðýndanLatince tercümesinden naklettiðini, ayrý-ca bu çalýþmasýnda Latince metni birebirþerhetmediðini, bazý ayrýntýlarý attýðý gi-bi bazý ilâvelerde bulunduðunu kaydeder.Mukaddimenin ilk kýsmýnda felsefenin ta-nýmý, ilimler tasnifi ve fizik felsefesi üze-rinde durulmuþ, ikinci kýsýmda Aristo ve

Yanyalý

Esad Efendi’nin

Þer¼u’l-enver adýyla

Arapça’ya

çevirerek

þerh ettiði

eserinin

ilk iki sayfasý(RâgýbPaþa Ktp.,nr. 881)