21.04.2020r., Język polski, kl. I A, 2 godz. lek. = 1 lekcja, Jolanta

Mazurkiewicz

Odpowiedzi proszę wysłać do godz. 9.00 w czwartek 23.04.2020r.

Brak odpowiedzi = ocena niedostateczna.

W świecie znaków

Spotykamy się z wieloma znakami, które o czymś nas informują, przekazują jakąś treść.

Zwykle ktoś je tworzy, by nam coś zakomunikować. Zdarza się jednak, że sami czemuś

przypisujemy znaczenie, tworząc własną interpretację. Znaki są zatem formą, której

przypisujemy określone znaczenie. Odbieramy je różnymi zmysłami, najczęściej

wzrokiem i słuchem, ale również smakiem, dotykiem i węchem. Warto poznać ich naturę

i rolę w międzyludzkiej komunikacji.

Już wiesz (to ćwiczenie wykonujecie dla siebie w ramach powtórki):

Obejrzyj ilustracje, a następnie wskaż elementy ubiorów, którym można przypisywać

znaczenia. Omów te znaczenia.

El Greco (1541 –1614; właśc. Dominikos Theotokopulos; malarz hiszpański greckiego

pochodzenia), Portret kardynała Don Fernando Niño de Guevara, ok. 1596–1601, olej na

płótnie, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

El Greco, Święty Ludwik, król Francji, ok. 1585–1590, olej na płótnie, Luwr, Paryż

Leon Kowalski (1870-1937, malarz polski), Portret dziewczyny w stroju ludowym, przed 1937

Żołnierz amerykański, 1990

Wskaźniki, ikony, symbole

Znaki to obiekty, które przenoszą nasze myśli do innych obiektów lub zjawisk. Przykładowo:

ciąg liter „dom” przywodzi nam na myśl ‘budynek, w którym ktoś mieszka’, a znak drogowy,

zakazujący przejazdu bez zatrzymywania się:

– odsyła do myśli o niebezpieczeństwie, która sprawia, że ludzie się zatrzymują.

Znaki składają się z dwóch elementów: tego, co znaczące (nośnika znaczenia), i tego, co

znaczone (oznaczanej treści).

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

Znaki mogą nas odsyłać do innych obiektów czy zjawisk na trzy sposoby. W związku z tym

dzielimy je na: wskaźniki (indeksy), ikony i symbole.

Znaki-wskaźniki odsyłają nas do czegoś innego w sposób bezpośredni i naturalny.

Najczęściej są one po prostu z tym czymś w bliskości (przestrzennej, czasowej) lub w relacji

przyczyny i skutku.

Przykłady wskaźników:

• dym z komina wskazuje na ogień (dym i ogień są w tym samym czasie),

• spalona trawa wskazuje na pożar (pożar był przyczyną spalonej trawy).

Znaki ikoniczne odsyłają nas do czegoś, ponieważ to coś przypominają kształtem lub

wewnętrzną budową (strukturą).

Przykłady znaków – ikon:

• fotografia człowieka jest ikoną (obrazem) fotografowanej osoby,

• rysunek mężczyzny na drzwiach WC jest ikoną (obrazem) typowego mężczyzny,

• *wyraz kukuryku* jest ikoną (obrazem) dźwięku wydawanego przez koguta.

Ostatni przykład pokazuje, że znaki - ikony nie zawsze są wizualne (por. takie ikony: łup, bęc,

chrum, kwik, klik itp.).

Ikony nie są znakami naturalnymi, tylko umownymi. To znaki umowne najczęściej biorą

udział w procesie komunikacji i zawsze wymagają nadawcy, który chce komuś coś

zakomunikować. Jeszcze bardziej umowne są znaki – symbole – w tym wypadku umowa

między ludźmi jest zupełnie arbitralna.

Przykłady znaków – symboli:

• wyraz dom jest symbolem (znakiem umownym) rzeczywistego budynku,

• trójkątny kształt jest symbolem ostrzegawczych znaków drogowych.

Co ciekawe, funkcja wskaźnika, ikony i symbolu może współwystępować w jednym znaku.

Na przykład znak drogowy:

• jest wskaźnikiem zakrętu w prawo, bo za znakiem droga rzeczywiście zakręci,

• jest też symbolem ostrzeżenia, ponieważ ludzie umówili się, że będą komunikować

niebezpieczeństwo dla szybko jadących samochodów kształtem trójkątnym i żółtym

tłem (a nie w inny sposób),

• jest wreszcie ikoną, ponieważ zawiera bardzo schematyczny obraz zakręcającej drogi.

Podobnie jest z pukaniem do drzwi:

• pukanie jest wskaźnikiem osoby, która stoi za drzwiami,

• jest to znak symboliczny o znaczeniu ‘czy możesz otworzyć drzwi?’,

• jest to znak umowny i do tego arbitralny, ponieważ w drzwi moglibyśmy też drapać

(jak psy i koty) lub moglibyśmy je pocierać.

Oto schemat, który podsumowuje naszą klasyfikację znaków:

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

Kody

Zbiór znaków oraz zasady ich łączenia i używania nazywamy kodem. Niektóre kody mogą

być bardzo proste. Na przykład kod świateł ulicznych ma trzy znaki (zielone – pomarańczowe

– czerwone) i trzy proste reguły ich używania (znaki zmieniają się w kolejności, wszystkie są

wyłączone lub miga tylko światło pomarańczowe). Bardziej skomplikowany jest np. kod

ubraniowy (o ile ktoś się ubiera, świadomie coś komunikując). Gdybyśmy sposób

komponowania ubrania porównali do ludzkiego języka, to okaże się, że ten kod ma bardzo

złożone reguły – np. reguła dopasowania ubrania do pogody lub okoliczności dopasowania

garderoby pod względem koloru, materiału itp.

Niektóre kody, jak na przykład kod języka naturalnego, są bardzo skomplikowane. Tworzą

złożony system, w którym każdy element wchodzi w relacje z innymi. Kod-język zawiera

różnego rodzaju znaki, np. morfemy, wyrazy i zdania, i jest umowny (częściowo ikoniczny,

głównie arbitralny). Aby zrozumieć, na czym polega umowny charakter języka, wystarczy

zdać sobie sprawę z tego, że dany element znaczący w różnych językach może mieć inne

znaczenie (czyli inną treść oznaczaną), np. znak „C” oznacza inną głoskę i literę w języku

polskim, a inną – w języku angielskim. Poza tym dana treść oznaczana może być wyrażana

za pomocą innych znaków (innej formy oznaczającej) w różnych językach, np.:

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

W 1972 roku naukowcy z NASA postanowili wysłać w kosmos pozłacaną płytkę z informacją

o ludziach i ich planecie. Obejrzyj rysunek wykonany na płytce, a następnie wykonaj

poniższe polecenia.

Płytka Pioneera

Płytka Pioneera

Ćwiczenie 1.1 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Rysunek jest głównie znakiem ikonicznym. Czy widzisz na nim jakieś wskaźniki i symbole?

Jeśli tak, wskaż je.

Ćwiczenie 1.2 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Wyjaśnij, czego znakiem są:

• nagość mężczyzny i kobiety,

• podniesiona ręka mężczyzny,

• opuszczone ręce kobiety,

• odchylona noga kobiety,

• umieszczenie rysunku jakiegoś obiektu za plecami mężczyzny i kobiety.

Ćwiczenie 1.3 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Odszukaj w internecie informacje o tym rysunku, a następnie odpowiedz na pytania:

• Co chcieli zakomunikować autorzy?

• Jakie zarzuty podnosili krytycy płytki?

Ćwiczenie 1.4 (dla chętnych)

Gdybyśmy mieli taką informację wysłać w formie listu, jak brzmiałaby jego treść? Spróbujcie

„przetłumaczyć” obrazek NASA na język polski. Zredagujcie całość w formie listu.

Wskazówka

Ćwiczenie 1.4 można wykorzystać do dyskusji naukowo-światopoglądowej (dyskusja: jakie

są szanse, że istnieje pozaziemska cywilizacja?) lub na lekcji o literaturze

fantastycznonaukowej (por. S. Lem). Warto też zwrócić uwagę na konwencje gatunkowe

listu.

Ćwiczenie 2 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Czy podane znaki – człowiek mówiący zachrypniętym głosem, płacz nastolatka, emotikony –

zinterpretujesz jako intencjonalne (celowo nadawane)? Wyjaśnij swoje stanowisko i uzasadnij

ewentualne wątpliwości.

Kody, których nie widać

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

Komunikując się, wykorzystujemy różne systemy znaków. Niektóre z nich nie są tak

jednoznacznie i oczywiste jak ludzka mowa. Kody takie nazywamy niewerbalnymi.

Najważniejsze z nich to kody: kinezyczny, prozodyczny, proksemiczny, sytuacyjny, które

mają szczególne znaczenie w komunikacji bezpośredniej, a także kod kulturowy – ważny

w kontaktach międzykulturowych.

Kod kinezyczny to gesty i mimika (np. w kulturze polskiej ruch głowy z prawej strony

do lewej i z lewej do prawej oznacza przeczenie, a zmarszczone brwi – mogą oznaczać gniew

lub zamyślenie).

Kod prozodyczny, zwany inaczej kodem intonacyjnym lub parajęzykiem, pozwala nam

wyrażać rozmaite uczucia, emocje – np. za pomocą akcentu wyrazowego, siły, głośności

i tempa mówienia, tonu, modulacji, wysokości i barwy głosu.

Kod proksemiczny nadaje znaczenie przestrzeni w komunikacji – liczą się tu np. odległości

między nadawcą a odbiorcą. Im komunikacja bardziej formalna, tym odległość między

uczestnikami rozmowy większa. W naszej kulturze – najdłuższy dystans dzieli nadawcę

od odbiorcy w sytuacjach publicznych (ponad 3,5 metra), ale zmniejsza się on w sytuacjach

społecznych, zawodowych (od 1,2 do 3,5 metra) i prywatnych, czyli osobistych (od 50 cm

do 1,2 metra). Najmniejsza odległość charakterystyczna jest dla strefy intymnej (od

kilkunastu centymetrów do pół metra).

Kod sytuacyjny bardzo pomaga w interpretacji wypowiedzi, ponieważ część informacji

wynika z sytuacyjnych uwarunkowań wypowiedzi i nadawca nie musi ich werbalizować,

np. jeśli podczas posiłku zdarzy nam się rozlać napój, powiemy „Przepraszam”. Ze słów

komunikatu nie wynika wprawdzie, za co przepraszamy, ale sytuacja sugeruje, że pełna

wersja zdania brzmi: „Przepraszam, że rozlałam / -em napój”. Warto dodać, że wymienione

kody pozawerbalne mogą towarzyszyć komunikacji werbalnej lub pełnić funkcje

samodzielnych aktów komunikacji.

Kod kulturowy wspomaga zarówno wypowiedzi ustne, jak i pisemne. Pojmujemy go jako

system symboli, wartości i przekonań charakterystycznych dla konkretnej społeczności,

np. tekst „ostatnie pożegnanie” umieszczony na szarfie przy wiązance kwiatów wśród osób

komunikujących się w języku polskim wywołuje skojarzenia z pogrzebem, a nie na przykład

pożegnaniem pary zakochanych na dworcu kolejowym. To wyrażenie dosłownie

przetłumaczone na inne języki nie musi już wywoływać takich skojarzeń. Podobnie

wyrażenie „okrągły stół” Polacy odczytują w kontekście wydarzeń 1989 roku, a Anglicy

łączą z historią rycerzy króla Artura.

Kody graficzne

Wśród kodów graficznych najważniejsze jest pismo, definiowane jako system znaków

służących utrwalaniu mowy. Najpopularniejszym systemem znaków wyspecjalizowanych

do zapisywania mowy jest alfabet. Obecnie na świecie ludzie posługują się różnymi

alfabetami, np. użytkownicy języka polskiego, podobnie jak mieszkańcy większości krajów

europejskich, korzystają z systemu znaków opartych na alfabecie łacińskim. Aby

odzwierciedlić w piśmie wszystkie dźwięki naszego języka, musimy litery łączyć ze znakami

diakrytycznymi, czyli kreskami (np. ś, ń, ó), kropkami (ż) i tzw. ogonkami (ą, ę).

Zestaw liter służących do zapisu języka polskiego

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

Duża część mieszkańców XXI-wiecznej Europy (np. Bułgarzy, Macedończycy, Rosjanie,

Ukraińcy) posługuje się współczesną, uproszczoną wersją cyrylicy, a ta z kolei powstała

w wyniku przekształcenia głagolicy (najstarszego alfabetu Słowian, stworzonego przez

Cyryla).

Znaki współczesnego alfabetu rosyjskiego

Krishnavedala

Alfabet nie jest jedynym kodem graficznym wykorzystywanym w komunikacji. Dużą

popularność, zwłaszcza w SMS-ach i e-mailach, zdobyły emotikony.

Cezary Kowanda Komunikat w obrazku

Był 19 września 1982 roku, godzina 11.44. W tym momencie narodziły się dwa

najsłynniejsze emotikony, czyli kombinacje znaków wyrażających emocje w sieci. Ojcem

okazał się Scott Elliott Fahlman, choć wówczas z pewnością nie zdawał sobie sprawy ze

znaczenia krótkiego wpisu w grupie dyskusyjnej. Uczestnicy tej preinternetowej rozmowy

zastanawiali się, jak wyróżnić post (wpis) nie całkiem serio, aby czytający od razu mógł

oddzielić propozycje poważne od tych rzucanych dla rozluźnienia atmosfery. Inni chcieli

opatrywać takie wpisy znakiem & albo #. Fahlman zaproponował kombinację :-). Zaraz

jednak dodał, że chyba lepiej zaznaczać tylko te poważne, bo przecież jest ich zdecydowanie

mniej. One mogłyby wyróżnić się ciągiem znaków :-(. I na tym stanęło. Dziś trudno sobie

wyobrazić internet bez licznych emotikonów.

Cezary Kowanda, Komunikat w obrazku, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 2012, nr 11, s. 101.

Ćwiczenie 3.1 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Omów genezę powstania emotikonów.

Ćwiczenie 3.2 (ustnie)

Wypowiadając zdanie „Dziś wieczorem cię odwiedzę”, zastosuj taką intonację, by wyrażało

ono:

a) obietnicę,

b) groźbę,

c) wątpliwość,

d) błaganie.

Ćwiczenie 3.3 (ustnie)

Zastanów się, jak – używając kodów pozawerbalnych – możesz wyrazić następujące treści:

a) Bardzo cię lubię.

b) Podobasz mi się.

c) Bardzo cię proszę.

Ćwiczenie 3.4 (należy wysłać zdjęcie rozwiązania lub przepisać)

Ćwiczenie 3.6 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Zgromadź jak najwięcej frazeologizmów wykorzystujących wyraz wilk i powiedz, jakie

wyobrażenia o tym zwierzęciu składają się na kod kulturowy języka polskiego.

Ćwiczenie 3.7 (ćwiczenie ważne – należy wykonać pisemnie)

Przeanalizuj SMS-y, e-maile i internetowe rozmowy, których jesteś nadawcą lub odbiorcą,

a następnie odpowiedz na pytania.

a) Za pomocą jakich znaków graficznych nadawcy SMS-ów kierowanych do ciebie wyrażają

emocje?

b) Czy wszystkie znaki przez nich stosowane są dla ciebie zrozumiałe?

c) Jakich elementów pozawerbalnych najczęściej używasz do wyrażenia ekspresji?