Blisko i kulturalnie · Akademii Ignatianum w Krakowie Raport dostępny na licencji Creative...

�

Agata Nijander-DudzińskaDemetriusz Wojakowski

Artur Wołek

Blisko i kulturalnieWspółpraca transgraniczna

samorządów Polski południowejRaport z badań

Kraków 2016

�

Raport powstał w ramach projektu „Małopolska - brama do współpracy regionalnej w Europie Środkowej. Stworzenie bazy wiedzy i popularyzacja dobrych praktyk w zakresie współpracy samorządów państw Europy Środkowej” współfinansowanego przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu „Wsparcie wymiaru samorządowego i obywatelskiego polskiej polityki zagranicznej 2016”.

Recenzent: dr hab. Rafał Matyja prof. WSIiZ w Rzeszowie

Partnerem merytorycznym projektu jest Katedra Polityki Publicznej i Administracji Akademii Ignatianum w Krakowie

Raport dostępny na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa 3.0 Polska (CC BY–SA 3.0 PL). Treść licencji: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/

�

Streszczenie

Raport jest próbą całościowej, choć wstępnej, analizy współpracy międzynarodowej gmin i powiatów z terenu województw małopolskiego i podkarpackiego oraz trzech po-wiatów województwa śląskiego (cieszyński, bielski, żywiecki) z okresu 2004-2016. Opiera się na informacjach publicznie dostępnych i uwzględnia tylko przypadki „realnej współ-pracy”, czyli takie, w odniesieniu do których daje się wyraźnie określić podmiot prowa-dzący współpracę, partnera zagranicznego i przedmiot współpracy.

Odnotowano 630 przypadków realnej współpracy prowadzonej przez 261 jednostek samorządu terytorialnego (JST). Oznacza to, że 36% JST nie prowadziło realnej współpra-cy transgranicznej, w tym 58% wszystkich badanych gmin wiejskich. Ten sam wskaźnik dla powiatów wynosi niecałe 25% a dla miast 11%. Bardzo istotną rolę w podejmowaniu współpracy odgrywa geograficzna bliskość granicy.

Zdecydowanie najczęściej wybierani są partnerzy ze Słowacji (54,5% przypadków współpracy), następnie Czech (16,5%) i Węgier (prawie 15%). Na czwartym miejscu pod względem zrealizowanych przedsięwzięć znajduje się Ukraina (6,5%) i dopiero na piątym Niemcy, jedyny kraj starej Unii Europejskiej w zauważalny sposób obecny jako partner polskich samorządów (6%). W sumie współpraca z partnerami z krajów zachodnich sta-nowi niecałe 14% wszystkich przypadków współpracy.

Atrakcyjność partnerów ze Słowacji, Czech i Węgier może leżeć nie tylko w bliskości geograficznej, ale i kulturowej. Gros transgranicznych przedsięwzięć polskich samorzą-dów to bowiem inicjatywy kulturalne (prawie 40% wszystkich przypadków współpracy). Pozostałe obszary współpracy są popularne w porównywalnym stopniu: oświata (12,4%), infrastruktura (11,6%), turystyka (10,7%), sport (9,7%).

Oprócz bliskości geograficznej i kulturowej o kierunkach współpracy polskich JST decyduje niewątpliwie dostępność środków, co w przypadku Małopolski i Podkarpacia wyraźnie wzmacnia współpracę ze Słowacją, a w przypadku Śląska Cieszyńskiego ze Sło-wacją i Czechami (dzięki wydzielonym funduszom europejskim na współpracę). Wbrew stereotypowi na temat finansowania współpracy międzynarodowej samorządów ponad 30% działań podejmowanych w tej sferze zostało opłaconych ze środków własnych JST. Samorządy gotowe są więc w umiarkowanym stopniu inwestować również własne środki w przedsięwzięcia międzynarodowe, o ile partner jest bliski i/lub ważny, a współpraca ma strategiczny charakter.

Obraz miejsca współpracy transgranicznej w działalności polskich samorządów jest niejednoznaczny. Znajduje się ona gdzieś pomiędzy okazyjną działalnością uboczną pa-sjonatów a narzędziem realizacji strategii rozwojowych lokalnych społeczności. Władze

�

Współpraca transgraniczna samorządów Polski południowej. Raport z badań

centralne i regionalne przy pomocy instrumentów finansowych powinny wspierać ten strategiczny wymiar współpracy międzynarodowej samorządów, współpracy jako narzę-dzia realizacji strategii rozwojowych społeczności lokalnych.

�

Wstęp

Współpraca międzynarodowa jednostek samorządu terytorialnego (JST) nie budzi dziś ani zdziwienia, ani emocji, bo stała się standardową częścią instrumentarium polity-ki publicznej, jakie do swojej dyspozycji mają władze lokalne. W odróżnieniu od okresu przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej nie budzi dziś jednak wielkich oczeki-wań. O ile w latach 90-tych oczekiwano po współpracy z partnerami z krajów Europy Zachodniej konkretnych efektów w postaci pomocy materialnej, czy zdobycia know-how, dziś wielu działaczy samorządowych nie spodziewa się po niej zbyt wiele. Jednocześ-nie pozostał stereotyp, że współpracować warto z kimś bogatszym, lepiej rozwiniętym, słowem z Zachodem, bo na tym można zyskać. Wyjazd burmistrza na Słowację, czy do Czech, o Rumunii nie wspominając jest często odbierany przez radnych i lokalne media w najlepszym wypadku jako wykonanie programu obowiązkowego, bo współpracę mię-dzynarodową wypada mieć, w gorszym, jako rozrywka lub fanaberia władzy.

Projekt „Małopolska - brama do współpracy regionalnej w Europie Środkowej. Stwo-rzenie bazy wiedzy i popularyzacja dobrych praktyk w zakresie współpracy samorządów państw Europy Środkowej” powstał po to, by dostarczyć wiedzy o tym, jak wygląda codzienna współpraca międzynarodowa samorządów Polski południowej. W związku z tym, że współpraca transgraniczna przestała być tematem nowym i modnym, przestała też być badana i o jej stanie po 2004 r. wiemy niewiele. W badaniu, które było zasadniczą częścią projektu staraliśmy się odpowiedzieć na pytania: jak intensywna jest współpraca międzynarodowa JST Polski południowej, z partnerami z jakich krajów współpracują na-sze gminy i powiaty, czego dotyczy współpraca i jakie przynosi efekty, jakie są źródła jej finansowania?

Tym pytaniom towarzyszyła pewna hipoteza, która czyniła całe przedsięwzięcie ćwi-czeniem nie tylko akademickim. Jeżeli bowiem Polska chce być bardziej obecna w Euro-pie Środkowej, a jest to jeden z priorytetów polskiej polityki zagranicznej, to nie da się tego uzyskać bez bardziej intensywnej współpracy polskich samorządów z partnerami z Czech, Słowacji, Węgier, czy Rumunii. Samorządy Małopolski, Podkarpacia i Śląska są szczególnie predestynowane, by znajdować te pola współpracy z partnerami z Europy Środkowej, które przyniosą obopólną korzyść i pokażą, że warto współpracować z bliż-szymi i dalszymi sąsiadami. Dlatego też w naszym projekcie szczególnie przyglądaliśmy się gminom, które najintensywniej współpracują z partnerami z Czech i Słowacji i stara-liśmy się ustalić, jakie czynniki zadecydowały o ich sukcesie. Z tych obserwacji powstały krótkie opisy dobrych praktyk we współpracy transgranicznej, które mogą być użyteczne również dla samorządowców-praktyków.

�


Niniejsza publikacja jest streszczeniem pierwszego etapu badania i zaproszeniem do dyskusji nad uzyskanymi przez nas wynikami. Naszym rezultatom daleko bowiem do satysfakcjonującego obrazu współpracy międzynarodowej samorządów Polski południo-wej i mimo formalnego zakończenia projektu zespół badawczy będzie kontynuował pra-ce nad tym zagadnieniem.

W tym miejscu autorzy raportu pragną wyrazić wdzięczność osobom, które pomogły nam zebrać i opracować dane: Teresie Tochowicz i Magdzie Rączce.

�

Metodologia

Przyjęta w projekcie procedura badawcza miała dwa etapy. Pierwszy polegał na zebraniu i analizie danych zastanych, drugi dążył do pogłębienia rozumienia zjawiska współpracy transgranicznej poprzez wywiady z przedstawicielami władz gmin szczegól-nie aktywnie prowadzących współpracę.

Celem pierwszego etapu było stworzenie bazy wiedzy obejmującej wszystkie przy-padki współpracy transgranicznej gmin i powiatów z terenu województw małopolskie-go i podkarpackiego oraz trzech powiatów województwa śląskiego (cieszyński, bielski, żywiecki) z okresu 2004-20161. Taki wybór terenu badań dawał gwarancję dużej liczby przypadków poddającej się analizie statystycznej, obejmował obszary graniczące z trze-ma państwami, tereny o zróżnicowanej sieci osadniczej i wspólnej tradycji historycznej. Najbardziej kontrowersyjne włączenie do próby obszaru trzech powiatów województwa śląskiego pozwalało zminimalizować spodziewany efekt jednego unijnego sąsiada (Sło-wacji), z którym można relatywnie łatwo współpracować. W tym kontekście nie bez zna-czenia był też fakt, że wspomniane powiaty Śląska Cieszyńskiego są włączone w obszar działania programu Interreg Polska-Słowacja, najpopularniejszego źródła finansowania współpracy międzynarodowej samorządów Małopolski i Podkarpacia. Z punktu widzenia przedmiotu badań występuje więc wyraźna ciągłość przestrzeni społecznej Małopolski i Śląska Cieszyńskiego.

Do badań wybrano okres rozpoczynający się przystąpieniem Polski do Unii Europej-skiej, gdyż we współpracy transgranicznej fakt ten tworzy wyraźną cezurę. Od formalnej – zniesienie większości barier w przemieszczaniu się ludności i towarów, przez stopnio-we zanikanie przedakcesyjnych programów finansowania współpracy międzynarodowej jednostek samorządu terytorialnego, po zmianę mentalną.

Badano aktywność międzynarodową gmin i powiatów przyjmując, że działalność dwóch samorządów wojewódzkich nie będzie istotna, jeśli chodzi o liczbę przypadków współpracy, a rodzaj i skala realizowanych projektów będą znacząco odbiegały od projek-tów realizowanych przez gminy i powiaty. Przeprowadzono jednak kontrolnie kwerendę aktywności województw na tym polu, która potwierdziła, że każde z nich zrealizowało po kilkanaście projektów międzynarodowych o bardzo zróżnicowanej skali.

Na pierwszym etapie poszukiwanie informacji na temat projektów dotyczących współpracy transgranicznej prowadzono przy wykorzystaniu wyszukiwarek interneto-

1 W dalszej części raportu te trzy powiaty będą nazywane dla uproszczenia Śląskiem Cieszyń-skim, choć historycznie powiat żywiecki do Śląska nigdy nie należał, podobnie jak część powiatu bielskiego.

�


wych Google i Bing. Procedura wyszukiwania zakładała wpisywanie różnych zapytań, które mogą prowadzić do uzyskania potencjalnie interesującej informacji np. „gmina/po-wiat X + … (mikroprojekt, fundusz wyszehradzki, fundusze norweskie, program/mecha-nizm szwajcarski, comenius, miasta partnerskie, współpraca, transgraniczne, wymiana młodzieży, projekty unijne, gminy partnerskie, fundusze unijne, partnerstwo, współpra-ca międzynarodowa, państwa Grupy Wyszehradzkiej” (osobno każde z wymienionych).

Dodatkowo każda z objętych badaniem gmin została sprawdzona w wykazie zrealizo-wanych projektów unijnych dostępnym pod adresem www.mapadotacji.gov.pl, a w mia-rę możliwości gminy/powiaty zostały sprawdzone w dokumentach sprawozdawczych Euroregionów (jeżeli tylko istniała jakakolwiek informacja na temat mikroprojektów). Nie pomijano wyników wyszukiwania, które wskazywały na informacje zamieszczone na stronach Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Sejmu RP czy urzędów marszałkowskich. Po wstępnej weryfikacji danych ogólnodostępnych w Internecie (w tym także stron i portali mediów krajowych i regionalnych), następowało analogiczne przeszukiwanie oficjalnych stron gminnych. W kolejnym kroku badaniem objęto strony instytucji podległych samo-rządom gminnym (domy kultury, szkoły, biblioteki), organizacji pozarządowych działa-jących na terenie danej gminy (OSP, kluby sportowe, inne stowarzyszenia) i lokalnych mediów (lokalne portale informacyjne, blogi, pdf-y i skany lokalnych gazet). W ostatnim kroku, w przypadku wątpliwości, podejmowany był kontakt telefoniczny z tymi gmina-mi, co do których uzyskane informacje wskazywały na realizowanie w badanym okresie projektów transgranicznych, a były niewystarczające do precyzyjnego ich opisu i klasy-fikacji.

Na drugim etapie badania przeprowadzone zostały wywiady z kilkunastoma działa-czami samorządowymi z gmin, o których współpracy międzynarodowej pozyskano szcze-gólnie dużo informacji i które wskazywały na szczególne zaangażowanie danej gminy w projekty transgraniczne. Celem wywiadów było lepsze zrozumienie przyczyn takiego zaangażowania i wyodrębnienie dobrych praktyk, które mogłyby stać się użyteczne dla innych samorządów.

W toku realizacji założonej procedury natrafiono na zasadnicze przeszkody i prob-lemy, które mają wpływ na interpretację pozyskanych danych. Przede wszystkim infor-macja dotycząca projektów transgranicznych jest rozproszona i niepełna, traktowana w formie „newsa dnia”, uznawana za oczywistą dla potencjalnych odbiorców. Po upływie nawet relatywnie krótkiego czasu informacja taka stawała się mało użyteczna. W takich przypadkach kontakt telefoniczny z gminą/powiatem rzadko rozwiązywał problem, gdyż dość często osoby związane z danym wydarzeniem już nie pracowały w urzędzie, a pa-mięć instytucjonalna nie jest mocną stroną wielu polskich samorządów. Problem ten dotyczył przede wszystkim projektów z lat 2004-2011.

Strony internetowe jednostek samorządu terytorialnego oraz ich podmiotów często zawierały zakładki dotyczące współpracy, ale rzadko znaleźć można tam było wyczer-

�

Agata Nijander-Dudzińska, Demetriusz Wojakowski, Artur Wołek

pujące informacje. Często witryna ograniczała się do herbu gminy oraz linka do strony partnerskiego samorządu.

Ponadto, część portali gminnych przechodzi regularny proces „odświeżania”, w kon-sekwencji którego strony archiwalne często nie są przenoszone na nowy portal.

Innego rodzaju trudności związane były z samą materią współpracy transgranicznej. Trudno było zaklasyfikować informacje o pracach nad aplikacjami projektowymi prowa-dzonymi z zagranicznymi partnerami, które jednak ostatecznie zakończyły się fiaskiem. Na pewno bowiem miała miejsce współpraca transgraniczna, niejednokrotnie nawet bardzo intensywna, ale ostatecznie nie prowadziła do zrealizowania jakiegokolwiek celu. Pewna część współpracy transgranicznej prowadzona jest przez stowarzyszenia gmin/powiatów, ale informacje na ten temat nie tylko nie trafiały na strony samorządów uczestniczących, ale czasem trudno było zidentyfikować, które z gmin członkowskich rzeczywiście biorą udział w projekcie. Wreszcie pewna, trudna do określenia, część współpracy międzynaro-dowej samorządów nie wychodzi poza mury urzędów. Sprowadza się do wizyt lokalnych oficjeli, które nie mają wymiernych efektów i o których publicznie się nie informuje.

W związku z powyższymi trudnościami, postanowiono do dalszej analizy zakwali-fikować tylko te stwierdzone przypadki współpracy, w odniesieniu do których daje się wyraźnie określić podmiot prowadzący współpracę, partnera zagranicznego i przedmiot współpracy („przypadki realnej współpracy”). W rezultacie z informacji o ponad ośmiu-set przypadkach współpracy do dalszej analizy weszło 630. Odrzucono przede wszystkim przypadki partnerstwa miast, którym nie towarzyszyły żadne działania oraz wizyty za-graniczne, którym nie dało się przypisać żadnych rezultatów. Z całą pewnością zebrane dane nie są więc kompletne. Ze względu na ograniczony czas trwania projektu nie mo-gły zostać uzupełnione o dane z badania ankietowego. Zostaną one jednak umieszczone w Internecie wraz z formularzem umożliwiającym ich uzupełnianie i korygowanie.

�0

Kto i z kim współpracuje?

Przy zastosowaniu opisanej w poprzedniej części raportu metodologii odnotowano 630 przypadków realnej współpracy gmin i powiatów Małopolski, Podkarpacia i Śląska Cieszyńskiego z podmiotami zagranicznymi. Miały one miejsce w 261 jednostkach samo-rządu terytorialnego, a zatem 36% JST nie prowadziło realnej współpracy transgranicz-nej. Wszystkie miasta na prawach powiatu prowadziły taką współpracę, choć jej inten-sywność była różna: od 17 wspólnych projektów w Krośnie, 16 w Krakowie, 14 w Bielsku-Białej do 2 w Nowym Sączu i Tarnowie. Najmniej chętnie współpracę międzynarodową prowadzą gminy wiejskie. Ze 180 JST niewykazujących w publicznie dostępnych źródłach współpracy transgranicznej aż 149 to gminy wiejskie (ponad 82%), co oznacza, że 58% wszystkich badanych gmin wiejskich nie prowadzi współpracy międzynarodowej. Ten sam wskaźnik dla powiatów wynosi niecałe 25% a dla miast 11% (Grybów, Jordanów, Leżajsk, Radymno). Nie prowadzi współpracy międzynarodowej 88 gmin Małopolski (po-nad 47%), 79 gmin Podkarpacia (48%) i niecała 1/3 gmin ze Śląska Cieszyńskiego.

Jeśli chodzi o intensywność współpracy, to JST prowadzą średnio 3,03 projektu mię-dzynarodowego, a mediana wynosi 2. 78 gmin i 5 powiatów miało w badanym okresie tylko jeden projekt, a 10 lub więcej projektów przeprowadziło 9 JST: Cieszyn (18), Mu-szyna (17), Jarosław (15), Krosno (14), Jasło (12), Rzeszów (11), Limanowa (10), Jabłonka (10), Ustrzyki Dolne (10).

Z odnotowanych projektów ponad połowa była realizowana w miastach i gminach miejsko-wiejskich (332 przypadki), 216 w gminach wiejskich (34%), po 41 w powiatach i miastach na prawach powiatów (przyjęto kryterium głównego podmiotu, nie uwzględ-niono więc wspólnej realizacji projektów przez różne JST lub ich jednostki organizacyjne).

Taka struktura JST prowadzących współpracę międzynarodową nie budzi wielkiego zdziwienia, gdyż z różnych badań wiadomo, że miasta na prawach powiatu są kategorią różniącą się od innych JST w niemal każdym wymiarze. Uwagę przykuwa fakt stosun-kowo powszechnej i intensywnej współpracy międzynarodowej mniejszych ośrodków miejskich, z których nie tylko prawie każdy jakąś działalność transgraniczną prowadzi, ale też wykorzystuje w tym celu różne jednostki organizacyjne samorządu, a często i współ-pracę z organizacjami pozarządowymi. O ile w badaniu nie zawsze udawało się ustalenie podmiotu odpowiedzialnego za prowadzenie danego projektu, o tyle bardzo wyraźnie widać, że bogata infrastruktura instytucjonalna gminy sprzyja prowadzeniu współpracy międzynarodowej. Oczywiście najczęściej współpracę koordynują urzędy gmin (w ponad 51% przypadków), ale gama włączanych do współpracy instytucji gminnych jest bardzo szeroka od placówek oświatowych (12% wszystkich przypadków współpracy) przez kluby

��


sportowe i ośrodki sportu i rekreacji, instytucje kultury, po stowarzyszenia i parafie. Jest to szczególnie widoczne w miastach na prawach powiatów i miastach, które o wiele częś-ciej dysponują siecią wyspecjalizowanych gminnych jednostek organizacyjnych.

Drugim oprócz typu osadnictwa czynnikiem wyraźnie wpływającym na intensywność współpracy międzynarodowej JST jest bliskość granicy. Badanie pokazało, że istnieje sta-tystyczna zależność (mierzona testem χ2) między odległością od granicy a faktem podej-mowania współpracy międzynarodowej. Jeśli podzielić wszystkie gminy na bezpośrednio leżące przy granicy, gminy sąsiadujące z gminami przygranicznymi i pozostałe, to okaże się, że gminy przygraniczne i sąsiadujące bardzo wyraźnie częściej prowadzą współpracę międzynarodową (zależność na poziomie χ2

(1)=15,37; p<0,001). Warto przy tym dodać, że z 42 gmin przygranicznych i kolejnych 48 sąsiadujących z nimi ponad 3/4 to gminy wiej-skie statystycznie mniej chętne do podejmowania współpracy zagranicznej, co jeszcze wzmacnia argumentację o bardzo istotnej roli geograficznej bliskości granicy dla decyzji prowadzenia współpracy.

Zasadniczym celem projektu była weryfikacja hipotezy, że JST Małopolski, Podkar-pacia i Śląska Cieszyńskiego szczególnie chętnie współpracują z krajami Europy Środko-wo-Wschodniej stąd istotnym elementem badania było prześledzenie z jakimi krajami i jakimi podmiotami współpracują JST.

Zdecydowanie najczęściej wybieranym partnerem JST Polski południowej jest Sło-wacja (49% przypadków współpracy), następnie Czechy (15%) i Węgry (prawie 14%). Na czwartym miejscu pod względem zrealizowanych przedsięwzięć znajduje się Ukrai-na (6%) i dopiero na piątym Niemcy, jedyny kraj starej Unii Europejskiej w zauważalny sposób obecny jako partner polskich samorządów (37 przypadków współpracy, czyli 5% wszystkich). Pozostałe kraje, które zwykło się określać jako zachodnie są reprezentowane w dużo mniejszym stopniu: Francja – 13 przypadków współpracy, Hiszpania – 9, wszyst-kie pozostałe kraje UE (głównie Włochy i kraje skandynawskie) – 26. W sumie odnotowa-no 86 przypadków współpracy z krajami zachodnimi (13% wszystkich).

Jedynym nowym członkiem UE spoza Grupy Wyszehradzkiej, który pojawia się jako partner samorządów z Polski południowej jest Rumunia. Liczba wspólnych projektów nie jest duża (20 przypadków), ale biorąc pod uwagę relatywnie dużą odległość dzielącą Małopolskę od Rumunii (przy złych drogach) i stereotyp tego kraju w Polsce, to większa liczba wspólnych projektów niż z Francją robi wrażenie. Rumunia często przy tym poja-wia się jako partner trój- i wielostronnych projektów z udziałem parterów zachodnich.

W wielu przypadkach zresztą współpraca z partnerem zachodnim jest w istocie współpracą wielostronną włączającą również partnera z Europy Środkowej. Tak jest z po-nad połową działań polsko-niemieckich, w których uczestniczą najczęściej również part-nerzy ze Słowacji i Węgier.

Wielkość, czy typ JST nie wpływają na wybór partnera zagranicznego, z jednym wy-jątkiem – gminy wiejskie praktycznie nie współpracują z krajami zachodnimi (tylko 3 gmi-ny i 4 przypadki na całym badanym obszarze)

��


Wykres 1. Współpraca zagraniczna JST Polski południowej według kraju partnera

Powyższe rezultaty badania są w dużej mierze sprzeczne z powszechnie panującym stereotypem, że współpraca zagraniczna to współpraca z Zachodem, a współpraca z kra-jami dawnego bloku komunistycznego nie jest atrakcyjna i nie może przynieść korzyści lokalnym społecznościom. Jest to stereotyp mocno osadzony w rzeczywistości lat 90-tych XX w., kiedy polskie samorządy chętnie korzystały z oferty pomocy ze strony niemieckich, czy francuskich samorządów i organizacji pozarządowych, a współpraca z ciągle oficjalnie posiadanymi partnerami z Europy Środkowo-Wschodniej znajdowała się stanie atrofii. Bardzo wyraźnie niewiele polskich JST było w stanie przekuć nabyte w latach 90-tych za-chodnie kontakty we współpracę wychodzącą poza paradygmat pomocy. Te, którym się udało, prowadzą dziś wspólne projekty z partnerami i z Zachodu i z Europy Środkowej.

Wybór partnerów do współpracy ze Słowacji, Czech i Węgier bardzo wyraźnie po-kazuje, że odległość ma zasadnicze znaczenie. Z wywiadów z urzędnikami i działaczami samorządowymi wyłania się bardzo mocne przekonanie, że partner zlokalizowany dalej niż w odległości możliwej do pokonania samochodem w ciągu kilku godzin zdecydowa-nie przestaje być atrakcyjny. Jest to kwestia kosztów materialnych, ale też traktowania współpracy zagranicznej jako zajęcia dodatkowego, rzadko będącego głównym obowiąz-kiem służbowym konkretnego działacza, czy urzędnika samorządowego. W takiej sytuacji 2-3 dni poza światem codziennych obowiązków to maksimum tego, na co może pozwolić sobie polski samorządowiec.

��

Co robią razem? Dziedziny współpracy

Analiza dziedzin, w których przebiega współpraca międzynarodowa podpowiada, że atrakcyjność Słowacji, Czech i Węgier może leżeć nie tylko w bliskości geograficznej, ale i kulturowej. Okazuje się bowiem, że gros transgranicznych przedsięwzięć polskich samo-rządów to inicjatywy kulturalne. Prawie 40% wszystkich przypadków współpracy przy-pada na sferę kultury. Pozostałe obszary współpracy są popularne w porównywalnym stopniu: oświata (79 przypadków, czyli 12,6%), infrastruktura (11,7%), turystyka (10,4%), sport (10%). Wyraźnie mniej wspólnych przedsięwzięć dotyczy ekologii i środowiska oraz – co bardzo znamienne - gospodarki (zaledwie 12 przypadków).

Wykres 2. Dziedziny współpracy transgranicznej JST Polski południowej

Bardzo ciekawe rezultaty przynosi rozbicie współpracy w poszczególnych katego-riach na kraje, z których pochodzą partnerzy polskich samorządów. Nie dziwi ponad-przeciętny udział projektów infrastrukturalnych realizowanych z partnerami słowackimi (79% wszystkich działań w tej sferze), bo projekty takie najczęściej oznaczają tworzenie wspólnej infrastruktury (drogi, zabezpieczenia przeciwpowodziowe, oczyszczalnie), a za-tem przestrzenną bliskość (wspólnie z Czechami zrealizowano pozostałe projekty w tej sferze). Jeżeli jednak prawie połowę projektów w dziedzinie kultury zrealizowano wspól-nie z podmiotami słowackimi, to świadczy to chyba o poszukiwaniu partnerów bliskich również kulturowo. Na drugim miejscu w tej kategorii znajdują się Węgry z niemal trzy-krotnie mniejszą liczbą wspólnych przedsięwzięć (50 przypadków, czyli 18,3% wszystkich w tej sferze), 29 razy nawiązano współpracę kulturalną z Czechami, a z wszystkimi kraja-mi Europy zachodniej zaledwie 28 razy (niecałe 12 % wszystkich projektów). W tej sferze często zdarzały się przykłady kooperacji łączącej partnera zachodniego z partnerem z Eu-ropy Środkowej (13 przypadków wobec 29 projektów z udziałem krajów zachodnich).

��


Wykres 3. Współpraca w dziedzinie kultury z podziałem na kraje partnerów

Zupełnie inaczej wyglądała struktura partnerów uczestniczących w projektach oświa-towych. Było ich dużo mniej niż ze sfery kultury (79), ale najwięcej partnerów pochodziło z Europy zachodniej (ponad 1/3) a Słowacja, Węgry i Czechy były mniej więcej równo reprezentowane wśród partnerów polskich samorządowych placówek oświatowych, które najczęściej koordynowały tę współpracę. W tej sferze zauważalna jest obecność projektów polsko-rumuńskich (a często polsko-rumuńsko-zachodnich), które stanowią prawie połowę wszystkich wspólnych projektów polsko-rumuńskich. Być może relatyw-nie duża liczba partnerów zachodnich w projektach oświatowych wiąże się z istnieniem wyspecjalizowanej ścieżki finansowania działań z tej dziedziny w postaci programu Unii Europejskiej Erasmus+ (Erasmus/Comenius). Być może też i nie jest to wyjaśnienie alter-natywne, w sferze oświaty przekonanie o potrzebie uczenia się od partnerów zachodnich jest silniejsze od barier, które trzeba przezwyciężyć w realizacji projektów (łagodzonych przez finansowanie z UE).

Wykres 4. Współpraca w dziedzinie oświaty z podziałem na kraje partnerów

��


W pozostałych dziedzinach – turystyce i sporcie - dominacja partnerów ze Słowacji jest równie silna jak w przypadku kultury i infrastruktury (około 60% wszystkich działań). Drugim partnerem w tych sferach są Czechy (powyżej 20% wszystkich przypadków).

Dziedziny podejmowanej współpracy do pewnego stopnia determinują grupę od-biorców prowadzonych projektów, ale warto zapytać, jak sami twórcy projektów okre-ślają grupę docelową, której mają służyć podejmowane działania. Określenie odbiorcy jest dobrym narzędziem do ustalenia, w jakim stopniu działania samorządów są profilo-wane, kierowane do konkretnych grup, które albo mają konkretne potrzeby, albo jakoś szczególnie mogą skorzystać na współpracy międzynarodowej. Jest to też dobry wskaź-nik myślenia strategicznego w planowaniu współpracy transgranicznej, gdyż działanie na rzecz jasno sprecyzowanej grupy docelowej najczęściej świadczy o rozpoznaniu intere-sów/celów w lokalnej społeczności i racjonalnym tworzeniu polityk publicznych. Niemal w połowie przypadków, gdzie dało się ustalić grupę docelową projektu byli nią… wszyscy mieszkańcy gminy, czy powiatu. Niekoniecznie świadczy to o słabym rozpoznaniu po-trzeb lokalnej społeczności, czy przygodnym traktowaniu współpracy międzynarodowej. Jednak w połączeniu z niemal nieobecnością współpracy międzynarodowej w uchwalo-nych przez gminy strategiach rozwoju każe przypuszczać, że do rzadkości należy trakto-wanie współpracy transgranicznej jako narzędzia realizacji strategicznych celów gminy. Programy kierowane do wszystkich mieszkańców są zapewne odpowiedzią na ofertę od partnera zagranicznego, wynikiem wykorzystania nadarzającej się okazji wspólnego dzia-łania z dotąd „uśpionym” oficjalnym partnerem, czy wreszcie wynikiem pasji gminnych aktywistów mających wpływ na proces tworzenia lokalnych polityk publicznych (ten ostatni przypadek tłumaczy tak dużą liczbę przykładów transgranicznej współpracy kul-turalnej).

Wykres 5. Odbiorcy przedsięwzięć transgranicznych

��


Znowu wyjątkiem są projekty oświatowe, które mają jasno sprecyzowanych odbior-ców (dzieci – 20% wszystkich projektów, szkoły 2%), grupę profesjonalistów osobiście zainteresowanych i posiadających umiejętności (szczególnie kompetencje językowe) prowadzenia współpracy międzynarodowej, zaplecze instytucjonalne w postaci sieci pla-cówek oświatowych, wreszcie wspomniane wyżej specjalne źródło finansowania.

Druga grupa jasno określonych odbiorców współpracy międzynarodowej charakte-ryzująca się podobnymi cechami (zainteresowanie, kompetencje, zaplecze instytucjonal-ne w postaci urzędu i udział w decydowaniu o funduszach gminy) to urzędnicy samorzą-dowi. Stąd 11% odnotowanych projektów jest skierowana na różnego rodzaju działania zwiększające potencjał administracji samorządowej.

Ponad 10% inicjatyw nakierowane jest na turystów i tu możemy chyba mówić o stra-tegicznym użyciu współpracy międzynarodowej do realizacji celów rozwojowych gminy w rodzaju budowania wizerunku atrakcji turystycznej, poprawy warunków uprawiania turystyki itp.

Potwierdzeniem odmiennego podejścia samorządów do projektów skierowanych do wszystkich mieszkańców (najczęściej kulturalnych) i projektów wpisujących się w kon-kretną strategię rozwojową jest ich odmienna widoczność w sferze publicznej. Nie jest to kryterium ostre, czasem trudno powiedzieć, co oznacza, że projekt jest dobrze widoczny w mediach, czy Internecie, ale dużo łatwiej powiedzieć, że projekt jest słabo widoczny, gdy istnieje tylko w sprawozdaniach JST, czy programów europejskich, z których był fi-nansowany. Jeżeli zatem wykonawcy projektu nie dbają o jego nagłośnienie nawet na skalę lokalną, to albo jest to projekt niszowy, skierowany do ściśle określonej grupy od-biorców i jego upublicznienie nie ma znaczenia (taki charakter ma większość projektów oświatowych skierowanych do uczniów konkretnej placówki), albo nie jest traktowany jako ważny dla szerszej społeczności. Nieprzypadkowo więc chyba jedyne dziedziny, w których mniej niż połowa działań została zaklasyfikowana jako słabo widoczna to pro-jekty infrastrukturalne i turystyczne.

Niejednoznaczny obraz miejsca współpracy transgranicznej w działalności polskich samorządów – gdzieś pomiędzy okazyjną działalnością uboczną pasjonatów a narzę-dziem realizacji strategii rozwojowych potwierdza analiza typów przedsięwzięć reali-zowanych w ramach współpracy międzynarodowej. Używana w badaniu skala nie jest doskonałym wskaźnikiem strategicznego lub przygodnego charakteru współpracy, gdyż w dużej mierze odzwierciedla systematykę stosowaną przez samych aktorów działań. Najczęściej występuje więc nieostra kategoria „projektów” (2/3 wszystkich przypadków), która nie poddaje się dalszej analizie. Warto natomiast zwrócić uwagę na relatywnie czę-ste występowanie działań jednorazowych (jednorazowe wydarzenie, inne niż kulturalne) i/lub samodzielnie raczej nieprzynoszących dużego pożytku społeczności lokalnej (wizyty i konferencje). W sumie kategorie te tworzą ponad 20% wszystkich przypadków współ-pracy. Oczywiście tego rodzaju jednorazowe wydarzenia tworzą podglebie pod lepszą współpracę międzynarodową i często są konieczne. Zważywszy jednak, że mediana liczby projektów międzynarodowych realizowanych przez JST wynosi 2, a gmin które mogą po-

��


chwalić więcej niż kilkoma przykładami współpracy międzynarodowej jest na badanym obszarze zaledwie dziewięć, to w wielu miejscach Małopolski i Podkarpacia współpraca międzynarodowa polega przede wszystkim na wydarzeniach jednorazowych.

Wykres 6. Typy przedsięwzięć realizowanych we współpracy transgranicznej

��

Kto za to płaci? Finansowanie współpracy międzynarodowej JST

Popularny stereotyp głosi, że współpraca międzynarodowa JST jest przede wszyst-kim metodą pozyskiwania dodatkowych funduszy dla polskich samorządów i udaje się tylko pod warunkiem stałego dopływu środków zewnętrznych. W badaniu stereotyp ten jest potwierdzony tylko do pewnego stopnia.

Wykres 7. Źródła finansowania współpracy międzynarodowej JST

Przytłaczająca większość projektów rzeczywiście finansowana jest ze środków Unii Europejskiej (ponad 62% przypadków). Szczególną rolę wśród programów europejskich odgrywa Interreg, z którego finansowane są wyłącznie wspólne działania m. in. samorzą-dów Polski i Słowacji oraz Polski i Czech. Mimo relatywnie niewielkiego budżetu (w obec-nej edycji w 6-letnim okresie realizacji 212 mln euro Interreg Polska-Republika Czeska i 155 mln euro Polska-Słowacja) program odgrywa rolę niezwykle stymulującą do współ-pracy transgranicznej współfinansując prawie 1/4 wszystkich działań międzynarodowych samorządów na badanym terenie. Interesujące jest, że w polsko-czeskim Interregu z te-renu objętego badaniami mogą uczestniczyć tylko trzy powiaty województwa śląskiego, a mimo to program ten współfinansował ponad 32% projektów realizowanych w ramach

��


Interregu w ogóle (niewielka liczba projektów finansowanych z polsko-słowackiego In-terregu była projektami trójstronnymi z udziałem partnera czeskiego).

Przeważającą część środków z innych niż Interreg programów europejskich polskie samorządy przeznaczają również na współpracę z krajami Europy Środkowej, przede wszystkim Słowacją (45,9% wszystkich projektów finansowanych z funduszy europejskich innych niż Interreg) i Węgrami (17,7%), ale też jest to jedyne źródło, z którego w istotnym stopniu finansowana bywa współpraca z partnerami zachodnimi (ponad 16% wszystkich projektów, szczególnie istotny jest tu program Erasmus+ i jego wcześniejsze wersje). Inne źródła, które można wykorzystywać do pokrycia kosztów projektów międzynarodowych, zarówno krajowe, jak i zagraniczne, są wykorzystywane przez polskie JST w bardzo nie-wielkim stopniu (w sumie 25 przypadków, czyli niecałe 4% odnotowanych działań).

Wykres 8. Projekty sfinansowane z programów europejskich innych niż Interreg w podziale na kraje pochodzenia partnera

Wbrew stereotypowi na temat finansowania współpracy międzynarodowej samo-rządów ponad 30% działań podejmowanych w tej sferze zostało opłaconych ze środków własnych JST. O ile w tej grupie również największym parterem jest Słowacja (ponad 40%), to mocną drugą pozycję zajmują Węgry (prawie 33%) i zaznacza swoją obecność Ukraina (8,7% wszystkich projektów).

�0


Wykres 9. Projekty sfinansowane ze środków własnych w podziale na kraje pochodzenia partnera

Wyraźnie więc brak relatywnie łatwo dostępnych źródeł finansowania współpracy nie odstrasza polskich samorządów od jej podejmowania, o ile partner jest bliski i/lub ważny.

Oprócz bliskości geograficznej i kulturowej o kierunkach współpracy polskich JST decyduje niewątpliwie dostępność środków, co w przypadku Małopolski i Podkarpacia wyraźnie wzmacnia współpracę ze Słowacją, a w przypadku Śląska Cieszyńskiego ze Sło-wacją i Czechami. Można zakładać, że pojawienie się źródła finansowania współpracy polsko-węgierskiej analogicznego do polsko-słowackiego i polsko-czeskiego Interregu doprowadziłoby do szybkiego wzrostu liczby projektów z partnerami z tego kraju. Już dziś mimo braku wyspecjalizowanego programu polsko-węgierskiego kraj nad Dunajem wydaje się naturalnym obszarem zainteresowania polskich JST.

Polskie samorządy gotowe są również w umiarkowanym stopniu inwestować rów-nież własne środki w przedsięwzięcia międzynarodowe powodowane myśleniem strate-gicznym, bo tak chyba należy rozumieć finansowanie ze środków własnych współpracy z Ukrainą, czy Rumunią.

��

Wnioski i rekomendacje

Dzisiejszy świat współpracy międzynarodowej samorządów Polski południowej w niczym nie przypomina tego znanego z lat 90-tych, który jest źródłem stereotypów na temat współpracy transgranicznej. Dziś współpraca międzynarodowa, zwłaszcza poza dużymi miastami, to współpraca z partnerami ze Słowacji (rzadziej z Czechami i Węgra-mi), a nie z krajów zachodnich. Dotyczy przede wszystkim kultury, rzadziej oświaty, in-frastruktury, turystyki, prawie nigdy gospodarki. Finansowana jest z funduszy europej-skich, szczególnie wyraźnie sprofilowanych geograficznie (Interreg) lub przedmiotowo (Erasmus+). Samorządy gotowe są jednak również inwestować własne środki w przedsię-wzięcia międzynarodowe, jeżeli widzą w tym strategiczny interes.

Tym samym obraz miejsca współpracy transgranicznej w działalności polskich samo-rządów jest niejednoznaczny. Znajduje się ona gdzieś pomiędzy okazyjną działalnością uboczną pasjonatów a narzędziem realizacji strategii rozwojowych lokalnych społecz-ności. Ograniczone zasoby własne powodują, że podstawowym kryterium atrakcyjno-ści partnera jest bliskość geograficzna. Postrzeganie współpracy międzynarodowej jako aktywności przynoszącej korzyści, ale całkowicie marginalnej w stosunku do codziennej pracy samorządów popycha w kierunku współpracy kulturalnej. Można ją bowiem pro-wadzić „przy okazji” wykorzystując zasoby lokalnych pasjonatów, licznych w tej sferze.

Inaczej rzecz się ma z działaniami z dziedziny infrastruktury, oświaty i turystyki, które wyraźnie wpisywane są w lokalne strategie rozwoju i w ten sposób współpraca trans-graniczna staje się narzędziem uzyskiwania realnych korzyści przez jasno sprecyzowane grupy docelowe.

Wydaje się, że to powinien być kierunek rozwoju współpracy międzynarodowej pol-skich samorządów, który powinien uzyskać wsparcie władz centralnych i regionalnych. Samorządy dobrze reagują na bodźce finansowe i wyraźniejsze profilowanie dostępnych funduszy na współpracę transgraniczną pod kątem priorytetowych dziedzin współpra-cy zachęci do myślenia w kategoriach wykorzystania dostępnych środków do realizacji zadań już znajdujących się na strategicznej agendzie samorządów. Ten proces ma już miejsce w przypadku programów Interreg, ale należy go wzmocnić.

Nie oznacza to, że współpraca kulturalna powinna zniknąć z listy priorytetów we współpracy transgranicznej, ale należy ją wpisywać w szerszą wizję rozwoju lokalnej spo-łeczności. Przykładem takiego działania może być opisana niżej współpraca kulturalna Jabłonki i Trsteny wyraźnie budująca regionalną tożsamość orawską (i jej instytucje), a także działania Zarszyna i Skoczowa, gmin, które poprzez transgraniczną współpracę

��


kulturalną podnoszą swoją atrakcyjność turystyczną, ale też budują wśród własnych oby-wateli wizerunek miejsca atrakcyjnego do zamieszkania.

Bliżsi i dalsi sąsiedzi są naturalnymi partnerami samorządów Polski południowej, ale jeżeli Polska ma być bardziej obecna w Europie Środkowej, należy w większym stopniu wspierać współpracę międzynarodową samorządów. Węgry już dziś są atrakcyjnym part-nerem dla wielu polskich gmin, więc powstanie wyspecjalizowanego źródła finansowa-nia współpracy polsko-węgierskiej byłoby katalizatorem bardzo intensywnej współpracy. O ile trudno wyobrazić sobie program o budżecie porównywalnym z Interregiem, o tyle nawet niewielkie fundusze w różnych dziedzinach współpracy sektorowej sprofilowane na współpracę polsko-węgierską odniosłyby duży skutek (kultura, oświata, turystyka). Na mniejszą skalę można to rozwiązanie odnieść również do współpracy (nominalnie „strategicznej”) Polski i Rumunii.

��

Dobre praktyki we współpracy transgranicznej

Przypadek I Współpraca gminy Zarszyn z partnerami słowackimi

W gminie Zarszyn w latach 2007-2013 zostało zrealizowano 15 różnych projektów z udziałem partnerów zagranicznych. Najważniejsze projekty, w których realizację bez-pośrednio zaangażowane były podmioty samorządowe to:

1. Projekt „Rozwój infrastruktury transgranicznej poprzez modernizację dróg lokal-nych w gminach Zarszyn i Nižná Sitnica” z dofinansowaniem Interregu Polska-Słowacja. Efektem realizacji projektu była przebudowa czerech dróg po stronie polskiej o łącznej długości 2618,34 m oraz 8 odcinków drogowych o długości 864 m, dwóch placów parkin-gowych i dwóch przystanków po stronie słowackiej.

2. Projekt „Bajkowa Kraina Pogranicza”, realizowany przez Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”, której członkiem jest gmina Zarszyn i słowackie Sto-warzyszenie Górna Olka z dofinansowaniem Interregu Polska-Słowacja.

3. Projekt „Tematyczne wioski pogranicza polsko-słowackiego”, mikroprojekt trans-graniczny realizowany wspólnie z Niżną Sitnicą z dofinansowaniem Europejskiego Fun-duszu Rozwoju Regionalnego i budżetu państwa.

4. Projekt „Polsko-Słowackie Centrum Turystyki Konnej” realizowany przez Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki PIB Odrzechowa Sp. z o.o. z dofinansowaniem In-terregu Polska-Słowacja. Gmina Zarszyn była jednym z partnerów obok innych partne-rów polskich (Nadleśnictwo Rymanów, Stowarzyszenie Hodowców i Miłośników Konika Polskiego, Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”) i słowaccy (Nižná Sitnica, Olka, Viťazovce, Stowarzyszenie Andy).

5. Projekt „Poszukiwacze wielokulturowej historii pogranicza” realizowany przez gminę Zarszyn z Nižną Sitnicą i miastem Svidnik z dofinansowaniem Interregu Polska-Słowacja oraz budżetu państwa (za pośrednictwem Euroregionu Karpaty).

We wszystkich powyższych przedsięwzięciach widoczny był udział gminy Zarszyn i jej głównego, najstarszego partnera słowackiego Nižnej Sitnicy. Wzajemne kontakty zostały sformalizowane poprzez podpisanie umowy partnerskiej na początku ubiegłej dekady. Wcześniej istniała jednak sieć nieformalnych relacji, zapoczątkowanych przez osobiste

��


kontakty obecnego wójta gminy. Na ich podstawie początkowo nawiązana została wy-miana szkół z obydwu miejscowości. W 2000 roku podpisano umowę partnerską pomię-dzy gminą Zarszyn a słowackim stowarzyszeniem Górna Olka, w skład którego wchodzi Nižná Sitnica. Według liderki współpracy transgranicznej z Zarszyna, z czasem Nižná Sit-nica stała się „najbardziej wypróbowanym partnerem”, zaś jej starosta przejął funkcję „koordynatora, łącznika współpracy” z innymi partnerami słowackimi.

W działaniach Gminy Zarszyn w dziedzinie współpracy zagranicznej z partnerami słowackimi można dostrzec widoczną strategię poszerzanie sieci partnerów i wewnętrz-nych, i zewnętrznych. W wymiarze wewnętrznym objawia się to przede wszystkim włą-czaniem do współpracy transgranicznej lokalnych stowarzyszeń (w gminie działa ich 45). Kierownikiem odpowiedzialnego za współpracę zagraniczną Referatu Kultury i Sportu Urzędu Gminy Zarszyn jest liderka działalności stowarzyszeniowej, która przy tym pracuje w urzędzie gminy od 1978 roku. Liderka współpracy zwróciła uwagę na proces „uczenia się” współpracy przez stowarzyszenia – najpierw korzystały z informacji i doświadczeń urzędu, później – z doświadczeń innych stowarzyszeń. Samodzielna aktywność stowarzy-szeń jest jednak stale wspierana przez urząd, który oferuje informacje i pomoc w inicjo-waniu współpracy. Kolejny aspekt procesu „uczenia się”, to aktywizacja stowarzyszeń po stronie słowackiej.

Poza wspomnianą otwartością na włączanie lokalnych stowarzyszeń w przedsięwzię-cia związane ze współpracą w gminie Zarszyn można bowiem zauważyć także dążenie do poszukiwania nowych partnerów słowackich – samorządowych i stowarzyszeniowych. Początkowo inicjatywa należała w do Zarszyna, lecz jak twierdzi liderka współpracy, od pięciu lat coraz częściej pojawiają się propozycje podmiotów słowackich.

Nawiązanie współpracy z nowymi partnerami poprzedza etap budowy zaufania – spotkania, „badanie propozycji”, ewentualnie realizacja mniejszych, miękkich projektów. W procesie tym istotną rolę odgrywa „pierwszy, wypróbowany partner” Nižná Sitnica i jej starosta.

Dobre praktyki • wykorzystanie wcześniejszych kontaktów nieformalnych do współpracy projek-

towej• strategia budowy zaufania do nowego partnera przed podjęciem decyzji o współ-

pracy projektowej• realizacja projektów przynoszących wyraźne korzyści lokalnej społeczności (dro-

gi, miejsca pracy, infrastrukturę dla turystyki i wypoczynku)• aktywna strategia włączania stowarzyszeń lokalnych w projekty współpracy• wspieranie samodzielnej aktywności stowarzyszeń lokalnych z obu stron granicy• podwójna rola gminy jako realizatora projektów, ale też inicjatora i koordynatora

działań innych podmiotów• wykorzystanie „wypróbowanego partnera zagranicznego” do poszerzania

współpracy na inne podmioty zagraniczne

��


• różnorodność tematyczna projektów• wykorzystanie kompetencji i usieciowienia urzędnika gminy odpowiedzialnego

za współpracę zagraniczną • ciągła, równoległa współpraca pozaprojektowa (np. szkoły, seniorzy)

��


Przypadek II Współpraca miasta Skoczowa z czeskim Hradkiem (Gródkiem)

Inicjatywa wyszła od starosty czeskiego Hradka (Gródka), który już wcześniej po-szukiwał partnera do współpracy transgranicznej. Zastanawiano się nad partnerem sło-wackim, ale jeden z radnych zasugerował sołectwo Ochaby Wielkie w gminie Skoczów, o którym przeczytał reportaż w polskiej gazecie. Materiał dotyczył otwartego w Ocha-bach lokalnego parku rozrywki.

Delegacja Hradka złożyła wizytę w Ochabach. Powstał pomysł wspólnej realizacji projektu z wykorzystaniem funduszy unijnych, nie mógł jednak zostać zrealizowany z so-łectwem, które nie posiada osobowości prawnej. Inicjatywę podjął więc Wydział Fundu-szy Europejskich Urzędu Miasta w Skoczowie.

Autorzy wniosku projektowego skoncentrowali się na znalezieniu takiego celu współ-pracy, który odpowiadałby potrzebom i zasobom obydwu społeczności.

W 2013 roku zrealizowano projekt „Sport pro active Skoczów i Hradek. Promocja aktywności sportowo-turystycznej bez granic” z dofinansowaniem polsko-czeskiego Interregu. Główne cele projektu to: wzajemne poznanie, wzmocnienie i pogłębianie współpracy między gminami, wykorzystanie atrakcyjnych terenów rekreacyjnych dla mieszkańców i turystów, intensyfikacja kontaktów między mieszkańcami obu gmin, po-znanie dziedzictwa historycznego, uatrakcyjnienie oferty turystycznej. W ramach projek-tu odbyły się dwie imprezy sportowo-rekreacyjne: Bieg w Hradku (Gródku) i Transgra-niczna Spartakiada Rodzinna w sołectwie Ochaby. Weszły on potem na stałe do kalen-darzy imprez partnerów. Zorganizowano też uroczyste otwarcie szlaków nordic walking w Skoczowie wraz z instruktażowym marszem, spotkania promujące Skoczów w Gródku oraz Gródek w Skoczowie. Na wzgórzu Kaplicówka powstała makieta prezentująca pa-noramę Beskidów. Wydano dwujęzyczne publikacje promujące gminy partnerskie oraz nowe szlaki nordic walking. W realizację projektu zaangażowany był kierownik GOSiR oraz stowarzyszenie nordic walking w Skoczowie.

Przy okazji otwarcia trasy nordic walking burmistrzyni Skoczowa i starosta Hradka podpisali umowę o partnerskiej współpracy gmin.

Satysfakcjonujące efekty współpracy skłoniły partnerów do jej kontynuowania. W 2014 roku przygotowano i zrealizowano kolejny projekt z dofinansowaniem Interregu „Skoczów – Hradek. Szlakiem tradycji rzemieślniczych”. Głównymi celami projektu były: przybliżenie mieszkańcom i turystom lokalnego bogactwa tradycji rzemieślniczych, lep-sze poznanie się mieszkańców przygranicznych terenów, wzmocnienie współpracy po-między gminami, uatrakcyjnienie oferty turystycznej obu gmin. W ramach projektu wy-

��


tyczono i oznakowano szlak fabryk i tradycyjnego rzemiosła w obu gminach. W Hradku zrekonstruowano stary młyn i przeniesiono go do centrum miejscowości. Zorganizowano także wystawę w Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie prezentującą tradycje rzemieślnicze obu społeczności.

Jednym z efektów projektu „Sport pro active” było wpisanie dwóch imprez spor-towych do stałego kalendarza imprez cyklicznych obu partnerów. Pracownicy urzędu, zainteresowani w spełnieniu prawnych wymagań „utrzymania trwałości efektów pro-jektowych” zmobilizowali także lokalnych aktorów społecznych do wykorzystania relacji nawiązanych podczas realizacji projektów do podjęcia samodzielnej aktywności w utrzy-maniu i rozszerzeniu współpracy. Zaowocowało to następującymi wspólnymi przedsię-wzięciami: wspólny turniej kręglowy zorganizowany z inicjatywy skoczowskiego klubu „Tryton”, wspólne zawody sportowe ochotniczych Straży Pożarnych z obydwu społecz-ności, wspólne wycieczki nordic walking mieszkańców z obu stron granicy organizowane przy współudziale stowarzyszenia nordic walking ze Skoczowa.

Dobre praktyki• dostosowanie celów, dziedzin i form współpracy do lokalnej specyfiki i zaso-

bów• rezultatem współpracy były m.in. inwestycje widoczne w przestrzeni publicznej

(szlak rzemiosła, odnowiony młyn w Hradku) • osobiste zaangażowanie liderów politycznych, urzędniczych i stowarzyszenio-

wych w powodzenie współpracy • otwartość urzędu miasta na inicjowanie współpracy, formułowanie celów i do-

bór środków ich realizacji przez aktorów spoza urzędu (sołectwo, stowarzysze-nia) przy koordynacyjnej roli urzędu

• umowa partnerska podpisana po zakończeniu udanego wspólnego przedsię-wzięcia jako sposób na uniknięcie fasadowości

• mobilizacja przez urząd miasta lokalnych aktorów społecznych• wykorzystane kompetencji kierowników jednostek organizacyjnych miasta (mu-

zeum, GOSiR)• szybka kontynuacja udanej współpracy i realizacja kolejnego projektu• współpraca pozaprojektowa lokalnych aktorów społecznych jako konsekwencja

współpracy w realizacji projektów

��


Przypadek III Współpraca samorządów Jabłonki i słowackiej Trsteny

Gmina Jabłonka od wielu lat prowadzi współpracę z miastem Trstená (Trzciana) na Słowacji, „naturalną z racji położenia geograficznego”. Obydwie JST współpracowały ze sobą jeszcze przy realizacji projektów z wykorzystaniem funduszy przedakcesyjnych UE (dwa wspólne projekty: „Rewitalizacja chronionego obszaru Górnej Orawy w słowacko-polskim paśmie przygranicznym” oraz „Budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Lipnica Mała”).

Wstąpienie do UE otworzyło nowe możliwości współpracy – Jabłonka i Trstená zrea-lizowały wspólnie kilka istotnych projektów wykorzystujących fundusze UE.

1. Projekt „Poprawa czystości rzek Orawy - Czarna Orawa, Orawa, Oravica i Jeziora Orawskiego”, realizowany we współpracy z Trsteną. W efekcie realizacji projektu powsta-ły: oczyszczalnia ścieków i kanalizacja sanitarnej w Podwilku, kanalizacja we wsi Jabłonka Matonogi Góra, kanalizacja sanitarna i deszczowa w Trstenie.

2. Projekt „Ochrona wód rzek Orawy na obszarze Natura 2000, poprzez budowę ka-nalizacji w Podwilku, Chyżnem i Trstenie”, efekt: oczyszczalnia ścieków w Chyżnem oraz sieć kanalizacji sanitarnej w gminie Jabłonka, zaś po stronie słowackiej sieć kanalizacji deszczowej.

3. Projekt „Ochrona przed katastrofami naturalnymi i powodziami w przygranicznym obszarze Górnej Orawy”, efekt: zakup ciężkiego samochodu ratowniczo-gaśniczego dla Ochotniczej Straży Pożarnej w Jabłonce, modernizacja remizy strażackiej w Trstenie.

4. Projekt „Centrum Kultury Górnej Orawy”, (2008-2011) Efekt: budowa domu kul-tury w Jabłonce i przebudowa domu kultury w Trstenie, który został uznany za jedno z pięciu najładniejszych kin na Słowacji, nowowybudowane Orawskie Centrum Kultury w Jabłonce stało się miejscem, w którym odbywają się wystawy, festiwale, konkursy, działają koła artystyczne, organizowane są spektakle, warsztaty taneczne, muzyczne, wo-kalne, plastyczne, czy nauka gry na tradycyjnych instrumentach orawskich.

5. Projekt „Poznajmy się lepiej na Orawie, integracja przez kulturę i sport”, efekt: seria spotkań i imprez kulturalnych i sportowych.

6. Projekt „I Światowy Zjazd Orawian-retrospektywa”, efekt: polsko-słowacki album fotograficzny, w którym zamieszczono materiał zdjęciowy powstały w trakcie I Świato-wego Zjazdu Orawian.

Główne miejsce wśród zrealizowanych projektów zajmują projekty infrastrukturalne, związane z ochroną środowiska – dziedziną, która z racji sąsiedzkiego położenia tworzy problemy dla społeczności znajdujących się po obu stronach granicy: „wody powierzch-

��


niowe z terenu gminy Jabłonka niemal w całości spływają na teren Słowacji. Budowa kanalizacji sanitarnej oraz nowoczesnej oczyszczalni ścieków po stronie polskiej mają więc transgraniczny wymiar, gdyż przyczyniają się do poprawy stanu środowiska natural-nego po obu stronach granicy” (www.wspolnaorawa.eu). Według kierownika projektów unijnych UG w Jabłonce, problem istniał od zawsze, katastrofalna sytuacja ekologiczna panowała jeszcze dekadę temu, ale obecnie uległa zasadniczej zmianie, dzięki wspólnej realizacji projektów infrastrukturalnych.

W Jabłonce można zaobserwować świadomość wspólnej z partnerem słowackim przynależności do szerszej społeczności regionalnej – Orawy, co znajduje swoje odzwier-ciedlanie w projektowej i pozaprojektowej współpracy kulturalnej. Najbardziej spektaku-larny projekt infrastrukturalno-kulturalny – budowa domów kultury w Jabłonce i Trste-nie spotkał się z zainteresowaniem dwóch miejscowości na pograniczu rumuńsko-moł-dawskim, gdzie postanowiono wykorzystać go jako wzór dla własnego przedsięwzięcia.

Zdaniem kierownika projektów unijnych UG w Jabłonce podstawowe znaczenie dla sukcesu współpracy z partnerem słowackim ma zidentyfikowana „zbieżność planów” oraz otwartość szefów obydwu JST na współpracę. Nie zanotowano negatywnego wpły-wu zmian na stanowisku burmistrza Trsteny na współpracę.

Jabłonka, poza Trsteną, utrzymuje kontakty partnerskie także z partnerem czeskim (wspólnym z Trsteną i dzięki partnerowi słowackiemu pozyskanym), węgierskim (pozy-skanym dzięki partnerowi niemieckiemu) i rumuńskim. Kontakty te obejmują przede wszystkim wymianę młodzieży i informacji.

Dobre praktyki• identyfikacja wspólnych/podobnych problemów po obu stronach granicy, usta-

lenie wspólnych priorytetów• stała komunikacja szefów JST i urzędników• pozaprojektowa stała współpraca sportowa, kulturalna (spotkania, imprezy) • wykorzystanie przekonania o regionalnej wspólnocie kulturowej Orawy• różnorodność tematyczna projektów• dobra widoczność w infosferze

��

Spis treści

Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Metodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Kto i z kim współpracuje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Co robią razem? Dziedziny współpracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Kto za to płaci? Finansowanie współpracy międzynarodowej JST . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Dobre praktyki we współpracy transgranicznej

Przypadek I Współpraca gminy Zarszyn z partnerami słowackimi . . . . . . . . . . . . . . . 23

Przypadek II Współpraca miasta Skoczowa z czeskim Hradkiem (Gródkiem) . . . . . . 26

Przypadek III Współpraca samorządów Jabłonki i słowackiej Trsteny . . . . . . . . . . . . 28

��

Autorzy

Agata Nijander-Dudzińska – socjolog, politolog, adiunkt w Instytucie Nauk o Poli-tyce i Administracji Akademii Ignatianum w Krakowie. Uczestniczyła m.in. w projektach badawczych: „Europeizacja w interpretacji granic i pogranicz w ideologiach i politykach społecznych elit lokalnych na wschodnim i południowym pograniczu III RP po akcesji Pol-ski do UE”; „Swojskość i obcość jako kategorie konstruowania rzeczywistości kulturowej we współczesnej Polsce”. Zainteresowania badawcze: władza i polityka lokalna, kultura polityczna społeczności lokalnych. Autorka artykułów m.in. w „Politeji” i „Polityce Spo-łecznej”.

Demetriusz Wojakowski – student Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskie-go oraz Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych UW. Uczestniczył w projektach badaw-czych: „Muzea podkarpackie 2004-2014. Globalizacja i europeizacja a lokalne instytucje kultury”, „Odświętne tworzenie i propagowanie marek (narodowej, lokalnej, regional-nej) w społecznościach lokalnych”. Zainteresowania badawcze: zachowania prospołecz-ne, metodologia badań społecznych.

Artur Wołek – profesor Akademii Ignatianum w Krakowie, kierownik Katedry Po-lityki Publicznej i Administracji, członek zarządu Ośrodka Myśli Politycznej, w latach 1997-1999 współpracownik prof. Michała Kuleszy. Autor książek: Reformatorzy i politycy. Gra o reformę ustrojową roku 1998 widziana oczami jej aktorów (z Jadwigą Emilewicz, 2000 i 2002); Demokracja nieformalna. Konstytucjonalizm i rzeczywiste reguły polityki w Europie Środkowej po 1989 r. (Warszawa 2004); Słabe państwo (Kraków 2012) i ar-tykułów m.in. w „Studiach Politycznych”, „Przeglądzie Sejmowym”, ale też w „Gazecie Wyborczej”, „Rzeczpospolitej”, „Tygodniku Powszechnym”.

Blisko i kulturalnie · Akademii Ignatianum w Krakowie Raport dostępny na licencji Creative...

Documents

Transcript of Blisko i kulturalnie · Akademii Ignatianum w Krakowie Raport dostępny na licencji Creative...