BIULETYNFUNDACJI

ARCHIWUM POMORSKIEARMII KRAJOWEJ

TORUŃ, NR 2/39/2000

Pełne życzliwości i ciepła

życzenia świąteczne

składają

Rada i Zarząd Fundacji

Przyczynki historyczneLosy duchowieństwa katolickiego diecezji chełmińskiej

w czasie II wojny światowej(część II)

Omawiając losy duchowieństwa chełmińskiego w czasie II wojny światowejnie można zapomnieć o jego udziale w życiu konspiracyjnym i służbie wojsko-wej. W sumie podczas trwania II wojny światowej w różnych formacjach WojskaPolskiego służyło 27 księży z diecezji chełmińskiej, więc blisko 4% wg danychz 31 VIII 1939 r.

Tab. 2. Księża diecezji chełmińskiej służący w Wojsku Polskim w czasie II wojnyświatowej

Lp. Nazwisko i imię Rodzaj służby1 Achtabowski Jan Kampania wrześniowa, WP na Środkowym Wschodzie2 Chylewski Franciszek Kampania wrześniowa3 Dąbrowski Antoni Junacki Hufiec w Kowalu we IX 1939, pozostał

w konspiracji4 Dembski Norbert Kampania wrześniowa, zginął pod gruzami w Warsza-

wie 6 IX 1939

2

5 Flemming Edmund Po dezercji z wojska niemieckiego w PSZ na Zacho-dzie

6 Główczewski Woj-ciech

Kampania wrześniowa jako kapelan kadetów w Rawi-czu-Lwowie

7 Kaznowski Jan Po dezercji z wojska niemieckiego w 1945 w PSZ naZachodzie

8 Kiedrowski Witold Kampania wrześniowa9 Kończewski Marian m/s Chrobry, kapelan Polskich Sił Powietrznych

w Anglii10 Kowalkowski Alojzy m/s Piłsudski, kapelan Polskich Sił Powietrznych

w Anglii11 Kowalski Zygmunt Kampania wrześniowa12 Lemańczyk Józef Junackie Hufce w Wilnie we IX 193913 Liedtke Antoni Od 1944 kapelan Centrum Wyszkolenia Służby

Zdrowia I Korpusu14 Łęga Władysław Jan Kampania wrześniowa15 Nowak Stanisław Kampania wrześniowa16 Nowicki Jan m/s Sobieski17 Piechowski Zygfryd Kampania wrześniowa18 Piórkowski Alojzy m/s Batory19 Poeplau Leon Kampania wrześniowa20 Porzyński Alojzy Kampania wrześniowa21 Prabucki Paweł Kampania wrześniowa22 Ringwelski Franci-

szekKampania wrześniowa, PSZ na Zachodzie

23 Stryszyk Ignacy Kampania wrześniowa24 Szulc Zygmunt Po dezercji z wojska niemieckiego w XII 1944 w PSZ

na Zachodzie25 Turulski Narcyz Wojsko gen. Andersa26 Wenecki Józef Kampania wrześniowa27 Węgielski Józef Junackie Hufce Pracy-2 batalion, Sarny, Polesie we IX

1939

Nie można w tym miejscu pominąć tych duchownych z diecezji chełmińskiej,którzy służyli w wojsku niemieckim. W ciągu II wojny światowej było ich 12(patrz tabela nr 3). Dwaj to Niemcy, którzy pozostali w służbie armii niemieckiejjeszcze z czasów I wojny światowej i tylko ze względu na fakt, iż formalnie nadalnależeli do diecezji chełmińskiej należy tu o nich wspomnieć. Natomiast dalszych10 wcieliły do armii niemieckiej władze okupacyjne na tych zasadach, na którychpowoływani byli do wojska niemieckiego mężczyźni zamieszkujący „ziemiewcielone” i zmuszeni do przyjęcia niemieckiej listy narodowej. Dwóch z nich

3

zginęło podczas walk frontowych, trzem udało się porzucić znienawidzone mun-dury niemieckiej i przedostać się na stronę wojsk alianckich, jeden został zwol-niony z przyczyn zdrowotnych, natomiast czterej pozostali doczekali szczęśliwiekońca wojny.

Tab. 3. Duchowni diecezji chełmińskiej w wojsku niemieckim w czasie II wojnyświatowej

Lp. Nazwisko i imię Czas pełnienia służby Uwagi1 Etter Leon 22 VI 1943–19452 Flemming Edmund 1942–1944 Zdezerterował, PSZ na

Zachodzie3 Goetze Arnold VI 1943–1944 Zwolniony z przyczyn

zdrowotnych4 Juchta Józef II 1943–19455 Kaznowski Jan 1941–1943, 1945 Zdezerterował6 Kłonowski Wojciech 1943–18 II 1945 Zginął w czasie walk

w Turyngii7 Konnak Edmund VIII 1943–19458 Kühn Jerzy XII 1941–24/25 I 1943 Poległ w czasie walk nad

jeziorem Ładoga9 Pawlicki Bernard I wojna światowa –1940 w wojsku niemieckim od

czasów I wojny światowej,od 1940 emeryt

10 Pliński Jan od I wojny światowej Pozostał w wojsku nie-mieckim po I wojnie świa-towej

11 Ponka Klemens III 1944–194512 Szulc Zygmunt XII 1943– XII 1944 Zdezerterował

Patriotyczna postawa duchowieństwa chełmińskiego nie ograniczała się tylkodo służby w regularnych jednostkach Wojska Polskiego. Od pierwszych dni oku-pacji kler pomorski aktywnie włączył się w działalność konspiracyjną we wszyst-kich formach jej istnienia – od pomocy charytatywnej niesionej doświadczonymprzez działania wojenne wiernym począwszy, przez tajną pracę duszpasterską,a na pracy w organizacjach konspiracyjnych skończywszy. Zgodnie z moimiustaleniami w pracę konspiracyjną włączyło się 40 księży z diecezji chełmińskiej(patrz tabela 4), bliższe informacje udało mi się zebrać w stosunku do 33 du-chownych, natomiast, w przypadku pozostałych 7 księży posiadam tylko infor-mację, że taką działalność prowadzili bez jej sprecyzowania.

Działania wojenne doprowadziły do pogorszenia się sytuacji materialnejwielu pomorskich rodzin. Od pierwszych dni września 1939 r. kler katolicki na

4

miarę swoich możliwości starał się nieść im pomoc. Wykorzystując funduszeprzedwojennego „Caritas” czynił to w Gdyni ks. M. Żurek, a w Brodnicy,w oparciu o tamtejsze siostry służebniczki ks. L. Rzóska. Zresztą niesienie pomo-cy potrzebującym było w tym okresie naturalnym odruchem solidarności społecz-nej i stało się udziałem większości społeczeństwa. Nie ma więc sensu pisaćo pojedynczych przypadkach takiej działalności, podejmowanej przez duchow-nych. Na uwagę zasługują natomiast te przypadki, w których mamy do czynieniaz działaniami zaplanowanymi na szerszą skalę. Tak było w przypadku organizacji„Pomoc Polakom” powstałej w październiku 1939 r. w Wejherowie z inicjatywyks. E. Roszczynialskiego przy udziale ks. J. Bartla. Początkowo zajmowała sięona tylko działalnością charytatywną, jednak w XII 1939, już po śmierci ks.Roszczynialskiego zmieniła nazwę na „Polska Żyje” i profil działania na bardziej„wojskowy”. W jej pracach aż do momentu włączenia się w 1942 r. w struktury„Gryfa Pomorskiego” brało udział kilku księży z diecezji chełmińskiej. Podobnecele jak „Pomoc Polakom” stawiali sobie twórcy Pomorskiego Komitetu Tajneji Zorganizowanej Pomocy, do kierownictwa którego należał ks. Brunon Rieband.

Największą pomorską organizacją konspiracyjną był „Gryf Pomorski”. Wy-łonił się on w VIII 1942r. z istniejącej od wiosny 1940 r. Tajnej Organizacji Woj-skowej „Gryf Kaszubski”. Prezesem Rady Naczelnej tej organizacji, a jednocze-śnie niekwestionowanym autorytetem był ksiądz J. Wrycza. Ten ukrywający sięprzez całą okupację kapłan, nie bez przyczyny nazywany „Kmicicem Borów Tu-cholskich” nie angażował się wprawdzie czynnie w pracę organizacyjną, jednakswym nazwiskiem i postawą uwierzytelniał organizację w oczach społeczeństwa.To m. in. dzięki niemu w czasie okupacji współpracowało z „Gryfem Pomor-skim” wielu duchownych. Zgodnie z moimi ustaleniami było ich co najmniej 13.Ośmiu z nich aresztowanych 3 V 1943 przypłaciło swoją postawę uwięzieniemw obozach koncentracyjnych. Z tych samych powodów w późniejszym czasiew więzieniach niemieckich znalazło się jeszcze dwóch innych kapłanów diecezjichełmińskiej. Duchowni współpracujący z „Gryfem Pomorskim” nie angażowalisię najczęściej w bezpośrednie działania zbrojne czy dywersyjne, służyli nato-miast partyzantom posługą duszpasterską, pełniąc np. obowiązki kapelanów naposzczególne powiaty. Do ich obowiązków należało odprawianie polowych MszyŚw., czy odbiór przysięgi. O fakcie odebrania przysięgi od partyzantów najpraw-dopodobniej przez ks. Jana Schulza wspomina w swoich pamiętnikach Emil Cy-sewski. Jedynym duchownym, który bezpośrednio brał udział w działaniach par-tyzanckich był ks. Franciszek Wołoszyk, który w czasie okupacji przy pomocybraci Kulasów założył oddział partyzancki i stanął na jego czele. W czasie wojnyutrzymywał ożywione kontakty z „Gryfem Pomorskim”, a w 1944 r. włączyłswoją grupę w struktury AK. Z Armią Krajową współpracowali także inni du-chowni. Najwybitniejszą postacią był wśród nich ks. Antoni Dąbrowski, który po

5

zakończeniu kampanii wrześniowej pozostał na Kresach Wschodnich i pełniłobowiązki kapelana słynnej 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. Swoją patrio-tyczną postawę po wojnie przypłacił życiem jak wielu akowców w komunistycz-nych więzieniach. Z Okręgiem Pomorskim Armii Krajowej związany był nato-miast ks. Bronisław Jagła, który podczas pobytu w Warszawie nawiązał kontaktz KG i został mianowany dziekanem Okręgu AK Pomorze. Dzięki swoim związ-kom z Pomorzem służył również jako łącznik między Komendą Główną, a Ko-mendą Okręgu.

Nawet w najbardziej ekstremalnych warunkach, jak pobyt w obozie koncen-tracyjnym, duchowni prowadzili w miarę możliwości działalność patriotyczną.Najlepszym tego przykładem jest ks. Witold Kiedrowski, który będąc więźniemna Majdanku, wspomagał cierpiących dostarczając zdobywane nielegalną drogąleki i służąc posługą duszpasterską. Włączył się tam również w działalność kon-spiracyjną, informując lokalne struktury AK o sytuacji w obozie. Po likwidacjiobozu Majdanek i przeniesieniu więźniów do Oświęcimia również tam ks. Kie-drowski kontynuował swą konspiracyjną działalność. Właśnie do obozu koncen-tracyjnego w Oświęcimiu trafił i tam poniósł męczeńską śmierć za pracę konspi-racyjną ks. Leon Poeplau, który na przełomie 1939 i 1940 r. założył tajną organi-zację o nastawieniu katolicko-narodowym „Miecz i Pług”. W obozie koncentra-cyjnym w Buchenwaldzie zmarł kolejny ksiądz diecezji chełmińskiej WojciechRogaczewski, którego ksiądz Prymas uczynił szefem misji duszpasterskiej dlaPolaków w strefie nieokupowanej Francji.

Przejawem życia konspiracyjnego na ziemiach polskich było również tajneszkolnictwo. Również i na tej dziedzinie życia Polskiego Państwa Podziemnegokler chełmiński wywarł swoje piętno. Co najmniej 7 duchownych uczyło na taj-nych kompletach zarówno na terenie Pomorza jak i GG. Ci duchowni, którzyz różnych względów musieli w czasie okupacji ukrywać się, w czasie swojej wo-jennej tułaczki często prowadzili zwłaszcza na Pomorzu duszpasterstwo domowe.Niestety brak jakiejkolwiek dokumentacji w tej sprawie, poza szczątkowymi rela-cjami światków ówczesnych wydarzeń, nie pozwala na szersze zaprezentowanietego problemu.

Tab. 4.Udział duchowieństwa diecezji chełmińskiej w działalności konspiracyjnej

Lp. Nazwisko i imię Rodzaj działalnościorganizacja

Represje związanez pracą konspiracyjną

1 Bartel Józef Gryf Pomorski aresztowany w V 19432 Brucki Franciszek Gryf Pomorski aresztowany w V 19433 Bruski Józef brak danych, informacja ks.

A. Nadolnego w FAP AK4 Bystroń Józef Gryf Pomorski aresztowany w V 1943

6

5 Chmurzyński Ignacyps. Ignis

Gryf Pomorski

6 Chodziński Józef Gryf Pomorski aresztowany w V 19437 Czapiewski Józef II Gryf Pomorski aresztowany w V 19438 Dąbrowski Antoni

ps. „Rafał”27 Wołyńska Dywizja Pie-choty AK

zamordowany przez UBw 1945

9 Degner Leon Gryf Pomorski10 Dembski Józef tajne nauczanie w krakow-

skiem11 Felskowski Kilian brak danych, informacja ks.

A. Nadolnego w FAP AK12 Gajdus Wojciech Armia Krajowa13 Grochocki Józef tajne nauczanie14 Grucza Franciszek Gryf Pomorski aresztowany 21 VI 194415 Grzenia Hieronim brak danych, informacja ks.

A. Nadolnego w FAP AK16 Gutman Jan Paweł Gryf Pomorski

Polska Żyjearesztowany w V 1943

17 Jagła Bronisław Dziekan Okręgu PomorskiegoAK, tajne nauczanie

18 KiedrowskiWitold

Współpracował z AK w obo-zach koncentracyjnych

19 Kozłowski Leon Polska Żyje20 Kuchciński Leon Rota21 Landowski

WładysławGryf Pomorski

22 Licznerski Alojzy tajne nauczanie religii więziony X-XII 194323 Lubiński Paweł Polski Związek Armii Pod-

ziemnej „Zachód”24 Miszewski Józef tajne nauczanie25 Plewa Teodor Gryf Pomorski

Polska Żyjearesztowany w V 1943

26 Poeplau Leon Miecz i Pług zamordowanyw Oświęcimiu

27 Porzyński Alojzy brak danych, informacja ks.A. Nadolnego w FAP AK

28 Rieband Brunon Pomorski Komitet Tajneji Zorganizowanej Pomocy

29 RogaczewskiWojciech

ruch oporu na terenie Francji zmarł w oboziew Buchenwaldzie

30 RoszczynialskiEdmund

Pomoc Polakom organizacjacharytatywna

7

31 RyczakowiczZygmunt

brak danych, informacja ks.A. Nadolnego w FAP AK

32 Scheffler Konrad Gryf Pomorski aresztowany w 194333 Schliep Brunon brak danych, informacja ks.

A. Nadolnego w FAP AK34 Schulz Jan Gryf Pomorski35 Stryczek Jan AK36 Trzciński Stefan tajne nauczanie na UW37 Wołoszyk

FranciszekPartyzantka, Polska Organi-zacja Podziemna

38 Wrycza Józefps. Rawycz

Gryf Pomorski

39 Żurek Alfons brak danych, informacja ks.A. Nadolnego w FAP AK

40 Żurek Mieczysław praca charytatywna

Agresja Niemiec na Polskę 1 września 1939r. stanowi pod wieloma wzglę-dami moment przełomowy nie tylko w dziejach Polski i świata, ale także w histo-rii diecezji chełmińskiej.

W czasie wojny o blisko 60% zmniejszona została liczba kapłanów tej diece-zji. Należy do nich zaliczyć zarówno księży, którzy w czasie wojny zostali za-mordowani, zmarli śmiercią naturalną, zginęli na skutek pośrednich lub bezpo-średnich działań wojennych jak i tych, którzy z różnych przyczyn w 1945 musielidiecezję opuścić względnie do niej nie powrócili. Spowodowało to w latach po-wojennych ogromny „deficyt” kapłanów w diecezji, który był stopniowo uzupeł-niany przez wiele lat po wojnie.

Jednak mimo tak wielkich prześladowań w czasie wojny, duchowieństwochełmińskie w miarę możliwości pełniło swoją duszpasterską służbę i włączałosię w działania konspiracyjne zarówno na Pomorzu jak i w innych miejscachpobytu. Swoją postawą w czasie okupacji kler chełmiński udowodnił swojeprzywiązanie do polskości.

Zbigniew Girzyński

8

KOMUNIKATY

Aby nie zaginęła pamięć...

Dnia 26 maja br. na zielonogórskiej nekropolii przy ul. Wrocławskiej odbyłasię uroczystość odsłonięcia i poświęcenia obelisku z napisem: Aby nie zaginęłapamięć o polskich kobietach-żołnierzach, które walczyły i ginęły na frontach IIwojny światowej. Odsłonięcia dokonał gen. dyw. Wacław Szklarski. Wyrazyhołdu dla poległych na polu walki żołnierzy-kobiet, złożyli w swoich wystąpie-niach przedstawiciele władz centralnych, wojewódzkich, lubuscy parlamentarzy-ści, kombatanci oraz przedstawicielka toruńskiej Fundacji „Archiwum PomorskieAK” Anna Rojewska, która odczytała list przygotowany specjalnie na tę okazjęprzez prof. Elżbietę Zawacką.

Obelisk, który powstał z inicjatywy Okręgowej Rady Kobiet województwalubuskiego, kierowanej przez ppłk rez. Janinę Wolanin, jest jedynym takimw Kraju.

Anna Rojewska

9

* * *

W dniu 22 lipca br. w Skępem k. Lipna odbyła się uroczystość patriotyczna,poświęcona pamięci kpt. Henryka Stanisława Gruetzmachera, ps. Michał, DużyMichał i inne (1913-1944). Kapitan Henryk Gruetzmacher poległ 12 IX 1944 r.w Lubówcu (pow. Lipno). Był odważnym i utalentowanym dowódcą. W konspi-racji pełnił funkcję Szefa Wydziału Łączności KO AK Pomorze, był równieżczłonkiem Sztabu KO, czasowo kierował wywiadem Okręgu. Był zwolennikiemwspółpracy i zgody narodowej wszystkich sił walczących z okupantem.

Uroczystość została zorganizowana z inicjatywy Pani Marii Sobocińskiej ps.Ryśka, (podczas niemieckiej okupacji referentka WSK w Komendzie ObwoduAK Lipno, następnie referentka WSK Insp. Włocławek), obecnie mieszkającejw Szwecji. Program uroczystości obejmował uroczystą mszę św. w klasztorzew Skępem z udziałem przedstawicieli ŚZŻAK z Bydgoszczy (z pocztem sztanda-rowym) i z Lipna, delegacji Fundacji APAK (Katarzyna Minczykowska i AnnaRojewska), starosty bydgoskiego, burmistrza Skępego i licznie zgromadzonychkombatantów. Po mszy złożono kwiaty na odnowionej płycie grobu kapitanaGruetzmachera, a Jego biografię przedstawiła Anna Rojewska. Pamięć Michałauczczono chwilą ciszy i zadumy.

Anna Rojewska

Garczyn 2000Będą kiedyś zygzaki w żar wklęteCo tak jasno dziś złocą Twą twarzMówić ludziom o Tobie legendę...

Słowa te w latach 1928-1939 rozbrzmiewały nad pięknym jeziorem w Gar-czynie, a akompaniował im trzask iskier z płonących ognisk. To dziewczęta-obo-zowiczki tak śpiewały o swojej Komendantce Marii Wittek.

W dniach 8-10 września br. śpiew zabrzmiał ponownie, bowiem w Powiato-wym Ośrodku Szkoleniowo-Wypoczynkowym im. Marszałka Józefa Piłsudskie-go, tam gdzie przed laty płonęły ogniska, odbył się już II Ogólnopolski ZjazdGarczyniaków. Wśród honorowych gości były uczestniczki przedwojennych obo-zów w Garczynie, członkinie Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK). ToOne właśnie przed laty tak śpiewały o Marii Wittek, Komendantce NaczelnejOrganizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet, założycielce Obozu PWKw Garczynie. Odsłaniając obelisk-kamień upamiętniający ten fakt, prof. ElżbietZawacka, instruktorka PWK, żołnierz AK – legendarna Zo, a dzisiaj pułkowniki Honorowy Obywatel Torunia, ze wzruszeniem tak wspomina historię obozu:

10

Zaczęło się w 1927 roku, kiedy ówczesna Komendantka Naczelna PWK MariaWittekówna, wybrała miejsce na przyszły obóz na wysokim, południowym brzegujeziora. W 1928 r. obóz już istniał, a jego uczestniczki same wykarczowały polanępod przyszły plac apelowy. Do dziś zachowało się z tamtych czasów kilka budy-neczków, w których mieszkały obozowiczki.

To właśnie z inicjatywy prof. Elżbiety Zawackiej stanął teraz pamiątkowyobelisk, choć już dwa lata temu, w 70 rocznicę istnienia Ośrodka, została umiesz-czona na ścianie jednego z budynków tablica, która podobnie jak śpiewana przezpewiaczki pieśń, jest nie tylko wyrazem hołdu i pamięci, ale przede wszystkimpodkreśla zasługi, jakie generał Maria Wittek położyła dla wychowania dziew-cząt, bowiem członkinie PWK, były na obozach przygotowywane nie tylko doobrony Ojczyzny, ale zajęcia były prawdziwą szkołą życia.

Odsłonięcia tablicy na obelisku-kamieniu ze słowami: Generał Marii WittekKomendantce Naczelnej Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet, Zało-życielce Obozu PWK w Garczynie, 1928-2000, wykonanej przez Stanisława Ka-mińskiego, dokonał minister Jacek Taylor w towarzystwie płk Elżbiety Zawac-kiej.

Uroczystości towarzyszyła, przygotowana przez Danutę Landowską i Ga-brielę Piankowską, interesująca wystawa ukazująca historię i dorobek Ośrodka,w którym według zachowanego kalendarza PWK Zofii Grzegorzewskiej, do1936 r. zdobyło przeszkolenie 4324 dziewcząt. Oprawę artystyczną przygotowałchór nauczycielski z Lęborka i zespół dziecięcy „Kaszubskie nutki” z Kościerzy-ny. Organizatorem i gospodarzem II Ogólnopolskiego Zjazdu Garczyniaków byłdyrektor Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowego im. Marszałka Józefa Piłsud-skiego w Garczynie p. Zygmunt Gliński, a Zjazd odbył się dzięki przychylnościStarosty pow. kościerskiego i Burmistrza Kościerzyny.

Wymownym akcentem Zjazdu było ognisko, w którym uczestniczyli organi-zatorzy II Zjazdu i goście – dawni członkowie obozów i tych przedwojennych,i tych po 1945 r., a połączyła ich pieśń: Garczyńskie jezioro, garczyński las, gar-czyńskie obozy wołają nas...

Ella Skerska

Spotkanie w Fundacji

Dnia 19 IX br. w siedzibie Fundacji w Toruniu, młodzież Gimnazjum nr 15spotkała się z p. Ireną Jagielską-Nowakową ps. Ewa, kurierką Komendy Okrę-gu AK Pomorze, obecnie mieszkającą w Leicester (Anglia), a w czasie niemiec-kiej okupacji mieszkanką Torunia. Młodzież z zainteresowaniem wysłuchaławspomnień Ewy o sytuacji panującej w mieście w latach 1939-1945, o narodzinach

11

konspiracji pomorskiej, o działalności w Armii Krajowej i pracy kobiet w konspi-racji.

Serdecznie dziękujemy!Ella Skerska

Byłam zaskoczona tymi dziećmi, które przyszły do Fundacji, nie wyobrażaszsobie jaką ja miałam tremę. Jeden chłopiec podszedł do mnie i cicho powiedział,że on bardzo uważnie słuchał co ja mówiłam, ale nie chciałam zrobić żadnegobłędu i on nie może mnie poprawić. A kiedy mi wręczyli kwiaty to myślałam, żez oczu tryśnie fontanna, nie spodziewałam się tego.

[Powyższy cytat pochodzi z listu Ewy do prof. E. Zawackiej, nadesłanego do Fundacjiw dniu 1 grudnia br. – red.].

Obchody Dnia Polskiego Państwa Podziemnego

W dniu 27 września br. Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”w Toruniu i Zarząd Okręgu Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowejrównież w Toruniu zorganizowały wspólnie uroczystości, związane z obchodamiświęta Polskiego Państwa Podziemnego. Uroczystości te rozpoczęły się MsząŚw. celebrowaną w kościele pw. Wniebowzięcia NMP przez J. E. Andrzeja Su-skiego Biskupa Toruńskiego. Następnie uczestnicy uroczystości przeszli na PlacRapackiego, gdzie pod pomnikiem-kamieniem poświęconym pamięci żołnierzyArmii Krajowej nastąpiła druga część uroczystości. Orkiestra wojskowa odegrałahymn państwowy, a przemówienia wygłosili: prezes Zarządu Okręgu ŚZŻAK

12

w Toruniu – prof. Zbigniew Wojtczak oraz prof. płk Elżbieta Zawacka. W uro-czystości wzięli również udział: Jan Wyrowiński – poseł na Sejm RP, ZbigniewMuchliński – wicewojewoda kujawsko-pomorski, Wojciech Grochowski – pre-zydent Torunia wraz z zastępcami, Bogdan Major – przewodniczący Rady MiastaTorunia, Grzegorz Potarzyński – członek Zarządu Miasta, a także przedstawicielekomendanta miejskiego policji, poczty sztandarowe organizacji kombatanckich,poczet sztandarowy SP nr 32 im. Armii Krajowej oraz licznie przybyli kombatanci.

Zabierając głos, prezes Zbigniew Wojtczak przypomniał iż:Obchodzimy dziś Dzień Polskiego Państwa Podziemnego, istniejącego

w czasie II wojny światowej. 1 września 1939 r. Niemcy hitlerowskie zaatakowałyPolskę. 17 września nastąpił atak Związku Radzieckiego. Z każdym z tych państwPolska miała zawarty pakt o nieagresji. Cóż to jednak znaczyło dla agresorów,którzy siłę przedkładali nad prawo.

Polska we wrześniu 1939 r. szans militarnych nie miała. Miała jedynie nie-wiele wówczas znaczące sojusze z Anglią i z Francją. Najeźdźcom wydawało się,że odniosą łatwy sukces a Polskę wykreślą z mapy Europy. Zapomnieli jednako pierwszych słowach naszego hymnu: Jeszcze Polska nie zginęła póki my żyje-my... i Polska żyła nie tylko w sercach Polaków.

Jeszcze broniła się Warszawa, jeszcze walczyła pod Kockiem SamodzielnaGrupa Operacyjna „Polesie”, jeszcze walczyli obrońcy Helu, gdy w dniu 27września, a więc równo 61 lat temu, w Warszawie powstała konspiracyjna orga-nizacja wojskowa Służba Zwycięstwu Polski, przemianowana następnie naZwiązek Walki Zbrojnej, a później przekształcona w Armię Krajową. Jejstruktury objęły cały kraj, a w zależności od możliwości i potrzeb powstawałyoddziały zbrojne. Obok struktur wojskowych powstawały także struktury władzadministracyjnych, podległe Delegatowi Rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Po-wstawały reprezentacje polityczne (Rada Jedności Narodowej). Organizowanotajne nauczanie, opiekę społeczną, podziemny wymiar sprawiedliwości. Opraco-wywano plany reform gospodarczych i odbudowy zniszczonego wojną kraju.Wszystko to stanowiło państwo, państwo którego miało nie być, jedyne tego ro-dzaju państwo w okupowanej Europie – POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE.(...)

Struktury Polskiego Państwa Podziemnego zwalczane były nie tylko przezNiemców, ale również, może nawet bardziej perfidnie i bezwzględnie, przez siłyradzieckie. Posługując się podstępem i przemocą, przerwały one w lipcu 1944 r.sen o polskim Wilnie. Później w marcu 1945 r. pod pozorem rozmów, władzeradzieckie zwabiły do Pruszkowa przywódców Polski Podziemnej, wywiozły ichdo Moskwy, gdzie w czerwcu 1945 r. sądziły w tak zwanym „procesie szesnastu”.

Polskie Państwo Podziemne nie mogło doprowadzić kraju do niepodległości.Władze sowieckie tworzyły tu bowiem zdominowane przez komunistyczną lewicę

13

państwo znane jako PRL. Alianci zachodni plany sowieckie względem Polskii całej Europy Wschodniej przyjęli na konferencji w Jałcie, kierując się tylkoswoją racją stanu.

Historia okazała się dla nas jednak łaskawa i jeszcze za naszego życia ob-serwowaliśmy rozpad komunistycznego systemu i powstanie III Rzeczypospolitej.Pośrednim etapem między II i III Rzeczpospolitą było właśnie POLSKIEPAŃSTWO PODZIEMNE.

W dniu 11 września 1998 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął jedno-myślnie uchwałę, ustanawiającą dzień 27 września Dniem Polskiego PaństwaPodziemnego. W uchwale czytamy:

SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ WYRAŻA SZCZEGÓLNĄWDZIĘCZNOŚĆ I SZACUNEK TWÓRCOM I OFIARNYM DZIAŁACZOMPODZIEMNYCH STRUKTUR PAŃSTWA POLSKIEGO A TAKŻE TYMWSZYSTKIM, KTÓRZY W WYJĄTKOWO TRUDNYCH WARUNKACH,Z NARAŻENIEM WŁASNEGO ŻYCIA, WALCZYLI O NIEPODLEGŁOŚĆOJCZYZNY.

Dziś my żyjący możemy do tego dodać „Cześć Ich pamięci”.Szanowni Państwo! W dniu dzisiejszym mija 10 rocznica odsłonięcia tego

kamienia, poświęconego Żołnierzom Armii Krajowej. Niech tego rodzaju tablice-pomniki przekazują pamięci kolejnych pokoleń czasy walki i ofiarności ArmiiKrajowej, zbrojnego ramienia POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO.

Zbigniew Wojtczak

URATOWAĆ OD ZAPOMNIENIA

Serdecznie dziękujemy wszystkim ofiarodawcom, którzy przesłali do naszejFundacji relacje, wycinki prasowe, pamiątki po swoich bliskich oraz dokumenty iprzedmioty związane z okresem lat 1939-1956.

Szczególnie cennym darem jest spuścizna po śp. Irenie Monsiorskiej, przeka-zana nam przez Jej syna, Andrzeja Monsiorskiego z Bydgoszczy. Pan Monsiorskiprzekazał bogaty zbiór dokumentów gromadzonych przez wiele lat przez Matkę,na który składają się karty nazwiskowe, zdjęcia , opracowania dotyczące WSK.

Pan Jan Sznajder ps. Jaś (były dowódca zgrupowania partyzanckiego w Bo-rach Tucholskich – „Jedliny”) przekazał do zasobu archiwum Fundacji cennedokumenty dotyczące partyzantów – zdjęcia, relacje partyzantów i konspiratorówwspierających oddział.

14

Pani kpt. Zofia Gączowska-Łukjaniec z USA ofiarowała zimowy mundurwyjściowy 2 Korpusu 317 Kompanii Transportowej PSK oraz bransoletkę z her-bami miast i odznakę z napisem POLSKI 2 KORPUS.

Pan Franciszek Kozłowski z Jarocina (były członek TOW Gryf Pomorskii żołnierz AK) dostarczył nagranie na taśmie video uroczystości, która odbyła sięw Wielu z okazji 50 rocznicy zamordowania przez Niemców konspiratorówz rodzin Czapiewskich i Zabrockich.

Pani Aniela Sitko-Harasim z USA we wrześniu br. przekazała pasek pewiacki.Dzięki Państwa ofiarności możemy wzbogacać nasz zbiór materiałów histo-

rycznych, które są pomocne przy organizowaniu wystaw, przygotowywaniu wy-dawnictw dokumentujących działalność konspiracyjną i walkę na wszystkichfrontach II wojny światowej.

W 2000 roku Fundacja obchodzi dziesiątą rocznicę swojego istnienia. Ape-lujemy do Państwa o dalszą życzliwość i zrozumienie dla naszej działalności,o przekazywanie lub umożliwianie zrobienia kopii dokumentów, zdjęć dotyczą-cych wszelkiego rodzaju działalności w okresie II wojny światowej.

Michał Ojczyk

Z NOWOŚCI WYDAWNICZYCH

Nakładem Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej” ukazały się po-niżej przedstawione opracowania naukowe i popularnonaukowe, które polecamyuwadze wszystkich zainteresowanych dziejami konspiracji, nie tylko pomorskiej.Są to: Z dziejów Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ–AK„Zagroda”. Materiały z VIII sesji popularnonaukowej połączonej z VI ZjazdemKurierów i Emisariuszy w dniu 14 XI 1998 r., pod red. Katarzyny Minczykow-skiej i Jana Szilinga, Toruń 1999 (t. XXVI Biblioteki Fundacji AP AK); PolskiePaństwo Podziemne na Pomorzu, pod red. Grzegorza Górskiego przy współpracyKatarzyny Minczykowskiej, Toruń 1999 (t. XXVII Biblioteki Fundacji AP AK);Materiały do dziejów Pomorskiego Okręgu ZWZ-AK, wyd. Katarzyna Minczy-kowska i Jan Sziling, Toruń 2000 (t. XXIX Biblioteki Fundacji AP AK); Infor-mator o zasobach Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”, pod red.Katarzyny Minczykowskiej, Toruń 2000 (t. XXX Biblioteki Fundacji AP AK).Wydawnictwa te są do nabycia w sekretariacie Fundacji (także za zaliczeniempocztowym).

Materiały z sesji popularnonaukowej zorganizowanej przez Fundację „APAK” w listopadzie 1998 r. w Toruniu, poświęconej Wydziałowi Łączności Za-granicznej Komendy Głównej ZWZ–AK „Zagroda”, zostały wydane pod redakcjąKatarzyny Minczykowskiej i Jana Szilinga. Wydawnictwo to zatytułowane

15

Z dziejów Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ-AK „Za-groda” zawiera pięć referatów wygłoszonych przez prelegentów, a są to: ElżbietyZawackiej Odnaleziony Raport „Zo”, emisariuszki Armii Krajowej, TadeuszaDubieckiego Łączność kurierska między Bukaresztem a Lwowem w latach 1939-1940, Juliusza Walewskiego Placówka „Janka” w Paryżu i jej kurierzy, JanuszaŁopuszańskiego i Hanny Matuszewicz Baza „Anna” w Sztokholmie w latach1940-1945 oraz Bogdana Chrzanowskiego Organizacja i funkcjonowanie syste-mu łączności pocztowo-kurierskiej oraz wywiadowczej na odcinku: WybrzeżeGdańskie – Szwecja. Oprócz tego zamieszczone przemówienie Doroty Zawac-kiej-Wakarcy otwierające sesję, głos w dyskusji zabrany przez Bolesława Artzta ianeksy, na które składają się relacje mjr. Jana Jackowskiego, ps. „Jacek”.

Z inspiracji prof. Elżbiety Zawackiej zespół historyków z Torunia, Gdańskai Lublina przygotował popularną monografię Polskiego Państwa Podziemnego naPomorzu. Pozycja Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu, pod red. G. Gór-skiego, jest napisana z myślą o szerokim kręgu czytelników. Autorzy w sposóbprzystępny przedstawili problematykę PPP licząc na to, że spotka się ona z zain-teresowaniem nie tylko wśród entuzjastów tematu i zawodowych historyków.Pracę otwiera wstęp napisany przez Stanisława Salmonowicza – (Co to było Pol-skie Państwo Podziemne), w którym w sposób niezwykle komunikatywny wyja-śnione zostało znaczenie fenomenu jakim było PPP. W rozdziale I (W Rzeszy –czym była niemiecka okupacja na Pomorzu) Jan Sziling pisze o specyfice okupa-cji Pomorza przez Niemców w okresie 1939-1945. Rozdział II Andrzeja Gąsio-rowskiego (Początki konspiracji – jak powstało Polskie Państwo Podziemne naPomorzu) jest poświęcony genezie PPP na terenach Okręgu Pomorskiego AK.Bogdan Chrzanowski przedstawił w rozdziale III (Rozwój organizacyjny ZWZ-AKna Pomorzu) powstawanie i funkcjonowanie sieci organizacyjnej Związku WalkiZbrojnej – Armii Krajowej na obszarze pomorskim. W kolejnym rozdziale (Pod-ziemie cywilne, czyli Delegatura Rządu RP na Pomorzu) Grzegorz Górski anali-zuje cywilne struktury PPP. O formach działalności wojskowych struktur PPPpisze w rozdziale V (Działalność podziemia wojskowego) Andrzej Gąsiorowski.Postawy społeczeństwa wobec polityki niemieckiej przedstawił Grzegorz Górskiw rozdziale VI (Społeczeństwo Pomorza wobec polityki okupanta). W rozdzialeVII (Bohaterowie, czyli kto tworzył Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu),także autorstwa Grzegorza Górskiego, przedstawiona została sylwetka przecięt-nego konspiratora pomorskiego. Ostatni rozdział („Gloria Victis” – tragicznyepilog), napisany przez Bogdana Chrzanowskiego ukazuje końcowy okres kon-spiracji na Pomorzu, powstanie konspiracji antykomunistycznej i represje powo-jenne wobec konspiratorów pomorskich.

16

Fundacja zdecydowała się na udostępnienie szerszemu kręgowi zaintereso-wanych materiałów będących spuścizną po trzech dowódcach konspiracji pomor-skiej: Józefie Chylińskim, Aleksandrze Schulzu, Janie Sznajderze i WiesławieJaroszewskim. Opracowania sporządzone przez wymienionych dowódców doty-czące Pomorskiego Okręgu ZWZ-AK zostały przygotowane do druku przez Kata-rzynę Minczykowską i Jana Szilinga, a wydane jako Materiały do dziejów Po-morskiego ZWZ-AK. Materiały te, mające miejscami charakter pamiętnikówi wspomnień, przybliżają obraz struktury organizacyjnej, obsady personalnej orazszerokiej działalności ZWZ-AK na Pomorzu. Mogą się one stać ciekawą lekturądla historyków i pasjonatów dziejów AK na Pomorzu, którzy aby z nimi się zapo-znać będą mogli je studiować w domu.

Po dziesięciu latach istnienia Fundacji został wydany pod redakcją KatarzynyMinczykowskiej Informator o zbiorach Fundacji „Archiwum Pomorskie ArmiiKrajowej”. Informator zawiera krótką charakterystykę zbiorów przechowywa-nych w Fundacji, które stanowią obecnie 25 mb. akt i materiałów pokrewnych,ok. 3000 fotografii, 121 mikroform, 68 eksponatów muzealnych oraz ok. 2300pozycji składających się na zbiory biblioteczne. Materiały zgromadzone w Fun-dacji podzielone są na cztery grupy: archiwalia, dokumentację nieaktową, muze-alia i zbiory biblioteczne. Na archiwalia składają się: Archiwum Pomorskie ArmiiKrajowej, Archiwum Wojennej Służby Kobiet, Archiwum Wydziału ŁącznościZagranicznej Komendy Głównej ZWZ-AK „Zagroda”. Dokumentacja nieaktowastanowi zbiory fotograficzne i mikroformy. W skład muzealiów wchodzą ekspo-naty o różnej proweniencji, jak np. odznaczenia, medale, mundury, które są nie-jednokrotnie częścią materiałów wchodzących w skład teczek osobowych, kolek-cji, czy spuścizn. W ramach zbiorów bibliotecznych podano wykaz opracowańniepublikowanych, znajdujących się w Fundacji. Zbiory Fundacji, których pod-stawą są materiały zgromadzone przez Elżbietę Zawacką, zawierają informacjedo dziejów: konspiracji pomorskiej, Wojskowej Służby Kobiet, Organizacji Przy-sposobienia Wojskowego Kobiet, Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ-AK.

Tomasz Chinciński

17

KLUB HISTORYCZNY

Sprawozdania ze spotkań klubowych za okres od kwietnia do listopada 2000 r.

Dnia 24 maja br. na spotkaniu klubowym przedstawiono temat Młodzieżoweorganizacje konspiracyjne na Pomorzu w latach 1939-1945. DokumentaliściFundacji pp. Ella Skerka, Michał Ojczyk omówili działalność „Batalionu śmierciza wolność”, kociewskiej Jaszczurki, Katollecha, Kujawskiego Związku Poli-tyczno-Literackiego. O Tajnym Związku Krwawej Ręki opowiedział założycielorganizacji i jeden z d-ców p. Henryk Górecki.

W dniu 25 X br. prof. Grzegorz Górski przedstawił działalność OkręgowejDelegatury Rządu na terenie okupowanego Pomorza – jej powstanie, organizację,zadania i pomorską specyfikę. Zaprezentowana została również najnowsza pracaprof. Górskiego prezentująca nowe spojrzenie na wrzesień 1939 r.

Jak co roku w listopadzie zamiast spotkania klubowego w dniu 18 listopada,w Sali Rady Ratusza Staromiejskiego, miała miejsce kolejna sesja, zorganizowa-na przez Fundację oraz Instytut Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu. Tego-roczna sesja popularnonaukowa na temat Wkład archiwów w rozwój badań nadpolskim czynem zbrojnym 1939-1945, miała charakter jubileuszowy, ponieważbyła dziesiątą z kolei, a odbyła się w X rocznicę powstania i działalności FundacjiAP AK. Na program spotkania sesyjnego złożyły się referaty, komunikaty i głosyw dyskusji, które zostały wygłoszone po przywitaniu obecnych przez wicewoje-wodę Zbigniewa Muchlińskiego i otwarciu sesji przez prof. Elżbietę Zawacką.Mgr Dorota Zawacka-Wakarecy (Prezes Fundacji) w swoim wystąpieniu Dziesięćlat Fundacji, przedstawiła dzieje zorganizowania i powstania Fundacji, ludziktórzy przez ten czas pracowali w tej instytucji i tworzyli jej klimat, strukturęorganizacyjną i kierunki działalności. Prof. Stanisław Salmonowicz (UMK) za-prezentował temat Wkład Fundacji do badań nad dziejami konspiracji pomor-skiej, prof. Waldemar Rezmer (UMK) zapoznał zgromadzonych z problememWkład Fundacji do badań nad dziejami wojennej służby kobiet. Dr Anna Laszuk(Naczelna Dyrekcja Arch. Państwowych ) omówiła temat Materiały dotycząceAK przechowywane w Archiwach Państwowych; mgr Mariusz Olczak (AAN )przedstawił Dzieje kobiecego czynu niepodległościowego w Archiwum Akt No-wych; ppłk dr Zygmunt Kozak (CAW) mówił o archiwaliach związanych z AKw zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, a mgr Romuald Śreniawa-Szyptowski o Fundacji Słownika Biograficznego Powstania Warszawskiego.Głos w dyskusji sesyjnej zabrali m.in. prof. Barbara Otwinowska (Warszawa),

18

prof. Maciej Krzyżanowski (Gdańsk), Eugenia Maresch (Londyn), dr Józef Rell(ŚZŻAK Zarząd Gł.).

Plan spotkań klubowych

20 grudnia br. – Kobiety-żołnierze odznaczone orderem Virtuti Militari; spo-tkanie będzie miało również charakter świąteczny – opłatkowy.

24 stycznia 2001 r. – Tajny Hufiec Harcerzy – młodzieżowa konspiracyjna orga-nizacja na Pomorzu.

21 lutego 2001 r. – Interesujące – niezwykłe – tragiczne postacie konspiracjipomorskiej.

ODESZLI OD NAS

W dniu 4 X 1999 r. zmarł we Wrocławiu Jan Stanisław Pawłowski. Uro-dzony 26 V 1924 r. w Grudziądzu, podczas niemieckiej okupacji był harcerzemSzarych Szeregów, od maja 1940 r. do stycznia 1945 r. łącznikiem na terenieGarnizonu AK Toruń. Od października 1945 r. działał w konspiracji poakowskiejw oddziale Szarego (Jerzy Gadzinowski).

Jan Grajkowski ps. Tadek zmarł w Rypinie 27 XI 1999 r. Urodzonyw Dortmundzie, podczas niemieckiej okupacji był łącznikiem szefa sztabu KOAK Pom. Józefa Chylińskiego oraz kmdta Obwodu AK Rypin Tadeusza Kowal-skiego do oddziałów partyzanckich AK w Borach Tucholskich. Aresztowanyprzez NKWD w styczniu 1945 r. i wywieziony w głąb ZSRR, wrócił do kraju wewrześniu 1945 r.

W dniu 21 III 2000 r. zmarł w Osieku n. Notecią Tadeusz Janowiak. Uro-dzony 4 XII 1921 r. w Osieku, od lipca 1943 był zaprzysiężonym żołnierzem AKObw. Wyrzysk (teren działania to miejscowości: Sadki, Jadwiżyn, Dąbki, Rudkipow. Wyrzysk) i pełnił funkcję łącznika i magazyniera broni. Po 1945 r. w kon-spiracji poakowskiej. Aresztowany przez UB w Wyrzysku w 1947 r., skazanyprzez Wojskowy Sąd Rejonowy w Bydgoszczy na 15 lat więzienia, wyrok odby-wał w Koronowie do czerwca 1954 roku.

19

Dnia 15 IV 2000 r. zmarł w Brodnicy Konrad Porada. Urodzony 6 II 1918 r.w Brodnicy, podczas niemieckiej okupacji harcerz Szarych Szeregów, członektajnej organizacji „Grunwald”, zaprzysiężony przez Jerzego Lendziona. Areszto-wany podczas fali aresztowań członków tej organizacji 18 listopada 1940 r.,wkrótce zwolniony, podjął służbę konspiracyjną w AK.

Michał Ojczyk

Dnia 23 I 1999 r. w Warszawie zmarł Jerzy Tanaś ps. Ryczący Bawół, pod-czas okupacji członek Tajnego Hufca Harcerzy w Gdyni . Działał w 3 Drużynieim. gen. Władysława Sikorskiego, I Pluton THH, oddział dywersyjno-sabotażowy. Brał udział w akcji B 2 (zbieranie informacji i przygotowanie pla-nów rozmieszczenia niemieckich ważnych strategicznie punktów wokół Gdynioraz przekazanie planów Armii Czerwonej). Po wojnie represjonowany.

Narcyz Kozłowski ps. Szary zmarł 2 I 2000 r. w Gdańsku. 3 IX 1939 r. zało-żył we wsi Rojewo k. Rypina organizację konspiracyjną Tajny Związek Młodzie-ży Wiejskiej „Młody Las”. Aresztowany wiosną 1941 r. i wywieziony na przymu-sowe roboty do Malborka, kontynuował działalność konspiracyjną, tworząc, spo-śród Polaków wywiezionych na przymusowe roboty, tajny Związek Polaków wPrusach Wschodnich, który w 1944 r. przyjął również nazwę Młody Las. Po ko-lejnym aresztowaniu w marcu 1943 r. i rocznych, bestialsko prowadzonych prze-słuchaniach w więzieniach gestapo, został wywieziony do Mauthausen. W filiachtego obozu więziony był do zakończenia wojny. Po wojnie zorganizował DomPolski „Młody Las” dla dzieci wywiezionych do Austrii wraz z rodzicami. Popowrocie do kraju aresztowany i represjonowany za działalność konspiracyjną.

Zmarł 17 IV 2000 r. Jan Nowak ps. Skrzydło, oficer WP, jeniec Stalagu II BHamerstein, którego po zwolnieniu z niewoli w 1940 r. skierowano na robotyprzymusowe w niemieckim gospodarstwie w Biskupicach (podczas okupacjipow. Szczecinek). Tam działał w „Odrze” (Polska Armia Podziemna „Odra”),konspiracyjnej organizacji wojskowej polskich jeńców wojennych i robotnikówprzymusowych działającej na Pomorzu od listopada 1939 r. W końcu 1940 r.utworzył batalion „Odry” liczący około 365 ludzi i został jego dowódcą. Prowa-dził m.in. rozpoznanie niemieckich umocnień na Wale Pomorskim. Aresztowany10 XI 1944 r. uszedł przed wykonaniem wyroku śmierci dzięki pomocy zakonspi-rowanego w pilskim gestapo polskiego agenta. Ostatnio mieszkał w Łodzi.

Ella Skerska

20

Dnia 11 IV br. zmarła Aniela Gliniak ps. Nela, urodzona 25 II 1913 r. w m.Wiązownica k. Jarosławia, żołnierz NOW i AK, więźniarka obozów koncentra-cyjnych (Oświęcim, Flossenburg) i więzień UB (Warszawa, Fordon); wieloletniawspółpracownica i przyjaciółka p. prof. Elżbiety Zawackiej, dokumentalistkapracująca społecznie od początku powstania Fundacji „Archiwum PomorskieArmii Krajowej” – wspaniały człowiek i przyjaciel. Poniżej zamieszczamy frag-ment artykułu poświęconego Neli, przygotowanego przez dokumentalistkę Ar-chiwum Fundacji p. Ellę Skerką do „Nike” – Biuletynu Środowiska Fordonianek.

(red.)

„(...) We wrześniu 1939 r. dwudziestosześcioletnia Aniela włączyła się dopomocy dla żołnierzy polskich wracających z frontu, a gdy w październikuw rodzinnym Jarosławiu powstała konspiracyjna organizacja pod nazwą Narodo-wa Organizacja Wojskowa, stała się jej zaprzysiężoną członkinią. W szeregi Ar-mii Krajowej wstąpiła, gdy NOW w 1942 r. przeszła pod dowództwo AK.W relacji znajdującej się w Fundacji AP AK w Toruniu Nela, tak komentuje tenhistoryczny fakt: W zasadzie działało się w tych samych zespołach ludzi, do-świadczonych i zaufanych i na niższym szczeblu nie odczuliśmy różnicy. PrzezJarosław, leżący na granicy Generalnej Guberni, prowadziła droga kurierów nawschód i Nela wraz z siostrą Stanisławą zajmowała się ich bezpieczeństwem orazprzerzutem przez granicę. Punktem kontaktowym kurierów i łączników byłomieszkanie Neli, a później także sklep drogeryjny, który prowadziła z bratemWładysławem (...) Walkę konspiracyjną Anieli przerywały jedynie kolejnearesztowania: w listopadzie 1940 r., w marcu 1941 r., a ostatnie w maju 1943 r.przyniosło wyjątkowo ciężkie śledztwo w gestapo i więzienie w Tarnowie, potemobóz koncentracyjny w Oświęcimiu i Flossenburgu. Zdawałoby się, że koniecwojny położy kres cierpieniom spowodowanym gehenną obozów koncentracyj-nych i utratą bliskich. Rzeczywistość okazała się jednak inna, bo gdy Aniela wró-ciła z obozu do domu, zaczęły się prześladowania NKWD i UBP, których konse-kwencją były więzienia m. in. w Inowrocławiu i Fordonie. Jeden z wyrokówWojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie w dn. 28 IV 1952 r. skazał Anielę„na 15 lat więzienia z utratą praw publicznych i obywatelskich praw honorowychprzez 5 lat i przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa” za to, że latemi jesienią 1951 r. w Warszawie udzielała pomocy członkom siatki szpiegowskiej(byli to dwaj Polacy na których wykonano wyrok śmierci). W 1956 r. dzięki sta-raniom rodziny Aniela została uwolniona i zrehabilitowana. Kolejną rehabilitacjęprzyniosło postanowienie Sądu Woj. w Rzeszowie z dn. 16. listopada 1993 r.,w którym czytamy ”... czyn przypisany Anieli Gliniak był związany z działalno-ścią na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego”. Ostatnie lata swego udrę-czonego wojną życia spędziła w Toruniu. Gdy zdrowie jeszcze dopisywało, po-

21

magała założycielce Fundacji Archiwum Pomorskie AK p. prof. Elżbiecie Za-wackiej, towarzyszce z celi więzienia na Rakowieckiej – w gromadzeniu doku-mentów o konspiracji pomorskiej”.

W dniu 3 lipca br. liczne grono przyjaciół pożegnało na cmentarzu Zakładudla Niewidomych w Laskach pod Warszawa, nestora polskich psychiatrów, dok-tora medycyny Zdzisława Jaroszewskiego. Cieszył się wielkim autorytetem.Bardzo bezpośredni, spokojny, życzliwy, stawał się stanowczy i bezkompromiso-wy, kiedy chodziło o wartości zasadnicze. Dotyczyło to sfery moralnej, społeczneji politycznej.

Zdzisław Jaroszewski urodził się 18 VI 1906 r. w Lubawie, w dawnym woj.pomorskim. Uczeń niemieckiego progimnazjum lubawskiego, był również człon-kiem i sekretarzem Tajnego Towarzystwa Tomasza Zana. Po zdaniu maturyw Grudziądzu (1923 r.) odbył studia lekarskie na Uniwersytecie Poznańskim, a w1930 r. uzyskał stopień doktora wszechnauk lekarskich. Brał udział w kampaniiwrześniowej jako dca plut. kompanii sanitarnej Armii Łódź. Po rozproszeniuArmii zorganizował I Kompanię Sanitarną Obrony Warszawy i dowodził nią dokapitulacji stolicy. Po zwolnieniu z niewoli wrócił do Owińsk k. Poznania, gdziedo wybuchu wojny pracował w zakładzie psychiatrycznym. Od stycznia 1940 r.pracował na lubelszczyźnie jako lekarz Ubezpieczalni Społecznej, opiekując sięrównież gettem. Pracę zawodową łączył z działalnością konspiracyjną w organi-zacji „Ojczyzna” kryptonim „Omega”, założonej w Poznaniu na przełomie IX/X1939 r. na okres wojny, a rozwiązanej w lipcu 1945 r. Zaprzysiężony wiosną1940 r. działał pod ps. Jan. Aresztowany w listopadzie 1942 r., wkrótce zwolnio-ny, uszedł do Warszawy w styczniu 1943 r. Pod nazwiskiem Józef Morawskipodjął pracę zawodową i włączył się do działalności konspiracyjnej, kierującsekcją medyczną „Ojczyzny”, opieką nad rodzinami wysiedlonymi z Ziem Za-chodnich, zdobywaniem sprzętu i materiałów sanitarnych dla AK. Zajmował sięteż opracowywaniem koncepcji organizacji powojennej służby zdrowia i progra-mu ideowo-politycznego „Ojczyzny”. Od 1943 r. był członkiem kierownictwa tejorganizacji. W lipcu 1944 r. współorganizował konspiracyjny zjazd członków„Ojczyzny”. Owocem obrad działaczy „Ojczyzny” było powołanie po wojnieInstytutu Zachodniego w Poznaniu. Po wojnie wrócił do pracy zawodoweji działalności naukowej. Utrzymywał kontakty z byłymi członkami organizacji„Ojczyzna”, uczestniczył w organizowaniu zjazdów w Warszawie w rocznicęśmierci założyciela tej organizacji – Witolda Grotta.

Zmarł 29 VI 2000 r.Hanna Maciejewska-Marcinkowska

(skrót obszernego biogramu nadesłanego doFundacji przez p. Halinę Lipską-Koziołową)

22

PODZIĘKOWANIA

Podziękowanie za dary książkowe za okres od 29 marca do 2 października 2000 r.

Serdecznie dziękujemy za przekazanie książek do zbiorów bibliotecznych Funda-cji pp.: Ninie Bańkowskiej-Cyplik, Bolesławowi Borkowi, Joannie Januszczak, Hali-nie Politowskiej, Zdzisławowi Rachtan-Halnemu, Romualdowi Śreniawa-Szypto-wskiemu, Jerzemu Urbankiewiczowi, Jerzemu Wultańskiemu, Elżbiecie Zawackiejoraz Fundacji Żołnierzy Pom. Okręgu AK im. J. Pałubickiego w Bydgoszczy, Stu-denckiemu Kołu Naukowemu Archiwistów UMK, Zarządowi ŚZŻAK Okręgu Lublin,Zgromadzeniu Sióstr Zmartwychwstanek z Poznania.

Podziękowanie za dary pieniężne za okres od 1 kwietnia do 30 września 2000 r.

Dary dewizoweZofia Gączowska-Łukjaniec – 20 USDAniela Harasim-Sitko – 200 USDIrena Jagielska-Nowak – 100 GBPFabiola Paulińska – 50 GBPAugustyn Rybak – 200 GBPFundacja im. Franciszka MiszczakaPrezes Józef Huszczyński – 1000 GBP

Dary złotówkoweEugenia Barabasz – 50,-Janina Błażejewska – 20,-Zenon Bromirski – 50,-Roman Budyń – 100,-Janina Brzozowska – 50,-Emilia Chrul – 30,-Roman Dekarczyk – 50,-Alina Dobrzańska – 50,-Wanda Domanowska – 300,-Wanda Dramińska – 30,-Cecylia Gołębiewska – 30,-Magdalena Holcgreber – 50,-Wanda Jędrzejewska – 50,-Jan Junk – 10,-Jan Kopeć – 6,-Franciszek Kozłowski – 50,-Janina Kurek – 60,-Jan Lewicki – 50,-Genowefa i Jan Likowscy – 25,-Halina Lipska-Koziołowa – 100,-Irena Makowska – 200,-Wiktor Marzec – 30,-

Edward Meller – 10,-Jadwiga Michalska – 20,-Maria Oberc – 50,-Wacława Orlińska – 20,-Aniela Skirzyńska-Paluszkiewicz – 30,-Regina Piechocka – 20,Leon Piotrowski – 25,-Danuta Przystasz – 100,-Henryk Rasiński – 30,-Eugenia Rojszyk – 200,-Maria Rudzińska – 50,-Janina Sikorska – 100,-pp. Szczepańscy – 150,-Halina Szczęsna-Nalewajko – 30,-Halina Szewczykowa – 100,-Helena Tanaś – 20,-Leon Torliński – 100,-Maria Wolańska – 20,-Jan Wyrowiński – 600,-Aleksandra Wysocka – 10,-Kazimiera i Leszek Zdrojewscy – 50,-

INFORMACJA O WYDAWNICTWACH WŁASNYCH

Wydawnictwa Fundacji ukazują się w ramach„Biblioteki Fundacji Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”

Dotychczas ukazały się tomy:T. I — Walka podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945. Materiały I sesji nauko-

wej w Toruniu 27-28 IX 1989 r., pod red. Jana Szilinga, Toruń 1990, (wy-czerpane).

T. II — Okręg Pomorze Armii Krajowej w dokumentach 1939-1945, wyd. B. Chrza-nowski, A. Gąsiorowski, J. Sziling, Toruń 1991.

T. III — Zawacka E., Szkice z dziejów Wojskowej Służby Kobiet, Toruń 1992.T. IV — Armia Krajowa na Pomorzu. Materiały II sesji naukowej w Toruniu 14-15 XI

1992 r., pod red. E. Zawackiej i M. Wojciechowskiego, Toruń 1993.T. V — Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945, cz. 1., pod. red. E.

Zawackiej i H. Maciejewskiej-Marcinkowskiej, Toruń 1994.T. VI — Pomorskie Organizacje Konspiracyjne (poza AK) 1939-1945. Materiały III

sesji naukowej w Toruniu 6-7 XI 1993, pod red. S. Salmonowicza i J. Szilin-ga, Toruń 1994.

T. VII — Tomalak I., Drugi brzeg. Wiersze wojenne i więzienne, Toruń 1994.T. VIII — Powojenne losy konspiracji na Pomorzu. Materiały IV sesji naukowej

w Toruniu 19 XI 1994 r., pod red. E. Zawackiej i R. Kozłowskiego, Toruń1995.

T. IX — Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojnyświatowej. Materiały V sesji naukowej w Toruniu 18 XI 1995 r., pod red. WRezmera, M. Wojciechowskiego, Toruń 1996.

T. X — Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945, cz. 2, pod red. E.Zawackiej, Toruń 1996.

T. XI — Okręg Pomorze Armii Krajowej, cz. 1., Jaszowski T., Podokręg Południowo-Wschodni, Toruń 1996.

T. XII — Szlak partyzancki Armii Krajowej w Borach Tucholskich. Przewodnik, Toruń1995.

T. XIII — Chrzanowski B., Związek Jaszczurczy i Narodowe Siły Zbrojne na Pomorzu1939-1947, Toruń 1997.

T. XIV — Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 1. Przebieg Sesji i ZjazduKombatantek. Materiały VI sesji popularnonaukowej w Toruniu 16-17 XI1996, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1997.

T. XV — Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej, cz. 3, pod red. E. Zawackiej,Toruń 1997.

T. XVI — Gąsiorowski A., Polska Armia Powstania. Największa tajemnica pomorskiej kon-spiracji, Toruń 1997.

T. XVII — Chrzanowski B., Miecz i Pług, Toruń 1997.T. XVIII — Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945, cz. 4, pod red. A.

Zakrzewskiej, E. Zawackiej.

24

T. XIX — Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 2, Materiały VI sesji popu-larnonaukowej w Toruniu 16-17 XI 1996, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1998.

T. XX — Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu 1939-45. Dyskusja nad konspektemmonografii. Materiały VII Sesji-narady w Toruniu w dniu 15 listopada 1997r., pod red. H. Maciejewskiej-Marcinkowskiej, J. Szilinga, Toruń 1997.

T. XXI — Gąsiorowski A., Pomorska Chorągiew Szarych Szeregów, Toruń 1998.T. XXII — Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 3, Materiały VI sesji popu-

larnonaukowej w Toruniu 16-17 XI 1996, pod red. E. Zawackiej.T. XXIII — Górski G., Polskie Państwo Podziemne, Toruń 1998.T. XXIV — Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 8, Z dziejów PWK i WSK

(materiały), pod red. E. Zawackiej, Toruń 1999.T. XXV Służba wojenna Polek na frontach II wojny światowej. cz. 6. Bibliografia

WSK 1939-1997, pod red. W. Henzla i I. Sawickiej, Toruń 1999.T. XXVI — Z dziejów Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ–AK

„Zagroda”, pod red. K. Minczykowskiej, J. Szilinga, Toruń 1999.

T. XXVII — Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu, pod red. G. Górskiego, Toruń 1999.T. XXIX — Okręg Pomorze Armii Krajowej w dokumentach, wyd. K. Minczykowska i J.

Sziling. Toruń 2000.T. XXX — Informator o zbiorach Fundacji „Archiwum Pomorskie AK”, Toruń 2000.

W przygotowaniu:T. XXVIII — Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Wydział Marynarki Wojennej „Alfa” Ko-

mendy Głównej Armii Krajowej.T. XXXI — Okręg Pomorze Armii Krajowej w dokumentach, Relacje, pod red. E. Kwiat-

kowskiej-Dybaś.T. XXXII — Służba Polek na frontach II wojny światowej. Materiały IX sesji.T. XXXIII — Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939–1945, cz. 5, pod red. M.

Golona.Wymienione pozycje można otrzymać za zwrotem kosztów ich druku w Biurze

Fundacji, 87-100 Toruń, ul. Wielkie Garbary 2 (także za zaliczeniem pocztowym).W Fundacji jest również do nabycia książka: E. Zawackiej, Czekając na rozkaz,

Wyd. KUL, Lublin 1992, cena 12,-.

WYDAWCA: FUNDACJA „ARCHIWUM POMORSKIE ARMII KRAJOWEJ” ul. Wielkie Garbary 2, 87-100 Toruń, tel. (0-56) 65-22-186

KOMITET REDAKCYJNY: Hanna Maciejewska-Marcinkowska,Dorota Zawacka-Wakarecy

PRZYJMOWANIE INTERESANTÓW ARCHIWUM FUNDACJI:tylko we wtorki i piątki od godz. 800 do 1400, dyżury Zarządu w poniedziałki od 1200 do 1330

KONTO BANKOWE: Wielkopolski Bank Kredytowy, Oddział ToruńNR KONTA: 10901506-4675-128-00-0Numery biuletynu wydane w roku 2000 są dotowane przez Urząd Miejski w Toruniu