BIOLOGIA

WYMAGANIA EDUKCYJNE KONTROLA I OCENA

dla klas technikum usług fryzjerskich

( zakres rozszerzony)

Autor: Elżbieta Pitera

Metody sprawdzania osiągnięć ucznia: KONTROLA I OCENA Aby proces dydaktyczny przebiegał właściwie, konieczna jest ewaluacja osiągnięć ucznia. Kontrola i ocenianie są ważne dla nauczyciela, ucznia, rodziców oraz szkoły. Dla ucznia kontrola efektów jego pracy jest informacją o zdobytych wiadomościach i umiejętnościach, natomiast dla nauczyciela stanowi infor-mację o efektywności jego pracy. Ocena ucznia powinna wspierać go w jego działaniach oraz stanowić motywację do dalszej pracy. Każda ocena powinna uwzględniać również możliwości konkretnego ucznia – jego predyspozycje psychomotoryczne, emocjonalne oraz intelektualne. Formy pracy ucznia i sposoby kontrolowania wiadomości: A. kontrola bieżąca:

systematyczne odpytywanie uczniów ( z 3 ostatnich lekcji) kartkówki ( z 3 ostatnich lekcji) obserwacja aktywności uczniów w czasie lekcji (podczas dyskusji, przeprowadzania i omawiania doświadczeń, zajęć terenowych itp.), sprawdzanie i ocena kart pracy oraz zadań wykonywanych na lekcji i w domu, kontrola prac (referatów, esejów, prezentacji)

B) kontrola końcowa ( sumująca) powtórki ustne ( w postaci rozwiązywania zadań problemowych indywidualnie lub

w grupach) sprawdziany w formie testu-po zakończeniu działu ( zadania opracowane zgodnie z poziomem P oraz PP).

Zadania z poziomu P stanowią 70% całości sprawdzianu, a zadania z poziomu PP- 30%. Punkty za rozwiązanie poszczególnych zadań z obu poziomów są sumowane. Ocenę pozytywną otrzymuje uczeń, który uzyska 30% za zadania z obydwu poziomów. Uczeń :

ma prawo do zgłoszenia jednego nieprzygotowania do lekcji i jednego braku zadania/ zeszytu bez żadnej konsekwencji zobowiązany jest do poprawy każdego testu, z którego otrzymał ocenę niedostateczną

( termin poprawy: 2 tygodnie od momentu uzyskania informacji o ocenie) Kryteria oceniania Przedmiotowe Systemy Oceniania określają wymagania podstawowe ( P ) i ponadpodstawowe ( PP ) dotyczące wiadomości i umiejętności z poszczególnych przedmiotów. Wymagania podstawowe ( P ) obejmują wiedzę i umiejętności całkowicie niezbędne do dalszego kształcenia przedmiotowego i międzyprzedmiotowego, czyli są: - stosunkowo łatwe do opanowania, - całkowicie niezbędne w dalszej nauce, - bezpośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym i ewentualnej pracy zawodowej Wymagania ponadpodstawowe ( PP ) stanowią pogłębieni i poszerzenie wymagań podstawowych, obejmują wiadomości i umiejętności, które są: - trudniejsze do opanowania niż podstawowe, - przydatne, ale nie niezbędne w dalszej nauce, - pośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym i przyszłej pracy zawodowej. Prace pisemne powinny być tak skonstruowane, by 70% punktów uczeń mógł zdobyć za odpowiedzi na pytania z poziomu ( P ), a 30% za od-powiedzi na pytania z poziomu ( PP ) Przeliczanie punktów na oceny odbywa się w sposób następujący:

Procent uzyskanych punktów Ocena

0% - 29% niedostateczny 30% - 44% dopuszczający 45% - 64% dostateczny 65% - 79% dobry 80% - 94% bardzo dobry 95% - 100% celujący

W dolnej lub górnej granicy punktowej nauczyciel może zastosować oceny ze znakiem „+” lub „ - :”

Ocena śródroczna i końcowo roczna jest ustalana na podstawie średniej ważonej obliczonej na podstawie wag przypisanych poszczególnym formom kontroli wiadomości i umiejętności

formy oceniania waga Sprawdziany i testy 3 Praca w grupach 2 Kartkówki 1 Zadanie domowe Odpowiedź ustna, referat

1

Aktywność 1

Uzyskanie wyższej niż przewidziana roczna ocena klasyfikacyjna Uczeń może podwyższyć sobie ocenę roczną z przedmiotu najwyżej o jeden stopień od tej, jaką uzyskał w normalnym trybie jej wystawiania ( zwłaszcza w przypadku „wahania się oceny” np. z 3 na 4 ) jeśli:

a) w trakcie okresu nie wykorzysta nie przygotowania do lekcji, nie zgłasza żadnych braków w pomocach niezbędnych na zajęciach, będzie aktywnie uczestniczył w zajęciach lekcyjnych, będzie uzyskiwał osiągnięcia w konkursach

b) w terminie ustalonym przez nauczyciela ( nie później niż na dwa tygodnie przed klasyfikacją

poprawi sprawdzian, z którego uzyskał ocenę znacznie zaniżającą mu średnią

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z ZAKRESU BIOLOGII DLA TECHNIKUM USLUG FRYZJERSKICH W ZAKRESIE ROZSZERZONYM cz.1

Dział

programu Temat Materiał nauczania Wymagania podstawowe ( P ):

uczeń poprawnie Kat.

celów Wymagania ponadpodstawowe

( PP ): uczeń poprawnie

Kat. celów

Badania przyrodnicze

Metodyka badań biolo-gicznych

dedukcja i indukcja empiryczne metody po-znawania świata zasady prowadzenia badań problem badawczy hipoteza próba badawcza i próba kontrolna zmienna zależna i zmienna niezależna dokumentacja badań

rozróżnia metody poznawania świata wymienia etapy badań biologicz-nych wyjaśnia, na czym polega różnica między rozumowaniem dedukcyj-nym a rozumowaniem indukcyjnym rozróżnia problem badawczy od hipotezy, próbę kontrolną od próby badawczej, zmienną niezależną od zmiennej zależnej

B

A

B

B

omawia zasady prowadzenia i do-kumentowania badań formułuje główne etapy badań do konkretnych obserwacji i doświadczeń biologicznych planuje przykładową obserwację biologiczną wykonuje dokumentację przykłado-wej obserwacji analizuje kolejne etapy prowadzenia badań

C

D

C

C

D

Obserwacje mikrosko-powe jako źródło wie-dzy biologicznej

budowa i mechanizm dzia-łania mikroskopów optycz-nych budowa i mechanizm dzia-łania mikroskopów elektro-nowych zastosowanie mikrosko-pów w badaniach biologicz-nych

podaje nazwy elementów układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego wymienia cechy obrazu oglądanego w mikroskopie optycznym definiuje pojęcie zdolność rozdziel-cza wyjaśnia sposób działania mikro-skopów: optycznego i elektronowego

A

A

A

B

porównuje działanie mikroskopu optycznego i mikroskopu elektrono-wego wymienia zalety i wady mikrosko-pów optycznych oraz elektronowych określa zasadę działania mikroskopu fluorescencyjnego wyjaśnia różnicę w sposobie działa-nia mikroskopów elektronowych: transmisyjnego i skaningowego

C

A

B

B

Chemiczne podstawy życia

Składniki nieorganicz-ne

klasyfikacja związków na organiczne i nieorganiczne pierwiastki biogenne znaczenie makro- i mikro-elementów rodzaje wiązań i oddziały-wań chemicznych budowa i właściwości fizykochemiczne wody znaczenie soli mineralnych

klasyfikuje związki chemiczne na organiczne i nieorganiczne wymienia związki budujące orga-nizm klasyfikuje pierwiastki na makro-elementy i mikroelementy wymienia pierwiastki biogenne nazywa wiązania i oddziaływania chemiczne wymienia funkcje wody

B

A

B

A A

A

określa objawy niedoboru wybra-nych makro- i mikroelementów charakteryzuje budowę różnych typów wiązań chemicznych charakteryzuje właściwości fizyko-chemiczne wody uzasadnia znaczenie soli mineral-nych dla organizmów rysuje modele różnych typów wiązań chemicznych

B

C

C

D

C

wymienia funkcje soli mineralnych omawia znaczenie wybranych ma-kro- i mikroelementów określa znaczenie i występowanie wybranych typów wiązań i oddzia-ływań chemicznych omawia budowę cząsteczki wody

A C

B

C

wykazuje związek między budową i właściwościami cząsteczki wody a jej rolą w organizmie

D

Budowa i znaczenie węglowodanów

klasyfikacja sacharydów występowanie, budowa i znaczenie monosacharydów, oligosacharydów i polisa-charydów obserwacja mikroskopowa wybarwionych preparatów ziaren skrobi bulwy ziem-niaka wykrywanie glukozy w soku z winogron

wymienia cechy i funkcje głów-nych grup węglowodanów klasyfikuje sacharydy i podaje ich przykłady wymienia właściwości mono-, oligo- i polisacharydów określa kryterium klasyfikacji sa-charydów wyjaśnia, w jaki sposób powstaje wiązanie O-glikozydowe omawia występowanie i znaczenie wybranych mono-, oligo- i polisa-charydów

A

B

A

B

B

C

klasyfikuje monosacharydy charakteryzuje i porównuje budowę wybranych polisacharydów porównuje budowę chemiczną mo-no-, oligo- i polisacharydów planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy omawia powstawanie form pierście-niowych monosacharydów ilustruje powstawanie wiązania O-glikozydowego zapisuje wzory wybranych węglo-wodanów

B C

C

D

C

C

C

Lipidy – budowa i znaczenie

klasyfikacja tłuszczów charakterystyka lipidów prostych, złożonych i izo-prenowych wykrywanie lipidów w nasionach słonecznika

wymienia funkcje lipidów klasyfikuje lipidy ze względu na budowę cząsteczki omawia znaczenie poszczególnych grup lipidów wyjaśnia, na czym polega różnica między tłuszczami nasyconymi a tłuszczami nienasyconymi

A B

C

B

wymienia kryteria klasyfikacji tłusz-czowców charakteryzuje budowę lipidów prostych, złożonych i izoprenowych uzasadnia znaczenie cholesterolu planuje doświadczenie, którego celem jest wykrycie lipidów porównuje poszczególne grupy lipi-dów omawia budowę fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie biologicznej analizuje budowę triglicerydu

A

C

D D

C

D

D Białka – główny budu-lec organizmu

podział białek ze względu na pełnione funkcje aminokwasy budowa i rodzaje białek właściwości białek struktura białek

nazywa grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwa-sów w łańcuchu, strukturę oraz obecność elementów nieaminokwa-sowych wymienia przykładowe białka i ich

A

A

charakteryzuje grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu i strukturę oraz obecność elementów nieamino-kwasowych zapisuje wzór ogólny aminokwasów

C

C

wykrywanie wiązań pep-tydowych

funkcje omawia budowę białek rozpoznaje struktury przestrzenne białek wymienia właściwości białek podaje kryteria klasyfikacji białek wskazuje wiązanie peptydowe wyjaśnia, na czym polega i w ja-kich warunkach zachodzi koagulacja i denaturacja białek

C B

A A B B

zapisuje reakcję powstawania dipep-tydu charakteryzuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek analizuje budowę aminokwasów klasyfikuje aminokwasy ze względu na charakter podstawników porównuje białka fibrylarne i globu-larne porównuje proces koagulacji i dena-turacji białek planuje doświadczenie mające na celu wykrycie wiązań peptydowych

C

C

C B

C

C

D

Budowa i rola kwasów nukleinowych

budowa nukleotydu budowa przestrzenna DNA znaczenie i występowanie DNA budowa przestrzenna i rodzaje RNA znaczenie RNA

charakteryzuje budowę poje-dynczego nukleotydu DNA i RNA omawia rolę DNA wymienia rodzaje RNA i określa ich rolę określa lokalizację DNA w komór-kach eukariotycznych i prokario-tycznych wyjaśnia, na czym polega komple-mentarność zasad definiuje pojęcia: podwójna helisa, replikacja

C

C A

B

B

A

charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną cząsteczki DNA i RNA porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA rysuje schemat budowy nukleotydu oblicza procentową zawartość zasad azotowych w DNA rozróżnia zasady azotowe nazywa i wskazuje wiązania w czą-steczce DNA

C

C

C C

B B

Komórka – podstawowa jednostka życia

Przestrzenna organiza-cja komórki

rodzaje komórek wymiary i kształty komó-rek budowa komórek: bakterii, zwierząt, roślin i grzybów porównanie komórki pro-kariotycznej z komórką eukariotyczną porównanie komórek eu-kariotycznych obserwacja mikroskopowa komórek

definiuje pojęcia: komórka, orga-nizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy wymienia przykłady komórek pro-kariotycznych i eukariotycznych wskazuje i nazywa struktury ko-mórki prokariotycznej i eukariotycz-nej rozróżnia komórki: zwierzęcą, roślinną, grzybową i prokariotyczną wyjaśnia zależność między wymia-rami komórki a jej powierzchnią i

A

A

B

B

B

klasyfikuje komórki ze względu na występowanie jądra komórkowego charakteryzuje funkcje struktur ko-mórki prokariotycznej porównuje komórkę prokariotyczną z komórką eukariotyczną wskazuje cechy wspólne oraz różni-ce między komórkami eukariotycz-nymi wymienia przykłady największych komórek roślinnych i zwierzęcych analizuje znaczenie wielkości i

B

C

C

B

A

D

objętością rysuje wybraną komórkę eukario-tyczną na podstawie obserwacji mikroskopowej

C

kształtu komórki w transporcie sub-stancji do i z komórki wykonuje samodzielnie nietrwały preparat mikroskopowy

D

Budowa, właściwości i funkcje błon biologicz-nych

budowa błon biologicz-nych właściwości i funkcje błon biologicznych badanie selektywnej prze-puszczalności błon transport przez błony bio-logiczne osmoza plazmoliza i deplazmoliza

nazywa i wskazuje składniki błon biologicznych wymienia właściwości błon biolo-gicznych wymienia funkcje błon biologicz-nych wymienia rodzaje transportu przez błony omawia model budowy błony bio-logicznej wyjaśnia różnicę między transpor-tem biernym a transportem czynnym rozróżnia endocytozę i egzocytozę definiuje pojęcia: osmoza, turgor, plazmoliza, deplazmoliza

A

A

A

A

C

B

B A

charakteryzuje białka błon omawia budowę i właściwości lipi-dów występujących w błonach biolo-gicznych charakteryzuje różne rodzaje trans-portu przez błony porównuje zjawiska osmozy i dyfu-zji przedstawia skutki umieszczenia komórki roślinnej oraz komórki zwie-rzęcej w roztworach: hipotonicznym, izotonicznym i hipertonicznym analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych wyjaśnia różnicę w sposobie działa-nia białek kanałowych i nośnikowych planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie selektywnej prze-puszczalności błony planuje doświadczenie mające na celu obserwację plazmolizy i depla-zmolizy w komórkach roślinnych

C C

C

C

D

D

B

D

D

Jądro komórkowe funkcje jądra komórkowe-

go budowa jądra komórkowe-go skład chemiczny chroma-tyny sposób upakowania DNA w jądrze komórkowym budowa chromosomu metafazowego kariotyp

wymienia funkcje jądra komórko-wego definiuje pojęcia: chromatyna, nukleosom, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne identyfikuje chromosomy płci i autosomy wyjaśnia różnicę między komórką haploidalną a komórką diploidalną identyfikuje elementy budowy jądra komórkowego określa skład chemiczny chromaty-

A

A

B

B

B

B

charakteryzuje elementy jądra ko-mórkowego charakteryzuje budowę chromosomu metafazowego dowodzi, iż komórki eukariotyczne zawierają różną liczbę jąder komór-kowych wyjaśnia różnicę między hetero-chromatyną a euchromatyną uzasadnia znaczenie upakowania DNA w jądrze komórkowym

C

C

D

B

D

ny wyjaśnia znaczenie jąderka i otocz-ki jądrowej wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym rysuje chromosom metafazowy podaje przykłady komórek haplo-idalnych i komórek diploidalnych

B

A

C A

Składniki cytoplazmy skład cytozolu budowa i rola elementów cytoszkieletu ruchy cytozolu i ich mi-kroskopowa obserwacja budowa i rola siateczki śródplazmatycznej, ryboso-mów, aparatu Golgiego, lizosomów, peroksysomów i glioksysomów synteza i modyfikacja białek wydzielanych przez komórkę badanie aktywności kata-lazy w komórkach bulwy ziemniaka

omawia skład i znaczenie cytozolu wymienia elementy cytoszkieletu i ich funkcje identyfikuje ruchy cytozolu charakteryzuje budowę i rolę sia-teczki śródplazmatycznej charakteryzuje budowę i rolę rybo-somów, aparatu Golgiego i lizoso-mów omawia ruchy cytozolu określa rolę peroksysomów i gliok-sysomów wyjaśnia, na czym polega funkcjo-nalne powiązanie między ryboso-mami, siateczką śródplazmatyczną, aparatem Golgiego a błoną komór-kową

C A

B C

C

C B

B

porównuje elementy cytoszkieletu pod względem budowy, funkcji i rozmieszczenia porównuje siateczkę śródplazma-tyczną szorstką z siateczką śródpla-zmatyczną gładką planuje doświadczenie mające na celu wykazanie znaczenia wysokiej temperatury w dezaktywacji katalazy w bulwie ziemniaka rozpoznaje elementy cytoszkieletu ilustruje plan budowy wici i rzęski dokonuje obserwacji ruchów cytozo-lu w komórkach moczarki kanadyj-skiej

C

C

D

B C D

Składniki cytoplazmy otoczone dwiema bło-nami

budowa i rola mitochon-drium charakterystyka plastydów budowa chloroplastów teoria endosymbiozy

wymienia organelle komórki euka-riotycznej otoczone dwiema błonami uzasadnia rolę mitochondriów jako centrów energetycznych wymienia funkcje plastydów charakteryzuje budowę mitochon-driów klasyfikuje typy plastydów charakteryzuje budowę chloropla-stu wymienia argumenty potwierdzają-ce słuszność teorii endosymbiozy

A

C

A C

B C

A

wyjaśnia, od czego zależy liczba i rozmieszczenie mitochondriów w komórce porównuje typy plastydów wyjaśnia, dlaczego mitochondria i plastydy nazywa się organellami pół-autonomicznymi przedstawia sposoby powstawania plastydów i możliwości przekształca-nia różnych rodzajów plastydów rozpoznaje typy plastydów na pod-stawie obserwacji mikroskopowej

B

C B

C

B

Pozostałe składniki komórki. Połączenia między komórkami

budowa i funkcje wakuoli budowa i funkcje ściany komórkowej zmiany o charakterze in-krustacji i adkrustacji w ścianie komórkowej połączenia międzykomór-kowe u roślin i zwierząt

klasyfikuje składniki komórki na plazmatyczne i nieplazmatyczne wymienia komórki zawierające wakuolę wymienia funkcje wakuoli wymienia komórki zawierające ścianę komórkową wymienia funkcje ściany komór-kowej nazywa substancje będące głów-nymi składnikami budulcowym ścia-ny komórkowej wyjaśnia, na czym polegają wtórne zmiany o charakterze inkrustacji i adkrustacji nazywa rodzaje połączeń między-komórkowych w komórkach roślin-nych i zwierzęcych

B

A

A A

A

A

B

A

omawia budowę wakuoli wyjaśnia różnice między wodnicz-kami u protistów charakteryzuje budowę ściany ko-mórkowej omawia umiejscowienie, budowę i funkcje połączeń między komórkami u roślin i zwierząt porównuje ścianę komórkową pier-wotną ze ścianą komórkową wtórną u roślin porównuje procesy inkrustacji i adkrustacji wyjaśnia, w jaki sposób inkrustacja i adkrustacja zmieniają właściwości ściany komórkowej

C B

C

C

C

B

B

Podziały komórkowe cykl życiowy komórki etapy i znaczenie mitozy cytokineza programowana śmierć komórki skutki nadmiernych po-działów komórek etapy i znaczenie mejozy amitoza i endomitoza

wymienia rodzaje podziałów ko-mórki rozpoznaje etapy mitozy i mejozy charakteryzuje przebieg poszcze-gólnych etapów mitozy i mejozy porównuje przebieg oraz znaczenie mitozy i mejozy wyjaśnia znaczenie zjawiska cros-sing-over definiuje pojęcia: kariokineza i cytokineza ilustruje poszczególne etapy mitozy i mejozy wyjaśnia rolę interfazy w cyklu życiowym komórki określa skutki zaburzeń cyklu ko-mórkowego wymienia czynniki wywołujące transformację nowotworową

A

B

C

B

A

C

B

C

A

analizuje schemat przedstawiający ilość DNA i chromosomów w poszczególnych etapach cyklu ko-mórkowego charakteryzuje poszczególne etapy interfazy określa znaczenie wrzeciona kario-kinetycznego wyjaśnia, na czym polega progra-mowana śmierć komórki wyjaśnia mechanizm transformacji nowotworowej wyjaśnia i porównuje przebieg cyto-kinezy w komórkach roślinnej i zwierzęcej charakteryzuje sposób formowania wrzeciona kariokinetycznego w komórce roślinnej i zwierzęcej omawia znaczenie amitozy i endomi-tozy

D

C

C

B

B

B

C

C

Różnorod-ność wiru-sów, bakterii, protistów i grzybów

Klasyfikowanie organi-zmów

zadania systematyki klasyfikacja biologiczna stanowisko systematyczne wybranych organizmów zasady nazewnictwa ga-tunków naturalne i sztuczne syste-my klasyfikacji metody fenetyczne i filo-genetyczne klasyfikacji organizmów dwudzielne klucze do oznaczania gatunków drzewo rodowe organi-zmów królestwa świata organi-zmów

wymienia zadania systematyki wymienia główne rangi taksonów wymienia kryteria klasyfikowania organizmów według metod opartych na podobieństwie i pokrewieństwie organizmów wymienia nazwy pięciu królestw świata organizmów wymienia charakterystyczne cechy organizmów należących do każdego z pięciu królestw definiuje pojęcia: takson, narządy homologiczne, gatunek ocenia znaczenie systematyki wyjaśnia, na czym polega nazew-nictwo binominalne gatunków i podaje nazwisko jego twórcy wyjaśnia zasady konstruowania dwudzielnego klucza do oznaczania gatunków

A A A

A

A

A

D B

B

wyjaśnia, na czym polega hierar-chiczny układ rang jednostek takso-nomicznych określa stanowisko systematyczne wybranego gatunku rośliny i zwierzę-cia wskazuje w nazwie gatunku nazwę rodzajową i epitet gatunkowy wyjaśnia różnicę między naturalnym a sztucznym systemem klasyfikacji definiuje pojęcia: takson monofile-tyczny, parafiletyczny i polifiletyczny porównuje królestwa świata żywego porównuje i ocenia sposoby klasyfi-kowania organizmów oparte na meto-dach fenetycznych i filogenetycznych oznacza gatunki, wykorzystując klucz w postaci graficznej lub nume-rycznej konstruuje klucz służący do ozna-czania przykładowych gatunków or-ganizmów ocenia stopień pokrewieństwa orga-nizmów na podstawie analizy drzewa rodowego organizmów

B

B

A

B

A

C C

C

C

D

Wirusy – bezkomór-kowe formy materii

budowa i formy wirusów namnażanie się wirusów (cykle infekcyjne wirusów) pochodzenie i klasyfikacja wirusów znaczenie wirusów wybrane choroby wiruso-we człowieka szczepionki priony i wiroidy

wymienia cechy wirusów wymienia sposoby rozprzestrzenia-nia się wirusowych chorób roślin, zwierząt i człowieka omawia znaczenie wirusów wymienia choroby wirusowe czło-wieka charakteryzuje budowę wirionu omawia przebieg cyklu lizogenicz-nego bakteriofaga i cyklu wirusa zwierzęcego wyjaśnia, jakie znaczenie w zwal-czaniu wirusów mają szczepienia

A A

C A

C C

B

uzasadnia, że wirusy znajdują się na pograniczu materii nieożywionej i żywej wyjaśnia różnicę między cyklem litycznym a lizogenicznym klasyfikuje wirusy na podstawie rodzaju kwasu nukleinowego, morfo-logii, rodzaju gospodarza i sposobu infekcji oraz podaje ich przykłady charakteryzuje wybrane choroby wirusowe człowieka charakteryzuje formy wirusów pod względem kształtu

D

B

B

C

C

ochronne

porównuje przebieg cyklu lizoge-nicznego bakteriofaga i cykl wirusa zwierzęcego omawia teorie pochodzenia wirusów wyjaśnia różnicę między wirusem a wiroidem określa znaczenie prionów

C

C B

B Bakterie – organizmy bezjądrowe

budowa komórki bakteryj-nej budowa ściany komórko-wej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych wielkość i formy bakterii sposoby odżywiania się i oddychania bakterii wzrost i rozmnażanie, procesy płciowe formy przetrwalnikowe bakterii ruch u bakterii przegląd systematyczny i znaczenie bakterii wybrane choroby bakte-ryjne człowieka

charakteryzuje budowę komórki bakteryjnej wymienia czynności życiowe bak-terii klasyfikuje bakterie w zależności od sposobu odżywiania i oddychania wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego bakterii podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia bakterii wymienia choroby bakteryjne człowieka i drogi zakażenia wymienia funkcje poszczególnych elementów komórki identyfikuje różne formy komórek bakterii i rodzaje ich skupisk określa wielkość komórek bakte-ryjnych określa znaczenie form przetrwal-nikowych w cyklu życiowym bakte-rii wyjaśnia znaczenie procesów płciowych zachodzących u bakterii definiuje pojęcia: anabioza, taksja, koniugacja

C

A

B

A

A

A

A

B

C

C

B

A

wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie komórki bakterii samo- i cudzożywnej charakteryzuje poszczególne grupy bakterii w zależności od sposobu odżywiania i oddychania oraz podaje ich przykłady omawia etapy koniugacji charakteryzuje grupy systematyczne bakterii omawia objawy wybranych chorób bakteryjnych człowieka proponuje działania profilaktyczne zapobiegające chorobom bakteryjnym omawia różnice w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych wyjaśnia znaczenie heterocyst omawia rodzaje taksji

B

C

C C

C

D C

B C

Protisty – proste orga-nizmy eukariotyczne

budowa i czynności ży-ciowe protistów zwierzę-cych (ruch i reakcja na bodźce, odżywianie, osmo-regulacja i wydalanie, roz-mnażanie)

wymienia czynności życiowe proti-stów omawia budowę komórki protistów zwierzęcych omawia sposób odżywiania się protistów zwierzęcych

A

C

C

określa kryterium klasyfikacji proti-stów wymienia i charakteryzuje sposób funkcjonowania organelli ruchu u protistów wyjaśnia, na czym polega różnica

B

A

B

budowa i czynności ży-ciowe protistów roślinopo-dobnych (odżywianie, roz-mnażanie) charakterystyka protistów grzybopodobnych przegląd i charakterystyka wybranych typów protistów znaczenie protistów choroby człowieka wywo-ływane przez protisty

charakteryzuje przebieg rozmnaża-nia się bezpłciowego i płciowego protistów wymienia charakterystyczne cechy budowy protistów roślinopodobnych omawia sposób odżywiania się protistów roślinopodobnych wymienia cechy charakterystyczne dla protistów grzybopodobnych podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia protistów wymienia choroby wywoływane przez protisty i drogi ich zarażenia rozróżnia rodzaje ruchów u proti-stów zwierzęcych wyjaśnia rolę wodniczek w odży-wianiu i wydalaniu protistów wyróżnia główne rodzaje plech u protistów roślinopodobnych wymienia typy zapłodnienia wystę-pujące u protistów porównuje poszczególne typy pro-tistów wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych typów protistów podaje przykłady protistów, któ-rych organizm jest: pojedynczą ko-mórką, kolonią, plechą

C

A

C

A

A

A

B

B

A

A

C

A

A

między pinocytozą a fagocytozą omawia proces wydalania i osmore-gulacji zachodzący u protistów zwie-rzęcych omawia kolejne etapy przebiegu koniugacji u pantofelka omawia kolejne etapy cyklu rozwo-jowego zarodźca malarii charakteryzuje budowę form jedno-komórkowych i wielokomórkowych protistów roślinopodobnych wymienia cechy charakterystyczne plech protistów roślinopodobnych porównuje typy zapłodnienia u proti-stów proponuje działania profilaktyczne w celu uniknięcia zarażenia się protista-mi chorobotwórczymi wyjaśnia, dlaczego osmoregulacja i wydalanie mają szczególne znaczenie dla protistów słodkowodnych uzasadnia różnicę między cyklem rozwojowym z mejozą pregamiczną a cyklem rozwojowym z mejozą post-gamiczną wymienia rodzaje materiałów zapa-sowych występujących u protistów roślinopodobnych wymienia barwniki fotosyntetyczne u protistów roślinopodobnych wymienia cechy budowy charaktery-styczne dla poszczególnych typów protistów zwierzęcych, roślinopodob-nych i grzybopodobnych omawia choroby wywoływane przez protisty omawia przemianę pokoleń z domi-nującym sporofitem na przykładzie listownicy

C

C

C

C

A

C

D

B

D

A

A

A

C

C

Grzyby – cudzożywne beztkankowce. Porosty

cechy charakterystyczne grzybów budowa grzybów odżywianie się i oddycha-nie grzybów sposoby rozmnażania się grzybów cykle rozwojowe sprzęż-niowców, workowców i podstawczaków przegląd i charakterystyka poszczególnych typów grzybów znaczenie grzybów budowa i rodzaje plech porostów znaczenie porostów

wymienia cechy charakterystyczne grzybów omawia budowę grzybów, używa-jąc pojęć: grzybnia, strzępki, owocnik charakteryzuje sposoby rozmnaża-nia bezpłciowego i płciowego grzy-bów wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych typów grzybów omawia znaczenie grzybów i poro-stów wyjaśnia, dlaczego grzyby są ple-chowcami omawia sposoby oddychania grzy-bów rozróżnia poszczególne typy grzy-bów przedstawia budowę, środowisko i sposób życia porostów określa wpływ grzybów na zdrowie i życie człowieka

A

C

C

A

C

B

C

B

B

C

rozróżnia rodzaje strzępek porównuje sposoby rozmnażania się grzybów omawia kolejne etapy cyklu rozwo-jowego sprzężniowców, workowców i podstawczaków rozróżnia typy hymenoforów u pod-stawczaków porównuje cechy poszczególnych typów grzybów wymienia gatunki grzybów sapro-biontycznych, pasożytniczych i sym-biotycznych przedstawia zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby charakteryzuje rodzaje plech poro-stów określa kryterium klasyfikacji grzy-bów porównuje typy mikoryz porównuje rodzaje zarodników wskazuje fazę dominującą w cyklu rozwojowym sprzężniowców, wor-kowców i podstawczaków określa rolę rozmnóżek w rozmna-żaniu porostów

B C

C

B

C

A

B

C

A

C C B

C

Różnorod-ność roślin

Rośliny pierwotnie wodne

cechy królestwa roślin formy organizacji budowy roślin pierwotnie wodnych sposoby rozmnażania się roślin pierwotnie wodnych przegląd i charakterystyka krasnorostów i zielenic znaczenie krasnorostów i zielenic omówienie występowania krasnorostów i zielenic

wymienia cechy właściwe wyłącz-nie roślinom wymienia cechy charakterystyczne dla roślin pierwotnie wodnych omawia znaczenie krasnorostów i zielenic wymienia formy organizacji roślin pierwotnie wodnych wymienia sposoby rozmnażania krasnorostów i zielenic

A

A

C

A

A

charakteryzuje formy organizacji roślin pierwotnie wodnych omawia przemianę pokoleń na przy-kładzie ulwy sałatowej omawia kolejne etapy koniugacji u skrętnicy wyjaśnia trudności w klasyfikacji systematycznej krasnorostów i ziele-nic charakteryzuje krasnorosty i zieleni-ce pod względem budowy i środowi-

C

C

C

B

C

ska występowania

Główne kierunki roz-woju roślin lądowych

cechy potwierdzające pokrewieństwo ramienico-wych z roślinami lądowymi adaptacje roślin do życia na lądzie ryniofity – pierwsze rośli-ny lądowe teoria telomowa grupy morfologiczno-rozwojowe roślin lądowych

wymienia cechy środowiska wod-nego wymienia przykłady adaptacji ro-ślin do życia na lądzie rozróżnia grupy morfologiczno-rozwojowe roślin lądowych omawia jedną z hipotez o pocho-dzeniu roślin lądowych, wymieniając cechy świadczące o bliskim pokre-wieństwie roślin i współczesnych zielenic definiuje pojęcie telom

A

A

B

C

A

charakteryzuje ryniofity omawia główne założenia teorii telomowej porównuje warunki panujące w wodzie i na lądzie wykazuje znaczenie cech adaptacyj-nych roślin do życia na lądzie

C C

C

D

Tkanki roślinne klasyfikacja tkanek na twórcze i stałe charakterystyka tkanek twórczych rodzaje, budowa i rola tkanek okrywających, mię-kiszowych, wzmacniających i przewodzących utwory wydzielnicze

określa rolę tkanek twórczych wymienia charakterystyczne cechy tkanek stałych omawia budowę epidermy określa funkcje tkanek okrywają-cych omawia budowę i funkcję poszcze-gólnych rodzajów miękiszu omawia budowę i funkcje tkanek wzmacniających omawia tkanki przewodzące, wska-zując cechy budowy drewna i łyka, które umożliwiają tym tkankom przewodzenie substancji klasyfikuje i identyfikuje tkanki roślinne wymienia charakterystyczne cechy tkanek twórczych wymienia wytwory epidermy i omawia ich znaczenie

B A

C B

C

C

C

C

A

A

wymienia merystemy pierwotne i wtórne oraz określa ich funkcje określa lokalizację merystemów w roślinie omawia efekt działania kambium i fellogenu wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm zamykania i otwierania aparatów szparkowych wyjaśnia znaczenie kutykuli omawia znaczenie utworów wy-dzielniczych uzasadnia różnicę pomiędzy tkan-kami twórczymi a tkankami stałymi porównuje budowę epidermy i ryzo-dermy charakteryzuje sposób powstawania, budowę oraz znaczenie korkowicy wymienia przykłady wewnętrznych i powierzchniowych utworów wydziel-niczych

A

B

C

B

B C

D

C

C

A

Budowa i funkcje ko-rzenia

budowa morfologiczna i funkcje korzenia budowa pierwotna korze-

wymienia główne funkcje korzenia charakteryzuje budowę strefową korzenia

A C

przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w korzeniu oraz charakteryzuje efekty

C

nia budowa wtórna korzenia modyfikacje budowy i funkcji korzeni

omawia budowę pierwotną i wtórną korzenia porównuje budowę palowego i wiązkowego systemu korzeniowego oraz uzasadnia, że systemy te stano-wią adaptację do warunków środowi-ska wymienia modyfikacje budowy korzeni

C

C

A

ich działalności charakteryzuje modyfikacje budowy korzeni porównuje budowę pierwotną korze-nia z budową wtórną

C

C

Budowa i funkcje łody-gi

funkcje łodygi budowa pierwotna łodygi budowa wtórna łodygi rodzaje łodyg modyfikacje budowy ło-dyg

wymienia funkcje łodygi omawia budowę pierwotną i wtórną łodygi wymienia modyfikacje budowy łodygi

A C

A

omawia etapy przyrostu na grubość łodygi przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w łodydze oraz charakteryzuje efekty ich działalności charakteryzuje modyfikacje budowy łodygi porównuje budowę pierwotną łodygi z budową wtórną rozróżnia łodygi w zależności od stopnia trwałości

C

C

C

C

B

Budowa i funkcje liści funkcje liści budowa morfologiczna liścia typy ulistnienia różnorodność liści budowa anatomiczna liścia modyfikacje budowy i funkcji liści

wymienia funkcje liści omawia budowę anatomiczną liścia definiuje pojęcie ulistnienie wymienia rodzaje ulistnienia, unerwienia liści i rodzaje nerwacji podaje przykłady liści pojedyn-czych i złożonych wymienia modyfikacje budowy liści

A C A A

A

A

omawia budowę morfologiczną liścia określa rolę poszczególnych elemen-tów budowy liścia porównuje miękisz palisadowy z miękiszem gąbczastym określa znaczenie modyfikacji liści rozróżnia typy ulistnienia, nerwacji i rodzaje liści porównuje budowę anatomiczną liścia rośliny iglastej i liścia rośliny dwuliściennej oraz uzasadnia przy-czyny istniejących różnic

C

B

C

C B

C

Mszaki – rośliny o dominującym gameto-ficie

cechy charakterystyczne mszaków cechy plechowców i orga-nowców

wymienia środowiska, w których występują mszaki wymienia wspólne cechy mszaków omawia budowę gametofitu i spo-

A

A C

podaje przykłady cech łączących mszaki z plechowcami i organowcami określa rolę poszczególnych elemen-tów gametofitu i sporofitu mszaków

A

B

budowa gametofitu i spo-rofitu mszaków rozmnażanie się mszaków przegląd i charakterystyka gromad mszaków znaczenie mszaków

rofitu mszaków omawia znaczenie mszaków wymienia cechy plechowców i organowców omawia cykl rozwojowy mszaków rozróżnia mchy, wątrobowce i glewiki

C A

C B

określa znaczenie wody w cyklu rozwojowym mszaków wskazuje pokolenie diploidalne i haploidalne w cyklu rozwojowym określa miejsce zachodzenia i zna-czenie mejozy w cyklu rozwojowym wymienia przedstawicieli mchów, wątrobowców i glewików uzasadnia, że u mszaków występuje heteromorficzna przemiana pokoleń wskazuje cechy charakterystyczne mchów, wątrobowców i glewików porównuje budowę gametofitu i sporofitu u mchów, wątrobowców i glewików wskazuje cechy charakterystyczne poszczególnych grup mchów omawia budowę liścia wątrobowców na przykładzie porostnicy

B

B

B

A

D

B

C

B

C

Paprotniki – zarodni-kowe rośliny naczy-niowe

cechy charakterystyczne paprotników budowa gametofitu i spo-rofitu u paprotników budowa paprociowych, widłakowych i skrzypowych rozmnażanie się paprotni-ków przegląd paprotników znaczenie paprotników

wymienia cechy morfologiczno-rozwojowe paprotników omawia budowę gametofitu i spo-rofitu paprotników wskazuje cechy charakterystyczne paprociowych, widłakowych i skrzy-powych omawia znaczenie paprotników wymienia cechy charakterystyczne w cyklu rozwojowym paprotników wymienia przedstawicieli papro-ciowych, widłakowych i skrzypo-wych

A

C

B

C A

A

omawia budowę morfologiczną i anatomiczną paprociowych wskazuje i nazywa elementy budowy sporofitu paprociowych, widłakowych i skrzypowych omawia cykl rozwojowy paprotni-ków jednakozarodnikowych na przy-kładzie narecznicy samczej omawia cykl rozwojowy paprotni-ków różnozarodnikowych na przykła-dzie widliczki ostrozębnej charakteryzuje przedstawicieli pa-prociowych, widłakowych i skrzypo-wych wskazuje cechy paprociowych, które zdecydowały o opanowaniu środowi-ska lądowego i osiągnięciu większych rozmiarów niż mszaki

C

A

C

C

C

B

porównuje budowę i znaczenie współczesnych oraz dawnych widła-kowych i skrzypowych podaje przykłady żyjących w Polsce gatunków widłakowych, skrzypowych i paprociowych objętych ochroną prawną

C

A

Nagozalążkowe – ro-śliny kwiatowe z nie-osłoniętym zalążkiem

cechy roślin nasiennych u nagozalążkowych budowa sporofitu i game-tofitu nagozalążkowych cykl rozwojowy roślin nagozalążkowych przegląd roślin nagozaląż-kowych znaczenie roślin nagoza-lążkowych

wymienia cechy charakterystyczne dla roślin nagozalążkowych omawia budowę sporofitu roślin nagozalążkowych omawia znaczenie roślin nagoza-lążkowych wymienia cechy nasiennych wystę-pujące u nagozalążkowych wyjaśnia genezę nazwy nagozaląż-kowe (nagonasienne) wymienia i krótko charakteryzuje głównych przedstawicieli roślin szpilkowych w Polsce

A

C

C

A

B

C

wyjaśnia znaczenie kwiatu, nasion, zalążka i łagiewki pyłkowej u nagoza-lążkowych przedstawia budowę kwiatu rośliny nagozalążkowej i wskazuje elementy homologiczne do struktur poznanych u paprotników przedstawia budowę i rozwój game-tofitu męskiego i żeńskiego u roślin nagozalążkowych przedstawia przebieg cyklu rozwo-jowego u roślin nagozalążkowych na przykładzie sosny zwyczajnej omawia budowę nasienia sosny zwyczajnej wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych wielkolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych drobnolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia gatunki roślin nagozaląż-kowych objętych w Polsce ścisłą ochroną gatunkową

B

C

C

C

C

A

A

A

Okrytozalążkowe – rośliny wytwarzające owoce

cechy charakterystyczne okrytozalążkowych budowa sporofitu i game-tofitu okrytozalążkowych sposoby zapylania samozapylenie a zapłod-nienie krzyżowe

wymienia cechy roślin okrytoza-lążkowych odróżniające je od nago-zalążkowych charakteryzuje sporofit roślin okry-tozalążkowych przedstawia budowę obupłciowego kwiatu rośliny okrytozalążkowej

A

C

C

omawia funkcje elementów kwiatu obupłciowego u rośliny okrytozaląż-kowej omawia budowę i rozwój gametofitu męskiego i żeńskiego u rośliny okry-tozalążkowej wyjaśnia związek między zapyle-

C

C

B

mechanizmy ochrony roślin przed samozapyle-niem cykl rozwojowy rośliny okrytozalążkowej budowa nasienia rodzaje owoców przegląd roślin okrytoza-lążkowych porównanie roślin jednoli-ściennych z roślinami dwu-liściennymi sposoby rozprzestrzeniania się nasion znaczenie roślin okrytoza-lążkowych

ocenia możliwości adaptacyjne roślin okrytozalążkowych omawia znaczenie roślin okrytoza-lążkowych wyjaśnia genezę nazwy rośliny okrytozalążkowe (okrytonasienne) wymienia rodzaje kwiatów omawia przebieg cyklu rozwojo-wego u roślin okrytozalążkowych ocenia znaczenie wykształcenia się nasion dla opanowania środowiska lądowego przez rośliny omawia sposób rozprzestrzeniania się nasion i owoców

D

C

B

A C

D

C

niem a zapłodnieniem wyjaśnia na przykładach związek między budową kwiatu u rośliny okry-tozalążkowej a sposobem jego zapyla-nia charakteryzuje mechanizmy zapo-biegające samozapyleniu omawia przebieg i efekty podwójne-go zapłodnienia omawia budowę nasienia wymienia przykłady owoców poje-dynczych (suchych i mięsistych), zbiorowych i owocostanów porównuje cechy budowy morfolo-gicznej i anatomicznej u roślin jedno-liściennych i dwuliściennych rozróżnia rodzaje kwiatów definiuje pojęcia: pręcikowie, słup-kowie, kwiatostan schematycznie przedstawia różne rodzaje kwiatostanów uzasadnia, dlaczego rośliny unikają samozapylenia podaje kryterium podziału nasion na bielmowe, bezbielmowe i obielmowe oraz wskazuje między nimi podobień-stwa i różnice definiuje pojęcie partenokarpia porównuje sposoby powstawania różnych owoców charakteryzuje wybrane rodziny dwuliściennych i jednoliściennych wymienia przykłady roślin jednoli-ściennych i dwuliściennych

B

C

C

C A

C

B A

C

D

A

A C

C

A

Funkcjono-wanie roślin

Transport wody, soli mineralnych i substan-cji odżywczych

rola wody w życiu rośliny pobieranie soli mineral-nych przez rośliny potencjał wody w roślinie

wymienia funkcje wody w życiu roślin omawia bilans wodny w organi-zmie rośliny

A

C

określa skutki niedoboru wody w roślinie definiuje pojęcia: potencjał wody, ciśnienie hydrostatyczne, ciśnienie

B

A

mechanizm pobierania i przewodzenia wody transport wody i soli mine-ralnych regulacja ilości wody w roślinie bilans wodny transport substancji od-żywczych

omawia bierny i czynny mecha-nizm pobierania wody, posługując się pojęciami: transpiracja, parcie korzeniowe, gutacja, wiosenny płacz roślin charakteryzuje etapy transportu wody i soli mineralnych w roślinie charakteryzuje rodzaje transpiracji

C

C

C

osmotyczne omawia mechanizm zamykania i otwierania się aparatów szparkowych wyjaśnia, w jaki sposób odbywa się transport asymilatów w roślinie omawia sposób pobierania soli mine-ralnych przez rośliny przedstawia sposób określenia po-tencjału wody w roślinie wyjaśnia rolę sił kohezji i adhezji w przewodzeniu wody omawia czynniki wpływające na intensywność transpiracji planuje doświadczenie mające na celu zbadanie wpływu natężenia świa-tła na intensywność transpiracji

C

B

C

C

B

C

D

Wzrost i rozwój roślin okrytonasiennych

etapy ontogenezy rośliny okrytonasiennej charakterystyka stadium wegetatywnego charakterystyka stadium generatywnego starzenie się i obumieranie rośliny

definiuje pojęcia: wzrost rośliny i rozwój rośliny omawia etapy ontogenezy rośliny charakteryzuje sposoby wegeta-tywnego rozmnażania się roślin wskazuje, które etapy cyklu życio-wego rośliny składają się na stadium wegetatywne, a które – na genera-tywne omawia kiełkowanie nasion, uwzględniając charakterystyczne dla tego procesu zmiany fizjologiczne i morfologiczne

A

C C

B

C

charakteryzuje procesy wzrostu i rozwoju embrionalnego okrytonasien-nej rośliny dwuliściennej od momentu zapłodnienia do powstania nasienia wymienia warunki względnego i bezwzględnego spoczynku nasion charakteryzuje procesy, które zacho-dzą w okresie wzrostu wegetatywnego siewki omawia wpływ temperatury i długo-ści dnia i nocy na zakwitanie roślin definiuje pojęcia: wernalizacja i fotoperiodyzm charakteryzuje rośliny krótkiego dnia (RKD), rośliny długiego dnia (RDD) i rośliny neutralne (RN) planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie biegunowości pędów rośliny porównuje kiełkowanie nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne definiuje pojęcia: rośliny monokar-

C

A

C

A

C

D

C

A

A

piczne i rośliny polikarpiczne wymienia przykłady roślin mono-karpicznych i polikarpicznych

Regulatory wzrostu i rozwoju roślin

cechy hormonów roślin-nych działanie i cechy charakte-rystyczne fitohormonów: auksyn, giberelin, cytokinin, inhibitorów wzrostu i etyle-nu

wymienia charakterystyczne cechy fitohormonów wymienia pięć głównych grup fitohormonów wymienia najważniejsze funkcje auksyn, giberelin, cytokinin, inhibi-torów wzrostu i etylenu definiuje pojęcie fitohormony podaje przykłady wykorzystania fitohormonów w rolnictwie i ogrod-nictwie

A

A

A

A A

charakteryzuje miejsce syntetyzowa-nia auksyn oraz wpływ auksyn na procesy wzrostu i rozwoju roślin charakteryzuje wpływ giberelin i cytokinin na procesy wzrostu i rozwo-ju roślin wyjaśnia wpływ inhibitorów wzrostu na kiełkowanie nasion i reakcje obronne roślin wyjaśnia wpływ etylenu na dojrze-wanie owoców i zrzucanie liści analizuje wykres przedstawiający wpływ stężenia auksyn na wzrost korzeni i łodygi porównuje wpływ auksyn i giberelin na rośliny porównuje wpływ stężenia auksyn i cytokinin na wzrost i rozwój tkanek roślinnych określa rolę fitohormonów mających znaczenie w uruchamianiu reakcji obronnych roślin poddanych działaniu czynników stresowych

C

C

B

B

D

C

C

B

Reakcje roślin na bodź-ce

typy ruchów u roślin tropizmy jako ruchy orga-nów roślin naczyniowych na zewnętrzny bodziec kierun-kowy rodzaje tropizmów nastie jako ruchy organów roślin na zewnętrzny bo-dziec nieukierunkowany rodzaje nastii

wyróżnia typy ruchów roślin oraz podaje ich przykłady wyjaśnia różnicę między tropi-zmami a nastiami wyjaśnia mechanizm powstawania ruchów wzrostowych i turgorowych

A

B

B

wyróżnia rodzaje tropizmów i nastii w zależności od rodzaju bodźca ze-wnętrznego omawia rodzaje tropizmów wyjaśnia przyczynę odmiennej reak-cji korzenia i łodygi na działanie siły grawitacyjnej omawia przykłady nastii wyjaśnia różnicę między tropizmem dodatnim a tropizmem ujemnym wyjaśnia znaczenie auksyn w reak-cjach ruchowych roślin

B

C B

C B

B

planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie geotropizmu ko-rzenia i pędu uzasadnia, że nastie mogą mieć charakter ruchów turgorowych i wzro-stowych

D

D

Różnorod-ność bezkrę-gowców

Kryteria klasyfikacji zwierząt

kryteria i podział królestwa zwierząt zwierzęta beztkankowe i tkankowe zwierzęta dwuwarstwowe i trójwarstwowe zwierzęta pierwouste i wtórouste podział zwierząt celoma-tycznych

klasyfikuje i podaje przykłady zwierząt na podstawie następujących kryteriów: wykształcenie tkanek, rodzaj symetrii, liczba listków za-rodkowych, występowanie lub brak wtórnej jamy ciała, przekształcenie się pragęby, sposób bruzdkowania i powstawanie mezodermy wymienia etapy rozwoju zarodko-wego u zwierząt definiuje pojęcia: zwierzęta dwu-warstwowe i zwierzęta trójwarstwo-we, zwierzęta pierwouste i zwierzęta wtórouste

C

A

A

uzasadnia związek między symetrią ciała a budową zwierzęcia i trybem życia charakteryzuje przebieg i efekty bruzdkowania wyjaśnia, w jaki sposób powstaje otwór gębowy, odbytowy i mezoder-ma u zwierząt pierwoustych i wtóro-ustych charakteryzuje zwierzęta aceloma-tyczne, pseudocelomatyczne i celoma-tyczne klasyfikuje zwierzęta celomatyczne ze względu na rodzaj segmentacji i obecność lub brak struny grzbietowej

D

C

B

C

C

Gąbki – zwierzęta bezt-kankowe

ogólna budowa ciała gąbek czynności życiowe gąbek przegląd gąbek znaczenie gąbek

omawia środowisko i tryb życia gąbek charakteryzuje podstawowe czyn-ności życiowe gąbek omawia znaczenie gąbek omawia bezpłciowy i płciowy spo-sób rozmnażania się gąbek przedstawia ogólny plan budowy gąbki

C

C

C C

C

wyjaśnia, na czym polegają totipo-tencjalne właściwości komórek i okre-śla ich znaczenie w życiu gąbek wymienia gromady zaliczane do typu gąbek wraz z przykładami ich przedstawicieli porównuje typy budowy ciała gąbek określa rolę komórek kołnierzyko-watych omawia budowę ściany ciała gąbek charakteryzuje poszczególne groma-dy gąbek

B

A

C B

C C

Tkanki zwierzęce – budowa i funkcja

rodzaje, budowa, miejsce występowania i funkcje nabłonków rodzaje, budowa, wystę-powanie i funkcje tkanek

klasyfikuje tkanki zwierzęce omawia budowę i funkcję tkanki nabłonkowej omawia budowę i funkcje tkanki łącznej

C C

C

rysuje tkanki zwierzęce charakteryzuje nabłonki pod wzglę-dem budowy, roli i miejsca występo-wania charakteryzuje tkanki łączne wła-

C C

C

łącznych rodzaje, budowa i funkcje tkanek mięśniowych budowa i rola tkanki ner-wowej poziomy organizacji: tkan-ka, narząd, układy narządów

omawia budowę tkanki chrzęstnej i kostnej charakteryzuje budowę i funkcje osocza oraz elementów morfotycz-nych krwi omawia ogólne cechy budowy tkanki mięśniowej omawia budowę i rolę elementów tkanki nerwowej nazywa poziomy organizacji bu-dowy ciała zwierząt wymienia układy narządów budu-jących ciała zwierząt rozpoznaje poszczególne rodzaje tkanek zwierzęcych dzieli tkanki nabłonkowe na pod-stawie liczby warstw komórek, kształtu komórek i pełnionych funk-cji wymienia funkcje gruczołów wyjaśnia kryteria podziału tkanki łącznej wymienia przykłady tkanek łącz-nych właściwych, podporowych i płynnych definiuje pojęcia: narząd, układ narządów

C

C

C

C

A

A

B

B

A B

A

A

ściwe pod względem budowy, roli i występowania porównuje rodzaje tkanek chrzęst-nych i kostnych pod względem budo-wy i miejsca występowania porównuje pod względem budowy i sposobu funkcjonowania tkankę mię-śniową gładką, poprzecznie prążko-waną serca oraz poprzecznie prążko-waną szkieletową określa pochodzenie poszczególnych rodzajów tkanek klasyfikuje gruczoły wymienia cechy charakterystyczne oraz funkcje limfy i hemolimfy omawia sposób przekazywania im-pulsu nerwowego wymienia funkcje komórek glejo-wych

C

C

B

C A

C

A

Parzydełkowce – tkan-kowe zwierzęta dwu-warstwowe

ogólna budowa ciała pa-rzydełkowców budowa i rola parzydełek oraz mechanizm ich działa-nia podstawowe czynności życiowe parzydełkowców sposoby rozmnażania przegląd parzydełkowców znaczenie parzydełkow-ców

charakteryzuje środowisko i tryb życia parzydełkowców charakteryzuje ogólną budowę ciała parzydełkowców omawia sposób odżywiania się parzydełkowców omawia znaczenie parzydełkowców nazywa typ układu nerwowego parzydełkowców i omawia jego budowę omawia sposób wykonywania ru-

C

C

C

C A

C

porównuje budowę polipa z budową meduzy wymienia funkcje i miejsca wystę-powania poszczególnych rodzajów komórek ciała parzydełkowców charakteryzuje budowę ściany ciała parzydełkowca omawia przemianę pokoleń u parzy-dełkowców na przykładzie chełbi modrej wymienia przykładowych przedsta-

C

A

C

C

A

chów i przemieszczania się parzy-dełkowców charakteryzuje sposoby rozmnaża-nia się parzydełkowców

C

wicieli gromad wskazuje podobieństwa i różnice między wewnętrzną a zewnętrzną ścianą ciała u parzydełkowca omawia budowę i znaczenie parzy-dełek definiuje pojęcie ciałka brzeżne (ropalia) charakteryzuje gromady parzydeł-kowców wyjaśnia rolę koralowców w two-rzeniu raf koralowych

B

C

A

C

B

Płazińce – zwierzęta spłaszczone grzbietob-rzusznie

ogólna budowa ciała pła-zińców pokrycie ciała płazińców budowa i rola układu po-karmowego płazińców wymiana gazowa u płaziń-ców transport substancji u pła-zińców budowa i rola układu ner-wowego płazińców budowa i rola układu wy-dalniczego płazińców rozmnażanie i rozwój płazińców cykle rozwojowe wybra-nych płazińców przystosowania tasiemców do pasożytnictwa przegląd i znaczenie pła-zińców

wymienia wspólne cechy wszyst-kich przedstawicieli płazińców omawia budowę wewnętrzną pła-zińców omawia sposoby odżywiania się płazińców wyjaśnia, w jaki sposób u płaziń-ców zachodzi wymiana gazowa i transport substancji wymienia przykłady adaptacji pła-zińców do pasożytniczego trybu życia omawia znaczenie płazińców definiuje pojęcia: żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny, obojnak, zapłod-nienie krzyżowe wymienia gatunki pasożytnicze płazińców, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia lub życia człowieka proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie praw-dopodobieństwa zarażenia człowieka płazińcami pasożytniczymi

A

C

C

B

A

C A

A

D

omawia budowę wora powłokowo-mięśniowego omawia budowę morfologiczną płazińców omawia budowę układu pokarmo-wego płazińców nazywa typ układu nerwowego pła-zińców i omawia jego budowę omawia budowę i funkcje układu wydalniczego płazińców omawia budowę układu rozrodczego płazińców charakteryzuje cykl rozwojowy tasiemca nieuzbrojonego, bruzdo-głowca szerokiego i motylicy wątro-bowej definiuje pojęcia: rabdity, statocysty wymienia gromady płazińców charakteryzuje gromady płazińców

C

C

C

A

C

C

C

A A C

Nicienie – zwierzęta o obłym, nieczłonowa-

ogólna budowa ciała nicie-ni

omawia ogólny plan budowy ciała nicieni

C

omawia pokrycie ciała u nicieni omawia budowę układu pokarmo-

C C

nym ciele pokrycie ciała nicieni budowa i rola układu po-karmowego nicieni wymiana gazowa i trans-port substancji u nicieni budowa układu nerwowe-go nicieni budowa i rola układu wy-dalniczego nicieni rozmnażanie i rozwój nicieni cykle rozwojowego nicieni pasożytniczych przegląd i znaczenie nicie-ni

charakteryzuje tryb życia nicieni wymienia cechy charakterystyczne budowy nicieni charakteryzuje podstawowe czyn-ności życiowe nicieni omawia znaczenie nicieni proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie praw-dopodobieństwa zarażenia człowieka nicieniami pasożytniczymi

C A

C

C D

wego i sposób trawienia nicieni wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa i transport substancji u nicieni omawia budowę układu wydalnicze-go i nerwowego nicieni omawia sposób rozmnażania się i rozwoju nicieni charakteryzuje cykl rozwojowy glisty ludzkiej i włośnia krętego definiuje pojęcia: linienie, oskórek wymienia i charakteryzuje nicienie pasożytnicze roślin, zwierząt i czło-wieka oraz nicienie niepasożytnicze wskazuje przystosowania nicieni do pasożytnictwa

B

C

C

C

A A

B

Pierścienice – bezkrę-gowce o wyraźnej metamerii

ogólna budowa ciała pier-ścienic pokrycie ciała budowa i rola układu po-karmowego pierścienic wymiana gazowa u pier-ścienic budowa i rola układu krwionośnego pierścienic układ nerwowy pierścienic budowa i rola układu wy-dalniczego pierścienic rozmnażanie i rozwój pierścienic przegląd i znaczenie pier-ścienic

charakteryzuje tryb życia pierście-nic wymienia cechy budowy anato-micznej wspólne dla wszystkich pierścienic przedstawia ogólną budowę ciała pierścienic omawia wewnętrzną budowę ciała pierścienic na przykładzie dżdżowni-cy wymienia cechy budowy pijawek o znaczeniu adaptacyjnym do pasożyt-niczego trybu życia omawia znaczenie pierścienic omawia budowę układu pokarmo-wego pierścienic wyjaśnia, w jaki sposób u pierście-nic zachodzi wymiana gazowa omawia budowę układu krwiono-śnego i nerwowego u pierścienic charakteryzuje budowę i funkcje układu wydalniczego pierścienic omawia sposób rozmnażania się

C

A

C

C

A

C C

B

C

C

C

wyjaśnia różnicę między metamerią homonomiczną a heteronomiczną wymienia funkcje parapodiów omawia pokrycie ciała u pierścienic wskazuje podobieństwa i różnice w rozmnażaniu się wieloszczetów, ską-poszczetów i pijawek wyjaśnia znaczenie siodełka u ską-poszczetów i pijawek wymienia przedstawicieli wielosz-czetów, skąposzczetów i pijawek omawia budowę morfologiczną odcinka głowowego ciała nereidy omawia budowę morfologiczną parapodium nereidy wymienia barwniki oddechowe pier-ścienic i barwy, jakie nadają krwi wyjaśnia rolę komórek chloragoge-nowych charakteryzuje gromady należące do pierścienic

B

A C B

B

A

C

C

A

B

C

pierścienic Stawonogi – zwierzęta o członowanych odnó-żach

ogólna budowa ciała sta-wonogów porównanie budowy mor-fologicznej wybranych grup stawonogów modyfikacje odnóży i skrzydeł u owadów, typy aparatów gębowych pokrycie ciała stawonogów budowa układu pokarmo-wego stawonogów układ oddechowy i krwio-nośny stawonogów układ nerwowy i wydalni-czy stawonogów rozmnażanie i rozwój stawonogów przegląd stawonogów znaczenie stawonogów

wymienia i charakteryzuje środo-wiska, w których żyją stawonogi wymienia wspólne cechy budowy morfologicznej i anatomicznej sta-wonogów charakteryzuje narządy wymiany gazowej stawonogów wymienia typy gruczołów wydalni-czych omawia przebieg rozwoju złożone-go z przeobrażeniem niezupełnym i zupełnym omawia znaczenie stawonogów wymienia typy aparatów gębowych owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują wymienia typy odnóży owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują definiuje pojęcia: przeobrażenie zupełne, przeobrażenie niezupełne, imago, poczwarka

A

A

C

A

C

C A

A

A

porównuje budowę morfologiczną i anatomiczną skorupiaków, pajęcza-ków i owadów omawia budowę układu pokarmo-wego stawonogów porównuje budowę narządów odde-chowych stawonogów żyjących w wodzie i na lądzie omawia sposób działania otwartego układu krwionośnego porównuje stawonogi wodne i lądo-we pod względem budowy narządów wydalniczych oraz usuwanych pro-duktów przemiany materii przedstawia budowę łańcuszkowego układu nerwowego typowego dla większości stawonogów wyjaśnia, na czym polega parteno-geneza charakteryzuje skorupiaki, szczęko-czułkowce oraz tchawkowe i podaje ich przedstawicieli definiuje pojęcia: miksocel, hemo-limfa omawia różnorodność budowy skrzydeł owadów uzasadnia, że stawonogi przystoso-wały się do pobierania różnorodnego pokarmu wyjaśnia rolę ostii w sercu omawia budowę oka złożonego wyjaśnia rolę narządów tympanal-nych wyjaśnia rolę pokładełka porównuje skorupiaki, szczękoczuł-kowce i tchawkowce wymienia przystosowania stawono-gów do życia w różnorodnych typach

C

C

C

C

C

C

B

C

A

C

D

B C B

B C

A

środowisk

Mięczaki – zwierzęta o miękkim niesegemen-towanym ciele

ogólna budowa ciała mię-czaków pokrycie ciała mięczaków budowa i rola układu po-karmowego mięczaków budowa układu oddecho-wego i krwionośnego mię-czaków budowa układu nerwowe-go mięczaków układ wydalniczy mięcza-ków rozmnażanie i rozwój mięczaków przegląd i znaczenie mię-czaków

charakteryzuje środowisko życia mięczaków przedstawia ogólną budowę ciała mięczaków na przykładzie ślimaka wymienia cechy budowy charakte-rystyczne dla wszystkich przedstawi-cieli mięczaków omawia znaczenie mięczaków omawia budowę układu pokarmo-wego mięczaków i sposoby pobiera-nia przez nie pokarmu charakteryzuje budowę i sposób funkcjonowania narządów oddecho-wych u mięczaków zasiedlających środowiska wodne i lądowe charakteryzuje rozmnażanie się mięczaków

C

C

A

C C

C

C

wyjaśnia budowę i funkcje muszli u mięczaków wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi przepływ krwi w układzie krwiono-śnym mięczaków omawia budowę układu krwiono-śnego głowonogów omawia budowę układu nerwowego omawia wydalanie i osmoregulację u mięczaków uzasadnia twierdzenie, że głowonogi są mięczakami o najwyższym stopniu złożoności budowy porównuje budowę zewnętrzną i budowę muszli u poszczególnych gromad mięczaków charakteryzuje gromady mięczaków oraz wskazuje charakterystyczne ce-chy budowy morfologicznej umożli-wiające ich identyfikację wymienia przykłady gatunków nale-żących do poszczególnych gromad

B

B

C

C C

D

C

C

A

Szkarłupnie – bezkrę-gowe zwierzęta wtóro-uste

ogólna budowa ciała szkar-łupni pokrycie ciała szkarłupni budowa i rola układu po-karmowego szkarłupni wymiana gazowa i trans-port substancji u szkarłupni układ nerwowy szkarłupni wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni budowa układu wodnego rozmnażanie się i rozwój szkarłupni przegląd i znaczenie szkar-łupni

charakteryzuje środowisko i tryb życia szkarłupni omawia znaczenie szkarłupni w przyrodzie i życiu człowieka wymienia funkcje układu wodnego (ambulakralnego) przedstawia ogólną budowę ciała szkarłupni omawia czynności życiowe szkar-łupni

C

C

A

C

C

omawia budowę wewnętrzną szkar-łupni na przykładzie rozgwiazdy omawia sposób odżywiania się i budowę układu pokarmowego szkar-łupni wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa, transport substancji oraz wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) uzasadnia, iż szkarłupnie są niety-powymi bezkręgowcami charakteryzuje budowę układu ner-wowego szkarłupni

C

C

B

C

D

C

szkarłupnie jako nietypo-we bezkręgowce

omawia sposób rozmnażania się szkarłupni wymienia gromady szkarłupni i przykładowych przedstawicieli porównuje budowę morfologiczną liliowców, rozgwiazd, wężowideł, jeżowców i strzykw

C

A

C

Różnorod-ność stru-nowców

Charakterystyka stru-nowców. Strunowce niższe

cechy wspólne dla wszyst-kich strunowców porównanie planu budowy bezkręgowca i kręgowca drzewo rodowe strunow-ców budowa lancetnika jako przykład strunowca charakterystyka osłonic

wymienia pięć najważniejszych cech strunowców wymienia podtypy strunowców przedstawia drzewo rodowe stru-nowców porównuje plan budowy bezkrę-gowców i strunowców charakteryzuje środowisko i tryb życia przedstawicieli strunowców niższych na przykładzie lancetnika wskazuje w budowie lancetnika charakterystyczne cechy strunowców

A

A C

C

C

B

omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe bezczaszkowców na przykładzie lan-cetnika omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe osłonic na przykładzie żachwy analizuje drzewo rodowe strunow-ców definiuje pojęcie strunowce niższe

C

C

D

A

Cechy charakterystycz-ne kręgowców

cechy wspólne dla krę-gowców grupy biologiczne kręgow-ców ewolucja łuków skrzelo-wych u kręgowców cechy budowy wewnętrz-nej kręgowców krągłouste jako współcze-sne bezżuchwowce

wymienia wspólne cechy wszyst-kich kręgowców charakteryzuje pokrycie ciała krę-gowców, uwzględniając budowę oraz funkcje, jakie pełni naskórek i skóra właściwa przedstawia plan budowy szkieletu osiowego i szkieletu kończyn u krę-gowców wymienia odcinki układu pokar-mowego kręgowców charakteryzuje rodzaje narządów wymiany gazowej u kręgowców omawia budowę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego kręgowców wyjaśnia znaczenie narządów zmy-słów kręgowców charakteryzuje budowę układu wydalniczego, krwionośnego i roz-

A

C

C

A

C

C

B

C

porównuje budowę przednercza, pranercza i zanercza porównuje sposoby rozmnażania się i rozwoju kręgowców omawia budowę wewnętrzną i cha-rakteryzuje podstawowe czynności życiowe krągłoustych na przykładzie minoga omawia etapy ewolucji łuków skrze-lowych u kręgowców wymienia cechy krągłoustych świadczące o tym, że są najprymityw-niejszymi kręgowcami

C

C

C

C

A

rodczego kręgowców wymienia grupy biologiczne krę-gowców wymienia cechy charakterystyczne dla wszystkich krągłoustych

A

A

Ryby – żuchwowe pierwotnie wodne

cechy ogólne ryb pokrycie ciała ryb budowa układu szkieleto-wego ryb budowa układu pokarmo-wego i odżywianie ryb budowa i rola układu od-dechowego i krwionośnego ryb budowa i rola układu ner-wowego i wydalniczego ryb rozmnażanie się i rozwój ryb przystosowania ryb do życia w środowisku wod-nym przegląd i znaczenie ryb ochrona ryb

wymienia cechy charakterystyczne dla ryb omawia ogólną budowę ciała ryby charakteryzuje pokrycie ciała ryb, wskazując te cechy, które stanowią przystosowanie do życia w wodzie przedstawia budowę układu krwio-nośnego ryb charakteryzuje sposób rozmnażania się ryb wymienia przystosowania ryb do życia w środowisku wodnym omawia znaczenie ryb wymienia płetwy parzyste i niepa-rzyste oraz ich funkcje wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej u ryb definiuje pojęcia: tarło, ikra podaje przykłady potwierdzające, że pokrój ciała ryby odbiegający od typowego dla nich wzorca wynika z adaptacji do życia w różnych warun-kach środowiska wodnego

A

C C

C

C

A

C A

B

A A

A

omawia budowę układu szkieleto-wego ryb omawia elementy budowy układu pokarmowego ryb wyjaśnia znaczenie i działanie pę-cherza pławnego omawia budowę skrzeli ryby omawia budowę układu nerwowego ryb charakteryzuje narządy zmysłów u ryb wyjaśnia znaczenie linii nabocznej wyjaśnia, na jakiej zasadzie u ryb chrzęstnoszkieletowych, ryb kost-noszkieletowych słonowodnych i kostnoszkieletowych słodkowodnych odbywa się wydalanie i osmoregulacja omawia przystosowania ryb w bu-dowie do życia w wodzie charakteryzuje rodzaje łusek definiuje pojęcie serce żylne przedstawia budowę mózgowia u ryby kostnoszkieletowej charakteryzuje podgromady ryb wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych podgromad wskazuje zagrożenia ze strony dzia-łalności człowieka dla bioróżnorodno-ści ryb proponuje działania mające na celu ochronę zróżnicowania gatunkowego ryb

C

C

B

C C

C

B B

C

C A C

C A

B

D

Płazy – kręgowce dwu-środowiskowe

środowisko życia płazów pokrycie ciała płazów

charakteryzuje środowisko życia płazów

C

omawia cechy budowy i funkcje szkieletu płazów na przykładzie szkie-

C

budowa układu szkieleto-wego płazów układ pokarmowy i odży-wianie płazów budowa układu oddecho-wego płazów i mechanizm wentylacji płuc budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego pła-zów budowa układu nerwowe-go i znaczenie narządów zmysłów płazów budowa i rola układu wy-dalniczego płazów rozmnażanie się i rozwój płazów przystosowania płazów do życia w środowisku wodno-lądowym przegląd i znaczenie pła-zów ochrona płazów

przedstawia budowę i funkcje skóry płazów omawia budowę układu krwiono-śnego płazów charakteryzuje rozmnażanie się płazów wymienia przystosowania płazów do życia w środowisku wodno-lądowym omawia znaczenie płazów charakteryzuje funkcjonowanie narządów wymiany gazowej u doro-słych płazów i ich larw charakteryzuje rozwój płazów bez-ogonowych na przykładzie żaby definiuje pojęcia: skrzek, kijanka

C

C

C

A

C C

C

A

letu żaby charakteryzuje budowę układu po-karmowego i sposób odżywiania się płazów omawia budowę układu oddechowe-go płazów charakteryzuje budowę układu ner-wowego płazów wyjaśnia znaczenie poszczególnych narządów zmysłów omawia proces wydalania u płazów wymienia charakterystyczne cechy budowy i trybu życia kijanek wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności płazów proponuje działania mające na celu ochronę płazów wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u żaby wyjaśnia związek między pojawie-niem się narządu wymiany gazowej w postaci płuc a modyfikacją budowy układu krwionośnego u płazów analizuje modyfikacje budowy i czynności wybranych narządów zmy-słów u płazów związane z ich funk-cjonowaniem w warunkach środowi-ska lądowego porównuje rozwój płazów bezogo-nowych, ogoniastych i beznogich uzasadnia znaczenie budowy po-szczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia w środowisku wodno-lądowym charakteryzuje rzędy płazów wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych rzędów płazów

C

C

C

B

C A

C

D

B

B

D

C

D

C A

Gady – pierwsze owo-dniowce

środowisko życia gadów pokrycie ciała gadów

charakteryzuje środowisko życia gadów

C

wskazuje kryterium, na podstawie którego została utworzona systematy-

B

budowa układu szkieleto-wego gadów układ pokarmowy i odży-wianie gadów budowa układu oddecho-wego gadów i mechanizm wentylacji płuc budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego gadów budowa układu nerwowe-go i znaczenie narządów zmysłów gadów budowa i rola układu wy-dalniczego gadów rozmnażanie się i rozwój gadów przystosowania gadów do życia na lądzie przegląd i znaczenie ga-dów ochrona gadów

charakteryzuje sposób odżywiania się gadów przedstawia budowę układu krwio-nośnego gadów omawia sposób rozmnażania się i rozwoju gadów wymienia przystosowania w budo-wie gadów będące adaptacją do życia na lądzie omawia znaczenie gadów wymienia cechy pokrycia ciała gadów, które stanowią adaptacje do życia w środowisku lądowym przedstawia cechy budowy oraz funkcje szkieletu gadów na przykła-dzie jaszczurki charakteryzuje budowę i czynności mózgowia i narządów zmysłów gadów omawia budowę układu wydalni-czego gadów

C

C

C

A

C A

C

C

C

ka gadów wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności gadów proponuje działania mające na celu ochronę gadów wyjaśnia rolę częściowej przegrody występującej w komorze serca u większości gadów omawia proces wentylacji płuc u gadów porównuje proces wydalania u ga-dów żyjących na lądzie i w wodzie uzasadnia, że sposób rozmnażania i rozwoju gadów stanowi adaptację do życia na lądzie wymienia funkcje poszczególnych błon płodowych u gadów uzasadnia znaczenie budowy po-szczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia gadów na lądzie charakteryzuje podgromady gadów wymienia przykładowych przedsta-wicieli podgromad

B

D

B

C

C

D

A

D

C A

Ptaki – latające zwie-rzęta pokryte piórami

środowisko życia ptaków pokrycie ciała ptaków budowa układu szkieleto-wego ptaków układ pokarmowy i odży-wianie ptaków budowa układu oddecho-wego ptaków i mechanizm wentylacji płuc budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego budowa układu nerwowe-go i znaczenie narządów zmysłów ptaków budowa i rola układu wy-

charakteryzuje środowisko życia ptaków omawia ogólną budowę ciała pta-ków charakteryzuje pokrycie ciała pta-ków charakteryzuje budowę układu pokarmowego i sposoby odżywiania się ptaków omawia budowę układów: krwio-nośnego, oddechowego i rozrodcze-go ptaków charakteryzuje rozmnażanie się ptaków wymienia cechy budowy morfolo-

C

C

C

C

C

C

A

omawia budowę szkieletu ptaka na przykładzie gęsi przedstawia budowę skrzydła ptaka wyjaśnia mechanizm podwójnego oddychania występujący u ptaków omawia schemat budowy mózgowia ptaków charakteryzuje budowę i funkcjono-wanie układu wydalniczego ptaków analizuje cechy budowy morfolo-gicznej, anatomicznej i cechy fizjolo-giczne będące adaptacją ptaków do lotu wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności ptaków

C

C B

C

C

D

B

dalniczego ptaków budowa układu rozrodcze-go i rozmnażanie się ptaków wędrówki ptaków przystosowania ptaków do lotu przegląd i znaczenie pta-ków ochrona ptaków

gicznej, anatomicznej i cechy fizjo-logiczne będące przystosowaniami ptaków do lotu omawia znaczenie ptaków omawia budowę pióra konturowego charakteryzuje narządy zmysłów ptaków omawia budowę jaja ptaków i po-daje funkcje elementów budowy porównuje gniazdowniki z za-gniazdownikami

C C C

C

C

proponuje działania mające na celu ochronę ptaków wyjaśnia rolę gruczołu kuprowego wymienia typy piór ptaków oraz ich funkcje wyjaśnia, na czym polega pierzenie się ptaków omawia rozmieszczenie i funkcje worków powietrznych u ptaków wyjaśnia znaczenie układów odde-chowego i krwionośnego w utrzyma-niu stałocieplności u ptaków omawia zjawisko wędrówek ptaków charakteryzuje podgromady i nad-rzędy ptaków wymienia przykładowe gatunki wybranych grup systematycznych

D

B A

B

C

B

C C

A

Ssaki – kręgowce wszechstronne i eks-pansywne

cechy charakterystyczne dla ssaków pokrycie ciała ssaków budowa szkieletu ssaków układ pokarmowy i odży-wianie ssaków budowa i rola układu od-dechowego i krwionośnego ssaków układ nerwowy i narządy zmysłów ssaków budowa i rola układu wy-dalniczego ssaków budowa układu rozrodcze-go i rozmnażanie się ssaków przegląd i znaczenie ssa-ków ochrona ssaków

charakteryzuje środowisko życia ssaków wymienia cechy charakterystyczne dla ssaków charakteryzuje pokrycie ciała ssa-ków omawia budowę układu pokarmo-wego ssaków i rolę poszczególnych narządów charakteryzuje budowę układu oddechowego ssaków i rolę poszcze-gólnych narządów przedstawia budowę układu krwio-nośnego ssaków i sposób przepływu krwi omawia budowę układu wydalni-czego oraz sposób wydalania i osmo-regulacji u ssaków omawia sposób rozrodu ssaków omawia znaczenie ssaków wymienia rodzaje i funkcje wytwo-rów naskórka ssaków

C

A

C

A

C

C

C

C C A

omawia budowę szkieletu ssaków omawia schemat budowy mózgowia ssaków charakteryzuje narządy zmysłów ssaków porównuje sposoby rozmnażania się stekowców, torbaczy i łożyskowców wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności ssaków proponuje działania mające na celu ochronę ssaków wyjaśnia, na czym polega specjali-zacja uzębienia ssaków porównuje budowę przewodu po-karmowego ssaków mięsożernych i roślinożernych wyjaśnia, na czym polega echoloka-cja charakteryzuje poszczególne pod-gromady ssaków wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych podgromad ssaków

C C

C

C

B

C

B

C

B

C

A

charakteryzuje mechanizmy służące utrzymaniu stałej temperatury ciała u ssaków wyjaśnia znaczenie łożyska i pę-powiny

C

B

Funkcjono-wanie zwie-rząt

Powłoki ciała. Symetria ciała

funkcje powłoki ciała budowa i rola powłoki ciała zwierząt bezkręgo-wych budowa i rola powłoki ciała strunowców symetria ciała i jej związek z trybem życia związek zmiany symetrii z budową zwierzęcia

definiuje pojęcie powłoka ciała wymienia funkcje powłoki ciała u zwierząt charakteryzuje budowę powłoki ciała u bezkręgowców charakteryzuje budowę powłoki ciała strunowców wyjaśnia, dlaczego zwierzęta osia-dłe lub mało ruchliwe mają promie-nistą symetrię ciała wymienia korzyści posiadania dwubocznej symetrii ciała wyjaśnia znaczenie nabłonka syn-cytialnego u płazińców pasożytni-czych wyjaśnia znaczenie szkieletu ze-wnętrznego u stawonogów wyjaśnia znaczenie muszli u mię-czaków omawia budowę skóry kręgowców

A A

C

C

B

A

B

B

B

C

wskazuje różnice w budowie powło-ki ciała u bezkręgowców wskazuje różnice w budowie powło-ki ciała u kręgowców wymienia wytwory naskórka i skóry właściwej u kręgowców uzasadnia związek między symetrią ciała zwierząt a ich trybem życia wymienia płaszczyzny przekroju ciała zwierząt o dwubocznej symetrii ciała uzasadnia związek między funkcją powłoki ciała a środowiskiem życia zwierząt analizuje związek budowy powłoki ciała zwierząt z pełnioną funkcją

B

B

A

C

A

D

D

Ruch zwierząt sposoby poruszania się zwierząt w zależności od rozmiarów ciała (ruch rzę-skowy i ruch mięśniowy) porównanie szkieletu ze-wnętrznego ze szkieletem wewnętrznym narządy lokomotoryczne zwierząt poruszanie się zwierząt w środowisku wodnym i lą-dowym

wyjaśnia różnicę między ruchem rzęskowym a ruchem mięśniowym wymienia zwierzęta poruszające się ruchem rzęskowym i mięśniowym wymienia przykłady ruchu bez przemieszczania się i ruchu lokomo-torycznego u wybranych zwierząt wymienia narządy lokomotoryczne u wybranych grup zwierząt wymienia rodzaje ruchu u wybra-nych grup zwierząt w środowisku wodnym i lądowym wyjaśnia zasadę skurczu mięśnia wyjaśnia znaczenie mięśni po-

B

A

A

A

A

B B

porównuje ruch bez przemieszczania się z ruchem lokomotorycznym omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) szkarłupni porównuje szkielet zewnętrzny ze szkieletem wewnętrznym uzasadnia związek między sposobem poruszania się zwierząt a środowi-skiem życia wyjaśnia różnicę między lotem bier-nym a lotem czynnym wymienia białka motoryczne wyjaśnia rolę białek motorycznych omawia budowę rzęsek i komórek

C

C

C

D

B

A B C

przecznie prążkowanych określa znaczenie szkieletu ze-wnętrznego i wewnętrznego omawia przystosowania anato-miczne, morfologiczne i fizjologicz-ne zwierząt do życia w środowisku wodnym i lądowym

C

C

kołnierzykowych wyjaśnia rolę filamentów aktyno-wych i miozynowych definiuje pojęcie szkielet hydraulicz-ny omawia etapy ruchu lokomotorycz-nego na przykładzie dżdżownicy porównuje warunki życia w wodzie, powietrzu i na lądzie

B

A

C

C

Odżywianie się zwie-rząt

podział heterotrofów ze względu na wielkość pobie-ranego pokarmu, zróżnico-wanie pokarmu oraz rodzaj pożywienia i sposób jego zdobywania trawienie pokarmu plan budowy układu po-karmowego ewolucja układu pokar-mowego porównanie przewodu pokarmowego roślinożercy i drapieżnika rola mikroorganizmów w przewodzie pokarmowym

definiuje pojęcia: organizmy cudzo-żywne (heterotroficzne), trawienie wyjaśnia, na czym polega trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzko-mórkowe omawia plan budowy układu po-karmowego heterotrofów porównuje przewód pokarmowy roślinożercy i drapieżnika wyjaśnia znaczenie endosymbion-tów w trawieniu pokarmu klasyfikuje zwierzęta ze względu na wielkość pobieranego pokarmu, zróżnicowanie pokarmu, rodzaj po-żywienia i sposób jego zdobywania oraz podaje przykłady zwierząt do każdej klasyfikacji wyjaśnia, na czym polega modyfi-kacja układu pokarmowego w roz-woju ewolucyjnym zwierząt omawia etapy trawienia pokarmu

A

B

C

C

B

C

B

C

omawia różnice między trawieniem wewnątrzkomórkowym a trawieniem zewnątrzkomórkowym uzasadnia związek między budową układu pokarmowego a trybem życia zwierzęcia i stopniem rozwoju ewolu-cyjnego wyjaśnia rolę poszczególnych narzą-dów układu pokarmowego heterotro-fów omawia budowę żołądka przeżuwa-czy uzasadnia różnice w budowie prze-wodu pokarmowego roślinożercy i drapieżnika omawia modyfikacje układu pokar-mowego w rozwoju ewolucyjnym u zwierząt

C

D

B

C

D

C

Wymiana gazowa zwierząt

wymiana gazowa a dyfuzja dyfuzja gazów w różnych środowiskach etapy wymiany gazowej sposoby wymiany gazowej narządy wymiany gazowej zwierząt wodnych narządy wymiany gazowej zwierząt lądowych

definiuje pojęcia: oddychanie ko-mórkowe, wymiana gazowa, dyfuzja, ciśnienie cząsteczkowe omawia etapy wymiany gazowej wymienia narządy wymiany gazo-wej u zwierząt wodnych i lądowych oraz podaje przykłady organizmów omawia warunki zachodzenia dyfu-zji

A

C A

C

porównuje warunki wymiany gazo-wej w wodzie i powietrzu, uwzględ-niając wady i zalety tych środowisk porównuje wymianę gazową ze-wnętrzną z wymianą gazową we-wnętrzną omawia sposoby wymiany gazowej charakteryzuje budowę i funkcjono-wanie narządów wymiany gazowej u

C

C

C C

wyjaśnia, na czym polega związek między wymianą gazową a dyfuzją porównuje budowę płuc kręgow-ców

B

C

zwierząt wodnych i lądowych porównuje ciśnienie parcjalne tlenu i dwutlenku węgla w ośrodkach biorą-cych udział w wymianie gazowej uzasadnia związek między sposobem wymiany gazowej a wielkością i try-bem życia zwierząt wyjaśnia, na czym polega zasada przeciwprądów u ryb omawia działanie wieczek skrzelo-wych u ryb wyjaśnia różnicę między płucami dyfuzyjnymi a płucami wentylowa-nymi

C

D

B

C

B

Transport u zwierząt transport wewnątrzkomór-kowy i zewnątrzkomórkowy rodzaje płynów ciała rodzaje barwników odde-chowych i ich rola budowa i rola układu krwionośnego transport u bezkręgowców otwarty i zamknięty układ krwionośny transport kręgowców budowa serca kręgowców

wymienia rodzaje płynów ciała będących nośnikami substancji w organizmach zwierząt omawia ogólną budowę układu krwionośnego wymienia funkcje układu krwiono-śnego wymienia rodzaje naczyń krwiono-śnych i ich funkcje omawia budowę serca kręgowców rozróżnia transport wewnątrzko-mórkowy i zewnątrzkomórkowy wymienia rodzaje barwników od-dechowych i przykłady grup zwie-rząt, u których występują porównuje układ krwionośny otwarty z układem krwionośnym zamkniętym wymienia grupy zwierząt, u któ-rych występuje otwarty lub zamknię-ty układ krwionośny

A

B

A

A

C A

A

C

A

charakteryzuje płyny ciała będące nośnikami substancji w organizmach zwierząt charakteryzuje barwniki oddechowe omawia transport substancji u bez-kręgowców i kręgowców porównuje budowę układów krwio-nośnych kręgowców porównuje budowę serca kręgowców uzasadnia związek między rozmia-rami ciała zwierząt i tempem metabo-lizmu a sposobem transportu substan-cji porównuje budowę układów krwio-nośnych bezkręgowców

C

C C

C

C D

C

Reagowanie zwierząt na bodźce

podział receptorów narządy zmysłów u zwie-rząt

definiuje pojęcia: receptor, odruch, neuron, hormon klasyfikuje receptory ze względu na

A

C

klasyfikuje receptory ze względu na pochodzenie bodźców oraz budowę receptora

C

odruchy zwierząt budowa układów nerwo-wych bezkręgowców i stru-nowców hormonalna kontrola orga-nizmu

rodzaj docierającego bodźca wymienia pięć rodzajów zmysłów u zwierząt omawia budowę i funkcje poszcze-gólnych elementów mózgowia krę-gowców omawia znaczenie układu hormo-nalnego zwierząt charakteryzuje narządy zmysłów zwierząt pod względem budowy i funkcji nazywa układy nerwowe bezkrę-gowców i wymienia ich cechy porównuje odruchy bezwarunkowe i warunkowe charakteryzuje budowę układu nerwowego strunowców rozróżnia ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy u kręgowców

A

C

C

C

B

C

C

B

omawia kolejne etapy ewolucji oka porównuje układy nerwowe bezkrę-gowców wyjaśnia, na czym polega proces cefalizacji porównuje budowę mózgowia krę-gowców omawia regulację hormonalną zwie-rząt na przykładzie linienia owadów omawia budowę oka złożonego stawonogów wyjaśnia, dlaczego większość narzą-dów zmysłów znajduje się w przedniej części ciała zwierząt wymienia czynniki mające wpływ na budowę i stopień zaawansowania układu nerwowego analizuje kolejne etapy ewolucji układu nerwowego bezkręgowców

C C

B

C

C

C

B

A

D

Osmoregulacja i wyda-lanie

osmoregulacja u zwierząt lądowych i wodnych wydalanie produktów przemiany materii u zwie-rząt rodzaje narządów wydal-niczych u bezkręgowców i kręgowców

definiuje pojęcia: osmoregulacja, wydalanie wymienia produkty przemiany materii definiuje pojęcia: zwierzęta amo-nioteliczne, ureoteliczne, urykote-liczne wymienia narządy wydalnicze u bezkręgowców i strunowców omawia mechanizm osmoregulacji u zwierząt lądowych i wodnych wymienia drogi usuwania produk-tów przemiany materii

A

A

A

A

C

A

wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi osmoregulacja u zwierząt izoosmo-tycznych, hiperosmotycznych i hipo-osmotycznych wymienia grupy zwierząt i rodzaje produktów przemian azotowych porównuje produkty przemian oraz warunki środowiskowe, w jakich żyją zwierzęta amonioteliczne, ureotelicz-ne i urykoteliczne charakteryzuje budowę narządów wydalniczych bezkręgowców i stru-nowców porównuje warunki życia na lądzie i w wodzie pod kątem utrzymania rów-nowagi wodno-mineralnej uzasadnia związek między rodzajem wydalanych produktów, a trybem życia zwierząt

B

A

C

C

C

D

Rozmnażanie i rozwój sposoby rozmnażania wyjaśnia, na czym polega rozmna- B charakteryzuje sposoby rozmnażania C

zwierząt bezpłciowego zwierząt rozmnażanie płciowe zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne partenogeneza (dziewo-rództwo) etapy rozwoju organizmu

żanie bezpłciowe i płciowe zwierząt wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego i podaje przykłady grup zwierząt, u których one wystę-pują definiuje pojęcia: rozdzielnopłcio-wość, obojnactwo (hermafrodytyzm), dymorfizm płciowy wyjaśnia różnicę między zaplem-nieniem a zapłodnieniem wymienia kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu określa wady i zalety rozmnażania bezpłciowego porównuje zapłodnienie zewnętrzne z zapłodnieniem wewnętrznym definiuje pojęcie ontogeneza charakteryzuje okresy rozwoju pozazarodkowego wymienia przykłady zwierząt o rozwoju prostym i złożonym charakteryzuje zwierzęta jajorodne, jajożyworodne i żyworodne oraz podaje ich przykłady

A

A

B

A

B

C

A C

A

C

bezpłciowego wyjaśnia, dlaczego u pasożytów wewnętrznych i zwierząt mało ruchli-wych występuje obojnactwo wyjaśnia, na czym polega zapłod-nienie krzyżowe i samozapłodnienie oraz podaje przykłady zwierząt, u których zachodzą te procesy wyjaśnia, na czym polega parteno-geneza (dzieworództwo) i heterogonia charakteryzuje kolejne etapy rozwo-ju zarodkowego organizmu charakteryzuje przebieg bruzdkowa-nia w zależności od rodzaju jaja i podaje przykłady ich występowania omawia sposób powstania wtórnej jamy ciała u pierwoustych i wtóro-ustych porównuje przebieg rozwoju proste-go i złożonego porównuje rozmnażanie bezpłciowe i płciowe wymienia przykłady zwierząt będą-cych hermafrodytami uzasadnia, że rodzaj zaplemnienia i zapłodnienia związany jest ze środo-wiskiem życia określa wady zapłodnienia ze-wnętrznego klasyfikuje jaja ze względu na ilość i rozmieszczenie żółtka wymienia listki zarodkowe i powsta-jące z nich struktury u człowieka określa kryterium podziału zwierząt na pierwouste i wtórouste

B

B

B

C

C

C

C

C

A

D

B

C

A

B

Dział programu Temat Materiał nauczania Wymagania podstawowe

uczeń poprawnie: Kat. celów

Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie:

Kat. celów

Metabolizm Kierunki przemian metabolicznych

metabolizm kierunki przemian metabo-licznych – anabolizm i katabolizm ATP jako uniwersalny nośnik energii w komórce cechy ATP mechanizmy syntezy ATP uniwersalne nośniki elek-tronów

definiuje pojęcie metabolizm charakteryzuje podstawowe rodzaje przemian metabolicznych: anabolizm i katabolizm wymienia nośniki energii w komór-ce wymienia rodzaje fosforylacji wyjaśnia zmiany energii substratów i produktów reakcji endoergicznych i egzoergicznych wymienia cechy ATP przedstawia sumaryczny zapis pro-cesu fosforylacji wymienia nośniki elektronów

A C

A

A B

A C

A

charakteryzuje budowę ATP omawia przebieg fosforylacji sub-stratowej, fotosyntetycznej i oksyda-cyjnej porównuje rodzaje fosforylacji analizuje przebieg reakcji redoks z udziałem NADP

C C

C D

Enzymy budowa enzymów właściwości enzymów mechanizm działania en-zymów model powstawania kom-pleksu enzym–substrat czynniki wpływające na szybkość reakcji enzyma-tycznych rodzaje inhibicji nazewnictwo i klasyfikacja enzymów szlaki metaboliczne regulacja przebiegu szla-ków metabolicznych

wyjaśnia rolę enzymów w komórce wymienia cechy enzymów wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych definiuje pojęcie szlak metaboliczny wyjaśnia mechanizm działania enzymów zapisuje równanie reakcji enzyma-tycznej charakteryzuje szlak metaboliczny liniowy i cykliczny wyjaśnia, na czym polega model regulacji aktywności enzymów zwa-ny ujemnym sprzężeniem zwrotnym

B A A

A B

C

C

B

omawia budowę enzymów wyjaśnia mechanizm tworzenia kompleksu enzym–substrat wyjaśnia, w jaki sposób na szybkość reakcji enzymatycznych wpływają: stężenie substratu, tempera-tura, pH, stężenie soli, stężenie enzy-mu, aktywatory i inhibitory porównuje mechanizm inhibicji kompetycyjnej i inhibicji niekompety-cyjnej omawia sposoby regulacji przebiegu szlaków metabolicznych omawia przebieg ubikwitynozależnej degradacji białek porównuje modele przedstawiające powstawanie kompleksu enzym–substrat porównuje mechanizm działania inhibitorów hamujących enzymy nie-odwracalnie i odwracalnie omawia zasady nazewnictwa i klasy-fikacji enzymów

C B

B

C

C

C

C

C

C

Cz.2

wyjaśnia mechanizm aktywacji pro-enzymu na przykładzie pepsyny planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wpływu temperatury na aktywność dehydrogenazy w bul-wach ziemniaka

B

D

Autotroficzne odży-wianie się organizmów – fotosynteza

pokarm jako źródło energii synteza cukrów prostych w przebiegu fotosyntezy barwniki aktywne w fotosyntezie budowa i funkcje fotosys-temów I i II fotosynteza u roślin – fazy zależna i niezależna od światła przyczyny i skutki fotood-dychania rośliny typu C3 i C4 fotosynteza u roślin typu CAM znaczenie fotosyntezy

porównuje wykorzystanie energii przez autotrofy i heterotrofy wyjaśnia ogólny przebieg fotosyn-tezy wymienia produkty i substraty foto-syntezy wymienia etapy fotosyntezy i okre-śla ich dokładną lokalizację w komórce charakteryzuje etapy fotosyntezy wymienia etapy cyklu Calvina wyjaśnia znaczenie fotosyntezy dla organizmów żyjących na Ziemi porównuje przebieg fotosyntezy w komórkach roślin oraz w komórkach bakterii zielonych i purpurowych wyjaśnia rolę chlorofilu i dodatko-wych barwinków fotosyntetycznych w przebiegu fotosyntezy wymienia substraty i produkty faz fotosyntezy zależnej i niezależnej od światła wyjaśnia związek między fazą foto-syntezy zależną od światła a fazą fotosyntezy niezależną od światła

C

B

A

A

C A B

C

B

A

B

omawia budowę cząsteczki chlorofi-lu uzasadnia stosowanie wobec niektó-rych grup roślin następującego na-zewnictwa: rośliny typu C3, rośliny typu C4, rośliny typu CAM omawia przebieg poszczególnych etapów cyklu Calvina omawia przebieg fotosyntezy u ro-ślin typu C4 porównuje przebieg fotosyntezy u roślin typu C3 i C4 omawia przebieg fotosyntezy u ro-ślin typu CAM omawia budowę i funkcje fotosys-temów I i II określa warunki, przebieg oraz efek-ty fosforylacji fotosyntetycznej cy-klicznej i niecyklicznej omawia budowę i działanie syntazy ATP porównuje budowę anatomiczną liścia roślin typu C3 i C4 określa przyczyny i skutki fotooddy-chania

C

D

C

C

C

C

C

C

C

C

B

Czynniki wpływające na intensywność foto-syntezy

wpływ światła na inten-sywność fotosyntezy wpływ CO2 na intensyw-ność fotosyntezy wpływ temperatury na intensywność fotosyntezy wpływ wody na intensyw-ność fotosyntezy

wymienia czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływające na inten-sywność fotosyntezy wyjaśnia różnice między roślinami światłolubnymi a roślinami cienio-lubnymi analizuje rozmieszczenie chloropla-stów w komórkach miękiszu

A

B

D

omawia wpływ czynników ze-wnętrznych na intensywność procesu fotosyntezy analizuje na wykresach wpływ natę-żenia światła, stężenia dwutlenku węgla i temperatury na intensywność fotosyntezy planuje doświadczenie mające na

C

D

D

wpływ soli mineralnych na intensywność fotosyntezy

w zależności od warunków świetl-nych

celu wykazanie wpływu natężenia światła, stężenia dwutlenku węgla i temperatury na intensywność foto-syntezy

Przebieg chemosyntezy synteza cukrów prostych podczas chemosyntezy znaczenie chemosyntezy

definiuje pojęcie chemosynteza wymienia przykłady organizmów, u których zachodzi chemosynteza wyjaśnia, na czym polega chemo-synteza omawia znaczenie chemosyntezy

A A

B

C

omawia przebieg pierwszego i dru-giego etapu chemosyntezy porównuje fotosyntezę z chemosyntezą

C

C

Oddychanie tlenowe oddychanie komórkowe przebieg oddychania tle-nowego: glikoliza, reakcja pomostowa, cykl Krebsa, łańcuch oddechowy bilans energetyczny oddy-chania tlenowego wpływ wybranych czynni-ków na intensywność oddy-chania tlenowego

definiuje pojęcie oddychanie ko-mórkowe zapisuje reakcję oddychania ko-mórkowego określa znaczenie oddychania ko-mórkowego dla funkcjonowania organizmu wymienia etapy oddychania tleno-wego wymienia czynniki wpływające na intensywność oddychania tlenowego uzasadnia, że oddychanie komór-kowe ma charakter kataboliczny wymienia organizmy oddychające tlenowo omawia czynniki wpływające na intensywność tlenowego oddychania komórkowego lokalizuje etapy oddychania tleno-wego w mitochondrium

A

B

B

A

A

D

A

C

B

określa produkty i substraty etapów oddychania tlenowego omawia przebieg poszczególnych etapów oddychania tlenowego przedstawia bilans energetyczny oddychania tlenowego porównuje zysk energetyczny eta-pów oddychania tlenowego planuje doświadczenie, którego celem będzie wykazanie wydzielania dwutlenku węgla przez kiełkujące nasiona planuje doświadczenie, którego celem będzie wykazanie wydzielania ciepła przez nasiona

B

C

C

C

D

D

Procesy beztlenowego uzyskiwania energii

oddychanie beztlenowe i fermentacja uzyskiwanie energii na drodze fermentacji zysk energetyczny proce-sów beztlenowych porównanie procesów uzyskiwania energii

definiuje pojęcia: oddychanie bez-tlenowe, fermentacja wymienia organizmy przeprowa-dzające oddychanie beztlenowe i fermentację wyjaśnia różnicę między oddycha-niem beztlenowym a fermentacją określa lokalizację fermentacji w

A

A

B

omawia przebieg poszczególnych etapów fermentacji określa zysk energetyczny procesów beztlenowych określa warunki, w jakich zachodzi fermentacja analizuje przebieg fermentacji alko-holowej i mlekowej

C

C

C

D

komórce i ciele człowieka nazywa etapy fermentacji omawia wykorzystanie fermentacji w życiu człowieka

B

A C

porównuje oddychanie tlenowe, beztlenowe i fermentację planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wydzielania dwutlen-ku węgla podczas fermentacji alkoho-lowej

C

D

Inne ważne procesy

metaboliczne

glukoneogeneza i glikogenoliza rozkład tłuszczów deaminacja produkty przemiany mate-rii i ich usuwanie – cykl mocznikowy

wymienia substraty energetyczne oddychania komórkowego inne niż glukoza wymienia zbędne produkty katabo-licznych przemian węglowodanów, tłuszczów i białek oraz drogi usuwa-nia tych produktów z organizmu definiuje pojęcia: glukoneogeneza, glikogenoliza, deaminacja wyjaśnia, na czym polega cykl mocznikowy określa lokalizację cyklu moczni-kowego i glukoneogenezy w organizmie człowieka

A

A

A

B

B

omawia przebieg glukoneogenezy omawia przebieg β-oksydacji omawia przebieg przemian białek charakteryzuje cykl mocznikowy omawia przebieg rozkładu białek, cukrów i tłuszczów określa znaczenie acetylokoenzymu A w przebiegu różnych szlaków me-tabolicznych wyjaśnia, dlaczego jony NH4

+ muszą być transportowane z pominięciem płynów ustrojowych

C C C C C

B

B

Organizm człowieka. Skóra – po-włoka ciała

Organizm człowieka jako funkcjonalna ca-łość

hierarchiczna budowa organizmu homeostaza i sprzężenie zwrotne układy narządów i ich funkcje regulacja temperatury ciała człowieka utrzymywanie prawidło-wego ciśnienia krwi

definiuje pojęcia: komórka, tkanka, narząd, układ narządów, organizm wymienia układy narządów definiuje pojęcia: homeostaza, sprzężenie zwrotne wymienia główne funkcje układów narządów wymienia parametry istotne w utrzymaniu homeostazy rozróżnia mechanizmy obronne organizmu przed wychłodzeniem i przegrzaniem

A

A A

A

A

B

dowodzi, że ciało człowieka stanowi wielopoziomową strukturę uzasadnia, że człowiek jest organi-zmem stałocieplnym omawia mechanizm regulacji tempe-ratury ciała człowieka omawia mechanizm regulacji ciśnie-nia krwi wyjaśnia zależności pomiędzy po-szczególnymi układami narządów wykazuje współdziałanie narządów człowieka w utrzymaniu homeostazy

D

D

C

C

B

D

Budowa i funkcje skóry

funkcje skóry budowa naskórka i skóry właściwej tkanka podskórna

wymienia warstwy skóry wymienia funkcje skóry wymienia wytwory naskórka nazywa poszczególne elementy

A A A A

uzasadnia zależność między budową skóry a jej funkcjami opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka

D

C

wytwory naskórka

skóry wyjaśnia, jaką rolę odgrywa skóra w termoregulacji charakteryzuje gruczoły skóry

B

C

porównuje poszczególne warstwy skóry pod względem budowy i funkcji planuje doświadczenia mające na celu ocenę wrażliwości dotykowej różnych okolic ciała i wrażliwości na temperaturę

C

D

Choroby i higiena skó-ry

wpływ promieniowania słonecznego na skórę czerniak złośliwy jako choroba współczesnego świata alergia skórna zaburzenia funkcjonowa-nia gruczołów choroby wirusowe i bakteryjne choroby pasożytnicze grzybice oparzenia higiena skóry

wymienia choroby skóry wymienia czynniki chorobotwórcze będące przyczynami chorób skóry wyjaśnia, na czym polega profilak-tyka chorób skóry wyjaśnia konieczność dbania o skórę wymienia zasady higieny skóry klasyfikuje i charakteryzuje choro-by skóry

A A

B

B

A C

wyjaśnia, czym są alergie, grzybice i oparzenia omawia zaburzenia funkcjonowania gruczołów omawia przyczyny, diagnostykę, sposób leczenia i działania profilak-tyczne przeciwko czerniakowi złośli-wemu ocenia wpływ promieniowania sło-necznego na skórę uzasadnia, że czerniak złośliwy jest chorobą współczesnego świata

B

C

C

D

C

Aparat ru-chu

Ogólna budowa i funk-cje szkieletu

część bierna i czynna apa-ratu ruchu funkcje kości budowa i rozwój szkieletu kształty kości budowa kości

rozróżnia część czynną i bierną aparatu ruchu wymienia funkcje szkieletu podaje nazwy głównych kości szkieletu człowieka rozpoznaje elementy szkieletu osiowego, szkieletu obręczy i koń-czyn opisuje strukturę kości długiej rozróżnia kości ze względu na ich kształt

B

A A

B

C B

wyjaśnia związek między budową kości a jej właściwościami mecha-nicznymi omawia zmiany zachodzące w szkie-lecie podczas wzrostu i rozwoju czło-wieka porównuje tkankę kostną z tkan-ką chrzęstną porównuje budowę szkieletu nowo-rodka z budową szkieletu osoby doro-słej wymienia czynniki wpływające na przebudowę kości określa, jakie właściwości kości wynikają z budowy tkankowej

B

C

C

C

A

B

Rodzaje połączeń kości

połączenia kości ścisłe i ruchome budowa stawu i funkcje poszczególnych elementów

wymienia rodzaje połączeń ścisłych i ruchomych kości identyfikuje typy połączeń kości na szkielecie i podaje ich przykłady

A

B

charakteryzuje połączenia kości rozpoznaje rodzaje stawów omawia funkcje poszczególnych ele-mentów budowy stawu

C B

rodzaje stawów omawia budowę stawu C

porównuje rodzaje stawów ze względu na zakres wykonywanych ruchów i kształt powierzchni stawo-wych

C

Elementy szkieletu

budowa i rola elementów szkieletu osiowego: czaszki, kręgosłupa i klatki piersio-wej budowa obręczy barkowej i kończyny górnej budowa obręczy miedni-czej i kończyny dolnej porównanie miednicy kobiety z miednicą mężczy-zny

wymienia elementy szkieletu osio-wego i ich funkcje wymienia kości budujące klatkę piersiową nazywa odcinki kręgosłupa wymienia kości obręczy barkowej i miedniczej wymienia kości kończyn górnej i dolnej rozpoznaje kości trzewioczaszki i mózgoczaszki rozpoznaje kości klatki piersiowej rozróżnia odcinki kręgosłupa rozpoznaje kości obręczy barkowej i obręczy miedniczej rozpoznaje kości kończyny górnej i kończyny dolnej

A

A

A A

A

B

B B B

B

charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego wyjaśnia związek między budową czaszki a pełnionymi przez czaszkę funkcjami porównuje budowę kończyn górnej i dolnej wyjaśnia znaczenie zatok przynoso-wych nazywa krzywizny kręgosłupa i określa ich znaczenie wykazuje związek budowy odcin-ków kręgosłupa z pełnioną przez nie funkcją wykazuje związek budowy kończyn z pełnionymi funkcjami omawia rolę chrząstek w budowie klatki piersiowej wskazuje różnice między budową czaszki noworodka a budową czaszki dorosłego człowieka rozpoznaje kręgi pochodzące z róż-nych odcinków kręgosłupa wskazuje elementy kręgu klasyfikuje żebra porównuje miednicę kobiety z mied-nicą mężczyzny

C

B

C

B

A

D

D

C

C

B

B B C

Budowa i funkcjono-wanie układu mięśnio-wego

rodzaje mięśni ze względu na rodzaj budujących je tkanek położenie i funkcje po-szczególnych mięśni szkie-letowych budowa mięśni szkieleto-wych

wyjaśnia, na czym polega praca mięśni wymienia elementy budowy tkanki mięśniowej wymienia rodzaje tkanek mięśnio-wych omawia budowę tkanek mięśnio-wych

B

A

A

C

omawia budowę makroskopową i mikroskopową mięśnia szkieletowe-go wykazuje związek budowy tkanki mięśniowej z funkcją pełnioną przez tę tkankę analizuje kolejne etapy skurczu mięśnia

C

D

D

antagonistyczne działanie mięśni źródła energii skurczu mięśnia mechanizm skurczu mię-śnia mięśnie czerwone i mięśnie białe rodzaje skurczów (tężco-wy, izotoniczny, izome-tryczny)

wyjaśnia, na czym polega antagoni-styczne działanie mięśni wymienia źródła energii do skurczu mięśnia rozpoznaje rodzaje tkanek mię-śniowych porównuje rodzaje tkanek mięśnio-wych pod względem budowy i funkcji rozpoznaje najważniejsze mięśnie szkieletowe określa funkcje mięśni szkieleto-wych wynikające z ich położenia omawia budowę sarkomeru wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm powstawania skurczu mięśnia szkieletowego określa, w jakich warunkach w mięśniach powstaje deficyt tlenowy

B

A

B

C

B

C

C B

B

omawia warunki prawidłowej pracy mięśni omawia przemiany biochemiczne zachodzące podczas długotrwałej pracy mięśnia analizuje przemiany kwasu mleko-wego porównuje rodzaje skurczów mięśni wyróżnia rodzaje mięśni ze względu na wykonywane czynności wyjaśnia, na czym polega synergi-styczne działanie mięśni uzasadnia, że mięśnie szkieletowe mają budowę hierarchiczną określa funkcje mioglobiny porównuje mięśnie czerwone i białe

C

C

D

C B

B

D

B C

Choroby i higiena apa-ratu ruchu

urazy mechaniczne i ich skutki wady postawy wady budowy stóp wybrane choroby układu ruchu wpływ aktywności fizycz-nej na zdrowie przetrenowanie doping w sporcie

określa prawidłową postawę ciała rozpoznaje wady postawy wymienia przyczyny powstawania wad postawy nazywa wady kręgosłupa i stóp wymienia choroby aparatu ruchu uzasadnia korzystne znaczenie ćwiczeń fizycznych dla zdrowia rozróżnia urazy mechaniczne wymienia cechy prawidłowej po-stawy ciała wskazuje metody zapobiegania wadom kręgosłupa charakteryzuje choroby aparatu ruchu wymienia środki dopingujące

B B A

A A D

B A

B

C

A

charakteryzuje urazy mechaniczne aparatu ruchu i omawia ich skutki omawia skutki i przyczyny wad kręgosłupa omawia przyczyny i skutki płasko-stopia omawia przyczyny, sposób diagno-zowania i leczenia osteoporozy omawia skutki przetrenowania przewiduje skutki stosowania dopin-gu w sporcie omawia sposoby zapobiegania oste-oporozie wskazuje przyczyny zmian w ukła-dzie ruchu będące skutkiem osteopo-rozy przewiduje skutki niewłaściwego wykonywania ćwiczeń fizycznych omawia działanie wybranych grup

C

C

C

C

C D

C

B

D

C

środków dopingujących omawia techniki i substancje przy-spieszające naturalne procesy fizjolo-giczne w oparciu o transfuzję krwi i EPO

C

Układ po-karmowy

Budulcowe i energetyczne składni-ki pokarmowe

znaczenie i podział białek rola lipidów znaczenie i podział wę-glowodanów zapotrzebowanie organi-zmu na składniki odżywcze

wymienia składniki pokarmowe wymienia produkty spożywcze bogate w poszczególne składniki pokarmowe wymienia funkcje poszczególnych składników pokarmowych klasyfikuje składniki odżywcze na budulcowe i energetyczne omawia rolę składników pokarmo-wych w organizmie definiuje pojęcia: aminokwasy eg-zogenne, NNKT wymienia kryteria podziału węglo-wodanów wyjaśnia znaczenie błonnika po-karmowego w diecie

A A

A

C

C

A

A

B

porównuje pokarmy pełno- i niepeł-nowartościowe wskazuje czynniki decydujący o wartości odżywczej pokarmów podaje przykłady aminokwasów endo- i egzogennych klasyfikuje węglowodany charakteryzuje dobowe zapotrzebo-wanie osoby dorosłej na składniki odżywcze przewiduje skutki diety wegańskiej porównuje wartość energetyczną białek, węglowodanów i tłuszczów porównuje zawartość białek w po-szczególnych produktach przewiduje skutki niedoboru i nad-miaru poszczególnych składników odżywczych

C

B

A

C C

D C

C

D

Rola witamin w diecie

klasyfikacja witamin źródła witamin zapotrzebowanie na wita-miny charakterystyka witamin

definiuje pojęcia: witamina, prowi-tamina, hiperwitaminoza, hipowita-minoza, awitaminoza wymienia witaminy rozpuszczalne w tłuszczach i witaminy rozpuszczal-ne w wodzie wymienia główne źródła witamin wyjaśnia zasady klasyfikacji i nazewnictwa witamin wymienia źródła witamin rozpusz-czalnych w tłuszczach i w wodzie omawia funkcje witamin rozpusz-czalnych w tłuszczach i w wodzie wymienia przyczyny awitaminozy i hipowitaminozy

A

A

A B

A

C

wymienia przyczyny niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka wymienia skutki niedoboru i nad-miaru wybranych witamin w organizmie człowieka wyjaśnia, jakie znaczenie mają an-tywitaminy i składniki antyodżywcze podaje przykłady antywitamin i składników antyodżywczych

A

A

B

A

A Rola wody i soli mine-ralnych w organizmie

znaczenie wody w organizmie bilans wodny organizmu rola i podział składników mineralnych

wymienia funkcje wody omawia istotę bilansu wodnego organizmu wskazuje źródła składników mine-ralnych organizmu omawia znaczenie składników mi-neralnych charakteryzuje funkcje składników mineralnych w organizmie ocenia znaczenie wody dla organi-zmu klasyfikuje pierwiastki na makro- i mikroelementy

A C

B

C

C

C

C

uzasadnia związek między właści-wościami wody a pełnionymi przez wodę funkcjami wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm regulacji bilansu wodnego czło-wieka omawia znaczenie wybranych ma-kro- i mikroelementów omawia objawy niedoboru wybra-nych makro- i mikroelementów analizuje zależności między uwod-nieniem organizmu a tempem metabo-lizmu

D

B

C

C

D

Budowa i funkcje ukła-du pokarmowego

trawienie pokarmu budowa i rola narządów układu pokarmowego trawienie cukrów, białek i tłuszczów wchłanianie składników pokarmowych wątroba jako centrum metaboliczne organizmu regulacja czynności układu pokarmowego

dzieli układ pokarmowy na przewód pokarmowy i gruczoły trawienne wymienia odcinki przewodu po-karmowego i podaje nazwy gruczo-łów trawiennych omawia podstawowe funkcje jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka wyjaśnia, na czym polegają funkcje języka i gardła w procesie połykania pokarmu omawia funkcje dwunastnicy omawia funkcje wątroby i trzustki omawia funkcje jelita cienkiego i jelita grubego wskazuje miejsca wchłaniania po-karmu wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów porównuje uzębienie mleczne z uzębieniem stałym omawia proces trawienia w jamie ustnej wyjaśnia rolę śliny omawia proces trawienia w żołądku

B

A

C

B

C C C

B

B

C

C

B C

omawia budowę zęba omawia funkcję nagłośni w procesie połykania pokarmu charakteryzuje funkcje gruczołów błony śluzowej żołądka wyjaśnia rolę żółci charakteryzuje układ wrotny wątro-by omawia działanie enzymów trzust-kowych i jelitowych omawia budowę kosmków jelito-wych analizuje mechanizm wchłaniania składników pokarmowych uzasadnia, że występowanie bakterii w jelicie grubym ma duże znaczenie dla organizmu porównuje przekroje ścian odcinków przewodu pokarmowego omawia sposób regulacji funkcjo-nowania układu pokarmowego charakteryzuje przemiany składni-ków odżywczych w układzie pokar-mowym

C C

C

B C

C

C

D

D

C

C

C

wymienia odcinki jelita cienkiego omawia budowę wątroby wymienia składniki soku trzustko-wego oraz soku jelitowego wyjaśnia znaczenie kosmków jeli-towych

A C A

B

wyjaśnia znaczenie gastryny i ente-rogastronu

B

Higiena i choroby układu pokarmowego

zasady prawidłowego żywienia czynniki wpływające na zapotrzebowanie energe-tyczne organizmu zaburzenia odżywiania choroby układu pokarmo-wego otyłość jako choroba współczesnego świata

wymienia najczęstsze choroby układu pokarmowego podaje sposoby zapobiegania cho-robom układu pokarmowego wymienia przyczyny otyłości i zaburzeń łaknienia wymienia główne choroby pasożyt-nicze układu pokarmowego wskazuje sposoby unikania chorób pasożytniczych układu pokarmowego wyjaśnia, na czym polega dieta pełnowartościowa wymienia czynniki decydujące o zapotrzebowaniu energetycznym organizmu wyjaśnia sposób obliczania BMI przedstawia sposoby na uniknięcie otyłości wymienia przyczyny i objawy cho-rób pasożytniczych układu pokar-mowego

A

A

A

A

B

B

A

B A

A

omawia sposoby leczenia otyłości podaje objawy choroby wrzodowej, kamicy żółciowej i celiakii charakteryzuje najczęstsze choroby układu pokarmowego wymienia zagrożenia wynikające z otyłości i zaburzeń odżywiania (ano-reksji i bulimii) podaje nazwy organizmów wywołu-jących choroby pasożytnicze układu pokarmowego rozpoznaje choroby układu pokar-mowego na podstawie charaktery-stycznych objawów omawia metody diagnostyki układu pokarmowego

C A

C

A

A

B

C

Układ odde-chowy

Budowa i funkcjonowanie ukła-du oddechowego

budowa i funkcje dróg oddechowych budowa płuc

wymienia elementy układu odde-chowego człowieka dzieli elementy układu oddechowe-go człowieka na drogi oddechowe i płuca charakteryzuje funkcje poszczegól-nych elementów układu oddechowe-go człowieka omawia rolę głośni i nagłośni uzasadnia związek między budową

A

B

C

C D

wyjaśnia zależności między budową poszczególnych odcinków układu oddechowego a ich funkcjami omawia powstawanie głosu wyjaśnia znaczenie zatok przynoso-wych wymienia czynniki decydujące o wysokości i natężeniu głosu wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie krtani kobiety i budowie

B

C B

A

B

a funkcją płuc krtani mężczyzny Wentylacja i wymiana gazowa

wentylacja płuc rola opłucnej pojemność płuc regulacja częstości odde-chów wymiana gazowa w płucach i tkankach udział krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla mięśnie jako organy o szczególnie dużym zapo-trzebowaniu na tlen wpływ ciśnienia zewnętrz-nego na wymianę gazową

charakteryzuje istotę procesu oddy-chania rozróżnia wymianę gazową i oddy-chanie komórkowe wyjaśnia, na czym polega wymiana gazowa wyjaśnia znaczenie mięśni w wen-tylacji płuc wymienia czynniki wpływające na liczbę oddechów porównuje mechanizm wdechu z mechanizmem wydechu wskazuje lokalizację ośrodka odde-chowego omawia mechanizm wymiany ga-zowej zewnętrznej i wewnętrznej omawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych wyjaśnia przyczyny dużego zapo-trzebowania mięśni na tlen

C

B

B

B

A

C

B

C

C

B

charakteryzuje rolę opłucnej porównuje skład powietrza atmosfe-rycznego, pęcherzykowego i wydychanego oblicza pojemność życiową płuc wskazuje czynniki decydujące o stopniu wysycenia hemoglobiny tle-nem wymienia postacie, w jakich trans-portowany jest dwutlenek węgla wyjaśnia, jakie jest znaczenie mio-globiny w mięśniach uzasadnia związek między budową a rolą hemoglobiny w transporcie ga-zów porównuje wiązanie tlenu przez hemoglobinę z wiązaniem tlenu przez mioglobinę omawia mechanizm regulacji często-ści oddechów omawia związek między ciśnieniem atmosferycznym a wymianą gazową przewiduje skutki wpływu zbyt niskiego i zbyt wysokiego ciśnienia na prawidłowe funkcjonowanie organi-zmu

C C

C B

A

B

D

C

C

C

D

Zaburzenia funkcjono-wania układu odde-chowego

rodzaje zanieczyszczeń powietrza astma jako choroba współ-czesnego świata wybrane choroby układu oddechowego

wymienia czynniki wpływające na jakość wdychanego powietrza wymienia główne przyczyny chorób układu oddechowego wymienia choroby układu odde-chowego klasyfikuje rodzaje zanieczyszczeń powietrza charakteryzuje choroby układu oddechowego wskazuje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego

A

A

A

C

C

B

wyjaśnia zależność między wystę-powaniem chorób dróg oddechowych a stanem wdychanego powietrza omawia sposoby unikania chorób układu oddechowego przewiduje skutki chorób układu oddechowego omawia sposoby diagnozowania i leczenia astmy

B

C

D

C

omawia skutki palenia tytoniu C Układ krąże-nia

Skład i funkcje krwi rola krwi w utrzymaniu homeostazy skład krwi krzepnięcie krwi i fibrynoliza grupy krwi konflikt serologiczny w zakresie Rh

wymienia składniki krwi omawia podstawowe funkcje krwi wyjaśnia, na jakiej podstawie okre-śla się grupę krwi wskazuje cechy krwi warunkujące zapewnienie homeostazy rozpoznaje elementy morfotyczne krwi porównuje elementy komórkowe krwi pod względem budowy wymienia składniki osocza i ich funkcje definiuje pojęcie aglutynacja rozróżnia grupy krwi wyjaśnia zasady transfuzji krwi

A C B

B

B

C

A

A B B

definiuje pojęcie hematokryt klasyfikuje składniki krwi porównuje składniki krwi pod względem pełnionych przez nie funk-cji podaje zasady podziału leukocytów analizuje proces krzepnięcia krwi charakteryzuje grupy krwi wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do konfliktu serologicznego w zakresie Rh interpretuje wyniki badania krwi uzasadnia związek między cechami elementów morfotycznych krwi a pełnionymi funkcjami przewiduje skutki krzepnięcia krwi wewnątrz naczyń przewiduje skutki utraty zbyt dużej ilości krwi wyjaśnia, na czym polega próba krzyżowa

A C C

A D C B

D D

D

D

B

Budowa i funkcje ukła-du krwionośnego

ogólna budowa układu krwionośnego rodzaje naczyń krwiono-śnych budowa naczyń krwiono-śnych przepływ krwi w żyłach krążenie krwi

nazywa elementy układu krążenia porównuje tętnice z żyłami pod względem budowy i pełnionych funkcji rozróżnia krwiobieg duży i krwio-bieg mały wyjaśnia rolę zastawek w żyłach rozróżnia typy sieci naczyń krwio-nośnych rozróżnia rodzaje naczyń krwiono-śnych omawia drogę krwiobiegu dużego i krwiobiegu małego

A C

B

B B

B

C

wyjaśnia związek między budową naczyń krwionośnych a ich funkcjami porównuje krwiobieg duży z krwio-biegiem małym pod względem peł-nionych funkcji charakteryzuje typy sieci naczyń krwionośnych analizuje przepływ krwi w żyłach

A

C

C

D

Serce

cechy charakterystyczne serca układ przewodzący serca budowa serca

wymienia cechy charakterystyczne serca człowieka określa położenie serca rozpoznaje główne części serca

A

B B

rozróżnia zastawki w sercu charakteryzuje mechanizm automa-tyzmu serca określa rolę worka osierdziowego w

B C

B

praca serca regulacja pracy serca diagnostyka pracy serca regulacja ciśnienia krwi w naczyniach krążenie wieńcowe

wyjaśnia, jakie znaczenie dla pracy serca mają naczynia wieńcowe wyjaśnia rolę zastawek w funkcjo-nowaniu serca wyjaśnia, czym jest tętno wykonuje pomiar tętna wykonuje pomiar ciśnienia krwi ocenia znaczenie badań diagno-stycznych pracy serca wymienia czynniki wpływające na przyspieszenie pracy serca

B

B

B C C D

A

pracy serca omawia cykl pracy serca interpretuje wyniki pomiarów tętna interpretuje wyniki pomiaru ciśnie-nia krwi omawia budowę układu przewodzą-cego serca uzasadnia różnicę w wartości ciśnie-nia skurczowego i rozkurczowego charakteryzuje mechanizm regulacji pracy serca omawia sposób regulacji ciśnienia krwi w naczyniach

C D D

C

D

C

C Układ limfatyczny

funkcje układu limfatycz-nego budowa układu limfatycz-nego narządy limfatyczne naczynia limfatyczne powstawanie, skład i funkcje limfy rola układu krążenia w utrzymaniu homeostazy

wymienia elementy układu limfa-tycznego wymienia funkcje układu limfa-tycznego określa funkcje limfy określa funkcje narządów wchodzą-cych w skład układu limfatycznego wymienia cechy naczyń limfatycz-nych wyjaśnia, jakie jest znaczenie ukła-du krążenia w utrzymaniu homeosta-zy

A

A

B B

A

B

charakteryzuje narządy układu lim-fatycznego porównuje naczynia limfatyczne i żyły pod względem budowy omawia skład i rolę limfy porównuje układ krwionośny z ukła-dem limfatycznym ocenia znaczenie prawidłowego funkcjonowania narządów tworzących układ limfatyczny omawia sposób powstawania limfy uzasadnia, że układ krwionośny i układ limfatyczny stanowią integralną całość

C

C

C C

C

C D

Choroby układu krąże-nia

choroby związane ze skła-dem krwi wady serca miażdżyca jako choroba współczesnego świata nadciśnienie tętnicze

wymienia choroby układu krążenia wymienia sposoby zapobiegania chorobom układu krążenia wymienia przyczyny chorób układu krążenia wyjaśnia, na czym polega niewy-dolność układu krążenia

A A

A

B

charakteryzuje choroby układu krą-żenia omawia wady nabyte i wa-dy wrodzone serca rozróżnia objawy chorób układu krążenia omawia sposoby leczenia chorób układu krążenia

C

C

B

C

Obrona im-munologicz-na organi-zmu

Budowa i funkcjonowanie ukła-du odpornościowego

elementy układu odporno-ściowego odporność nieswoista i swoista

definiuje pojęcie antygen wymienia elementy układu odpor-nościowego nazywa komórki biorące udział w

A A

A

charakteryzuje komórki, tkanki i narządy układu odpornościowego wyjaśnia znaczenie mediatorów układu odpornościowego

C

B

odpowiedź immunologicz-na organizmu typy odpowiedzi immuno-logicznej reakcja zapalana rozpoznawanie elementów własnego organizmu odporność czynna i bierna pamięć immunologiczna i jej znaczenie

reakcjach odpornościowych wymienia podstawowe reakcje obronne organizmu omawia rolę przeciwciał definiuje pojęcie pamięć immunolo-giczna wyjaśnia znaczenie szczepień ochronnych omawia rodzaje odporności swoistej wymienia naturalne bariery ochron-ne porównuje odporność nieswoistą z odpornością swoistą definiuje pojęcie główny układ zgodności tkankowej (MHC) omawia znaczenie antygenów zgodności tkankowej w transplanta-cjach podaje przyczyny konfliktu serolo-gicznego wymienia etapy odpowiedzi immu-nologicznej organizmu wyjaśnia, na czym polega humoral-na i komórkowa odpowiedź immuno-logiczna rozróżnia rodzaje odporności swo-istej

A

C A

B

C

C

A

C

A

A

B

B

definiuje pojęcie autoantygen charakteryzuje specyfikę działania limfocytów T i limfocytów B omawia kolejne etapy odpowiedzi immunologicznej wyjaśnia funkcje pamięci immuno-logicznej porównuje humoralną odpowiedź immunologiczną z komórkową odpo-wiedzią immunologiczną porównuje pierwotną odpowiedź immunologiczną z wtórną odpowie-dzią immunologiczną charakteryzuje poszczególne klasy immunoglobulin omawia znaczenie antygenów zgod-ności tkankowej w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościo-wego omawia budowę przeciwciała uzasadnia, że reakcja zapalana jest odpowiedzią organizmu na infekcję lub uraz

A C

C

B

C

C

C

C

C D

Zaburzenia funkcjono-wania układu odporno-ściowego

choroby autoimmuniza-cyjne AIDS jako choroba współ-czesnego świata alergie przeszczepianie tkanek i narządów

wymienia choroby autoimmuniza-cyjne wymienia sposoby zakażenia wiru-sem HIV wyjaśnia, że alergia jest stanem nadwrażliwości organizmu charakteryzuje choroby autoimmu-nizacyjne charakteryzuje przebieg zakażenia wirusem HIV omawia profilaktykę AIDS podaje przyczyny alergii

A

A

B

C

C

C A

wymienia przyczyny nieprawidło-wych reakcji odpornościowych charakteryzuje budowę wirusa HIV omawia metody diagnostyki AIDS omawia mechanizm powstania reak-cji alergicznej charakteryzuje zasady przeszczepia-nia tkanek i narządów dowodzi, że AIDS jest chorobą układu odpornościowego omawia sposoby leczenia AIDS omawia działanie histaminy

A

C C C

C

D

C

wymienia podstawowe zasady, jakich należy przestrzegać przy prze-szczepach

A

C

Układ wy-dalniczy

Budowa i funkcjonowanie ukła-du wydalniczego

funkcje układu wydalni-czego wydalanie zbędnych pro-duktów metabolizmu budowa układu wydalni-czego budowa nerki powstawanie moczu skład moczu ostatecznego wydalanie moczu kontrola hormonalna wy-dalania wewnątrzwydzielnicza funkcja nerek

definiuje pojęcia: wydalanie i defe-kacja wymienia funkcje układu wydalni-czego wymienia zbędne produkty metabo-lizmu wskazuje na planszy lub modelu elementy układu wydalniczego i nazywa je nazywa etapy powstawania moczu wymienia składniki moczu osta-tecznego charakteryzuje narządy układu wydalniczego omawia budowę anatomiczną nerki wymienia drogi wydalania zbęd-nych produktów przemiany materii podaje miejsca powstawania moczu pierwotnego i moczu ostatecznego wymienia czynniki wpływająca na objętość wydalanego moczu

A

A

A

B

A A

C

C A

A

A

omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy omawia budowę i funkcje nefronu charakteryzuje etapy powstawania moczu porównuje mocz pierwotny z mo-czem ostatecznym pod względem ilości i składu omawia mechanizm wydalania mo-czu analizuje regulację objętości wyda-lanego moczu analizuje wpływ hormonów na funk-cjonowanie nerek charakteryzuje wewnątrzwydzielni-czą funkcję nerek

C

C C

C

C

D

D

C

Choroby układu wy-dalniczego

badanie moczu niewydolność jako choro-ba współczesnego świata profilaktyka chorób układu wydalniczego choroby układu wydalni-czego

wymienia najczęstsze choroby układu wydalniczego wymienia przyczyny chorób układu wydalniczego wymienia cechy moczu zdrowego człowieka wymienia składniki zawarte w mo-czu, które mogą wskazywać na cho-robę lub uszkodzenie nerek omawia zasady higieny układu wydalniczego

A

A

A

A

C

charakteryzuje najczęstsze choroby układu wydalniczego ocenia znaczenie dializy charakteryzuje niewydolność nerek jako chorobę współczesnego świata dowodzi znaczenia badań moczu w diagnostyce chorób nerek rozpoznaje objawy chorób układu wydalniczego wyjaśnia, na czym polegają hemo-dializa i dializa otrzewnowa

C

D C

D

B

B

Układ ner-wowy

Budowa i funkcje ukła-du nerwowego

budowa i funkcje układu nerwowego budowa neuronu

wymienia elementy układu nerwo-wego wymienia funkcje układu nerwo-

A

A

charakteryzuje elementy neuronu wymienia rodzaje i funkcje komórek glejowych

C A

komórki glejowe funkcjonalny podział neu-ronów pobudliwość i przewodnictwo komórek nerwowych okres niepobudliwości neuronu synapsy przewodzenie impulsu nerwowego rodzaje neuroprzekaźni-ków

wego definiuje pojęcia: neuron, potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościo-wy, bodziec progowy rozróżnia podstawowe elementy neuronu opisuje działanie synapsy chemicz-nej omawia ogólną budowę układu nerwowego porównuje dendryty z aksonami rozróżnia neurony pod względem funkcjonalnym wyjaśnia znaczenie pojęcia pobu-dliwość nerwowa rozróżnia potencjał spoczynkowy i potencjał czynnościowy charakteryzuje budowę synapsy omawia rolę neuroprzekaźników wymienia czynniki wpływające na szybkość przewodzenia impulsu

A

B

C

C

C B

B

B

C C A

wyjaśnia, na czym polegają pobu-dliwość i przewodnictwo komórek nerwowych wyjaśnia znaczenie pompy sodowo- -potasowej wyjaśnia, na czym polegają: polary-zacja, depolaryzacja i repolaryzacja omawia proces przekazywania im-pulsów między komórkami porównuje budowę neuronu z budo-wą innych komórek wyjaśnia, na czym polega okres refrakcji porównuje zasadę funkcjonowania synapsy chemicznej i elektrycznej klasyfikuje neuroprzekaźniki

B

B

B

C

C

B

C

B

Ośrodkowy układ ner-

wowy podział mózgowia budowa mózgu ośrodki w korze mózgowej układ limbiczny budowa i rola rdzenia kręgowego płyn mózgowo-rdzeniowy ochrona mózgowia i rdzenia kręgowego

wymienia elementy ośrodkowego układu nerwowego określa położenie elementów ośrodkowego układu nerwowego wymienia elementy chroniące struktury ośrodkowego układu ner-wowego omawia rozwojowy i kliniczny podział mózgowia omawia rolę poszczególnych części mózgowia rozróżnia płaty i ośrodki w korze mózgowej omawia budowę rdzenia kręgowego porównuje położenie istoty szarej i istoty białej w mózgowiu i rdzeniu kręgowym

A

B

A

C

C

B

C C

charakteryzuje poszczególne części mózgowia omawia znaczenie układu limbicz-nego podaje skład płynu mózgowo-rdzeniowego charakteryzuje funkcje płynu mó-zgowo-rdzeniowego omawia budowę i rolę opon mózgo-wia i rdzenia porównuje funkcje półkul mózgu porównuje mózg z rdzeniem kręgo-wym pod względem budowy i pełnio-nych funkcji omawia budowę układu limbicznego omawia znaczenie bariery krew– –mózg

C

C

A

C

C

C C

C C

Obwodowy układ ner-wowy

budowa obwodowego układu nerwowego nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe łuk odruchowy odruchy warunkowe i bezwarunkowe odruchy warunkowe a proces uczenia się rodzaje pamięci

charakteryzuje elementy obwodo-wego układu nerwowego definiuje pojęcia: łuk odruchowy, odruch wymienia elementy łuku odrucho-wego omawia budowę nerwu rozróżnia nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe charakteryzuje elementy łuku odru-chowego wymienia przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych

C

A

A

C B

C

B

analizuje przekazywanie impulsu w łuku odruchowym porównuje odruchy warunkowe z odruchami bezwarunkowymi klasyfikuje rodzaje odruchów wyjaśnia, na czym polega klasyczny odruch warunkowy charakteryzuje rodzaje pamięci omawia doświadczenia Iwana Paw-łowa wyjaśnia, w jaki sposób powstaje instrumentalny odruch warunkowy dowodzi znaczenia odruchów wa-runkowych w uczeniu się omawia przebieg informacji przez różne rodzaje pamięci

D

C

C B

C C

B

D

C

Autonomiczny układ nerwowy

funkcjonalny podział ukła-du nerwowego budowa układu autono-micznego część współczulna część przywspółczulna antagonizm czynnościowy

klasyfikuje części układu nerwo-wego pod względem funkcjonalnym wymienia cechy budowy poszcze-gólnych części układu autonomicz-nego rozróżnia somatyczny i autono-miczny układ nerwowy charakteryzuje funkcje układu auto-nomicznego

C

A

B

C

porównuje część współczulną z częścią przywspółczulną autonomicz-nego układu nerwowego pod wzglę-dem funkcji i budowy uzasadnia, że obie części układu autonomicznego wykazują antago-nizm czynnościowy

C

D

Higiena i choroby układu nerwowego

emocje stres nerwice depresja jako choroba współczesnego świata powstawanie uzależnień choroby neurologiczne sen rytmy biologiczne

definiuje pojęcia: stres, stresor wymienia przykłady sytuacji wy-wołujących reakcję stresową wymienia następstwa długotrwałe-go stresu wymienia przyczyny depresji proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko wystąpienia depresji podaje przykłady chorób neurolo-gicznych wymienia przykłady rytmów bio-logicznych człowieka wyjaśnia, czym są emocje

A A

A

A D

A

A

B

omawia przebieg reakcji stresowej omawia neurologiczne podłoże de-presji omawia sposoby diagnostyki i lecze-nia depresji wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm powstawania uzależnienia dowodzi, że uzależnienie to choroba układu nerwowego charakteryzuje wybrane choroby neurologiczne omawia dobowy rytm snu i czuwa-nia dowodzi, że długotrwały stres sta-

C C

C

B

D

C

C

D

wymienia objawy stresu określa wpływ stresu na funkcjo-nowanie narządów dowodzi, że depresja jest chorobą współczesnego świata podaje sposoby zmniejszania ryzy-ka powstawania uzależnień wymienia fazy snu ocenia znaczenie snu dla prawidło-wego funkcjonowania organizmu wyjaśnia, czym są rytmy biologicz-ne

A B

D

A

A D

B

nowi zagrożenie dla homeostazy dowodzi, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi rozróżnia rodzaje nerwic analizuje fazy stresu wyjaśnia, że uzależnienie jest choro-bą układu kary i układu nagrody porównuje fazy snu NREM i REM

D

B D B

C

Narządy zmysłów

Budowa i działanie narządu wzroku

budowa oka mechanizm widzenia akomodacja oka widzenie dwuoczne chemizm widzenia wady wzroku jaskra jako choroba współ-czesnego świata choroby oczu i higiena wzroku

wymienia elementy narządu wzro-ku określa funkcje elementów narządu wzroku opisuje drogę światła i impulsu nerwowego prowadzącą do powsta-nia wrażeń wzrokowych wymienia przykłady chorób i wad wzroku wskazuje podstawowe zasady hi-gieny wzroku wymienia funkcje aparatu ochron-nego i aparatu ruchowego oka omawia budowę anatomiczną gałki ocznej wymienia cechy obrazu powstają-cego na siatkówce wyjaśnia, na czym polega akomo-dacja oka wymienia przyczyny wad wzroku omawia sposoby korygowania wad wzroku

A

B

C

A

B

A

C

A

B

A C

określa funkcje elementów budowy gałki ocznej porównuje pręciki z czopkami omawia mechanizm widzenia uzasadnia, że jaskra jest chorobą współczesnego świata uzasadnia znaczenie widzenia dwu-ocznego analizuje przemiany rodopsyny analizuje przetwarzanie informacji wzrokowej charakteryzuje wybrane choroby wzroku omawia przyczyny, diagnostykę, leczenie i profilaktykę jaskry

B

C C D

D

D D

C

C

Ucho – narząd słuchu i równowagi

budowa narządu słuchu powstawanie wrażeń słu-chowych – funkcjonowanie ślimaka budowa narządu równo-

wymienia elementy narządu słuchu i równowagi określa podstawowe funkcje ele-mentów narządu słuchu i równowagi dowodzi szkodliwości hałasu

A

B

charakteryzuje elementy narządu słuchu i równowagi pod względem budowy i pełnionych funkcji omawia powstawanie wrażeń słu-chowych i funkcjonowanie ślimaka

C

C

wagi wrażliwość słuchu przykłady negatywnych skutków oddziaływania hałasu

rozróżnia ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne opisuje drogę fal dźwiękowych i impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń słuchowych omawia budowę błędnika

D B

C

C

wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi wykazuje, że receptory słuchu i równowagi to mechanoreceptory wyjaśnia, od czego zależą wysokość i natężenie dźwięku określa, na jaki zakres częstotliwości dźwięku reaguje ucho

B

D

B

B

Narządy smaku oraz węchu

budowa i rola narządu smaku budowa i rola narządu węchu

wymienia chemoreceptory wymienia funkcje narządów smaku i węchu wyjaśnia biologiczne znaczenie zmysłów smaku i węchu wymienia pięć podstawowych sma-ków odczuwanych przez człowieka

A A

B

A

omawia budowę narządów smaku i węchu wykazuje związek między budową a funkcją narządów smaku i węchu

C

D

Układ hor-monalny

Budowa i funkcje ukła-du hormonalnego

hormony gruczoły dokrewne wpływ wybranych hormo-nów na organizm człowieka cukrzyca jako choroba współczesnego świata antagonistyczne działanie hormonów

definiuje pojęcia: hormon, gruczoł dokrewny wymienia przykłady hormonów tkankowych i miejscowych wymienia gruczoły dokrewne określa położenie gruczołów do-krewnych wymienia nazwy hormonów przy-sadki wymienia choroby wynikające z niedoboru lub nadmiaru wybranych hormonów charakteryzuje funkcje hormonów nadnerczy, trzustki i gonad rozróżnia hormony tkankowe i hormony miejscowe charakteryzuje funkcje hormonów przysadki, tarczycy, przytarczyc i grasicy porównuje skutki nadmiaru hormo-nu wzrostu ze skutkami niedoboru tego hormonu w różnych okresach życia wymienia skutki cukrzycy

A

A

A B

A

A

C

B

C

C

A

klasyfikuje hormony ze względu na ich działanie wyjaśnia, na czym polega działanie autokrynne, parakrynne, endokrynne i neurokrynne hormonów omawia działanie wybranych hor-monów tkankowych i miejscowych omawia funkcje szyszynki określa, jakie działania profilaktycz-ne można podjąć w celu uniknięcia cukrzycy charakteryzuje choroby wynikające z zaburzeń funkcjonowania nadnerczy i trzustki porównuje typy cukrzycy omawia diagnostykę i sposób lecze-nia cukrzycy porównuje działanie insuliny z dzia-łaniem glukagonu porównuje działanie kalcytoniny z działaniem parathormonu

C

B

C

C B

C

C C

C

C

wyjaśnia, na czym polega antagoni-styczne działanie hormonów podaje przykłady hormonów działa-jących antagonistycznie

B

A

Regulacja wydzielania hormonów

sprzężenie zwrotne układ podwzgórzowo- -przysadkowy molekularny mechanizm działania hormonów współdziałanie układu hormonalnego z układem nerwowym porównanie układu hor-monalnego z układem ner-wowym

definiuje pojęcie ujemne sprzężenie zwrotne wyjaśnia znaczenie hormonów tropowych omawia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego na przykładzie regulacji pracy tarczycy wyjaśnia, na czym polega regula-cyjna rola hormonów podwzgórza i przysadki porównuje układ hormonalny z układem nerwowym

B

B

C

B

C

omawia działanie hormonów pod-wzgórza klasyfikuje hormony ze względu na ich budowę chemiczną porównuje mechanizm działania hormonów białkowych z mechani-zmem działania hormonów steroido-wych dowodzi związku między układem dokrewnym a układem nerwowym w utrzymaniu homeostazy wykazuje nadrzędną rolę podwzgó-rza i przysadki w regulacji hormonal-nej

C

C

C

D

D

Rozmnażanie i rozwój człowieka

Budowa i funkcjono-wanie męskich narzą-dów rozrodczych

narządy płciowe zewnętrz-ne narządy płciowe we-wnętrzne powstawanie plemników budowa plemnika nasienie

wymienia elementy męskiego ukła-du rozrodczego wymienia funkcje męskich narzą-dów płciowych wymienia męskie cechy płciowe definiuje pojęcie spermatogeneza rozróżnia narządy zewnętrzne i wewnętrzne męskiego układu rozrod-czego rozpoznaje elementy męskiego układu rozrodczego wymienia fazy spermatogenezy omawia budowę plemnika wyjaśnia, jakie znaczenie ma testo-steron

A

A

A A B

B

A C B

klasyfikuje męskie cechy płciowe na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe omawia budowę poszczególnych elementów męskiego układu rozrod-czego omawia przebieg spermatogenezy określa funkcję poszczególnych elementów plemnika uzasadnia związek między budową a funkcją męskich narządów płciowych omawia skład nasienia

C

C

C B

D

Budowa i funkcjono-wanie żeńskich narzą-dów rozrodczych

narządy płciowe zewnętrz-ne narządy płciowe we-wnętrzne powstawanie komórek jajowych

wymienia elementy żeńskiego ukła-du rozrodczego wymienia funkcje elementów żeń-skiego układu rozrodczego definiuje pojęcia: oogeneza, cykl miesiączkowy

A

A

A

omawia budowę poszczególnych elementów układu rozrodczego charakteryzuje przebieg oogenezy omawia zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy w czasie cyklu mie-siączkowego

C

C C

porównanie oogenezy ze spermatogenezą cykl miesiączkowy hormonalna regulacja przebiegu cyklu płciowego

wymienia fazy cyklu miesiączko-wego rozróżnia narządy zewnętrzne i narządy wewnętrzne żeńskiego ukła-du rozrodczego rozpoznaje elementy żeńskiego układu rozrodczego wymienia fazy oogenezy wyjaśnia znaczenie żeńskich hor-monów płciowych

A

B

B

A B

określa zmiany w jajniku w czasie cyklu miesiączkowego omawia budowę oocytu II rzędu uzasadnia związek między budową a funkcją żeńskich narządów płciowych wyjaśnia, na czym polega hormonal-na regulacja cyklu miesiączkowego porównuje oogenezę ze spermatoge-nezą

C

C D

B

C

Rozwój człowieka

wędrówka plemników w drogach rodnych kobiety zapłodnienie rozwój prenatalny łożysko i błony płodowe powstawanie wad wrodzo-nych diagnostyka prenatalna poród ocena stanu zdrowia nowo-rodka rozwój postnatalny

definiuje pojęcia: zapłodnienie, implantacja wymienia etapy rozwoju zarodko-wego wymienia błony płodowe wymienia funkcje łożyska wymienia fazy porodu wymienia czynniki wpływające na przebieg rozwoju prenatalnego i postnatalnego wymienia etapy rozwoju postnatal-nego określa funkcje błon płodowych omawia powstawanie łożyska wyjaśnia funkcję łożyska wymienia przyczyny powstawania wad wrodzonych ocenia znaczenie diagnostyki prena-talnej charakteryzuje etapy rozwoju post-natalnego

A

A

A A A A

A

B C B A

D

C

omawia przebieg zapłodnienia charakteryzuje etapy rozwoju zarod-kowego charakteryzuje rozwój płodowy omawia przebieg implantacji charakteryzuje budowę łożyska ocenia znaczenie bariery łożyskowej omawia fazy porodu omawia wędrówkę plemników w poszczególnych częściach żeńskiego układu rozrodczego określa rolę struktur zarodkowych i narządów płodowych w życiu prena-talnym omawia rolę hormonów wytwarza-nych przez łożysko omawia metody badań prenatalnych omawia zasady oceny stanu zdrowia noworodka

C C

C C C D C C

B

C

C C

Planowanie rodziny. Choroby i higiena układu rozrodczego

regulacja poczęć niepłodność wybrane metody regulacji poczęć choroby układu rozrodcze-go rak szyjki macicy jako choroba współczesnego świata

wyjaśnia znaczenie pojęcia anty-koncepcja wymienia metody wykorzystywane w planowaniu rodziny wymienia choroby układu rozrod-czego i choroby przenoszone drogą płciową wymienia zasady zapobiegania

B

A

A

A

wyjaśnia, na czym polega zapłod-nienie in vitro omawia przyczyny niepłodności klasyfikuje metody regulacji poczęć omawia zasady działania poszcze-gólnych metod antykoncepcji wskazuje wady i zalety metod anty-koncepcji

B

C C C

B

rozprzestrzenianiu się chorób przeno-szonych drogą płciową charakteryzuje wybrane naturalne i sztuczne metody regulacji poczęć ocenia zagrożenia wynikające z zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia wskazuje raka szyjki macicy jako chorobę współczesnego świata

C

D

C

B

charakteryzuje wybrane choroby układu rozrodczego omawia sposób diagnozowania, leczenia i profilaktyki raka szyjki macicy ocenia znaczenie regularnych wizyt u ginekologa

C

C

D

Choroby a zdrowie człowieka

Uwarunkowania zdro-wia. Choroby zakaźne i pasożytnicze

zdrowie fizyczne, psy-chiczne, społeczne, ducho-we uwarunkowania zdrowia choroba czynniki chorobotwórcze klasyfikacja chorób choroby zakaźne źródła zakażeń drogi rozprzestrzeniania się patogenów biologicz-nych wrota zakażenia zwalczanie, leczenie i profilaktyka chorób zakaź-nych wybrane choroby zakaźne i pasożytnicze człowieka

definiuje pojęcia: zdrowie, choroba wymienia główne czynniki warun-kujące zdrowie wymienia czynniki chorobotwórcze wymienia źródła zakażenia wymienia bezpośrednie i pośrednie drogi rozprzestrzeniania się patoge-nów biologicznych proponuje sposoby uniknięcia zara-żenia się wybranymi chorobami za-kaźnymi i pasożytniczymi rozróżnia zdrowie fizyczne, psy-chiczne, społeczne i duchowe klasyfikuje czynniki chorobotwór-cze rozróżnia choroby cywilizacyjne i społeczne wymienia główne wrota zakażenia się patogenami definiuje pojęcia: etiologia, patoge-neza proponuje działania profilaktyczne, metody zwalczania i leczenia chorób zakaźnych przyporządkowuje czynniki choro-botwórcze do wybranych chorób zakaźnych i pasożytniczych

A A

A A A

D

B

C

B

A

A

D

B

omawia główne czynniki wpływają-ce na zdrowie wyjaśnia znaczenie znajomości etio-logii i patogenezy we właściwym leczeniu choroby omawia czynniki chorobotwórcze charakteryzuje drogi rozprzestrze-niania się patogenów biologicznych omawia główne wrota zakażenia się patogenami określa drogi rozprzestrzeniania się wybranych chorób zakaźnych i paso-żytniczych wyróżnia kryteria klasyfikacji cho-rób klasyfikuje choroby pod względem dróg rozprzestrzeniania się patogenów określa wrota zakażenia dla patoge-nów wywołujących wybrane choroby określa sposób nabywania odporno-ści na wybrane choroby zakaźne

C

B

C C

C

B

B

C

B

B

Choroby nowotworowe rodzaje nowotworów wyjaśnia różnicę między nowotwo- B klasyfikuje nowotwory na łagodne i C

przyczyny powstawania nowotworów powstawanie nowotworów profilaktyka i leczenie nowotworów

rami łagodnymi a nowotworami złośliwymi wymienia przyczyny powstawania nowotworów wyjaśnia, w jaki sposób powstają przerzuty wymienia czynniki zewnętrzne będące najczęstszą przyczyną po-wstawania nowotworów wyjaśnia, dlaczego wczesne wykry-cie zmian nowotworowych jest waż-nym elementem walki z nowotworem klasyfikuje czynniki kancerogenne definiuje pojęcia karcinogeneza, onkogeny nazywa etapy powstawania nowo-tworu wskazuje cechy komórek nowotwo-ru proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko powstania nowotworu uzasadnia, że palenie tytoniu ma negatywne skutki dla zdrowia czło-wieka

A

B

A

B

C A

A

B

D

D

złośliwe charakteryzuje grupy genów odpo-wiedzialnych za powstawanie nowo-tworów wyjaśnia różnicę między mutagena-mi a kancerogenami omawia etapy powstawania nowo-tworu porównuje nowotwory łagodne z nowotworami złośliwymi omawia metody leczenia nowotwo-rów

C

B

C

C

C

Uzależnienia uzależnienia mechanizmy przystoso-wawcze organizmu – rozwój tolerancji uzależnienie fizyczne uzależnienie psychiczne wpływ kofeiny na zdrowie człowieka alkoholizm narkomania lekomania leczenie uzależnień

definiuje pojęcia: uzależnienie, zespół abstynencyjny, substancja psychoaktywna, alkoholizm, narko-mania, lekomania wyjaśnia, w jakiej sytuacji stwier-dza się uzależnienie dowodzi negatywnego wpływu alkoholu i palenia tytoniu na zdrowie człowieka podaje przykłady substancji psy-choaktywnych wyjaśnia, czym są uzależnienia fizyczne i psychiczne wymienia czynniki sprzyjające

A

B

D

A

B

A

określa znaczenie pojawienia się tolerancji na daną substancję w po-wstawaniu uzależnień uzasadnia negatywny wpływ kofeiny i dopalaczy na zdrowie człowieka określa skutki spożywania alkoholu i palenia tytoniu na poszczególne na-rządy uzasadnia konieczność zdrowego trybu życia u kobiet będących w ciąży omawia sposoby leczenia uzależnień określa skutki uzależnień fizycznych i psychicznych analizuje fazy uzależnienia od sub-

B

D

B

D

C B

D

Biologia na czasie 3. Zakres rozszerzony

Lp. Temat Materiał nauczania Wymagania podstawowe

Uczeń poprawnie: Kategoria

celów Wymagania ponadpodsta-

wowe Uczeń poprawnie:

Kategoria celów

I. MECHANIZMY DZIEDZICZENIA 1. Budowa i rola kwa-

sów nukleinowych budowa DNA kształt cząsteczki DNA rola DNA budowa RNA rodzaje i funkcje RNA miejsce występowania

DNA i RNA w komórce RNA jako materiał gene-

tyczny

charakteryzuje budowę nukleotydu DNA i RNA

określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej

wymienia rodzaje RNA określa rolę podstawowych rodza-

jów RNA charakteryzuje budowę przestrzen-

ną DNA wyjaśnia pojęcie podwójna helisa charakteryzuje sposób łączenia się

nukleotydów w pojedynczym łań-cuchu DNA

wyjaśnia, z czego wynika komple-mentarność zasad

uzupełnia schemat jednego łańcu-cha polinukleotydowego DNA o łańcuch komplementarny

charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną RNA

określa lokalizację RNA w komór-kach prokariotycznej i eukariotycz-

B

A

A A

B

A B

C

C

C

A

wyjaśnia, na czym polega różna orientacja łańcuchów polinu-kleotydowych DNA

rozpoznaje poszczególne wią-zania w cząsteczce DNA

wyjaśnia, na czym polega regu-ła Chargaffa

porównuje budowę i funkcje DNA z budową i funkcjami RNA

wyjaśnia zasadę tworzenia nazw nukleotydów

planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie roli DNA jako nośnika informacji gene-tycznej

rozróżnia DNA od RNA z wykorzystaniem reguły Char-gaffa

C

B

C

C

C

D

C

rozwojowi uzależnienia od alkoholu wyjaśnia, na czym polega profilak-tyka uzależnień

B

stancji psychoaktywnej przewiduje skutki uzależnienia od leków dla zdrowia człowieka

D

nej 2. Replikacja DNA replikacja DNA

modele replikacji DNA – semikonserwatywny cha-rakter replikacji DNA

przebieg replikacji DNA replikacja końców czą-

steczki DNA – mecha-nizm działania telomera-zy

regulacja replikacji DNA

wyjaśnia pojęcie replikacja DNA wyjaśnia znaczenie replikacji DNA wymienia etapy replikacji DNA uzasadnia konieczność zachodzenia

replikacji przed podziałem komórki wyjaśnia pojęcia: widełki replika-

cyjne, oczko replikacyjne omawia przebieg replikacji wyjaśnia, na czym polega semikon-

serwatywny charakter replikacji DNA

określa rolę polimerazy DNA pod-czas replikacji

porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych

A C A D

A

B

C

B

C

charakteryzuje poszczególne etapy replikacji

wyjaśnia, skąd pochodzi ener-gia potrzebna do syntezy nowe-go łańcucha DNA

wykazuje różnice w syntezie obu nowych łańcuchów DNA

wyjaśnia rolę sekwencji telome-rowych

określa rolę poszczególnych enzymów w replikacji DNA

rozróżnia poszczególne modele replikacji

planuje doświadczenie mające na celu wykazanie, że replika-cja DNA jest semikonserwa-tywna

wykazuje naprawczą rolę poli-merazy DNA w replikacji

omawia mechanizmy regulacji replikacji DNA

B

C

D

C

B

B

D

D

B

3. Geny i genomy

struktura genu genom – kompletna in-

formacja genetyczna genom komórki prokario-

tycznej genom komórki eukario-

tycznej struktura chromatyny upakowanie DNA

w jądrze komórkowym genom wirusa

wyjaśnia pojęcia: gen, genom, pozagenowy DNA, chromosom, chromatyna, nukleosom

rozróżnia eksony i introny określa lokalizację DNA

w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej

omawia budowę genu rozróżnia geny ciągłe i nieciągłe wymienia rodzaje sekwencji wcho-

dzących w skład genomu

A

B A

B B

A

określa informacje zawarte w genie

charakteryzuje genom wirusa porównuje strukturę genomów

prokariotycznego i eukariotycz-nego

wymienia i charakteryzuje etapy upakowania DNA w ją-drze komórkowym

porównuje heterochromatynę z euchromatyną

B

B

C

B

C

wyjaśnia pojęcia: sekwencje powta-rzalne, pseudogeny

omawia skład chemiczny chroma-tyny

przedstawia budowę chromosomu

A

B B

różnicuje genom wirusowy ze względu na wybrane kryteria

omawia genom mitochondrial-ny człowieka

C

B

4. Związek między ge-nem a cechą

kod genetyczny ekspresja genu – odczy-

tywanie informacji gene-tycznej

transkrypcja – proces syntezy RNA

odwrotna transkrypcja modyfikacje potran-

skrypcyjne RNA w komórkach eukario-tycznych

translacja – synteza biał-ka

modyfikacje potransla-cyjne białek

wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, ekspresja genu, translacja, tran-skrypcja

wymienia i charakteryzuje cechy kodu genetycznego

ilustruje schematycznie etapy od-czytywania informacji genetycznej

nazywa etapy translacji omawia przebieg transkrypcji

i translacji analizuje tabelę kodu genetycznego wyjaśnia zasadę kodowania infor-

macji genetycznej organizmu przez kolejne trójki nukleotydów w DNA i mRNA

określa rolę polimerazy RNA w procesie transkrypcji

określa rolę aminoacylo-tRNA i rybosomów w translacji

A

A

B

A

B

D C

B

B

omawia przebieg odwrotnej transkrypcji wirusowego RNA

zapisuje sekwencję aminokwa-sów łańcucha peptydowego na podstawie sekwencji nukleoty-dów mRNA

porównuje ekspresję genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych

określa rolę i sposoby modyfi-kacji potranskrypcyjnej RNA

określa rolę i sposoby modyfi-kacji potranslacyjnej białek

wymienia przykłady wirusów, u których występuje odwrotna transkrypcja

wyjaśnia, w jaki sposób docho-dzi do tworzenia się poliryboso-mów

wyjaśnia biologiczne znaczenie polirybosomów

porównuje przebieg ekspresji genów w jądrze i organellach komórki eukariotycznej

B

C

C

B

B

A

C

C

C

5. Regulacja ekspresji genów

regulacja ekspresji ge-nów w komórce proka-

wyjaśnia pojęcie operon wskazuje na schemacie sekwencje

A A

rozróżnia regulację negatywną od pozytywnej w przypadku

C

riotycznej model operonu (operon

laktozowy i operon tryp-tofanowy)

regulacja ekspresji ge-nów w komórce eukario-tycznej

regulacja dostępu do genów

regulacja inicjacji tran-skrypcji

regulacja ekspresji ge-nów po etapie transkryp-cji

regulatorowe operonu oraz geny struktury

wymienia poziomy kontroli ekspre-sji genów w komórce eukariotycz-nej

wyjaśnia, na czym polega regulacja ekspresji genów w komórce proka-riotycznej na podstawie modelu operonu laktozowego i tryptofanowego

wyjaśnia, jakie znaczenie w regula-cji ekspresji genów operonu lakto-zowego mają: gen kodujący repre-sor, operator, promotor

omawia regulację inicjacji tran-skrypcji w komórce eukariotycznej

A

C

C

B

działania operonu laktozowego porównuje sposób regulacji

ekspresji genów struktury ope-ronu laktozowego i operonu tryptofanowego

wyjaśnia, na czym polega alter-natywne składanie RNA

porównuje regulację ekspresji genów w komórkach prokario-tycznej i eukariotycznej

wyjaśnia, na czym polega regu-lacja dostępu do genu w ko-mórce eukariotycznej

wyjaśnia, w jaki sposób po-wstają różne formy białek pod-czas ekspresji jednego genu

omawia rolę niekodującego RNA w regulacji ekspresji genów w komórce eukariotycznej

wyjaśnia, w jaki sposób regula-cja ekspresji genów u organi-zmów wielokomórkowych po-woduje zróżnicowanie komórek na poszczególne typy

C

B

C

C

C

B

C

6. Dziedziczenie cech. I prawo Mendla

badania Gregora Mendla I prawo Mendla – prawo

czystości gamet przewidywanie wyniku

krzyżówki genetycznej krzyżówki testowe –

krzyżówka jednogenowa

wyjaśnia pojęcia: allel, genotyp, fenotyp, homozygota, heterozygota, allel dominujący, allel recesywny

zapisuje przebieg i wyniki do-świadczeń G. Mendla za pomocą kwadratu Punnetta

podaje treść I prawa Mendla

A

B

A

wyjaśnia pojęcie linia czysta wyjaśnia, jakie znaczenie

w doświadczeniach G. Mendla miało wyhodowanie przez nie-go osobników grochu zwyczaj-nego należących do linii czys-tych

A C

D

cechy człowieka dziedzi-czone zgodnie z I prawem Mendla

omawia prace G. Mendla, na pod-stawie których sformułował on re-guły dziedziczenia

wymienia przykłady cech człowie-ka dziedziczonych zgodnie z I pra-wem Mendla

wykonuje przykładowe krzyżówki jednogenowe

A

A

C

analizuje wyniki krzyżówek jednogenowych na przykładzie grochu zwyczajnego

określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i feno-typów u potomstwa w wypadku dziedziczenia jednej cechy

określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej jednogenowej

C

C

7. II prawo Mendla

zasada niezależnej segre-gacji cech – II prawo Mendla

krzyżówka testowa dwu-genowa

zasługi G. Mendla dla rozwoju genetyki

podaje treść II prawa Mendla wykonuje przykładowe krzyżówki

dwugenowe

A C

analizuje wyniki krzyżówek dwugenowych na przykładzie grochu zwyczajnego

określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech niesprzężonych

określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej dwugenowej

ocenia znaczenie badań G. Mendla dla rozwoju genetyki

C

C

C

D

8. Chromosomowa teo-ria dziedziczenia

badania Thomasa Mor-gana

główne założenia chro-mosomowej teorii dzie-dziczenia

geny sprzężone i geny niesprzężone

sporządzanie genowej mapy chromosomu

wyjaśnia pojęcia: locus, geny sprzężone, crossing-over

wymienia główne założenia chro-mosomowej teorii dziedziczenia

wyjaśnia, na czym polega zjawisko sprzężenia genów

wyjaśnia zależność między często-ścią zachodzenia crossing-over a odległością między dwoma genami w chromosomie

A

A

C

C

oblicza częstość zachodzenia crossing-over między dwoma genami sprzężonymi

określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech sprzężonych

analizuje wyniki krzyżówek dotyczących dziedziczenia ge-

C

C

D

wyjaśnia, na czym polega mapo-wanie genów

wykonuje przykładowe krzyżówki dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych

C

C

nów sprzężonych oblicza odległość między ge-

nami wykazuje różnice między ge-

nami niesprzężonymi a sprzę-żonymi

C D

9. Determinacja płci. Cechy sprzężone z płcią

chromosomy płci czło-wieka

mechanizm dziedziczenia płci u człowieka

geny determinujące płeć u człowieka

chromatyna płciowa – nieaktywny chromosom X (ciałko Barra)

podstawowe typy deter-minacji płci u zwierząt

środowiskowy mecha-nizm determinowania płci

cechy sprzężone z płcią cechy zależne od płci

wyjaśnia pojęcia: kariotyp, chro-mosomy płci

wskazuje podobieństwa i różnice między kariotypem kobiety a kariotypem mężczyzny

wyjaśnia sposób determinacji płci u człowieka

charakteryzuje kariotyp człowieka określa płeć różnych osób na pod-

stawie analizy ich kariotypu wymienia przykłady cech sprzężo-

nych z płcią

wymienia nazwy oraz objawy cho-rób uwarunkowanych mutacjami genów sprzężonych z płcią

wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią

określa prawdopodobieństwo wy-stąpienia choroby sprzężonej z płcią

wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy hemofilii i daltoni-zmu

rozróżnia cechy sprzężone z płcią i cechy związane z płcią

A

C

B

B B

A

A

C

C

B

B

wyjaśnia, jaką rolę w determi-nacji płci odgrywają gen SRY oraz hormony wytwarzane przez rozwijające się jądra

omawia mechanizm inaktywacji chromosomu X

charakteryzuje dwa podstawo-we typy genetycznej determina-cji płci i podaje przykłady organizmów, u których one występują

wyjaśnia powody, dla których daltonizm i hemofilia występują niemal wyłącznie u mężczyzn

wyjaśnia, jakie znaczenie ma proces inaktywacji jednego z chromosomów X w większo-ści komórek organizmu kobiety

omawia przykłady środowi-skowego mechanizmu determi-nowania płci

planuje doświadczenie mające na celu wykazanie związku dziedziczenia koloru oczu muszki owocowej z dziedzicze-niem płci

B

B

B

C

C

B

D

10. Inne sposoby dziedzi-czenia cech

dominacja zupełna i dominacja niezupełna

kodominacja geny kumulatywne geny dopełniające się

(komplementarne) geny epistatyczne i geny

hipostatyczne plejotropia

wyjaśnia znaczenie pojęcia allele wielokrotne na przykładzie dzie-dziczenia grup krwi u człowieka

wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh

określa prawdopodobieństwo wy-stąpienia określonego fenotypu u potomstwa w przypadku dziedzi-czenia alleli wielokrotnych

wyjaśnia pojęcia: dominacja niezu-pełna, kodominacja, geny kumula-tywne, geny plejotropowe

charakteryzuje relacje między alle-lami jednego genu oparte na domi-nacji niezupełnej i kodominacji

określa prawdopodobieństwo wy-stąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku kodomi-nacji

podaje przykład cechy uwarunko-wanej obecnością genów kumula-tywnych

A

C

C

A

C

C

A

wyjaśnia pojęcia: geny kom-plementarne, geny dopełniające się, geny epistatyczne, geny hi-postatyczne

wyjaśnia, z jakiego powodu geny determinujące barwę kwiatów groszku pachnącego zostały nazwane genami kom-plementarnymi

określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia ge-nów dopełniających się

wyjaśnia, na czym polega dzia-łanie genów epistatycznych i hipostatycznych w wypadku dziedziczenia barwy sierści u gryzoni

wyjaśnia, co to znaczy, że cho-roba genetyczna jest uwarun-kowana przez gen plejotropowy

określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w przypadku dziedziczenia ge-nów epistatycznych

A

C

C

C

C

C

11. Zmienność organi-zmów

zmienność środowiskowa znaczenie zmienności

środowiskowej zmienność genetyczna zmienność ciągła

i zmienność nieciągła

wyjaśnia pojęcia: zmienność gene-tyczna, zmienność środowiskowa

wymienia rodzaje zmienności i wskazuje zależności między nimi

wymienia przykłady potwierdzają-ce występowanie zmienności śro-

A

B

A

wyjaśnia, w jaki sposób nieza-leżna segregacja chromoso-mów, crossing-over oraz loso-we łączenie się gamet wpływają na zmienność osobniczą

wymienia cechy mutacji, które

B

A

dowiskowej wyjaśnia pojęcia: zmienność cią-

gła, zmienność nieciągła wymienia przykłady zmienności

ciągłej i nieciągłej omawia przyczyny zmienności

genetycznej określa znaczenie zmienności gene-

tycznej i środowiskowej porównuje zmienność genetyczną

ze zmiennością środowiskową

A

A

B

B

C

stanowią jedno z głównych źró-deł zmienności genetycznej

porównuje zmienność gene-tyczną rekombinacyjną ze zmiennością mutacyjną

określa fenotypy zależne od genotypu oraz od wpływu środowiska

wyjaśnia znaczenie pojęcia transpozony i określa znaczenie transpozonów w rozwoju zmienności osobniczej

wyjaśnia znaczenie pojęcia norma reakcji genotypu

wyjaśnia przyczyny zmienności obserwowanej w wypadku or-ganizmów o identycznych ge-notypach

C

C

B

B

B

12. Zmiany w informacji genetycznej

mutacje somatyczne i generatywne

mutacje spontaniczne i indukowane

rodzaje czynników muta-gennych

mutacje genowe mutacje chromosomowe

(strukturalne i liczbowe) skutki mutacji transformacja nowotwo-

rowa komórki jako efekt mutacji

wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutacja genowa, mutacja chromosomowa strukturalna, mutacja chromoso-mowa liczbowa, czynnik mutagenny

wymienia przykłady fizycznych, chemicznych i biologicznych czyn-ników mutagennych

wymienia przykłady mutacji geno-wych i mutacji chromosomowych

wymienia pozytywne i negatywne skutki mutacji

wyjaśnia pojęcia: mutacja soma-tyczna, mutacja generatywna, mu-tacja spontaniczna, mutacja indu-kowana

A

A

A

A

A

wyjaśnia pojęcia: mutacje letal-ne, mutacje subletalne, mutacje neutralne, mutacje korzystne, protoonkogeny, onkogeny, geny supresorowe

wyjaśnia charakter zmian za-chodzących w DNA typowych dla różnych mutacji

określa skutki mutacji geno-wych dla kodowanego przez dany gen łańcucha polipeptydowego

omawia przyczyny powstawa-nia mutacji chromosomowych liczbowych

A

B

B

B

klasyfikuje mutacje według róż-nych kryteriów

określa ryzyko przekazania mutacji potomstwu

wskazuje przyczyny mutacji spon-tanicznych i mutacji indukowanych

uzasadnia konieczność ogranicze-nia w codziennym życiu stosowania substancji mutagennych

B

C

B

D

rozpoznaje na schematach róż-ne rodzaje mutacji chromoso-mowych

wskazuje na zależności między występowaniem mutacji a transformacją nowotworową komórki

przewiduje i ilustruje zmiany kariotypu dowolnego organi-zmu powstałe w wyniku muta-cji chromosomowych liczbo-wych

wyjaśnia znaczenie mutacji w przebiegu ewolucji

wskazuje różnicę między kario-typami organizmu aneuploidal-nego i organizmu poliploidalnego

wymienia przykłady protoon-kogenów i genów supresoro-wych oraz chorób nowotworo-wych związanych z ich mutacjami

B

C

D

B

B

A

13. Choroby jednogeno-we

rodzaje chorób genetycz-nych jednogenowych

choroby dziedziczone autosomalnie recesywnie

choroby dziedziczone autosomalnie dominująco

choroby dziedziczone recesywnie w sprzężeniu z płcią

choroby dziedziczone

wymienia przykłady chorób gene-tycznych uwarunkowanych obec-nością w autosomach zmutowa-nych alleli dominujących i recesywnych

wyjaśnia pojęcie choroby bloku metabolicznego

wyjaśnia, na czym polegają choro-by bloku metabolicznego

wymienia przykłady chorób bloku

A

A

B

A

wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy albinizmu, al-kaptonurii, choroby Parkinsona, dystrofii mięśniowej Duchen-ne’a, krzywicy opornej na wi-taminę D

wymienia przykłady stosowa-nych obecnie metod leczenia wybranych chorób genetycz-nych i ocenia ich skuteczność

B

D

A

dominująco w sprzężeniu z płcią

choroby związane z dziedziczeniem pozają-drowym

analiza rodowodów

metabolicznego wskazuje choroby bloku metabo-

licznego, których leczenie polega na stosowaniu odpowiedniej diety eliminacyjnej

klasyfikuje choroby genetyczne w zależności od sposobu ich dzie-dziczenia

wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, choroby Hunting-tona, anemii sierpowatej

rozpoznaje na rycinie prawidłowe oraz sierpowate erytrocyty krwi

B

B

B

B

wymienia przykłady chorób człowieka wynikających z mutacji DNA mitochondrial-nego

ustala typy dziedziczenia cho-rób genetycznych na podstawie analizy rodowodów

porównuje strukturę i właściwości hemoglobiny prawidłowej oraz hemoglobiny sierpowatej

charakteryzuje choroby czło-wieka wynikające z mutacji DNA mitochondrialnego

uzasadnia znaczenie analizy rodowodów jako metody dia-gnozowania chorób genetycz-nych

C

C

B

D

14. Choroby chromoso-malne i wieloczynnikowe

choroby spowodowane mutacjami strukturalny-mi

choroby spowodowane mutacjami liczbowymi

choroby wieloczynniko-we

wymienia przykłady oraz objawy chorób genetycznych człowieka wynikających z nieprawidłowej struktury chromosomów

wymienia przykłady chorób gene-tycznych człowieka wynikających ze zmiany liczby autosomów i chromosomów płci

określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Downa, ze-społem Klinefeltera i zespołem Turnera

wymienia objawy zespołu Downa, zespołu Klinefeltera i zespołu Tur-nera

A

A

B

A

omawia choroby spowodowane mutacjami strukturalnymi na przykładzie przewlekłej bia-łaczki szpikowej

określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Edwardsa i zespołem Patau

wymienia objawy zespołu Edwardsa i zespołu Patau

analizuje fotografie kariotypów człowieka

omawia choroby wieloczynni-kowe

B

B

A

D

B

wyjaśnia zależność między wie-kiem rodziców a prawdopodobień-stwem urodzenia się dziecka z ze-społem Downa

C

II. BIOTECHNOLOGIA MOLEKULARNA 1. Biotechnologia. Pod-

stawowe techniki inżynierii genetycznej

biotechnologia klasyczna i molekularna

enzymy stosowane w biotechnologii moleku-larnej

techniki inżynierii gene-tycznej

badanie i izolowanie genu

wprowadzenie genu do genomu innego orga-nizmu

biblioteki genomowe i cDNA

wyjaśnia pojęcia: biotechnologia molekularna, inżynieria genetycz-na, elektroforeza DNA, PCR, klo-nowanie DNA, transformacja gene-tyczna, sonda molekularna, wektor, sekwencjonowanie DNA, hybrydy-zacja DNA

wymienia dziedziny życia, w któ-rych można zastosować biotechno-logię molekularną

wymienia enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej oraz techniki inżynierii genetycznej

wymienia etapy modyfikacji ge-nomu

wyjaśnia, czym zajmuje się inży-nieria genetyczna

omawia wykorzystanie enzymów restrykcyjnych, ligaz i polimeraz DNA

wyjaśnia, na czym polegają: hy-brydyzacja DNA z wykorzystaniem sondy molekularnej, analiza re-strykcyjna, elektroforeza DNA, PCR, sekwencjonowanie DNA, klonowanie DNA, transformacja genetyczna

wymienia po jednym przykładzie

A

A

A

A

B

B

C

A

porównuje biotechnologię kla-syczną z biotechnologią mole-kularną

charakteryzuje enzymy stoso-wane w biotechnologii molekularnej

omawia poszczególne etapy analizy restrykcyjnej DNA, przebiegu PCR, klonowania DNA

określa cel tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cDNA

charakteryzuje wektory stoso-wane do transformacji gene-tycznej

sprawdza, jakie produkty po-wstaną na skutek cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne

określa wady i zalety łańcu-chowej reakcji polimerazy

omawia metody pośredniego i bezpośredniego wprowadzenia DNA do komórek roślin i zwie-rząt

analizuje przebieg klonowania DNA na przykładzie genu my-szy

omawia etapy tworzenia biblio-

C

B

B

B

B

C

B

B

D

B

praktycznego wykorzystania tech-nik inżynierii genetycznej

wymienia sposoby wprowadzenia obcego genu do komórki

A

tek genomowych i bibliotek cDNA

2. Organizmy zmodyfi-kowane genetycznie

GMO mikroorganizmy zmody-

fikowane genetycznie rośliny zmodyfikowane

genetycznie zwierzęta zmodyfikowa-

ne genetycznie produkty GMO

wyjaśnia pojęcia: organizm zmody-fikowany genetycznie, organizm transgeniczny, produkt GMO

wskazuje podobieństwa i różnice między organizmami zmodyfiko-wanymi genetycznie i organizmami transgenicznymi

wymienia metody otrzymywania organizmów zmodyfikowanych genetycznie

wymienia przykłady praktycznego wykorzystania GMO

podaje przykłady zmodyfikowa-nych genetycznie roślin i zwierząt

omawia perspektywy praktycznego wykorzystania GMO w rolnictwie, przemyśle, medycy-nie i nauce

omawia sposób oznakowania pro-duktów GMO

wskazuje na zagrożenia ze strony GMO

A

C

A

A

A

B

B

B

charakteryzuje metody otrzy-mywania transgenicznych bak-terii i roślin

omawia etapy modyfikacji komórek zarodkowych zwierząt

wymienia przykłady produktów GMO

podaje przykłady badań stoso-wanych w wypadku GMO

omawia wybrane modyfikacje genetyczne mikroorganizmów, roślin i zwierząt

wyjaśnia, w jaki sposób kontro-luje się mikroorganizmy zmo-dyfikowane genetycznie uwol-nione do środowiska

charakteryzuje sposoby zapo-biegania zagrożeniom ze strony GMO

analizuje argumenty przema-wiające za genetyczną modyfi-kacją organizmów oraz przeciw niej

omawia regulacje prawne doty-czące GMO w Unii Europej-skiej

B

B

B

A

B

C

B

D

B

3. Klonowanie – korzy-ści i zagrożenia

naturalne klony klonowanie mikroorgani-

wyjaśnia pojęcia: klon, klonowanie wymienia przykłady organizmów

A A

omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady

B

zmów i komórek

klonowanie roślin klonowanie zwierząt metody klonowania

zwierząt obawy etyczne dotyczące

klonowania zwierząt klonowanie człowieka

będących naturalnymi klonami określa cele klonowania mikroor-

ganizmów, komórek, roślin i zwierząt

wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony mikroorganizmów, ko-mórek, roślin i zwierząt

wymienia sposoby wykorzystania klonów mikroorganizmów, komó-rek, roślin i zwierząt w różnych dziedzinach życia człowieka

wskazuje na obawy etyczne doty-czące klonowania zwierząt

uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka

B

C

A

C

D

naturalnego klonowania omawia sposoby klonowania

roślin i zwierząt

formułuje argumenty przema-wiające za klonowaniem zwie-rząt i przeciw niemu

porównuje klonowanie terapeu-tyczne i klonowanie reproduk-cyjne

analizuje kolejne etapy klono-wania zwierząt metodą trans-plantacji jąder i rozdzielania komórek zarodka

planuje doświadczenie, którego celem jest udowodnienie, że ją-dro zróżnicowanej komórki może pokierować rozwojem or-ganizmu

wymienia przykłady osiągnięć w klonowaniu zwierząt

B

D

C

D

D

A

4. Biotechnologia mole-kularna w medycynie

mapa genetyczna czło-wieka

profilaktyka chorób – nowoczesne szczepionki

diagnostyka molekularna techniki stosowane

w diagnostyce moleku-larnej

biofarmaceutyki terapia genowa medycyna molekularna

wyjaśnia pojęcia: diagnostyka molekularna, biofarmaceutyki, te-rapia genowa, komórki macierzyste

wymienia korzyści wynikające z poznania genomu człowieka

wyjaśnia, czym się zajmuje diagno-styka molekularna

wymienia przykłady technik inży-nierii genetycznej wykorzystywa-nych w diagnozowaniu chorób gene-tycznych

A

A

B

A

A

omawia korzyści i zagrożenia wynikające z ustalenia sekwen-cji genomu człowieka

wyjaśnia, w jaki sposób otrzy-muje się nowoczesne szcze-pionki

porównuje szczepionki rekom-binowane ze szczepionkami DNA

charakteryzuje techniki inżynie-rii genetycznej wykorzystywane w diagnostyce molekularnej

B

C

C

B

B

wymienia argumenty przemawiają-ce za stosowaniem szczepionek wy-twarzanych metodami inżynierii genetycznej

omawia wykorzystanie diagnostyki molekularnej w wykrywaniu cho-rób genetycznych, zakaźnych, no-wotworowych i wieloczynnikowych

wymienia przykłady leków otrzy-mywanych metodami inżynierii genetycznej

wyjaśnia, na czym polega terapia genowa

omawia zastosowanie komórek macierzystych w leczeniu chorób człowieka

wyjaśnia, czym się zajmuje medy-cyna molekularna

B

A

C

B

C

omawia sposoby wytwarzania biofarmaceutyków

wyjaśnia pojęcie przeciwciała monoklonalne

podaje przykłady wykorzysta-nia przeciwciał monoklonal-nych w medycynie

wyjaśnia, w jaki sposób bio-technologia może się przyczy-nić do postępu w transplantolo-gii

omawia korzyści i zagrożenia wynikające z terapii genowej

omawia wykorzystanie mikro-macierzy w diagnostyce mole-kularnej

określa znaczenie wykorzysta-nia komórek macierzystych w leczeniu chorób

planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie, że zróż-nicowane komórki macierzyste można przekształcić w komórki macierzyste

A

A

C

B

B

B

D

5. Inne zastosowania biotechnologii mole-kularnej

biotechnologia moleku-larna w medycynie sądowej (profil genetyczny, usta-lanie ojcostwa)

biotechnologia moleku-larna w badaniach ewolucyj-

wyjaśnia pojęcie profil genetyczny wymienia przykłady praktycznego

zastosowania badań nad DNA w medycynie sądowej, ewolucjoni-zmie i systematyce

przedstawia sposoby zastosowania metod genetycznych w medycynie sądowej, ewolucjonizmie

A A

B

wyjaśnia pojęcie sekwencje mikrosatelitarne

uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych analizuje kolejne etapy ustalania profilu gene-tycznego

omawia wykorzystanie DNA

A

D

D

B

nych i systematyce organi-zmów (filogenetyka mo-lekularna)

i systematyce wyjaśnia sposób wykorzystania

analizy DNA do określenia pokre-wieństwa (np. ustalania lub wyklu-czania ojcostwa)

C

mitochondrialnego w badaniach ewolucyjnych

wyjaśnia pojęcie filogenetyka molekularna

analizuje drzewo filogenetyczne przedstawia sposoby wykorzy-

stania informacji zawartych w DNA

A

D B

III. EKOLOGIA 1. Czym zajmuje się

ekologia? różnice między ekologią

a ochroną środowiska i ochroną przyrody

zakres badań ekologicz-nych

nisza ekologiczna siedlisko klasyfikacja czynników

środowiska (czynniki biotyczne i abiotyczne)

tolerancja ekologiczna organizmów

eurybionty i stenobionty tolerancja ekologiczna

a rozmieszczenie organi-zmów

gatunki wskaźnikowe formy ekologiczne roślin

wyjaśnia pojęcia: ekologia, ochro-na środowiska, ochrona przyrody, siedlisko, nisza ekologiczna

określa zakres badań ekologicz-nych

klasyfikuje czynniki środowiska na biotyczne i abiotyczne

wyjaśnia pojęcia: zasoby środowi-ska, warunki środowiska, podaje odpowiednie przykłady

wyjaśnia pojęcia: nisza ekologicz-na, gatunki wskaźnikowe

wymienia przykłady praktycznego zastosowania gatunków wskaźni-kowych

określa, czym się zajmują ekologia, ochrona środowiska i ochrona przyrody

określa niszę ekologiczną wybra-nych gatunków

wyjaśnia relacje między siedli-skiem a niszą ekologiczną organizmu

omawia prawo minimum i prawo

A

A B

A

A

A

B

B

C

B

wyjaśnia różnicę między zaso-bami środowiska a warunkami środowiska

podaje przykłady ilustrujące prawo minimum, prawo tole-rancji ekologicznej, zasadę współdziałania czynników

wymienia podobieństwa i różnice między prawem mi-nimum a prawem tolerancji ekologicznej

uzasadnia, że istnieje związek między zakresem tolerancji or-ganizmów a ich rozmieszcze-niem na Ziemi

charakteryzuje zasady wyod-rębniania form ekologicznych organizmów

wyjaśnia pojęcia: eurybionty, stenobionty

interpretuje wykres ilustrujący zakres tolerancji różnych ga-tunków wobec wybranego czynnika środowiska

C

A

C

D

B

A

D

A

tolerancji ekologicznej wyjaśnia, na czym polega zasada

współdziałania czynników środo-wiska

wyjaśnia, dlaczego porosty wyko-rzystuje się do oceny stanu czysto-ści powietrza

C

C

wyjaśnia pojęcie gatunek ko-smopolityczny

wykazuje, że pojęcie niszy ekologicznej dotyczy zarówno osobnika, jak i gatunku

omawia zakres tolerancji eko-logicznej organizmów wobec konkretnego czynnika środowi-ska

wskazuje różnice między ga-tunkami kosmopolitycznymi a wskaźnikowymi

charakteryzuje formy ekolo-giczne roślin wyodrębnione ze względu na wymagania doty-czące ilości wody

planuje doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tole-rancji wybranego gatunku ro-śliny na działanie określonego czynnika środowiska

C

B

D

B

D

2. Ekologia populacji cechy populacji liczebność

i zagęszczenie populacji czynniki wpływające

na liczebność populacji modele wzrostu populacji struktura przestrzenna

populacji struktura wiekowa

i płciowa populacji

wyjaśnia pojęcie populacja lokalna gatunku

wymienia dwa podstawowe typy oddziaływania między osobnikami w populacji

wymienia cechy charakteryzujące populację

omawia znaczenie liczebności i zagęszczenia jako parametrów opisujących populację

wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji

A

A

A

B

A

wyjaśnia pojęcia: opór środo-wiska, tempo wzrostu populacji

charakteryzuje oddziaływania między członkami populacji

omawia regułę Alleego i podaje przykłady jej działania

wymienia czynniki wpływające na przebieg krzywej przeżywa-nia organizmów

analizuje piramidę obrazującą strukturę wiekową i strukturę płciową populacji

A

B

B

A

D

wyjaśnia pojęcia: rozrodczość, śmiertelność, migracja, struktura wiekowa populacji, struktura płciowa populacji, zasięg prze-strzenny, rozmieszczenie, emigra-cja, imigracja

charakteryzuje podstawowe typy rozmieszczenia populacji i podaje przykłady gatunków, które repre-zentują każdy z nich

przedstawia trzy podstawowe typy krzywej przeżywania oraz podaje przykłady gatunków, dla których są one charakterystyczne

charakteryzuje niezależne od zagęszczenia czynniki ograni-czające liczebność populacji

A

B

A

B

określa możliwości rozwoju danej populacji

przedstawia graficzny obraz wzrostu wykładniczego i wzro-stu logistycznego populacji

wymienia zalety i wady życia w grupie

wskazuje różnice między roz-rodczością fizjologiczną a ekologiczną oraz śmiertelno-ścią fizjologiczną a ekologiczną

porównuje strategie rozrodu typu r oraz typu K

charakteryzuje czynniki wpły-wające na liczebność populacji

porównuje podstawowe modele wzrostu populacji i podaje przykłady gatunków, które re-prezentują każdy z nich

omawia formy rozmieszczenia skupiskowego populacji

omawia trzy podstawowe okre-sy w życiu każdego osobnika

C

D

A

D

C

B

C

B

B

3. Oddziaływania anta-gonistyczne między organizmami

typy oddziaływań między organizmami

konkurencja roślinożerność przystosowania roślino-

żerców do zjadania roślin

drapieżnictwo

klasyfikuje oddziaływania między-gatunkowe na antagonistyczne i nieantagonistyczne

wymienia przykłady oddziaływań antagonistycznych

wymienia skutki konkurencji we-wnątrzgatunkowej

wymienia przykłady oddziaływań

B

A

A

A

wyjaśnia, na czym polega zasa-da konkurencyjnego wypierania

omawia skutki konkurencji blisko spokrewnionych gatun-ków na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez Gie-orgija Gausego

C

B

A

zależność drapieżnik – ofiara

przystosowanie drapież-ników do polowań

strategie obronne ofiar pasożytnictwo przystosowania

do pasożytnictwa

międzygatunkowych ograniczają-cych liczebność populacji

wymienia główne przyczyny i skutki konkurencji międzygatun-kowej

charakteryzuje oddziaływania mię-dzygatunkowe w relacjach: ofiara – drapieżnik, roślina – rośli-nożerca, żywiciel – pasożyt

charakteryzuje mechanizmy adap-tacyjne: ofiar i drapieżników, roślin i roślinożerców, pasożytów i żywicieli

klasyfikuje pasożyty według wska-zanych kryteriów

A

B

B

B

wymienia konsekwencje zawę-żenia nisz ekologicznych kon-kurujących gatunków

analizuje cykliczne zmiany liczebności populacji zjadające-go i populacji zjadanego

porównuje drapieżnictwo, ro-ślinożerność i pasożytnictwo

planuje doświadczenie mające na celu wykazanie istnienia konkurencyjnego wypierania

charakteryzuje skutki konku-rencji wewnątrzgatunkowej

określa skutki działania sub-stancji allelopatycznych

wyjaśnia, jakie znaczenie dla funkcjonowania biocenozy mają pasożyty, drapieżniki oraz roślinożercy

przewiduje skutki masowych pojawów organizmów w środowisku

wyjaśnia znaczenie wektorów w rozprzestrzenianiu się paso-żytów

C

C

D

B

B

C

D

C

4. Oddziaływania niean-tagonistyczne między organizmami

mutualizm (mutualizm obligatoryjny i mutu-alizm fakultatywny)

przystosowania organi-zmów mutualistycznych

komensalizm

wymienia nieantagonistyczne interakcje międzygatunkowe

wyjaśnia pojęcia: mutualizm, ko-mensalizm

charakteryzuje mechanizmy adap-tacyjne organizmów pozostających w związku mutualistycznym

A

A

B

porównuje mutualizm obligato-ryjny i mutualizm fakultatywny

omawia przykłady mutualizmu i komensalizmu

C

B

wymienia przykłady zachowań mutualistycznych i komensali-stycznych

A

5. Struktura ekosystemu rodzaje ekosystemów struktura troficzna eko-

systemu struktura przestrzenna

ekosystemu rola biocenozy

w kształtowaniu biotopu przemiany ekosystemu –

sukcesja ekologiczna

wyjaśnia pojęcia: ekosystem, bio-cenoza, biotop, struktura troficzna ekosystemu, struktura przestrzenna ekosystemu, sukcesja ekologiczna

wymienia biotyczne i abiotyczne elementy ekosystemu

wyjaśnia rolę, jaką w biocenozie odgrywają producenci, konsumenci i destruenci

klasyfikuje rodzaje ekosystemów klasyfikuje elementy ekosystemu

na biotyczne i abiotyczne charakteryzuje strukturę prze-

strzenną i troficzną ekosystemu

wyjaśnia, na czym polega sukcesja wyjaśnia, na czym polega eutrofi-

zacja jezior

A

A

C

B B

B

C

C

określa kryteria podziału eko-systemów

charakteryzuje rodzaje ekosys-temów

wyjaśnia, na czym polega rola biocenozy w kształtowaniu bio-topu

wyjaśnia, od czego zależy struktura przestrzenna ekosys-temu

charakteryzuje procesy glebo-twórcze

omawia przebieg sukcesji pier-wotnej i wtórnej

określa kryteria podziału sukce-sji ekologicznej

omawia rolę organizmów w procesach glebotwórczych

charakteryzuje poziomy glebo-we

omawia wpływ biocenozy na mikroklimat

omawia etapy eutrofizacji jezior

B

B C

C

B B

C

B

B B

B

6. Przepływ energii i krążenie materii w ekosystemie

typy łańcuchów troficz-nych

sieć troficzna ekosystemu przepływ energii

w ekosystemie krążenie materii

w ekosystemie

wyjaśnia pojęcia: łańcuch troficz-ny, poziom troficzny, sieć troficzna

wskazuje zależności między po-ziomami troficznymi

wymienia czynniki, które mogą ograniczać produktywność ekosys-temów

A

C

A

wyróżnia i porównuje dwa typy łańcuchów troficznych

wyjaśnia pojęcia: produkcja pierwotna (brutto, netto), pro-dukcja wtórna (brutto, netto)

wyjaśnia, dlaczego ekosystem autotroficzny jest samowystar-

C

A

C

produktywność ekosys-temów

porównanie produkcji pierwotnej różnych eko-systemów

równowaga w ekosystemach

konstruuje łańcuchy troficzne i sieci troficzne

nazywa poziomy troficzne w łań-cuchu troficznym i sieci troficznej

wyjaśnia zjawisko krążenia materii i przepływu energii w ekosystemie

porównuje produkcję pierwotną różnych ekosystemów

wyjaśnia, czym jest równowaga w ekosystemie

C

A

C

C

A

czalny omawia przyczyny zaburzenia

równowagi w ekosystemach analizuje produkcję pierwotną

i wtórną wybranego ekosyste-mu

rysuje i porównuje trzy typy piramid troficznych: piramidę energii, piramidę liczebności, piramidę biomasy

wyjaśnia, dlaczego lasy równi-kowe i rafy koralowe są ekosystema-mi o najwyższej produktywności

B

D

C

C

7. Obieg węgla i azotu w przyrodzie

obieg węgla zakłócenie obiegu węgla obieg azotu

wyjaśnia pojęcie cykle biogeoche-miczne

wyjaśnia, na czym polegają obieg węgla i obieg azotu w przyrodzie

wymienia źródła węgla w przyro-dzie

wyjaśnia, jaki wpływ na obieg pierwiastków chemicznych w przyrodzie ma działalność go-spodarcza człowieka

A

C

A C

omawia schematy obiegu węgla i obiegu azotu w przyrodzie

wyjaśnia, na czym polega nitry-fikacja, amonifikacja oraz denitryfikacja

określa rolę organizmów w obiegu pierwiastków

omawia przebieg reakcji nitry-fikacji

B

C

B

B

8. Różnorodność biolo-giczna

bioróżnorodność trudności w mierzeniu

różnorodności biologicz-nej

różnice w rozmieszcze-niu gatunków na Ziemi

biomy (lądowe i wodne)

wyjaśnia pojęcia: biom, różnorod-ność biologiczna

omawia poziomy różnorodności biologicznej

wymienia główne biomy lądowe i podaje nazwy stref klimatycz-nych, w których się one znajdują

A

B

A

A

omawia różnice w rozmiesz-czeniu gatunków na Ziemi

wyjaśnia pojęcie ogniska róż-norodności biologicznej

określa warunki życia w porównywalnych strefach je-ziora i morza lub oceanu

B

A

B

wymienia główne biomy wodne omawia kryteria, na podstawie

których wyróżniono biomy charakteryzuje biomy lądowe oraz

obszary gór wysokich, uwzględnia-jąc takie czynniki, jak: warunki klimatyczne, warunki glebowe, przeważająca roślinność oraz wy-stępujące tam zwierzęta

charakteryzuje warstwy lasu wy-stępujące w biomach leśnych

omawia strefowość biomów wod-nych na przykładzie jeziora i oce-anu

charakteryzuje biomy, uwzględnia-jąc takie czynniki, jak: warunki tle-nowe, świetlne, głębokość, prze-ważająca roślinność oraz występu-jące tam zwierzęta

B

B

B

B

B

dowodzi trudności w określaniu różnorodności gatunkowej na Ziemi

ocenia stopień poznania różno-rodności gatunkowej Ziemi

porównuje różnorodność gatun-kową poszczególnych biomów

D

D

C

9. Czynniki kształtujące różnorodność biolo-giczną

czynniki geograficzne wpływające na bioróżno-rodność

zmiany klimatu a różnorodność biolo-giczna

ukształtowanie po-wierzchni Ziemi a bioróżnorodność

czynniki antropogeniczne wpływające na bioróżnorodność

działania prowadzące do spadku bioróżnorod-

wymienia czynniki geograficzne wpływające na bioróżnorodność

omawia przykłady negatywnego wpływu człowieka na bioróżnorodność

wymienia powody ochrony przyro-dy

wymienia przykłady działań po-dejmowanych w celu ochrony ga-tunków i ekosystemów

klasyfikuje czynniki kształtujące różnorodność biologiczną

omawia wpływ czynników geogra-ficznych i antropogenicznych

A

B

A

A

B

B

wymienia przykłady gatunków, których introdukcja w pewnych regionach Polski spowodowała zmniejszenie różnorodności ga-tunkowej

określa wpływ zlodowaceń i ukształtowania powierzchni na różnorodność biologiczną

wyjaśnia pojęcia: relikt, ostoja, endemit

uzasadnia konieczność ochrony dawnych odmian roślin i ras zwierząt

wskazuje konsekwencje

A

B

A

D

C

ności (niszczenie sie-dlisk, introdukcja gatun-ków)

nadmierna eksploatacja zasobów przyrody

działania prowadzące do wzrostu bioróżnorodno-ści (ochrona siedlisk, ochrona czynna gatun-ków)

ochrona dawnych od-mian roślin i ras zwierząt

na różnorodność biologiczną wyjaśnia, na czym polega ochrona

przyrody czynna i bierna podaje przykłady działań z zakresu

ochrony czynnej i biernej uzasadnia konieczność stosowania

ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosyste-mów

wyjaśnia, na czym polega intro-dukcja i reintrodukcja gatunku

C

A

D

D

zmniejszenia różnorodności biologicznej

wymienia przykłady gatunków, których populacje zostały od-tworzone

określa wpływ gatunków inwa-zyjnych na rodzime gatunki

określa znaczenie korytarzy ekologicznych

A

C

C

10. Elementy ochrony środowiska

przyczyny i skutki eks-ploatacji zasobów przy-rody

globalne ocieplenie kli-matu

efekt cieplarniany kwaśne opady dziura ozonowa alternatywne źródła

energii gospodarowanie odpa-

dami

klasyfikuje zasoby przyrody wymienia skutki eksploatacji zaso-

bów nieodnawialnych wyjaśnia pojęcia: efekt cieplarnia-

ny, kwaśne opady, smog, dziura ozonowa, alternatywne źródła energii, recykling

podaje przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami przyro-dy

wymienia skutki eksploatacji zaso-bów odnawialnych

wymienia przyczyny globalnego ocieplenia klimatu, powstawania kwaśnych opadów, smogu i dziury ozonowej

wyjaśnia, w jaki sposób niewłaści-wa eksploatacja zasobów przyrody wpływa na środowisko

omawia skutki kwaśnych opadów dla środowiska i zdrowia człowieka

B A

A

A

A

A

C

B

A

wyjaśnia pojęcie rekultywacja omawia skutki eksploatacji

zasobów odnawialnych wyjaśnia, w jaki sposób docho-

dzi do powstania efektu cieplarnia-nego

uzasadnia konieczność racjo-nalnego gospodarowania zaso-bami przyrody

omawia proces powstawania kwaśnych opadów

ocenia wpływ różnych metod utylizacji odpadów na środowi-sko

przedstawia założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju

odróżnia rodzaje smogu wyjaśnia zależność między

dziurą ozonową a powstawa-niem nowotworów

A B

C

D

B

D

B

B

C

D

wymienia skutki powstawania dziury ozonowej

wymienia sposoby utylizacji odpa-dów

A

uzasadnia konieczność gospo-darowania odpadami

IV. EWOLUCJONIZM 1. Rozwój myśli ewolu-

cyjnej ewolucja biologiczna główne teorie dotyczące

życia na Ziemi głoszone do XIX w.

rozwój myśli ewolucyj-nej

teorie Jeana Baptiste’a Lamarcka i Georges’a Cuviera

obserwacje przyrodnicze Darwina podczas podró-ży dookoła świata oraz ich wpływ na sformuło-wanie teorii ewolucji

dobór sztuczny jako namiastka ewolucji

główne założenia teorii doboru naturalnego

ewolucjonizm po Darwinie

wyjaśnia pojęcia: ewolucja biolo-giczna, ewolucjonizm, dobór natu-ralny, dobór sztuczny

omawia główne założenia teorii doboru naturalnego K. Darwina

przedstawia główne założenia teorii J.B. Lamarcka i kreacjonistów

wyjaśnia, dlaczego teoria J.B. La-marcka odegrała ważną rolę w rozwoju myśli ewolucyjnej

wyjaśnia relacje między teorią doboru naturalnego K. Darwina a syntetyczną teorią ewolucji

wyjaśnia pojęcie walka o byt

A

B

B

C

C

A

porównuje dobór naturalny i dobór sztuczny

omawia główne założenia syn-tetycznej teorii ewolucji

charakteryzuje teorie dotyczące życia na Ziemi głoszone do XIX w.

omawia założenia teorii G. Cuviera

ocenia wpływ podróży K. Dar-wina na rozwój jego teorii ewo-lucji

C

B

B

B D

2. Dowody ewolucji bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji

rodzaje skamieniałości formy przejściowe metody datowania sto-

sowane w paleontologii

żywe skamieniałości

wymienia bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji oraz podaje ich przykłady

wyjaśnia pojęcia: skamieniałości przewodnie, anatomia porównaw-cza

wymienia cechy anatomiczne orga-nizmów potwierdzające jedność ich

A

A

A

wymienia przykłady zwierząt zaliczanych do form przejścio-wych oraz podaje cechy tych zwierząt

podaje przykład metody pozwa-lającej na ocenę bezwzględnego wieku skał osadowych

wyjaśnia pojęcia: dywergencja,

A

A

analogia i homologia dywergencja

i konwergencja narządy szczątkowe

i atawizmy dowody z zakresu em-

briologii dowody ewolucji

z zakresu biogeografii podobieństwo bioche-

miczne organizmów próby odtworzenia filo-

genezy

planu budowy wyjaśnia, jakie warunki środowiska

sprzyjały przetrwaniu skamieniało-ści do czasów współczesnych

wyjaśnia przyczyny podobieństw i różnic w budowie narządów ho-mologicznych

wyjaśnia powody, dla których niektóre grupy organizmów nazy-wa się żywymi skamieniałościami

wymienia przykład metody pozwa-lającej na ocenę względnego wieku skał osadowych

wyjaśnia różnicę między atawi-zmem a narządem szczątkowym

wymienia przykłady atawizmów i narządów szczątkowych

wyjaśnia, czym się zajmuje paleon-tologia

C

C

C

A

C

A

B

konwergencja wymienia przykłady dywergen-

cji i konwergencji

wymienia przykłady dowodów ewolucji z zakresu embriologii, biogeografii oraz biochemii

wymienia techniki badawcze z zakresu biochemii i biologii molekularnej, umożliwiające skonstruowanie drzewa filoge-netycznego organizmów

wyjaśnia pojęcie formy przej-ściowe

wyjaśnia, na czym się opierają radioizotopowe i biostratygra-ficzne metody datowania

analizuje budowę przednich kończyn przedstawicieli róż-nych gatunków ssaków i wska-zuje cechy świadczące o ich wspólnym pochodzeniu oraz środowisku ich życia

wyjaśnia znaczenie budowy cytochromu c u wybranych ga-tunków w ustalaniu stopnia po-krewieństwa między nimi

A

A

A

A

B C

D

C

C 3. Dobór naturalny –

główny mechanizm ewolucji

zmienność genetyczna jako podstawa ewolucji

rodzaje doboru natural-nego (stabilizujący, kie-runkowy, rozrywający)

dobór płciowy

wyjaśnia pojęcia: dymorfizm płcio-wy, dobór płciowy, dobór krewnia-czy, dobór stabilizujący, dobór kie-runkowy, dobór rozrywający

wymienia przykłady dymorfizmu płciowego

A

A

wymienia przykłady działania różnych form doboru natural-nego w przyrodzie

wyjaśnia znaczenie zachowań altruistycznych w przyrodzie

A

C

B

dobór krewniaczy dobór naturalny

a choroby genetyczne

charakteryzuje sposób i przewiduje efekty działania doboru stabilizują-cego, kierunkowego i rozrywającego

wyjaśnia, na czym polega zmien-ność wewnątrzgatunkowa

wyjaśnia, który z rodzajów zmien-ności organizmów ma znaczenie ewolucyjne

omawia rolę mutacji w kształtowa-niu zmienności genetycznej popu-lacji

wyjaśnia pojęcie preferencje w krzyżowaniu

wymienia przykłady występowania preferencji w krzyżowaniu w przy-rodzie

podaje przykłady utrzymywania się w populacji człowieka alleli wa-runkujących choroby genetyczne

D

C

C

B

A

A

A

omawia występowanie genu anemii sierpowatej w popula-cjach ludzi żyjących na obsza-rach dotkniętych malarią

omawia dymorfizm płciowy jako wynik istnienia preferencji w krzyżowaniu

wyjaśnia, dlaczego mimo dzia-łania doboru naturalnego w po-pulacji człowieka utrzymują się allele warunkujące choroby ge-netyczne

B

C

4. Ewolucja na poziomie populacji

pula genowa populacji populacja w stanie rów-

nowagi genetycznej dryf genetyczny – przy-

padkowe zmiany ewolu-cyjne

wyjaśnia pojęcia: genetyka popula-cyjna, pula genowa populacji

wyjaśnia, dlaczego populacja jest podstawową jednostką ewolucji

wymienia czynniki ewolucji wyjaśnia, na czym polega zjawisko

dryfu genetycznego i wymienia skutki jego działania w przyrodzie

wymienia warunki, które spełnia populacja znajdująca się w stanie równowagi genetycznej

A

C

A C

A

omawia regułę Hardy’ego– –Weinberga

oblicza częstości występowania genotypów i fenotypów w po-pulacji

wyjaśnia rolę dryfu genetycz-nego w kształtowaniu puli genetycz-nej populacji na przykładach efektu założyciela oraz efektu wąskiego gardła

sprawdza, czy populacja znaj-duje się w stanie równowagi

B

C

C

C

genetycznej 5. Powstawanie gatun-

ków – specjacja biologiczna koncepcja

gatunku mechanizmy izolacji

rozrodczej rodzaje specjacji (specja-

cja allopatryczna, specja-cja sympatryczna)

powstawanie gatunków w wyniku poliploidyzacji

przedstawia biologiczną koncepcję gatunku

wyjaśnia pojęcia: mechanizmy izolacji rozrodczej, specjacja

omawia znaczenie mechanizmów izolacji rozrodczej w przyrodzie

klasyfikuje mechanizmy izolacji rozrodczej

wymienia rodzaje specjacji

B

A

B

B

A

wyjaśnia, dlaczego biologicznej koncepcji gatunku nie można stosować wobec gatunków rozmnażających się bezpłciowo

charakteryzuje rodzaje specja-cji, biorąc pod uwagę typ pier-wotnej bariery izolacyjnej

charakteryzuje prezygotyczne i postzygotyczne mechanizmy izolacji rozrodczej oraz podaje przykłady ich działania

omawia powstawanie gatunków na drodze poliploidyzacji

C

B

B

B 6. Prawidłowości ewo-

lucji. Koewolucja mikroewolucja

i makroewolucja tempo ewolucji kierunkowość

i nieodwracalność ewo-lucji oraz radiacja adap-tacyjna

koewolucja – rozwijanie interakcji międzygatun-kowych

strategie życiowe organi-zmów

wyjaśnia pojęcie prawidłowości ewolucji

wymienia prawidłowości ewolucji wyjaśnia pojęcia: mikroewolucja,

makroewolucja, kierunkowość ewo-lucji, nieodwracalność ewolucji, koewolucja

wymienia prawdopodobne przy-czyny nieodwracalności ewolucji

A

A

A

A

wymienia czynniki, które wpływają na tempo ewolucji

charakteryzuje sposoby okre-ślania tempa ewolucji

wymienia przykłady koewolucji omawia skutki doboru natural-

nego w postaci powstawania różnych strategii życiowych organi-zmów

wymienia przykłady przemian w skali mikro- i makroewolucji

wyjaśnia wpływ doboru natu-ralnego na kierunek ewolucji

omawia zjawisko radiacji adap-tacyjnej

A

B

A B

A

C

B

7. Historia życia na Ziemi

warunki na Ziemi w początkowym okresie jej istnienia

wymienia etapy rozwoju życia na Ziemi

wymienia warunki środowiska,

A

A

wyjaśnia, na czym polega teoria samorzutnej syntezy związków organicznych

C

samorzutna synteza związków organicznych

powstawanie makroczą-steczek

świat RNA prakomórki powstanie pierwszych

komórek i ich ewolucja budowa i sposób życia

pierwszych organizmów różnicowanie się sposobu

odżywiania efekty pojawienia się

fotoautotrofów komórka jądrowa (euka-

riotyczna) powstanie organizmów

wielokomórkowych etapy rozwoju organi-

zmów na Ziemi masowe wymierania

organizmów wędrówka kontynentów

które umożliwiły samorzutną syn-tezę pierwszych związków orga-nicznych

charakteryzuje środowisko oraz tryb życia pierwszych organizmów jednokomórkowych

wymienia główne założenia teorii endosymbiozy

charakteryzuje zmiany prowadzące do powstania organizmów wielo-komórkowych

nazywa erę i okres, w których po-jawiły się pierwsze rośliny lądowe

nazywa grupy zwierząt, które jako pierwsze pojawiły się w środowi-sku lądowym

charakteryzuje warunki klimatycz-ne i fizykochemiczne panujące na Ziemi ok. 4 mld lat temu

wyjaśnia pojęcie makrocząsteczka charakteryzuje warunki sprzyjające

powstawaniu pierwszych makro-cząsteczek na Ziemi

wyjaśnia, jak zmieniał się sposób odżywiania pierwszych organi-zmów jednokomórkowych

wyjaśnia, na czym polegają sposo-by odżywiania chemoautotrofów i fotoautotrofów

wyjaśnia, w jaki sposób wędrówka kontynentów wpłynęła na roz-mieszczenie organizmów na Ziemi

B

A

B

A

A

B

A B

C

B

C

C

przedstawia przebieg i wyniki doświadczenia Stanley’a Mille-ra i Harolda Ureya

wyjaśnia pojęcia: bulion pier-wotny, pizza pierwotna w na-wiązaniu do etapów ewolucji chemicznej

wyjaśnia rolę kwasów nukle-inowych w powstaniu życia na Ziemi

wymienia argumenty przema-wiające za słusznością teorii endosymbiozy

wskazuje bezpośrednią przy-czynę stopniowych i nieodwra-calnych zmian warunków panu-jących na Ziemi

ocenia znaczenie doświadczenia S. Millera i H. Ureya w postę-pie badań nad powstaniem ży-cia na Ziemi

wyjaśnia, dlaczego odkrycie rybozymów miało duże znacze-nie w rozwoju teorii powstania ży-cia na Ziemi

wyjaśnia, w jaki sposób pierw-sze fotoautotrofy zmieniły wa-runki na Ziemi

B

A

C

D

C

D

C

C

C

A

B

wyjaśnia, jakie dane można uzy-skać na podstawie analizy tabeli stratygraficznej

wyjaśnia, jakie korzyści adapta-cyjne miało wykształcenie się form wielokomórkowych

wymienia okresy, w których nastąpiły masowe wymierania organizmów

określa prawdopodobne przy-czyny wielkich wymierań orga-nizmów w historii Ziemi

8. Antropogeneza powiązanie człowieka ze światem zwierząt

cechy specyficzne ludz-kie

warunki powstania przodków człowieka

najstarsi przodkowie człowieka

pierwsi ludzie człowiek rozumny drzewo rodowe człowie-

ka

wyjaśnia pojęcia: antropogeneza, antropologia

określa stanowisko systematyczne człowieka

wymienia kilka cech wspólnych dla naczelnych

wymienia główne cechy budowy ciała charakterystyczne dla czło-wieka

określa chronologię występowania przedstawicieli rodzaju Homo

wymienia korzyści wynikające z pionizacji ciała, redukcji owło-sienia oraz zwiększania masy i ob-jętości mózgu

omawia warunki, w których doszło do powstania bezpośrednich przod-ków człowieka

omawia zmiany, które zaszły pod-czas ewolucji rodzaju Homo

A

A

A

A

A

A

B

B

uzasadnia przynależność czło-wieka do królestwa: zwierzęta, typu: strunowce, podtypu: krę-gowce, gromady: ssaki, rzędu: naczelne

wymienia rodzaje człeko-kształtnych

wymienia zmiany w budowie szkieletu wynikające z pioniza-cji ciała oraz stopniowego zwiększania masy i objętości mózgowia

charakteryzuje budowę oraz tryb życia bezpośrednich przodków człowieka

analizuje cechy z zakresu ana-tomii, immunologii, genetyki i zachowania świadczące o po-wiązaniu człowieka z innymi człekokształtnymi

wymienia drobne cechy morfo-logiczne właściwe tylko czło-wiekowi

D

A A

B

D

A

B

omawia drogi rozprzestrzenia-nia się rodzaju Homo z Afryki na pozostałe kontynenty

omawia negatywne skutki pio-nizacji ciała

B