Bieszczady - Wydawnictwo · PDF fileBieszczady przewodnik Opracowanie: Paweł Luboński...

Bieszczadyprzewodnik

Opracowanie:Paweł Luboński

Zdjęcia:Ryszard Nater

Zygmunt NaterStanisław Nater

Opracowanie tekstu i mapPaweł Luboński

AktualizacjeAnna ChudzikSabina Niedzielska

Projekt graficzny, DTPi aktualzacja mapJakub Kinel

Zdjęcia:Ryszard NaterZygmunt NaterStanisław Nater

Zdjęcie na okadce i na s. 2–3:Jan Włodarczyk, Połonina Wetlińska

RedakcjaAnna ChudzikJoanna Kułakowska-Lis

Korekta:Sabina Niedzielska

Copyright by BOSZ36-722 Olszanica 311Biuro: 38-600 Lesko, ul. Przemysłowa 14tel. 13 469 90 00, 13 469 90 10faks 13 469 61 [email protected]

Wydanie XOlszanica 2012

ISBN 978-83-7576-175-7

Druk i oprawaZakład Graficzny „Colonel”, Kraków

Reklamy z wykorzystaniem materiałów zleceniodawców

treściSpis

2

1Dlaczego warto odwiedzić Bieszczady . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Po co dziś przyjeżdżamy w Bieszczady? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 O przewodniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Od Autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Co o Bieszczadach wiedzieć wypada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Ile Bieszczadów mamy w Polsce, czyli podziały geograficzne . . . . . . . 18 Pasma i pasemka, czyli nieco geomorfologii . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Skąd się wzięła nazwa Bieszczady? . . . . . . . . . . . . . . . . 20 O fałdach i płaszczowinach, czyli absolutne minimum geologii . . . . . . 21 Kiedy jeździć w Bieszczady, czyli kilka zdań o klimacie . . . . . . . . . . 23 Buki, niedźwiedzie i połoniny, czyli o bieszczadzkiej przyrodzie . . . . . 23 Pierwotna puszcza?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Bieszczadzka roślinność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 …i zwierzyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Czy poniosą wilka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Gdy ukąsi żmija… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Ochrona przyrody w Bieszczadach . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Od szlaku bursztynowego do Obwodnicy, czyli dzieje Bieszczadów z lotu ptaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Pod berłem ruskich książąt i polskich królów . . . . . . . . . . . 32 Przez dziejowe zawieruchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Bieszczady zdobywane po raz drugi. . . . . . . . . . . . . . . . 35 Dzisiaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Zanim wyruszysz w głąb gór, czyli podbieszczadzkie miasta . . . . . . 39 Sanok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Zamek i Muzeum Historyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Skalne grzyby, czyli z Sanoka na Orli Kamień . . . . . . . . . . . . 47 Chaty w dolinie, czyli o bieszczadzkich Bojkach . . . . . . . . . . . 48 Skansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Jedziemy na wschód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Można też inaczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Szlak nadsańskich umocnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3

Lesko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Leski zamek: różne warstwy historii . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Tematy żydowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Bieszczadzcy starozakonni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Spacerkiem po okolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Przez europejski wododział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Lotnicze tradycje Ustianowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Ustrzyki Dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Zimowa stolica Bieszczadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Ustrzyckie spacery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Krościenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Za sąsiedzką miedzą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Żagle pod Jaworem, czyli wokół Jeziora Solińskiego . . . . . . . . . . 71 O czym powinni wiedzieć wodniacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Pomoc na wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 …a o czym wędkarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Jedziemy nad Solinę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 …przez Hoczew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Wsie na dnie jeziora, czyli o bieszczadzkich zbiornikach wodnych . 78 Balowie z Hoczwi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 …przez Uherce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Herbowi pod strzechą, czyli o szlachcie zagrodowej w Bieszczadach 84 Siła propagandy, czyli „powstanie leskie” . . . . . . . . . . . . . . 86 Solina i Jawor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Dokąd pójść z Soliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Jawor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Od Polańczyka do Polany, czyli Małą Obwodnicą wokół Jeziora Solińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Polańczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Spacery z Polańczyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Po zdrowie do Polańczyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Wołkowyja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Widokowym szlakiem do Wołkowyi . . . . . . . . . . . . . . . 95 Między Solinką a Sanem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Na Korbanię i nie tylko, czyli wycieczki z Bukowca . . . . . . . . 98 Chrewt i Polana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Pogrzeb pańszczyzny w Polanie . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Spacery z Polany i Chrewtu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Wschodnie wybrzeża Jeziora Solińskiego . . . . . . . . . . . . 103 Wycieczki z Teleśnicy Oszwarowej . . . . . . . . . . . . . . 104 Myczkowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

5

4 Bieszczadzkie Centrum Nordic Walking. . . . . . . . . . . . . 106 Spacery z Myczkowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Chronimy przyrodę Przedgórza Bieszczadów . . . . . . . . . 110

Echo cerkiewnych chórów, czyli doliny Osławy i Osławicy . . . . . . 111 Zagórz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Na c.k. Magistrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 W górę Osławy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Rzepedź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Pod trójramiennym krzyżem, czyli o cerkwi, ikonie i ikonostasie . 122 Spacery w okolicach Rzepedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Jawornik, którego nie ma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Komańcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Koroliwcy znad Osławy, czyli o wschodniej Łemkowszczyźnie . . 128 Łacinnicy i schizmatycy, czyli o obrządku wschodnim w Bieszczadach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Republika komańczańska, czyli rok 1918 w Bieszczadach . . . . 132 Wycieczki z Komańczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Skąd się wzięły Jeziorka Duszatyńskie . . . . . . . . . . . . . . 136 Przy starym szlaku handlowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 U stóp Przełęczy Łupkowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Do źródeł Osławy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Pasmo graniczne – rzecz dla amatora. . . . . . . . . . . . . . 141 Spacery z Woli Michowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Sobótka nad Osławą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Lasy i pomniki, czyli okolice Baligrodu i Cisnej . . . . . . . . . . . . 147 W dolinie Hoczewki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 Baligród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Pod znakiem tryzuba, czyli o walkach z UPA w Bieszczadach . . 154 Dolina Rabego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Od Bystrego do Habkowców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Jak to było ze Świerczewskim. . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Cisna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 O cisie słów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Bieszczadzka ciuchcia na turystycznym szlaku . . . . . . . . . 165 Historia bieszczadzkiej wąskotorówki . . . . . . . . . . . . . . 166 Wycieczki górskie w rejonie Cisnej . . . . . . . . . . . . . . . 168 Nad górną Solinką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Wycieczki w rejonie Roztok Górnych i Solinki . . . . . . . . . . 172 Graniczne perypetie u stóp Matragony . . . . . . . . . . . . . 173

7

6 Obwodnicy ciąg dalszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 „Wyry na Wetłyne”, czyli dookoła Falowej . . . . . . . . . . . . . . . 176 Łopienka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Odpust w Łopience. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Na czereśnie do Tyskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Kraina drewnianych cerkiewek, czyli wschodnie rubieże Bieszczadów 183 W górę od Ustrzyk Dolnych, czyli Bandrów i okolice . . . . . . . . . . .185 Znad Renu w Bieszczady, czyli o kolonizacji józefińskiej . . . . . 186 Stalinowskie roszady, czyli o zmianach granic w Bieszczadach . . 188 W cieniu Żukowa, czyli od Hoszowa do Czarnej . . . . . . . . . . . . 190 Czarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Na grzbiecie Żukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Dzikie pola pod Żukowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Lipie, Bystre i Michniowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Bieszczadzka nafta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Lutowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Na surowym korzeniu, czyli jak zasiedlano Bieszczady . . . . . 198 W roli ukraińskiego stepu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 W zakolach Sanu: Smolnik i Stuposiany . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 W cieniu Otrytu, czyli dolina Sanu poniżej Smolnika . . . . . . 205 Błądząc po Otrycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Od Dwerniczka do Zatwarnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Z Dwernika na grzbiet Otrytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Doliną Sanu z Zatwarnicy do Rajskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Hulskie i Krywe – świątynie w gruzach . . . . . . . . . . . . . 210 Nie polować na eskulapy! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Tworylne – miejsce magiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Ocean falujących traw, czyli Bieszczady Wysokie . . . . . . . . . . . 215 Wetlina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 Nie zadeptać połonin, czyli o Bieszczadzkim Parku Narodowym 220 Wycieczki górskie w rejonie Wetliny. . . . . . . . . . . . . . . 225 Od końca do końca, czyli czerwonym szlakiem przez Połoninę Wetlińską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 „Pasała wołki na połoninie”, czyli o bieszczadzkim pasterstwie . 228 W poprzek, czyli żółtym szlakiem do Suchych Rzek . . . . . . 229 Z Wetliny przez Dział na Wielką Rawkę . . . . . . . . . . . . 229 Dla wytrawnego turysty, czyli pasmo graniczne . . . . . . . . . 230 Prawdziwa przepaść, czyli na Płaszę i Rabią Skałę . . . . . . . 230 U zbiegu trzech granic, czyli na Kremenaros . . . . . . . . . 231

8

Berehy Górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Pomiędzy połoninami, czyli dolina Prowczy, Nasiczne i okolice . . . . 234 Zbójeckim tropem, czyli przez Dwernik-Kamień do Zatwarnicy . 235 Na kolanach w błocie, czyli bieszczadzkie jaskinie . . . . . . . . 235 Bieszczadzki azyl niezrozumianych, czyli Caryńskie . . . . . . . 236 Ustrzyki Górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Jeszcze jedna ciuchcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Wycieczki piesze z Ustrzyk Górnych . . . . . . . . . . . . . . . 240 Serce Parku Narodowego, czyli wycieczka na Tarnicę i Halicz . 240 Bieszczady w wersji ulgowej, czyli Połonina Caryńska . . . . . . 242 Renesans hucuła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Wołosate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Ucz się, wspinając, czyli z Wołosatego na Tarnicę . . . . . . . . 247 W bieszczadzkim „worku” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Muczne i Tarnawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Po pas w trawie, czyli wsie w dolinie Sanu . . . . . . . . . . . 251 Co to jest torfowisko wysokie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 W stronę Przełęczy Użockiej, czyli dolina Sanu powyżej Tarnawy 253 Do Beniowej i Grobu Hrabiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Aby pamięć nie zaginęła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Informacja turystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Ciekawsze strony internetowe poświęcone Bieszczadom . . . . . . . 260 Jak dojechać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Gdzie mieszkać, czyli bieszczadzka baza noclegowa . . . . . . . . . . 264 Gdzie zjeść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Przez Bieszczady w siodle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Przez Bieszczady na rowerze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Bieszczady zimą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Bieszczadzki Park Narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Zdrowie i bezpieczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Służba zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Policja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Straż graniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

Indeksy Indeks map i planów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

O przewodniku

Jest to przede wszystkim przewodnik krajoznawczy. Najwięcej miejsca poświęciliśmy w nim na wiedzę o regionie, zarówno ogólną, jak i szcze-gółową, dotyczącą konkretnych miejsc i miejscowości. Staraliśmy się nie tylko informować o historii i zabytkach czy innych atrakcjach danej miejscowości, ale także oddawać jej charakter i atmosferę. Te ostatnie to oczywiście subiektywne odczucia autora, których Czytelnik może nie podzielać.

W większości przypadków zrezygnowaliśmy natomiast ze szczegóło-wego opisywania tras pieszych, zakładając, że nie ma sensu powtarzać informacji, które można wyczytać z mapy. Bieszczadzkie szlaki są sta-rannie oznakowane i utrzymane; przy odrobinie uwagi nie ma mowy o zabłądzeniu. Nasze opisy wycieczek pieszych mają więc charakter pro-pozycji i informacji o miejscach szczególnie ciekawych.

Uwaga: Podane w przewodniku czasy przejścia tras dotyczą śred-nio sprawnego turysty obciążonego plecakiem. Wytrawny piechur lub osoba idąca bez bagażu może je znacznie skrócić. Uwzględniono tylko „czysty” marsz, co najwyżej z krótkimi przerwami na złapanie oddechu.

Na użytek przewodnika podzieliliśmy Bieszczady umownie na sześć części, różniących się krajobrazem, nastrojem i rodzajem oferowanych

Połonina Wetlińska

Bieszczady

Dlaczegoodwiedzićwarto

atrakcji. Każdej z nich poświęciliśmy osobny rozdział. Na początku roz-działu znajdzie Czytelnik orientacyjną mapkę opisanego w nim terenu ze zwięzłą informacją o najbardziej interesujących miejscach (z odsyłacza-mi), zaś na następnych stronach – szczegółowe opisy miejscowości i tras.

Przewodnik zawiera również fragmenty wyodrębnione graficznie z głównego tekstu. Są to przeważnie dygresje lub nawet obszerniejsze artykuły, rozwijające najciekawsze tematy i wątki bieszczadzkie.

Tym, których kontakt z Bieszczadami dopiero się zaczyna, radzimy najpierw zapoznać się z rozdziałem wstępnym, w którym ujęto w zwięzłej formie podstawowe informacje geograficzne, przyrodnicze i historyczne o tych górach.

Szczegółowe informacje praktyczne o komunikacji, noclegach, gastro-nomii, pomocy w górach itp. zawiera w skondensowanej formie osobny rozdział końcowy. Ilustrują go orientacyjne mapki rozmieszczenia róż-nego typu placówek.

Mapy

Żaden inny region Polski, może poza Tatrami, nie może się po-chwalić takim bogactwem do-stępnych map. W sprzedaży jest obecnie kilka różnych map tury-stycznych w skali od 1 : 50 000 do 1 : 100 000 obejmujących całe Bieszczady, nie licząc map wycin-kowych. Rzecz jasna z reguły nie spotkamy ich wszystkich na raz w jednym kiosku czy księgarni.

Przede wszystkim chcielibyśmy polecić wydaną przez wydaw-nictwo Ruthenus z Krosna mapę w skali 1 : 60 000 Bieszczady. Mapa dla wytrawnego turysty. Oprócz dokładności, czytelności i aktualności jej zaletą jest wielkie bogactwo nazw terenowych – efekt wieloletnich prac badawczych autora, Wojciecha Krukara. Może nawet zbyt wielkie, bo wprowadzono na nią w wielu miejscach nazewnictwo tradycyjne, zebrane od dawnych mieszkańców Bieszczadów, w miejsce nazw nowszej proweniencji, ale już zakorzenionych w literaturze i świa-domości turystów, co może niekiedy prowadzić do nieporozumień.

Podobne walory ma mapa Bieszczady Wysokie 1 : 40 000 tegoż wydaw-nictwa i autora, obejmująca Bieszczadzki Park Narodowy z najbliższym

14|15

Przydrożny krzyż w Wołosatem

1górski o łagodnych kształtach, w całości pokryty starymi lasami bukowy-mi, wypuszczający we wszystkie strony liczne i długie ramiona boczne.

Na północ od Sanu, a więc już na Przedgórzu Bieszczadzkim, wyróż-niają się dwa równoległe grzbiety: na południu Otryt (Trohaniec, 939 m), na północy Żuków (Jaworniki, 908 m). Oba mają charakterystyczną po-stać prostego wału o słabo zróżnicowanej linii grzbietowej, wyrastają-cego 200–300 m ponad otaczające doliny.

Główną rzeką polskich Bieszczadów jest San, którego długość na oma-wianym terenie wynosi 163 km, a powierzchnia dorzecza 2222 km². Odwadnia on góry głównie za pośrednictwem swoich lewych, południo-wych dopływów, z których największe to Wołosaty (28 km długości),

SKĄD SIĘ WZIĘŁA NAZWA „BIESZCZADY”

Nieznanego pochodzenia słowo bieszczad (a także pokrewny mu ruski beskid) oznaczało od wieków nie tyle konkretne góry, ile górskie pograni-cze – niezamieszkany i niezagospodarowany pas terenu oddzielający Pol-skę i Ruś od położonego na południe od Karpat państwa węgierskiego. „Na bieszczad” uciekali przed prawem przestępcy, zbóje „z bieszczadu” grabili podkarpackie wioski. W staropolskiej literaturze można znaleźć określenia: „bieszczadź łez” (tzn. padół płaczu) czy „świat zbieszcza-dział” (zdziczał). Było to więc miejsce dzikie i nieprzyjazne człowiekowi. Miejscowa ludność Bieszczadem lub Beskidem nazywała jeszcze w ubie-głym stuleciu cały grzbiet graniczny; nazwę tę nosiły i noszą do dziś także liczne przełęcze w tym grzbiecie, np. Beskid nad Wołosatem (785 m). W takim też znaczeniu występują Bieszczady w najstarszych dokumen-tach i piśmiennictwie. Dzisiejsze rozumienie i nazewnictwo grup gór-skich ukształtowało się dopiero w XIX i XX w. za sprawą zawodowych geografów.

Dodajmy na marginesie, że dawni mieszkańcy gór nie używali w ogóle nazw na określenie dużych pasm górskich. Nie były im potrzebne, gdyż spędzali na ogół całe życie w obrębie jednej doliny; miana nadawali przede wszystkim obiektom o znaczeniu gospodarczym, a więc polom, łąkom, fragmentom lasu czy grzbietom wyznaczającym granice wsi. Te same miejsca często nazywano różnie w różnych miejscowościach. Do-piero nowożytni kartografowie zaczęli uogólniać te ludowe nazwy i prze-nosić je na obiekty ważniejsze z ich punktu widzenia: szczyty, przełęcze. Tak np. nazwa szczytu Hulskie w paśmie Otrytu dotyczyła pierwotnie polan, na których wypasali bydło mieszkańcy wsi Hulskie. Dochodziło nieraz do zabawnych nieporozumień, np. koło Łupkowa jest szczyt o pa-radoksalnej nazwie Siwakowska Dolina, a na Krzemieniu, drugim co do wysokości wierzchołku bieszczadzkim, nie ma krzemieni, tylko zębate skałki przypominające grzebień.

CoBieszczadach

wypadawiedziećo

Solinka z Wetlinką (48 km), Hoczewka (28 km) i Osława z Osławicą (65 km). Jedynym większym prawym dopływem jest Czarny (23 km). Niewielkie skrawki wschodniej części Bieszczadów (okolice Ustrzyk Dol-nych i Czarnej) o łącznej powierzchni ok. 200 km² należą do dorzecza Dniestru, a więc zlewiska Morza Czarnego.

O fałdach i płaszczowinach czyli absolutne minimum geologii

Jak całe Karpaty Zewnętrzne, położone po północno-wschodniej stronie łuku karpackiego, Bieszczady są zbudowane z tzw. fliszu. Jest to formacja skalna powstała na dnie głębokiego zbiornika morskiego, zwanego Oce-anem Tetydy, który istniał na tym terenie przez ok. 100 mln lat. W wyniku odkładania się różnego rodzaju osadów dennych ukształtowały się wów-czas naprzemienne warstwy twardych piaskowców oraz miększych od nich zlepieńców i łupków. Około 28 mln lat temu w wyniku ruchów tek-tonicznych flisz uległ silnemu sfałdowaniu; poszczególne fałdy nałożyły się na siebie, tworząc szereg tzw. płaszczowin. W Bieszczadach mamy do czynienia z dwiema płaszczowinami: dukielską na południu i śląską na północy. Regularny układ fałdów znajduje odbicie w charakterystycznym, rusztowym układzie grzbietów, o którym mówiliśmy wyżej.

Płaszczowina dukielska tworzy pasmo graniczne i Wysoki Dział. Jej kra-wędź efektownie zaznacza się w terenie: przebiega wzdłuż linii, gdzie strome, zalesione stoki przechodzą w łagodnie nachylone dna dolin. Jest to dobrze widoczne np. w rejonie Wetliny.

W południowej strefie płaszczowiny śląskiej grzbiety górskie nie wy-tworzyły się na wypukłej części fałdu (tzw. antyklinie), lecz na jego

Krzemień i Halicz

20|21

1

i czarnej – na tej ostatniej charakterystyczny zygzak jest niewidoczny. Najłatwiej ją rozpoznać po sercowatej, wyraźnie wyodrębnionej z reszty ciała głowie. Na żer, którym są zwykle drobne gryzonie, żmija wychodzi nocą, w dzień lubi wygrzewać się w miejscach dobrze nasłonecznionych – na polanach, porębach, jagodziskach.

Ze świata płazów najefektowniejsza jest czarno-pomarańczowa sala-mandra plamista, którą można w ciepły dzień spotkać nawet na środku drogi.

Ochrona przyrody w Bieszczadach

Najwyższe i najcenniejsze przyrodniczo partie Bieszczadów obejmuje obecnie Bieszczadzki Park Narodowy o powierzchni ok. 29 tysięcy ha (patrz s. 220). Większa część jego terenu podlega ścisłej ochronie, a tu-ryści mogą się poruszać wyłącznie po szlakach znakowanych. Otulinę BPN stanowią dwa parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński (46 tysię-cy ha) i Doliny Sanu (33 tysiące ha). Na ich terenie ruch turystyczny nie jest regulowany, natomiast ogranicza się budownictwo i działalność gospodarczą. System ochrony przyrody w Bieszczadach uzupełniają rezerwaty: leśne i krajobrazowe (m.in. „Olszyna łęgowa w Kalnicy”, „Hulskie”, „Sine Wiry”, „Przełom Osławy pod Duszatynem”, „Przełom Osławy pod Mokrem”, „Przełom Strwiąża”, „Przełom Sanu pod Gro-dziskiem”, „Cisy na górze Jawor” i „Woronikówka” w gminie Baligród,

GDY UKĄSI ŻMIJA…

Przede wszystkim: żmija nie kąsa człowieka z własnej inicjatywy. Jeśli może, usiłuje zejść mu z drogi, a atakuje tylko nadepnięta bądź zasko-czona z bliska. Jest niewielka (do 70 cm), nie potrafi skakać w powietrzu jak pyton ani wyprostować się na całą długość. Aby zabezpieczyć się przed wypadkiem, wystarczy nosić wysokie obuwie i grube skarpety, no i oczywiście patrzeć, gdzie się stąpa i na czym się siada.

Jeśli jednak dojdzie do ukąszenia, nie wpadajmy w panikę. Jad żmii nie jest tak śmiercionośny, jak się często sądzi; zdrowy, dorosły człowiek nawet bez podania surowicy ma wszelkie szanse przeżyć tę przygodę. Ponieważ jednak każdy organizm reaguje indywidualnie, nie wolno sprawy lekceważyć.

Pierwsza pomoc powinna polegać na nacięciu ranki nożem i wyciśnię-ciu możliwie dużej ilości krwi. Im szybciej się to zrobi, tym lepiej. Nie wolno rany wysysać, gdyż grozi wówczas znacznie bardziej niebezpieczne zakażenie, np. przez dziurę w zębie. Dobrze jest nałożyć powyżej miejsca ukąszenia opaskę uciskową, która powstrzyma rozprzestrzenianie się jadu. Poszkodowanemu należy podawać środki wzmacniające serce, nie pozwolić mu zasnąć i jak najszybciej zorganizować pomoc lekarską.

CoBieszczadach

wypadawiedziećo

„Grąd w Średniej Wsi”, „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim” w Myczkowcach, „Góra Sobień”), faunistyczne („Bobry w Uhercach” i „Krywe” – ochrona stanowisk węża Eskulapa), florystyczne („Olsza kosa w Stężnicy”, „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku”), przyrody nieożywionej („Jeziorka Duszatyńskie [Zwiezło]” i „Gołoborze” w Rabem), wreszcie je-den torfowiskowy („Zakole”). Cztery inne dawne rezerwaty torfowiskowe w dolinie górnego Sanu weszły w 1999 r. w skład Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

Od szlaku bursztynowego do obwodnicy czyli dzieje Bieszczadów z lotu ptaka

Trudno mówić o odrębnej historii Bieszczadów i w ogóle o historii jakich-kolwiek gór. Góry bowiem, odległe od wielkich miast, głównych centrów cywilizacji i ośrodków władzy, z natury rzeczy bywają widownią jedynie epizodów wielkich wydarzeń i procesów historycznych, które rozgrywają się na dalekich nizinach, i to zwykle epizodów mniej ważnych. Spróbujmy jednak naszkicować tło dziejowe, bez którego trudno będzie Czytelni-kowi zrozumieć szczegółowe fakty z przeszłości omawianych w prze-wodniku wsi i miasteczek. Kilka najciekawszych tematów historycznych przedstawiliśmy bardziej szczegółowo w osobnych artykułach, więc tu tylko je zasygnalizujemy.

2

5

3

1 - „Grąd w Średniej Wsi”

1 42

2 - „Koziniec”

3 - „Nad Jeziorem Myczkowieckim”

4 - „Przełom Sanu pod Grodziskiem”

5 - „Śnieżyca wiosenna w Dwerniku”

„Góra Sobień”

„Przełom Osławy pod Mokrem” „Przełom

Strwiąża”

30|31

Z osiemnastowiecznych opisów wynika, że zabudowa była już wówczas wyłącznie drewniana.

W XIX w., pod zaborem austriackim, miasto zaczęło się odradzać. Powstały pierwsze zakłady przemysłowe, w 1848 r. rozpoczęła działal-ność drukarnia Karola Pollaka, znana miłośnikom dawnej książki z serii wydawniczej „Biblioteka Polska”, obejmującej klasykę polskiej literatury. W okolicy rozwijało się kopalnictwo ropy naftowej. Prawdziwy przełom nastąpił po wybudowaniu transkarpackiej linii kolejowej Przemyśl–Buda-peszt (1872) i podkarpackiej linii ze Stróż (1884). Pod koniec stulecia Sa-nok przekształcił się w znaczący, na skalę Galicji, ośrodek miejski. W tym okresie ukształtował się obecny wygląd centrum miasta, m.in. wzniesiono nowy kościół parafialny (1874–1887), przebudowano zespół franciszkań-ski, a z trzech połączonych kamienic utworzono ratusz. Rozwinęło się życie kulturalne. W 1889 r. powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”,

SANOK – główne miasto regionu, duży węzeł komunikacyjny, ośrodek przemysłowy i handlowy. Największy w Polsce skansen z ekspo-zycję budownictwa ludowego Bieszczadów, Beskidu Niskiego i pogórzy. W Muzeum Historycz-nym cenna kolekcja ikon i Galeria Zdzisława Beksińskiego (s. 40).

ZAGÓRZ – węzeł drogowy, monumentalne ruiny klasztoru Karmelitów (s. 114).

KAMIEŃ LESKI w Glinnem – pomnik przyrody, okazały ostaniec piaskowcowy (s. 59).

UHERCE – barokowy kościół i zrujnowany dwór obronny z XVI w. (s. 85).

ORLI KAMIEŃ – efektowne wychodnie piaskowcowe w for-mie grzybów. Polecany cel spaceru z Sanoka (s. 47).

BYKOWCE – cmentarz żołnierzy sło-wackich poległych w 1941 r. (s. 52).

BEZMIECHOWA – lotnisko szybowcowe, ośrodek szko-lenia szybowcowego i lotniar-skiego (s. 54).

LESKO – stare miasteczko z dobrze zachowanym układem urbanistycznym i częścią zabudowy. Zabytki żydowskie: jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy żydowskich i synagoga (XVI–XVII w.). Kościół farny (1530, przebudowany w XVIII w.). Dawny zamek Kmitów (XVI w.), przebudowany w XIX w. wg projektu Wincentego Pola (s. 54).

SOBIEŃ – ruiny zamku wzniesionego z rozkazu Kazimierza Wielkiego

(w XV w. ośrodek dóbr Kmitów nad górnym Sanem) (s. 52).

2wyruszyszZanimgłąb górczyli

miastapodbieszczadzkiew

zajmujące się patriotycznym wychowaniem młodzieży, a w 1903 r. Towa-rzystwo Upiększania Miasta Sanoka, które istnieje do dziś (od 1999 r. jako Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej) i wydaje wartościowy periodyk „Rocznik Sanocki”. W przeddzień I wojny światowej Sanok liczył ok. 12 tysięcy mieszkańców. Pomyślny dla rozwoju gospodarczego miasta był także okres międzywojenny. Po ostatniej wojnie, mimo zagłady sied-miotysięcznej społeczności żydowskiej i znacznych strat ludności polskiej, Sanok szybko wrócił do dawnej liczby mieszkańców, a nawet znacznie ją przekroczył.

Sanok jest w stanie zaoferować turyście niemal wszystko, czego dusza zapragnie: urokliwe, zabytkowe centrum, wspaniały park i inne tereny zielone, liczne wystawy i koncerty, zespół basenów, tor lodowy, no-woczesną halę widowiskowo-sportową „Arena” (z lodowiskiem), a tak-że sklepy i punkty usługowe wszelkich branż. Jest też gdzie się posilić

USTRZYKI DOLNE – drugie co do wielkości miasto regionu, największy ośrodek sportów zi-mowych. Połączenia autobusowe z miejscowościami wschodniej części Bieszczadów. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BPN (Muzeum Przyrodnicze). Stary cmentarz żydowski i przebudo-wana synagoga, czynna cerkiew grekokatolicka (s. 63).

USTIANOWA – przed wojną największy w Polsce ośrodek szkolenia szybowcowego. Za-bytkowa cerkiew drewniana. Teren zlikwidowanego wiel-kiego kombinatu drzewnego (s. 61).

KROŚCIENKO – przed wojną duża osada, lokalny ośrodek, przemysłowo-handlowy. Pamiątki po wielonarodowej ludności. Jed-na z ciekawszych bieszczadzkich cerkwi. Przejście graniczne na Ukrainę (s. 68).

JASIEŃ – lokalne sank-tuarium maryjne, jedna z najstarszych parafii rzymsko-katolickich w Bieszczadach (s. 67).

RÓWNIA – wyjątkowo piękna cerkiew drewnia-na (I poł. XVIII w.) (s. 63).

GŁÓWNY WODODZIAŁ EUROPEJSKI – oddziela zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego.

OLSZANICA – siedziba gminy, romantyczny pałacyk Jorda-nów z 1905 r. (s. 61).

42|43

Ze wzgórza w dół skarpy wiodą Schody Zamkowe, przy których w 1909 r. Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka umieściło tablicę ku czci Ksawerego Krasickiego i jego towarzyszy. 100 lat wcześniej, pod-czas wojny Księstwa Warszawskiego z Austrią, Sanok został zajęty przez niewielki oddział polski, wspierany przez miejscowych ochotników pod przywództwem pana Ksawerego. Wkrótce jednak nadciągnęły posiłki au-striackie. Okrążeni na zamku Polacy, po bohaterskiej obronie, brawurowo przebili się przez linie nieprzyjacielskie. Osłaniający samotnie odwrót Kra-sicki na oczach zdumionych wrogów zjechał konno po stromej skarpie i przepłynął San, uchodząc z życiem z tej ciężkiej opresji.

Skansen

Teraz czeka nas dłuższy spacer. Trzeba zejść ze śródmiejskiego wzgórza na północ, ulicami Mickiewicza i Białogórską, obok „Domu Turysty” PTTK i centrali bieszczadzkiego GOPR dotrzeć do mostu na Sanie, po czym za rzeką skręcić w prawo. Razem od rynku ok. 1,5 km. Można też dojechać autobusem MKS nr 3 lub 14 lub po prostu samochodem (przy skansenie duży parking).

Utworzone w 1958 r. z inicjatywy wspomnianego już Aleksandra Ry-bickiego, a otwarte dla zwiedzających w 1966 r. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku to największy skansen w Polsce – ma powierzchnię 38 ha. Obecnie składa się z pięciu głównych sektorów, odpowiadających głównym grupom etnograficznym południowo-wschodniej Polski, i liczy łącznie około 150 obiektów, od wiejskich chat i kapliczek przydrożnych, po cerkwie i kościół rzymskokatolicki. Obok nich powstały w ostatnich latach dwa nowe sektory – naftowy i małomiasteczkowy. Ten ostatni, przy-ciągający licznych turystów, nosi nazwę Rynek Galicyjski – to zrekonstruowane domy mieszkańców, handlarzy i rzemieśl-ników typowego podkarpackiego mia-steczka w XIX wieku, zgrupowane wokół prostokątnego rynku ze studnią. Można odwiedzić fryzjera, aptekarza, szewca, piekarza, sklep kolonialny, pocztę, a na-wet zagrać w drewniane kręgle.

W „nizinnej” części skansenu, na nad-rzecznej równinie, rozmieszczono obiekty przeniesione z wsi Dolinian (polsko-ru-skiej ludności okolic Sanoka) oraz Pogó-rzan Wschodnich i Zachodnich – Polaków

Skansen w Sanoku – cekiew z Ropek



zamieszkujących podgórskie tereny położone dalej na zachód. Na zalesio-nym stoku wzgórza umieszczono sektory góralskie: łemkowski i bojkowski. Od 2004 r. w skansenie, w sektorze Pogórzan Zachodnich można też obejrzeć bardzo interesującą ekspozycję poświęconą historii przemysłu naftowego. W skansenie zgromadzono zarówno budynki mieszkalne, mieszkalno-gospodarcze i gospodarcze, jak i obiekty sakralne (kościół, cerkwie, kapliczki), budynki użyteczności publicznej (szkoła wiejska, zajazd) oraz obiekty przemysłowe (młyn wodny, wiatraki, kuźnie) wraz z wyposa-żeniem. W sezonie letnim w jednym z budynków czynna jest stała wystawa ikon karpackich, organizowane są też ekspozycje czasowe.

Sanocka placówka muzealna ma ambitne plany. W 2003 r., po latach starań, udało się odkupić od właściciela zrujnowany dworek szlachecki z miejscowości Święcany pod Jasłem. W tej chwili w skansenie rekonstru-owane jest całe założenie dworsko-parkowe.

Muzeum jest czynne od maja do września w godzinach 8.00–18.00, w październiku i kwietniu – 8.00–16.00, od listopada do marca – 8.00–14.00. Najlepiej zwiedzać skansen z przewodnikiem, który otworzy wnętrza obiektów i opowie o szczegółach ich wyposażenia. Na terenie skansenu odbywają się również interesujące imprezy folklorystyczne i roz-rywkowe, m.in. Jarmark Folklorystyczny i Festiwal Eurofolk.

Wyjeżdżając z Sanoka w stronę Leska, mijamy Sanocką Fabrykę Auto-busów „Autosan”, największy zakład przemysłowy miasta.

„Autosan” jest późnym potomkiem skromnego warsztatu kotlarskiego, założonego w 1832 r. przez Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskie-go, przodka wybitnego malarza. Jeszcze przed I wojną światową prze-kształcił się w dużą Sanocką Fabrykę Wagonów. Obecny profil produkcji

Karczma w sanockim skansenie

50|51

Z tego założenia przetrwała do dziś tylko opasła, cylindryczna baszta, dobrze widoczna od strony ul. Piłsudskiego. Pozostałe części budowli oraz ogólny wygląd całości to efekt klasycystycznej przebudowy dokonanej w latach 1836–1838 według projektu poety Wincentego Pola, przyjaciela i częstego gościa Krasickich, ostatnich właścicieli zamku (od 1799 r. do II wojny światowej).

W XIX w. zamek leski był najważniejszym ośrodkiem towarzyskim i kul-turalnym regionu. Zjeżdżała się tu tłumnie sanocka szlachta, Krasiccy utrzymywali kontakty z wieloma twórcami i działaczami patriotycznymi. Gdy po wrześniu 1939 r. Lesko znalazło się na terytorium sowieckim, zamek zajęło wojsko. Całe wyposażenie wraz z biblioteką i cennymi zbio-rami historycznymi uległo zniszczeniu. Dzisiejsze wnętrza zamkowe to efekt powojennej adaptacji. Poniżej zamku, nad brzegiem Sanu, położo-ny jest kemping oraz amfiteatr – miejsce dorocznego, lipcowego festiwalu „Country w Bieszczadach”.

Od zamku główną ul. Piłsudskiego idziemy na nowy rynek, wokół którego skupiają się placówki handlowe. Zabudowa jest w większości współczesna, w zachodniej części rynku udanie stylizowana na dawną małomiasteczkową architekturę. Zachował się ratusz z 1896 r.; starannie odremontowany, pełni właściwe sobie funkcje reprezentacyjnej siedzi-by władz miejskich. Na rynku zatrzymują się autobusy jadące w stronę Ustrzyk Dolnych, natomiast pasażerowie w kierunku Cisnej muszą dreptać na nowy dworzec PKS.

W pobliżu rynku ma swoją siedzibę księgarnia firmy Bosz, dobrze za-opatrzona w publikacje na temat Bieszczadów.

Tematy żydowskie

Opadająca w dół ulica Moniuszki wiedzie z nowego rynku do najcen-niejszych i najbardziej oryginalnych zabytków Leska. Zaraz na początku trafiamy na murowaną synagogę, wybudowaną prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII w., wyremontowaną w latach 60. po zniszczeniach wojennych. W szczycie fasady płaskorzeźba tablic Dekalogu i napis po

BIESZCZADZCY STAROZAKONNI

Opowiadają, że pierwszymi Żydami w Lesku byli wygnańcy z Hiszpanii, gdzie pod koniec XV w. bardzo konsekwentnie wcielano w życie zasadę cuius regio eius religio; legenda ta nie znajduje jednak potwierdzenia w dokumentach. Faktem jest natomiast, że społeczność żydowska była w mieście niemal od początku jego istnienia, a na pewno od drugiej po-łowy XVI w., kiedy wyznawcy religii mojżeszowej stanowili w Lesku oko-ło 10% mieszkańców. W spisie z 1580 r. wymieniany jest rabin i szkoła żydowska oraz 23 żydowskich mieszczan. Pod koniec XVIII w. Żydów było już w mieście około



STARY KIRKUT

ległydługim gościńcemcmentarzetamłagodne westchnienia ziemigóry Słonnecichow niebo spływają

tupod obłokamipod koronami dębówzarył się w ziemięzjeżyłczarnym ścierniskiemnagrobnych kamienikirkut

z pogromu grobówocalonypod obłokamiktóre biegnąi barwią się w milczeniupod zielonymi koronamidębówopłakany przez deszczezapada w czasw ciszę.

Tadeusz Różewicz

hebrajsku: „O, jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic tu innego, tylko Dom Boży i brama nieba”. Budowla ma cechy obronne, gdyż pierwotnie sta-nowiła element fortyfikacji miejskich. Obecnie mieści się tu Galeria Sztuki, prezentująca dzieła bieszczadzkich twórców. Przy wejściu piętrowa przy-budówka, w której dawniej znajdo-wała się sala modlitw dla kobiet (do głównej sali miały wstęp wzbroniony). Na porośniętym drzewami wzgórzu, na wschód od synagogi, rozciąga się leski kirkut, jeden z cenniejszych w kra-ju. Wejście z dolnej części po wąskich

Kirkut w Lesku

Synagoga w Lesku

58|59

Spróbujmy pójść śladami tej barwnej, wielonarodowej przeszłości Krościenka. Na samym początku miejscowości, po lewej stronie szosy, zachowała się podmurówka wspomnianego kościoła. Obok obelisk, ustawiony przez miejscowych Polaków z okazji 100. rocznicy powstania listopadowego, i kilka nagrobków. Nieco dalej, na wzgórku za Strwiążem, stoi dawna cerkiew pw . Narodzenia NMP, wybudowana w 1794 r., jeden z cenniejszych zabytków budownictwa drewnianego w Bieszczadach. Wyposażenie wnętrza nie zachowało się. Dojście do cerkwi pomiędzy zabudowaniami, od bocznej drogi do Stebnika. Przy tej drodze, 4 km od centrum Krościenka, w przysiółku Stara Huta działała jeszcze w XIX w. huta szkła.

Nieco dalej mijamy stację kolejową, okazałą jak na niewielką miejsco-wość, gdyż spełniającą funkcję przejścia granicznego. Przy szosie bu-dynek dawnego domu kultury i pomnik niejakiego Nikosa Belojannisa. Skąd greckie nazwisko w Bieszczadach? To ślad jeszcze jednej etnicznej osobliwości Krościenka.

Po 1951 r. w Krościenku i sąsiednich wsiach Wolica i Liskowate osiedlili się… właśnie Grecy. Byli to komuniści, którzy po przegranej w latach 1946–1949 wojnie domowej musieli opuścić swój kraj. Przygarnęły ich państwa socjalistyczne, wśród nich Polska. Tutejsze miejscowości stały opustoszałe i gotowe do przyjęcia nowych mieszkańców; sądzono, że górski teren będzie uciekinierom przypominał ojczyznę. Przybysze z po-łudnia założyli w Krościenku spółdzielnię rolniczą „Nowe Życie”, ale słabo radzili sobie w nowych dla siebie warunkach gospodarowania i w suro-wym bieszczadzkim klimacie. Stopniowo rozproszyli się po Polsce, a część z nich w latach 70., po zmianie sytuacji politycznej, powróciła do Grecji. Belojannis zaś, postać z pomnika, to jeden z czołowych przywódców Komunistycznej Partii Grecji, aresztowany i stracony w 1952 r. Drugą pamiątką po „helleńskiej” przeszłości Krościenka jest grecki cmentarz, położony na lewo od drogi wiodącej do granicy, ok. 1200 m za odgałę-zieniem szosy do Przemyśla.

Przy szosie do Przemyśla, tuż za wiaduktem kolejowym, po drugiej stronie potoku, wprawne oko odnajdzie jeszcze dwa ślady przeszłości. Wieniec starych lip znaczy miejsce cerkwi greckokatolickiej, w której Gre-cy urządzili sobie kino „Partyzant” (rozebrana w latach 70.), a obok, za jarem, zachowały się ślady ewangelickiego cmentarza używanego przez niemiecką ludność kolonii Obersdorf.

A teraz pozostaje zrobić w tył zwrot i wrócić do Ustrzyk Dolnych. Na południu czekają dalsze bieszczadzkie atrakcje, którym poświęcony został rozdział Kraina drewnianych cerkiewek (s. 183).



3podŻagle Jaworemwokołoczyli

SolińskiegoJeziora

Jawor

Lesista góra Jawor (741 m) dominuje w pejzażu okolic Soliny, nic więc dziwnego, że tak wiele placówek wzięło od niej swoją nazwę. Największe do tego prawo ma jednak niewątpliwie Wojskowy Zespół Wypoczynkowy „Jawor”, położony na odosobnionym półwyspie u samych stóp góry. Jedzie się tam sześciokilometrową drogą od strony Łobozewa, wijącą się w niezliczonych serpentynach po stoku. Nie ma żadnej komunikacji publicznej – rzecz tylko dla zmotoryzowanych. Można też dojść za zna-kami zielonymi, zaczynającymi się przy końcu ciągu handlowego koło przystani w Solinie (ok. 1 godz. pięknym bukowym lasem, ścieżka miej-scami dość stroma i niewygodna).

W okolicach ośrodka wyznakowano kilka tras spacerowych (do Soliny, na szczyt Jawora, do Teleśnicy), ale wędrówka nimi sprowadza się głównie do krążenia po lesie – na rozległe widoki nie ma co liczyć. Na stoku masywu Jawora działa od niedawna szybowisko lotniarskie.

Od Polańczyka do Polany czyli Małą Obwodnicą wokół Jeziora Solińskiego

Polańczyk

Wjeżdżając do Polańczyka od strony Soliny lub Hoczwi, trafiamy najpierw na skrzyżowanie przy nowym osiedlu mieszkaniowym. Warto zatrzymać się tu i wspiąć na zbocze powyżej niezbyt pasujących do bieszczadzkiego krajobrazu bloków, na skraj zabudowy willowej. Z tego miejsca rozta-cza się jedna z najpiękniejszych panoram w Bieszczadach. Widać całe górskie otoczenie Jeziora Solińskiego, plątaninę zatoczek i półwyspów, dominujące wzniesienia Jawora i Stożka za wodą, daleko na południo-wym wschodzie równy wał Otrytu, a za nim – przy dobrej widoczności – bieszczadzkie połoniny.

Ten największy bieszczadzki kurort składa się co najmniej z czterech części, każda o innym charakterze. Pierwszą już znamy: to niewiel-kie blokowisko, zamieszkane głównie przez pracowników sanatoriów i administracji, oraz rozrastające się powyżej niego osiedle willowe. W najbliższym szosy budynku mieści się Urząd Gminy Solina.

Ulica od skrzyżowania wiedzie do Polańczyka Zdroju – skupiska kilku dużych sanatoriów i domów wczasowych, które rozłożyły się na daw-nym grzbiecie górskim, a obecnie półwyspie wrzynającym się pomię-dzy dwie zatoki jeziora (północna nosi nazwę Fiord Nelsona). Ruchli-wie jest tu przez cały rok. Przy ulicy są liczne sklepy, kioski z pamiąt-kami, poczta, ośrodek zdrowia z apteką, posterunek policji, kawiarnie, restauracje, cukiernie. Wyróżnia się stylowa żeglarska tawerna „Róża Wiatrów”, w której odbywają się wieczorki taneczne i inne imprezy.


SolińskiegoJeziora

Na polecenie zasługują także: tania i smaczna kuchnia domowa p. Maliny Czyżewskiej w barze „Pod Malwami”, bar „Pod Batem”, o we-sternowym wystroju, oraz przyjemna pizzeria w pensjonacie „Korona”.

Mimo położenia na półwyspie Polańczyk Zdrój odwrócił się tyłem do jeziora. Można oczywiście zejść alejką do którejś z przystani (ok. 40 m niżej), kto jednak chciałby przespacerować się samym brzegiem, będzie

Polańczyk zimą

90|91

CHRONIMY PRZYRODĘ PRZEDGÓRZA BIESZCZADÓW

W latach 2003–2004 w najbliższym otoczeniu Jeziora Myczkowskie-go powstały nowe rezerwaty przyrody o charakterze krajobrazowym i krajobrazowo-leśnym.

Rezerwat „Przełom Sanu pod Grodziskiem” o powierzchni 100,24 ha obejmuje wzgórze Grodzisko położone naprzeciwko Myczkowiec, po dru-giej stronie jeziora, oraz fragment przełomowej doliny Sanu. Ochronie podlegają tutaj leśne zbiorowiska grądu subkontynentalnego, buczyny karpackiej i jaworzyny karpackiej ze stanowiskami rzadkiej paproci – języcz-nika zwyczajnego. Skrajem rezerwatu przebiega zielony szlak turystyczny ze Zwierzynia do Myczkowa.

Rezerwat „Nad Jeziorem Myczkowieckim” o powierzchni 164,17 ha obejmuje grzbiet Berda ciągnący się wzdłuż zachodniego brzegu jeziora. Rosną tu te same zespoły leśne, a w runie występują liczne rośliny rzadkie i chronione, m.in. wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, języcznik zwy-czajny, lulecznica kraińska, tojad mołdawski i czosnek niedźwiedzi. Przez rezerwat przebiega niebieski szlak spacerowy łączący Myczkowce z Soliną.

Rezerwat „Koziniec” (28,68 ha) leży na stromym południowym stoku wzgórza o tej samej nazwie, wznoszącego się po wschodniej stronie Jeziora Myczkowskiego. Jego krajobrazową atrakcją są niewielkie urwiska i wychod-nie skalne. Występują tu zbiorowiska roślin kserotermicznych (ciepłolubnych) i liczne rzadkie gatunki roślin runa. Szczególną osobliwością botaniczną są stanowiska lepnicy gajowej, znanej głównie ze stanowisk w Pieninach, oraz gnieźnika leśnego – pozbawionego liści storczyka, pasożytującego na grzybach. Grzbietem Kozińca wiedzie znakowany szlak spacerowy (niebieski) z Myczkowiec do Bóbrki i (zielony) z Myczkowiec do Stefkowej przez Orlec.

W tym samym rejonie, lecz nieco dalej w dół Sanu, na jego prawym brzegu, utworzono w 2003 r. rezerwat leśny „Grąd w Średniej Wsi” (po-wierzchnia ok. 58 ha). Ochroną objęto w nim fragment naturalnego lasu lipowo-grabowego z domieszką dębu, wiązu, brzozy i sosny. Tego rodzaju lasy porastały niegdyś niższe partie karpackich pogórzy, dziś w większości zamienione w pola uprawne.

Ptaki na wolnym od lodu fragmencie Jeziora Myczkowskiego


SolińskiegoJeziora

4chórówEcho cerkiewnych

dolinyczyli

OsławicyOsławy i

SPACERY W OKOLICACH RZEPEDZI

Prawie połoniny, czyli widoki z RzepedkiSkoro już jesteśmy przy cerkwi w starej części Rzepedzi, warto poświęcić trochę czasu i wspiąć się którąś z polnych dróżek na górujący nad wsią od zachodu grzbiet Rzepedki (706 m). Miejscowa ludność nazywała go dawniej Rożynkanią. To skrajne pasmo Beskidu Niskiego jest niemal w ca-łości bezleśne i oferuje rozległe widoki, na południowy wschód sięgające przy dobrej widoczności po Smerek i Połoninę Caryńską w centralnej części Bieszczadów. Łagodny, porośnięty wysokimi trawami grzbiet nasu-wa skojarzenia z „prawdziwymi” połoninami. Spacer tam i z powrotem zajmie ok. 2 godz.

Jeśli mamy więcej czasu, możemy udać się grzbietową dróżką dalej na północny zachód. Po 15 min od Rzepedki druga kulminacja – Połoński Wierch (688 m), na którego stoku działa zimą wyciąg narciarski z Karliko-wa. Stąd można zejść na zachód, do bezludnej doliny Przybyszowa, gdzie napotykamy czerwone znaki głównego szlaku beskidzkiego prowadzące w jedną stronę do Komańczy-Letniska, a w drugą na pobliski szczyt To-karni (777 m) – również niezły punkt widokowy. Na całą wycieczkę na trasie Rzepedź–Komańcza potrzeba 5–6 godz.

Do Turzańska i na SuliłęW Turzańsku, podobnie jak w Rzepedzi, można zobaczyć cerkiew w stylu wschodniołemkowskim. Droga do Turzańska odgałęzia się od głównej szosy nieopodal stacji w Rzepedzi i prowadzi na zachód, przez most nad Osławą. Do cerkwi jest ok. 1 km, sama wieś natomiast ciągnie się w bocznej dolinie na przestrzeni blisko 3 km. Można tu jeszcze zobaczyć tradycyjne chyże, chałupy łemkowskie, niestety, zamiast strzechą, kryte już eternitem.

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła (obecnie prawo-sławna), położona na wzgórzu nad wiejską drogą, została zbudowana w 1803 r. Wewnątrz można obejrzeć kompletny ikonostas z ikonami z końca XIX w. oraz dwa ołtarze boczne z czasów budowy świątyni. Obok cerkwi okazała, drewniana dzwonnica, najwyższy taki obiekt w polskiej części Karpat.

Turzańsk to kolejna na naszej trasie dawna wieś królewska, założona na prawie wołoskim w 1514 r. Lustracja z 1565 r. wykazała tu 23 i 1/2 łana uprawnego. Po siedemnastowiecznym najeździe Rakoczego pozo-stał tylko jeden.

W czasie I wojny światowej otaczające wieś wzgórza były terenem ciężkich walk. Poległych pochowano m.in. na prowizorycznym cmen-tarzu, na grzbiecie na północ od cerkwi. W 1992 r. upamiętniono to miejsce nowym krzyżem na kamiennym cokole.


dolinyczyli

OsławicyOsławy i

Kontynuując wędrówkę drogą w górę doliny, w niespełna godzinę od cerkwi osiągamy płaską przełęcz rozdzielającą doliny Osławicy i Kalniczki. Przebiega przez nią niebieski szlak turystyczny z Sanoka na Chryszczatą. Tym szlakiem jeszcze tylko 20 min na północ na zarastający młodym lasem szczyt Suliły (759 m). Z podejścia widoki na masyw Chryszczatej. Można stąd wrócić tą samą drogą, ale ciekawiej będzie schodzić prosto ze szczytu grzbietową dróżką na zachód (już bez znaków), równolegle do widocznego w dole Turzańska. Na całą wycieczkę z Rzepedzi potrzeba 2,5–3 godz.

z największych zakładów przemysłowych Bieszczadów, który w szczyto-wym momencie zatrudniał ok. 700 osób. Obok zwykłej produkcji tartacz-nej wytwarzano w nim m.in. płyty wiórowe i sztuczny dym wędzarniczy. W celu umożliwienia transportu drewna z głębi gór doprowadzono do Rzepedzi ze Smolnika specjalne, kilkunastokilometrowe odgałęzienie bieszczadzkiej kolejki leśnej. Jeszcze w latach 70. codziennie wcześnie rano wyruszała z Rzepedzi ciągnięta przez parowy „samowarek” kara-wana towarowych platform na drewno. Po uzgodnieniu z obsługą ciuch-cią mogli zabierać się też turyści. Przy rzepedzkich zakładach powstało osiedle robotnicze o quasi-miejskiej zabudowie. Po przerwie w latach 90., kiedy większa część dawnych pracowników powiększyła grono bez-robotnych, obecnie zakłady znów pracują, już pod szyldem prywatnej spółki akcyjnej.

Cerkiew w Turzańsku

124|125

Spadkiem po mieście była też spora, jak na górską wieś, społeczność żydowska (w 1921 r. mieszkało tu 148 osób wyznania mojżeszowego), której jedynym śladem jest dziś kirkut z ok. 30 zachowanymi nagrobkami. Dojście: od przystanku PKS boczną szosą w stronę przełęczy Żebrak; za ostatnimi zabudowaniami (przed mostkiem) gruntową drogą w prawo, wzdłuż niewielkiego grzbietu i pasma zarośli. Cmentarza szukać należy w miejscu, gdzie zarośla się kończą, po prawej stronie, w lesie na stoku. Jest mocno zarośnięty i zaniedbany.

48 km – Maniów, najwyżej położona osada w dolinie Osławy. Przy moście dwie stare chałupy i ładna kapliczka z początku XX w.

Na dawniejszych mapach zaznaczano w Maniowie „schronisko stu-denckie Szczerbanówka”. Jego budowa, rozpoczęta pod koniec lat 70. w ramach radosnej twórczości biura podróży „Almatur”, miała być pro-wadzona głównie siłami odbywających praktyki robotnicze studentów. Ślimaczyła się też niemożliwie, aż wreszcie zamarła. W prowizorycz-nych budynkach zaplecza budowy przez jakiś czas można było nocować w dość prymitywnych warunkach. Później stały się ostoją hipisów i innych bieszczadzkich włóczęgów. Dziś stoi w tym miejscu dom, którego go-spodarze udzielają noclegów w warunkach turystycznych. Miejsce, gdzie miało stanąć schronisko, znaczy okazały dół zarośnięty krzewami. Można tu dojść trzystumetrową boczną drogą od tablicy z napisem „Maniów” (tej od strony Cisnej). W innym miejscu – skręcając w prawo tuż za mo-stem (idąc w stronę Cisnej) – można odnaleźć miejsce po cerkwi i cmen-tarz przycerkiewny. Cerkiew greckokatolicka z 1841 r. zostało zniszczo-na pod koniec wojny, zachowały się pod niej fragmenty podmurówki, a także kuty krzyż, umieszczony na sąsiadującym z cerkwią cmentarzu. W 2012 r. obok leśniczówki w Maniowie stanął obelisk upamiętniający działalność kurierów na terenie Bieszczadów podczas II wojny światowej. Jest on jednym z punktów polsko-słowackiej ścieżki edukacyjnej „Udava--Solinka”. Polska część trasy prowadzi od stacji kolejowej w Balnicy przez Solinkę i tereny dawnej wsi Balnica (zob. spacer opisany na s. 42) do Woli Michowej (łącznie ok. 10 km). Na starannie przygotowanej trasie zaznaczono kilkanaście przystanków historyczno-przyrodniczych.

I to już koniec naszej rozpoczętej w Zagórzu wycieczki w czasie i prze-strzeni. Osława – w tym miejscu niewielki potok – skręca ostro na połu-dnie i ginie w niedostępnym dla samochodów wąwozie, zaś szosa wspi-na się teraz na przełęcz (746 m) pomiędzy Wołosaniem i Matragoną, mijając zarośniętą lasem i krzakami dolinę, w której do wojny istniała Szczerbanówka, najbardziej odległa i najpóźniej założona (1606) z kró-lewskich wsi starostwa sanockiego. Do Cisnej zostało jeszcze 7 km. Za przełęczą czeka dolina Solinki, nieco inny krajobraz i inny nastrój. O tym jednak już w innym rozdziale.


dolinyczyli

OsławicyOsławy i

5Lasyi pomnikiokoliceczyli

CisnejBaligrodu

i

Dolina Rabego

„Za Baligrodem wjeżdża się jak w czarne gardło. Droga i rzeka jest tu jedno i to samo, a od rzeki z jednej i drugiej strony wznoszą się czarne ściany jodeł i smereków”. Krajobraz nie zmienił się zbytnio od czasu, gdy Aleksander Fredro jako kilkuletni chłopiec przebywał tę drogę w towa-rzystwie ojca – właściciela huty żelaza w Cisnej. Tylko asfaltowa szosa nie wiedzie już oczywiście wprost korytem potoku. I zaraz za pierwszym zakrętem na stoku zamiast ubogich chat góralskich ukazuje się okaza-ły dom wczasowy z własnym wyciągiem narciarskim, krytym basenem i innymi wygodami.

Po prawej otwiera się boczna dolina Rabiańskiego Potoku, podchodząca aż pod główny grzbiet Wysokiego Działu. Niby-asfaltową drogą, która tędy prowadzi, można przedostać się przez przełęcz Żebrak na drugą stronę tego pasma – do odległej o kilkanaście kilometrów Woli Micho-wej. Godne uwagi miejsca są jednak znacznie bliżej.

Dolina Rabiańskiego jest dziś niemal bezludna, jeśli nie liczyć leśni-czówki i baraku robotników leśnych. Po opuszczeniu Obwodnicy, zaraz za mostem, mijamy obelisk pamięci Aleksandra Fredry, nieco dalej ośro-dek wczasowy „Wisan”, a następnie teren stanicy ZHP chorągwi skiernie-wickiej. Po niespełna 2 km po prawej stary kamieniołom – atrakcyjne miej-sce dla miłośników geologii, do którego prowadzi ścieżka dydaktyczna.

W rejonie na południe od Baligrodu, określanym przez geologów jako Łuska Bystrego, wychodzą na powierzchnię najstarsze w Bieszczadach utwory skalne: tzw. warstwy cieszyńskie i lgockie, powstałe w dolnej kredzie. To z nich są zbudowane strome, stożkowate „kopki”, charak-terystyczne dla krajobrazu tej okolicy. W skałach kamieniołomu można odnaleźć rzadkie minerały, wśród nich realgar, czyli siarczek arsenu, wy-stępujący w postaci drobnych, pomarańczowych pasemek w szczelinach piaskowca, a także aurypigment (arsen żółty) i kryształy górskie.

Kilkaset metrów dalej, na stoku po przeciwnej stronie doliny, inna oso-bliwość przyrody nieożywionej: rezerwat „Gołoborze” o powierzchni 14 ha – porośnięte rzadkim lasem naturalne rumowisko skalne, zbudowane z twardych piaskowców istebniańskich. Rezerwat można zwiedzać spe-cjalnie wyznaczoną ścieżką przyrodniczo-geologiczną. U jego stóp odwiert wody mineralnej „Rabe 1”. Jest tu studnia, z której można się napić. Jest to rzadko występująca szczawa z domieszką związków arsenu. W latach 70. XX stulecia był nawet plan wybudowania tu zespołu sanatoriów; istniejąca tylko na mapach miejscowość Rabe otrzymała w związku z tym na wyrost status uzdrowiska.

Niedaleko za gołoborzem dolina i droga rozgałęziają się. W prawo, w odległości 1,5 km, leżą bezludne tereny dawnej wsi Huczwice; główna


CisnejBaligrodu

i

droga wiedzie w lewo, gdzie w podobnej odległości zaczynają się równie bezludne obszary wsi Rabe.

Nazwa wsi pochodzi od ruskiego słowa riabyj (pstry). Jak wszystkie miejscowości w okolicy, należała ona pierwotnie do Balów. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1552 r. Na przełomie XVIII i XIX w. Rabe przeżyło epizod przemysłowy: ówcześni właściciele, Fredrowie, urządzili tu hutę żelaza, wykorzystującą miejscowe zasoby ubogiej rudy darnio-wej. Po ostatniej wojnie ludność wsi wysiedlono, a zabudowa, łącznie z cerkwią, uległa całkowitemu zniszczeniu. W 1977 r., dla uczczenia 30. rocznicy śmierci gen. Świerczewskiego, nazwę nieistniejącej miejscowości zmieniono na Karolów. W sześć lat później przywrócono stare miano, tylko przystanek Karolów, nie wiedzieć czemu, długo jeszcze figurował w rozkładach jazdy PKS.

Tuż za skrzyżowaniem przez Rabiański Potok przebiega kładka. Potem jeszcze 300 m leśną drogą w głąb lasu zwanego Synarewa i dochodzimy do zacisznego, pełnego uroku miejsca – dziewiętnastowiecznej, kamiennej kapliczki nad źródełkiem uznawanym za cudowne. Kapliczka jest zawsze otwarta, pełna zarówno współczesnych, jak i bardziej wiekowych ludo-wych ozdób i dewocjonaliów.

Wróćmy jednak na rozstaje dróg. Kierując się za znakami zielonego szlaku – w prawo, w kierunku Chryszczatej, a na następnym rozwidleniu w prawo – dojdziemy po niespełna 3 km do charakterystycznego Jeziorka Bobrowego, pełnego kikutów drzew wystających nad powierzchnię wody. Nie powstało ono w sposób naturalny, ale dzięki sztucznemu spiętrzeniu wód. Nazwę swą zawdzięcza bobrom, licznie zasiedlającym jezioro i jego podmokłe, zalesione okolice.

Natomiast idąc od skrzyżo-wania prosto, główną drogą przez Rabe, dojdziemy po 2 km, już nieopodal prze-łęczy Żebrak, do działającej w miesiącach wakacyjnych studenckiej bazy namioto-wej, prowadzonej od lat nie-odmiennie przez koło PTTK z warszawskiej SGGW. Dla turysty gardzącego wygoda-mi cywilizacji jest to znako-mity punkt wypadowy wy-cieczek w masyw Wołosanki i Chryszczatej.

Rezerwat „Gołoborze”

158|159

Nad górną Solinką

Z Majdanu Droga Karpacka i towarzyszące jej tory kolejki wiodą na za-chód, pod prąd górnego odcinka Solinki. Po niespełna 2 km wjeżdżamy do wsi Żubracze.

„Jest ostatnią wsią pod samym Beskidem. Leży w tak nieprzystępnym wertepie i pomiędzy tak ogromnymi borami, że jeszcze dziś można by tego nazwać odważnym, kto by sobie ją obrał na stałe zamieszkanie” – pisał o Żubraczem XIX-wieczny powieściopisarz Zygmunt Kaczkowski. Odważni znaleźli się trzy stulecia wcześniej. Żubracze lokowano bowiem na prawie wołoskim około połowy XVI w. Aż do początków XVIII w. wieś należała do kolejnych przedstawicieli rodu Balów. W 1837 r. nabył ją z rąk Karsznickich Kazimierz Józef Turowski (1813–1874), poeta i publi-cysta, a w późniejszym okresie życia redaktor i wydawca zasłużonej dla naszej kultury narodowej serii „Biblioteka Polska”, obejmującej klasyczne

Zejście z Łopiennika do Dołżycy czarnym szlakiem zajmie ok. 1 godz. Kwa-drans za szczytem, na wypłaszczeniu, na prawo od szlaku, miejsce, gdzie stał do pożaru w 1977 r. samotny budynek – w latach 50. przeciwlotniczy punkt obserwacyjny, później popularne schronisko studenckie.

Przez knieje Wysokiego Działu, czyli z Jabłonek na WołosańTrzecie główne pasmo górskie w otoczeniu Cisnej to Wysoki Dział, roz-dzielający dorzecza Jabłonki i Solinki z jednej strony, a Osławy z drugiej. Również tu widokowych miejsc jest niewiele, lecz rekompensuje to wy-jątkowa uroda starych, bukowych lasów. Wzdłuż całego grzbietu biegnie „dalekobieżny” główny szlak beskidzki koloru czerwonego z Komańczy do Cisnej (pełny czas przejścia 8–9 godz.).

Mniej ambitnym radzimy rozpocząć wycieczkę w Jabłonkach. Czarne znaki opuszczają szosę przy nowym kościele w Kołonicach i prowadzą bitą drogą przez zarastające pola nieistniejącej wsi o tej nazwie, potem pod górę leśnymi dróżkami, na przełęcz 928 m w pobliżu szczytu Jaworne (2 godz.). Stąd idziemy za znakami czerwonymi na południowy wschód.

Można także wystartować z bazy studenckiej w Rabem (patrz s. 159), osiągając czerwony szlak na przełęczy Żebrak (812 m). Oryginalna nazwa nawiązuje do żebraka, który pewnej zimy usiadł w tym miejscu, by odpo-cząć, i zamarzł. Ponoć przed I wojną światową istniała tu jego mogiła.

W 40 min od zbiegu szlaków osiągamy najwyższy punkt Wysokiego Dzia-łu – Wołosań (1071 m). Sam szczyt zarośnięty, kawałek dalej z polanek fragmentaryczne widoki na wschód. Około 2 godz. zajmie jeszcze zejście grzbietem do bacówki PTTK „Pod Honem” w Cisnej. Całość wycieczki z Ja-błonek 4,5–5 godz.


CisnejBaligrodu

i

dzieła literackie, głównie z XVI i XVII w. W Żubraczem mieszkał Turowski do 1854 r., kiedy pożar zniszczył cały jego majątek.

Na początku okupacji przez Żubracze przebiegała trasa kurierska „Las” zorganizowana przez Aleksandra Rybickiego „Jacka”, komendanta pla-cówki ZWZ w Sanoku. W miejscowym dworze schronienia udzielała ku-rierom jego właścicielka, Jadwiga Kociatkiewiczowa (z domu Giedroyc) „Renia”. Dalej szlak wiódł przez Użhorod do Budapesztu.

Dziś w Żubraczem działa ośrodek „Cicha Woda” organizujący wakacje dla dzieci niepełnosprawnych. W jego sąsiedztwie, na dawnym cmenta-rzu przycerkiewnym, zwraca uwagę nowy nagrobek Władysława ks. Ge-droycia (zm. 1943), przedostatniego właściciela miejscowego majątku. W gospodarstwie p. Kwiatkowskich można wynająć konie wierzchowe.

Za Żubraczem szosa wspina się na przełęcz. Dalej zaczyna się dolina Osławy, opisana w poprzednim rozdziale. Tory kolejki, którym towarzyszy droga gruntowa, kierują się na południe, leśną ciaśniną pomiędzy stoka-mi Matragony i Hyrlatej, ku najwyżej położonej miejscowości w dolinie, noszącej tę samą co rzeka nazwę – Solinka. Na miejscu wsi, liczącej przed

Ujście Wetlinki do Solinki

170|171

Wokół bazy szybko stworzył się krąg miłośników i stałych bywalców Łopienki. Najbardziej zaangażowani, ze Zbigniewem Kaszubą na czele, rozpoczęli w 1983 r. pod patronatem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami społeczną odbudowę cerkwi, trwającą do dziś. Obecnie cerkiew w Ło-pience jest już niemal w całości zrekonstruowana, pomalowana na biało, a we wnętrzu umieszczono kopię cudownej ikony. Odbudowano też stojącą obok kaplicę grobową, która była zniszczona do fundamentów. Ten sam zespół społeczników wyremontował starą kapliczkę na przełęczy Hyrcza na północ od wsi. Od 2000 r. wznowiono też tradycję odpustów w pierwszą niedzielę października, a przez teren dawnej wsi poprowa-dzono znakowaną na niebiesko ścieżkę dydaktyczną „Dolina Łopienki”.

NA CZEREŚNIE DO TYSKOWEJ

Skoro już jesteśmy w Łopience, polecamy lekki, łatwy i przyjemny spa-cer do Stężnicy (wieś położona 4 km od Baligrodu). Na przejście trasy potrzeba ok. 2 godz.

Nad łopieńską cerkwią przecina trawiaste zbocze stara droga, mało dziś używana, lecz na ogół wyraźna. W pół godziny docieramy nią na lesistą przełęcz Hyrcza (706 m). Stoi tu świeżo wyremontowana kaplicz-ka, przy której kiedyś odpoczy wali pielgrzymi zmierzający na odpust do Łopienki.

Skręcając z przełęczy na północny wschód, można wejść na widoko-wy szczyt Korbani (z drugiej strony doprowadza nań znakowany szlak z Bukowca – s. 98). To jednak propozycja dla osób dobrze orientujących się w terenie.

Wkrótce za przełęczą zaczynają się rozległe polany, na których do II wojny światowej rozciągała się niewielka, lecz stara wioska Tysko-wa (założona przed 1552 r.). Latem można tu skosztować owoców ze zdziczałych czereśni. Nad potokiem, na miejscu dawnego majdanu dworskiego – współczesna Tyskowa: dwa baraki zbudowane przez za-trudniające więźniów państwowe gospodarstwo rolne ze Średniej Wsi, obecnie w rękach prywatnych. Niespełna 1 km dalej osiągamy drogę Baligród–Wołkowyja, którą idziemy w lewo. To już teren następnej nie-istniejącej wsi – Radziejowej. Do początku zabudowy Stężnicy jeszcze 2 km asfaltem, do głównej szosy w Baligrodzie – 6 km.

W 2007 r. na terenie Radziejowej Nadleśnictwo Baligród zainicjowało wolnościową hodowlę koników polskich. Obecnie stado, liczące już kilkadziesiąt sztuk, przebywa na wolności; zwierzęta można spotkać w różnych częściach doliny. Koniki polskie są rasą mało wymagającą, mogą zimować pod gołym niebem, konieczne jest tylko dokarmianie. Od kilku lat teren obu wsi jest własnością prywatną, działa tu duże gospodarstwo turystyczne „Natura Park”, co nieco utrudnia dotarcie do wszystkich opisanych wyżej miejsc.


CisnejBaligrodu

i

6Krainadrewnianych

wschodniecerkiewek

czyliBieszczadówrubieże

2125 mieszkańców). Chrześcijańska mniejszość zasiedlała przedmieścia: Posadę Dolną i Górną, które zachowały wiejski charakter. W Posadzie Dolnej do dziś stoją ostatnie tradycyjne bojkowskie chaty .

Tym dawnym Lutowiskom zagładę przyniosła okupacja. 22 czerwca 1942 r. na północ od kościoła kilkudziesięciu miejscowych chłopów wy-kopało na rozkaz Niemców obszerne doły. Wieczorem ukraińska policja spędziła w to miejsce Żydów z Lutowisk i okolicznych wsi. Przez całą noc dwóch gestapowskich oprawców z Ustrzyk Dolnych prowadziło egze-kucję. Zginęło około 650 osób. Następnie Niemcy zniszczyli synagogę i większość pożydowskich domów. Miejsce kaźni znaczy dziś płyta pamiąt-kowa. Na tyłach głównej ulicy zachowały się ruiny murowanej synagogi.

W ROLI UKRAIŃSKIEGO STEPU

Pod koniec lat 60. w okolicach Lutowisk kręcono „chreptiowskie” sceny filmu Pan Wołodyjowski. W Chmielu nad Sanem filmowano pożar Rasz-kowa, w Skorodnem (na zachód od Lutowisk) stanęła kresowa stanica – baza „małego rycerza” i jego kompanionów, a na ugorach pomiędzy Skorodnem i Lutowiskami, występujących w roli podolskiego stepu, pan Michał stoczył bój z bandą Azba-beja, zaś Baśka podczas ucieczki wpadła do parowu.

Nie była to pierwsza bitwa kawaleryjska w tym miejscu. Podczas walk o linię Karpat, w styczniu 1915 r., przy 30-stopniowym mrozie Austriacy rozbili tu rosyjską konnicę Chana Nachiczewańskiego.

6Kraina drewnianych

wschodniecerkiewek


Kirkut, drugi co do wielkości (po leskim) w regionie, jest najcenniejszą pamiątką po licznej społeczności żydowskiej, zamieszkującej Lutowiska od końca XVIII w. Można do niego dojść od nowej szkoły (wybudowanej na dawnym terenie dworskim), za znakami wspomnianej wyżej ścież-ki dydaktycznej – ok. 400 m. Na stoku wzgórza zachowało się ponad 1000 nagrobków. Data na najstarszym to 5 X 1796, najmłodszy pochodzi z 29 II 1940 roku. Większość macew wykonano z miejscowego piaskowca fliszowego. Jest on dość nietrwały, więc wiele płyt uległo częściowemu lub całkowitemu zniszczeniu, stan innych nie jest najlepszy. W ostatnich latach na cmentarzu prace konserwatorskie prowadzili naukowcy z Uni-wersytetu Wrocławskiego.

Jeszcze gorzej obszedł się czas z miejscową cerkwią. Była to okazała świątynia z 1898 r., bardzo przypominająca tę z Bystrego. Po 1951 r. niszczała opuszczona. W końcu w 1980 r. rozebrano ją, a drewno wy-korzystano do budowy nowego kościoła w Dwerniku. Warto zajrzeć na cerkwisko, na wzgórku koło głównego przystanku PKS poniżej szkoły, i spróbować wyobrazić sobie wygląd tego miejsca przed tak niewielu laty. Przycerkiewny cmentarz był wykorzystywany przez katolików obu obrząd-ków. Można tu m.in. odnaleźć nagrobek policjanta Antoniego Rokoszaka, zabitego w 1920 r. przez przemytników.

Na przeciwległym krańcu Lutowisk wznosi się neogotycki kościół parafial-ny. Jego budowę rozpoczęto w 1911 r., a ukończono dopiero po dziewięciu latach. Inicjator budowy, ks. Michał Huciński, wykazał dużo inwencji przy zbieraniu funduszy, gdyż niezbyt liczni parafianie nie byli w stanie podźwi-gnąć kosztów dużej świątyni. Zwrócił się o pomoc nawet do koronowanych głów Europy, lecz tylko król brytyjski przysłał skromny datek.

Godna uwagi jest nazwa miejscowości, wywodzona zwykle od ruskiego słowa letowyszcze, oznaczającego miejsce letnich wypasów; musiałaby

Panorama Lutowisk

200|201

Doliną Sanu z Zatwarnicy do Rajskiego

Jest to jedna z najpiękniejszych bieszczadzkich tras pieszych, choć nie wspi-na się na połoniny ani w ogóle na żadne szczyty. Powędrujemy bezludnym niemal odcinkiem doliny Sanu, wśród zarastających krzewami pól i łąk, co krok napotykając ślady dawnego życia: zrujnowane cerkiewki, ślady do-mostw, porzucone cmentarze, krzyże przydrożne. Przez setki lat mieszkali tu i pracowali ludzie, zanim okrutny wiek XX przekreślił dorobek pokoleń.

Przejście trasy zabiera 4–5 godz. czystego marszu, warto jednak zarezer-wować sobie cały dzień, bo na pewno zechcemy gdzieś zatrzymać się po drodze. Trasa dobrze nadaje się także na wycieczkę rowerem górskim. Ci, którzy wędrują z namiotem, wszędzie bez trudu znajdą urocze miejsca na biwak. Z Zatwarnicy do Krywego poprowadzą nas czerwone znaki ścieżki przyrodniczo-historycznej „Przysłup Caryński-Krzywe nad Sanem”, dalej trzeba już sobie radzić samemu.

Hulskie i Krywe – świątynie w gruzach

Pierwszy, najmniej przyjemny odcinek trasy wiedzie asfaltową drogą przez grzbiet Wierszka (689 m) z wieżą przekaźnikową do ruin cerkwi w Hulskiem, które stoją wśród zarośli nad potokiem, poniżej ostrego zakrętu drogi.

Oprócz resztek świątyni, wymurowanej w 1820 r. z kamienia rzecznego, w Hulskiem jest dziś tylko jeden samotny dom. W latach 90. tereny wsi wykupiła osoba prywatna, likwidując znaki szlaku prowadzące do ruin, stąd trudniej dzis do nich dotrzeć. Kiedyś wszystko wyglądało tu inaczej. Na kilometr w obie strony od cerkwi ciągnęły się zabudowania, u ujścia

Potok Hylaty u podnóża Dwernika-Kamienia

6Kraina drewnianych

wschodniecerkiewek


potoku do Sanu terkotał młyn wodny, a nieco wyżej pracował tartak. Od ruin cerkwi do ruin młyna wiodła boczna ścieżka spacerowa, dziś to teren prywatny, alternatywne dojście drogą gruntową z Sękowca.

Opowiadają, że w połowie XIX w. mieszkańcy Hulskiego musieli zrezy-gnować z wypasu bydła na przysługującej im części Połoniny Wetlińskiej (zwanej Połoniną Hulską), gdyż dziedzic przegrał ją w karty do kolegi z Jaworca. Odtąd chudoba pasła się na Otrycie i stąd poszła dzisiejsza nazwa jednego z jego wierzchołków – Hulskie (846 m). Oczywiście wtedy nie był on zalesiony.

Asfaltowa szosa po przekroczeniu potoku wspina się na kolejny grzbiet. Tu ją porzucamy i kierujemy się na północny wschód rozjeżdżoną przez traktory drogą gruntową. Po wyjściu z lasu osiągamy wierzchołek 624 m, przez dawnych mieszkańców zwany Szczołb. Przypisywana mu na mapach nazwa Ryli odnosi się w rzeczywistości do sąsiedniego zakola Sanu. Ładnie widać stąd obszerną kotlinkę, w której dawniej leżała wieś Krywe, zaś szczególnie imponująco wygląda ciemny wał Otrytu za Sanem. Na jego stoku utworzono w 1983 r. 190-hektarowy rezerwat leśny „Hulskie” im . prof . Stefana Myczkowskiego, obejmujący zachowany w naturalnym stanie fragment typowego dla Bieszczadów zespołu buczyny karpackiej.

Skrajem innego obiektu chronionego będziemy wędrować przez na-stępne kilka kilometrów. W rezerwacie „Krywe”, który obejmuje 512 ha dziczejących pastwisk i łąk w dolinie Sanu, chroni się stanowiska bardzo rzadkiego węża Eskulapa.

Wieś Krywe (niespełna 2 godz. z Zatwarnicy) to dziś tylko dwa budynki. W jednym działa gospodarstwo agroturystyczne (w sezonie nie należy liczyć na nocleg bez wcześniejszego uzgodnienia), drugim włada Akademia Me-dyczna z Lublina. 300 m na zachód od nich, za podmokłą dolinką potoku, na niewielkim garbku zwanym Diłok sterczą niemal kompletne mury dawnej cerkwi greckokatolickiej pw . św . Paraskewy. Brakuje dachu i oczywiście nie ma śladu po wyposażeniu wnętrza. Obok parawanowa dzwonnica i kilka nagrobków przycerkiewnego cmentarza. Cerkiew stała w tym miejscu już w 1589 r. Ta, której resztki zachowały się do dziś, prawdopodobnie trzecia z kolei, została zbudowana w 1842 r. Nad potokiem Krywiec, po drugiej stronie Diłka, ciągnęła się główna część dawnej zabudowy wsi.

Czerwony szlak znakowany mija zabudowania i kończy się przy po-zostałościach zabudowań dworskich. Jest tu duża tablica informująca o przeszłości wsi. Do ruin cerkwi można stąd dojść w kilka minut ścieżką oznakowaną kolorem niebieskim.

Dalej prowadzi nieznakowana stara droga, która łączyła kiedyś nadsań-skie wsie. Będziemy nią szli już do końca. Na niektórych odcinkach jest w zupełnie dobrym stanie, gdzie indziej niemal zanika.

Po prawej stronie drogi widać pozostałości obór. Wybudowano je w 1973 r., kiedy w Krywem działało gospodarstwo wykorzystujące pracę

210|211

Później, w latach 70. i 80., przyszła epoka studenckiej bazy namiotowej. Było ich wówczas w Bieszczadach kilkanaście, ale w żadnej nie panowała taka atmosfera jak w odciętym od świata górami i bezdrożami Tworylnem; żadna też nie miała tylu powracających rok w rok wielbicieli. W tym sa-mym okresie na dłużej zadomowili się w Tworylnem podhalańscy bacowie z kierdelem owiec, dla których nie znalazło się miejsce w Tatrzańskim Parku Narodowym. W połowie lat 90. właściciel terenu, czyli Lasy Państwowe, przepędził bazę na drugi brzeg Sanu, nieco niżej z biegiem rzeki. Później znikła i stamtąd. Bo i chyba nie ma już na nią zapotrzebowania. Jedynym zabudowaniem Tworylnego był do niedawna zdewastowany domek my-śliwski, tzw. Chatka Prominenta. Dziś i po nim pzostała tylko kępa pokrzyw.

Nie brak natomiast czytelnych śladów przeszłości: na cerkwisku za-chowała się podmurówka i na wpół zasypana krypta grobowa Łęckich, właścicieli dworu w końcu XIX w. Miejsce po dworze znaczą resztki fun-damentów, kamienne filary stodoły i szpaler, starych drzew. Nieco dalej w stronę Krywego – pozostałości niemieckiej strażnicy granicznej, zbu-dowanej po 1939 r., gdy San wyznaczał granicę III Rzeszy i Sowietów. Krajobraz piękny i nostalgiczny. Oby nie padł ofiarą tendencji do zalesia-nia wszystkiego, co się da, jak to się stało z tyloma uroczymi polanami w Bieszczadach i Beskidach…

Latem 1993 r. w Tworylnem pojawili się niecodzienni goście: członkowie Towarzystwa Byłych Mieszkańców Tworylnego z siedzibą w Olsztynie. Starzy ludzie przewędrowali ładnych kilka kilometrów, by – może po raz ostatni – ujrzeć ziemię swojego dzieciństwa. Rok wcześniej dolina była świadkiem zupełnie innej imprezy: międzynarodowego zlotu Rainbow Family, skrajnego ruchu ekologicznego głoszącego powrót do natury.

Za Tworylnem droga, po pokonaniu kolejnego niewysokiego grzbietu, wciska się wraz z rzeką w wąski przełom pomiędzy Otrytem a masywami Połomy i Tołstej. Kiedyś istniał tu niewielki przysiółek Tworylnego, zwany Obłazy, ze względu na konieczność „obłażenia” wysuniętego ramienia górskiego. Dziś tylko las i zarośla. Po 3,5–4 godz. od Zatwarnicy osiągamy most i asfaltową szosę w Studennem, kolejnej nieistniejącej wiosce. Do Małej Obwodnicy w Rajskiem jeszcze pół godziny szosą.

Jako alternatywę polecamy przejście przez przełęcz pomiędzy Tołstą a Połomą do Terki albo Bukowca, skąd – w przeciwieństwie do Rajskiego – nie brak połączeń autobusowych w stronę Sanoka (patrz: Wycieczki z Bukowca, s. 98).

6Kraina drewnianych

wschodniecerkiewek


7Oceanfalujących

BieszczadytrawczyliWysokie

214|215

„PASAŁA WOŁKI NA POŁONINIE” CZYLI O BIESZCZADZKIM PASTERSTWIE

Do wysiedleń ludności wszystkie bieszczadzkie połoniny były intensywnie eksploatowane gospodarczo. Wypasano przede wszystkim woły (w 1913 r. na połoninie Halicza pasło się ich 1900 sztuk!), w drugiej kolejności owce, znaczne fragmenty wykorzystywano jako łąki kośne. Na skraju lasu, w pobliżu źródeł wody pitnej, pasterze ustawiali swoje prymitywne, przenośne schro-nienia, tzw. koliby, oraz koszary – drewniane zagrody, w których nocował żywy inwentarz; przestawiano je co pewien czas, by nawóz użyźniał coraz to nowe fragmenty łąk.

Urządzano także specjalne koryta-poidła dla zwierząt; tu i ówdzie do dziś zachowały się ich ślady. Do dziś także miejsca dawnych koszarów znaczą łany szczawiu alpejskiego, odcinające się ciemną zielenią od płowego tła łąki.

Każda połonina była podzielona na części przynależne do poszczególnych otaczających ją wsi i noszące odpowiednie nazwy. Na przykład określenie „Połonina Wetlińska” dotyczyło pierwotnie tylko łąk użytkowanych przez mieszkańców Wetliny. Niektórzy specjaliści przypuszczają, że dzisiejszy stan połonin jest w znacznej mierze skutkiem wieloletnich wypasów, w wyniku któ-rych znacznie obniżyła się granica lasu i uległ zmianie skład gatunkowy traw.

Do lat międzywojennych przetrwały w Bieszczadach stare obyczaje zwią-zane z wypasem. Zaczynał się on tradycyjnie w dniu św. Jerzego (6 maja) i trwał do października. Cały ten czas pasterze spędzali na połoninie, żyjąc w bardzo prymitywnych warunkach i prawie nie schodząc do wsi. Kierowni-kiem szałasu był watah – odpowiednik podhalańskiego bacy, który dzierżawił pastwisko i rekrutował sobie pomocników. Gospodarze powierzali mu na lato

swoje owce w zamian za określoną ilość sera, którą obliczano w ciekawy sposób. Na wstępie wszystkie zwierzęta jednego gazdy dojono do jednego naczynia, a następnie na specjalnym patyku, zwanym rewaszem, karbowano ilość mleka. Patyk rozszczepiano następnie wzdłuż i każda ze stron transakcji otrzymywała jed-ną połowę, by mieć pewność, że nie będzie oszustwa. Gdy przychodziło do rozliczenia, za pomocą rewaszu odmierzano odpowiednią ilość wody, która służyła potem za odważnik przy ważeniu sera. Ten sposób stosowany był niegdyś w całej północnej części Karpat.

W okresie powojennym bieszczadzkie tra-dycje pasterskie kontynuowali, a w niewielkim stopniu nadal kontynuują, bacowie z Podhala, wyrugowani z przejętych przez Park Narodowy hal tatrzańskich.

Koniu moj woronieńkijJa na tja sidajuBud milejka zdorowejkaBo ja tja łyszaju.

Woły moje sełenykieWoły moje wołyKto was bude zawertatyZ wysokoji hory

Kto was bude zawertatyKto was bude pastyJak to bude popid bućkyKutyriamy triasty.

piosenka pasterska z Suchych Rzek

7Oceanfalujących


W POPRZEK, CZYLI ŻÓŁTYM SZLAKIEM DO SUCHYCH RZEK

Żółty szlak, wychodzący ze Starego Sioła, przez strome, zalesione stoki o urozmaiconej rzeźbie wyprowadza w ciągu 1,5–2 godz. na Przełęcz Orłowicza (patrz wyżej); stąd w dół jeszcze 1 godz. do Suchych Rzek.

Jest to dawny odosobniony przysiółek odległej o 5 km Zatwarnicy. W latach 1945–1947 miała w nim bazę sotnia UPA „Bira”; działała tu także upowska szkoła podoficerska. Dziś w Suchych Rzekach znajduje się Stacja Edukacji Ekologicznej BPN z małym schroniskiem. Stacja prowadzi działalność oświatową, m.in. dla grup młodzieżowych. Można tu odbyć wycieczkę z przewodnikiem specjalną ścieżką dydaktyczną, wyprowa-dzającą z doliny aż na szczyt Smereka.

Wracać pieszo do Wetliny trzeba tą samą drogą. Powrót autobusem oznacza marsz do Zatwarnicy i absurdalny objazd z przesiadką przez Smolnik nad Sanem i Ustrzyki Górne.

Z WETLINY PRZEZ DZIAŁ NA WIELKĄ RAWKĘ

Jest to godna polecenia wycieczka na jeden z najbardziej widokowych bieszczadzkich szczytów. W najdłuższym wariancie (z zejściem do Ustrzyk Górnych) zajmie ok. 6 godz.

Początek szlaku w pobliżu Hotelu Górskiego na końcu Wetliny. Zielone znaki prowadzą najpierw stromo pod górę przez las na grzbiet Działu, a potem przez długi czas łagodnie wznoszącym się grzbietem, na któ-rym co chwilę otwierają się malownicze polany. Wędrówka lekka, łatwa i przyjemna. Po ok. 3,5 godz. marszu kulminacja Małej Rawki (1267 m). Zielonym szlakiem można stąd zejść w pół godziny do bacówki PTTK „Pod Małą Rawką”, skąd już tylko kwadrans do Obwodnicy na Przełęczy Wyżniańskiej. Na Wielką Rawkę (1307 m) doprowadza w 20 min krótki, łącznikowy szlak żółty.

Wielka Rawka jest siódmym co do wysokości szczytem Bieszczadów i jedynym poza grupą Tarnicy przekraczającym 1300 m. Jest też, ze

Wypas owiec w Bieszczadach

228|229

RENESANS HUCUŁA

Koń huculski to archaiczna rasa górska rodem z Huculszczyzny, czyli po-łudniowo-wschodniej części obecnych Karpat ukraińskich, gdzie używano ich dawniej masowo pod wierzch i jako zwierząt jucznych. Pod wpływem surowego klimatu, intensywnej pracy w górskim terenie, ciągłego prze-bywania pod gołym niebem wykształciła się w ciągu pokoleń specyficzna odmiana koni. Hucuły (pisane małą literą, w przeciwieństwie do ich daw-nych góralskich hodowców – też Hucułów) są niższe od innych przedsta-wicieli swojego gatunku, krępe, o gęstej, kudłatej sierści, przeważnie gnia-de lub bułane. Odznaczają się zdrowiem, odpornością i nie są wybredne. Nie do pogardzenia są także ich zalety psychiczne: w przeciwieństwie do większości koni nie lękają się stromizn, a o ich zmyśle orientacji krążyły legendy: stare przewodniki po Karpatach Wschodnich zalecają w razie zabłądzenia w górach zdać się na przemyślność wierzchowca.

Już w XIX w. dostrzeżono te zalety. W 1856 r. na Bukowinie władze austriackie zorganizowały pierwszą profesjonalną stadninę. W okresie międzywojennym hodowlę hucułów otoczono w Polsce opieką państwa. Działał Związek Hodowców Koni Rasy Huculskiej z siedzibą w Kosowie na Pokuciu, podejmowano starania na rzecz ulepszenia rasy.

Dziś, paradoksalnie, najtrudniej spotkać hucuła na Huculszczyźnie, daw-ne tradycje zniszczyła tam bowiem kołchozowa gospodarka sowiecka, traktująca konie jako przeżytek. Hoduje się je natomiast nadal w Polsce, a także na Słowacji. Od 1956 r. duża stadnina działała w Siarach koło Gorlic (później przeniesiono ją do Gładyszowa), a w ostatnich latach na koniki huculskie zrobiła się moda i kolejne placówki wyrastają jedna po drugiej. W Bieszczadach obok stadniny BPN działają także prywatne stad-niny, m.in. w Polanie i Seredniem Małym. Stada koni utrzymywane są, oprócz Wołosatego, także w Ustrzykach Górnych, Tarnawie i Wetlinie.

Konie huculskie

7Oceanfalujących


Wołosate

Jak już było wyżej powiedziane, najbardziej leniwi startują na Tarnicę z Wołosatego. Z Ustrzyk Górnych do Wołosatego jest co prawda 5 km as-faltu, ale można je przebyć autobusem (w sezonie letnim jest ich sporo). Kto dojedzie prywatnym samochodem, może go bezpiecznie pozostawić na strzeżonym parkingu.

Może jednak warto przejść się do Wołosatego na piechotę. Nie as-faltem, lecz ścieżką dydaktyczną „Salamandra”, wyznakowaną zielonym ukośnym paskiem na białym tle i opatrzoną na kolejnych 19 przystan-kach tablicami opisującymi różnorodne zjawiska przyrodnicze. Kto łaknie bogatszej informacji, może nabyć w jednym z punktów kasowych Par-ku szczegółowy przewodniczek po ścieżce (po innych ścieżkach zresztą też). Trasa zaczyna się przy rozgałęzieniu dróg w Ustrzykach i biegnie przeważnie łąkami, często podmokłymi, w pewnym oddaleniu od szosy. Na jej przejście warto sobie zarezerwować 2–3 godz. Po drodze (przy-stanek 6) jedno z efektowniejszych bieszczadzkich torfowisk wysokich (więcej o torfowiskach na s. 235).

Współczesne Wołosate to kilka domów pracowników BPN, schronisko turystyczne w starym baraku, pole namiotowe, bar „Pod Tarnicą”, wresz-cie punkt informacyjno-kasowy u wejścia na szlaki Parku.

W XIX w. Wołosate było jedną z najludniejszych wsi regionu – licz-ba jego mieszkańców sięgała tysiąca. Tutejsi chłopi trudnili się głównie hodowlą bydła siwej rasy węgierskiej, które nabywano wiosną po po-łudniowej stronie gór, wypasano je przez lato na połoninach, po czym sprzedawano jesienią na targu w Lutowiskach. Wieś zwracała uwagę etnografów odmiennością stroju i obyczaju, co należy przypisać odosob-nionemu, górskiemu położeniu i ożywionym kontaktom gospodarczym z Zakarpaciem. Dłużej niż gdzie indziej przetrwały tu np. archaiczne obrzędy pogrzebowe.

Podczas spisu ludności w 1921 r. ponad połowa mieszkańców Woło-satego zadeklarowała narodowość polską, mimo że wszyscy byli greko-katolikami i mówili ruską gwarą. Podobnie podczas II wojny światowej nie chciano tu przyjmować od hitlerowców ukraińskich kennkart, chociaż dawało to znaczne, w porównaniu z polskimi, przywileje. Ta lojalność nie pomogła. W 1946 r. mieszkańcy Wołosatego, nie czekając na wysiedle-nie, sami przeszli wraz z dobytkiem na ukraińską stronę przełęczy Beskid. Długo tam jeszcze koczowali, zanim władze wymyśliły, co z nimi zrobić.

Ślady po dawnej wsi zostały w większości zniszczone podczas bar-barzyńskiej rekultywacji gruntów, przeprowadzonej w latach 80. przez firmę „Igloopol”, która próbowała uruchomić w dolinie wielką, prze-mysłową hodowlę bydła. Pozostało tylko kilka starych nagrobków na przycerkiewnym cmentarzu, 400 m za dzisiejszym centrum miejscowości.

244|245

kaplicę Stroińskich, której resztki wysadzono w powietrze ok. 1970 r., współczesną cerkiew prawosławną (oczywiście za granicą), przebudo-waną w latach 1993–1994 z dawnego… baru, wreszcie dom modlitwy, z którego korzystało przed ostatnią wojną stu kilkudziesięciu miejscowych Żydów.

Dalszy odcinek szlaku wyprowadza w ciągu kwadransa na otwartą przestrzeń nad Siankami. Stała tu kiedyś samotna bacówka, w której nocowali nieliczni wówczas bywalcy Sianek. Miejsce to robi niesamowi-te wrażenie. Po polskiej stronie zdziczałe łąki i ściana lasu, żywej duszy wokół i bardzo daleko do cywilizacji. Po stronie ukraińskiej, nie dalej niż o kilometr, spora osada, ruchliwa linia kolejowa z dużą stacją, na której stają dalekobieżne pociągi, transkarpacka szosa do Użhorodu, hałas, nocą światła. A pośrodku płytka dolinka Sanu, przez który przeskoczy nawet dziecko, pas zaoranej ziemi, ogrodzenie z drutu kolczastego i stalowe wieże wartownicze – smutne wspomnienie przyjaźni polsko-radzieckiej.

Do 1939 r. życie wrzało na obu brzegach Sanu. Dogodnie położone, przy linii kolejowej i w sąsiedztwie atrakcyjnych gór, Sianki wyrastały na znaczącą miejscowość wypoczynkową. Bezpośrednio przed wojną cze-kało tu na turystów dziesięć domów letniskowych, sześć pensjonatów, luksusowe schronisko Przemyskiego Towarzystwa Narciarskiego i dwa inne schroniska turystyczne; łącznie prawie dwa tysiące miejsc nocle-gowych. Działało kilka restauracji, biblioteka, teatr amatorski, orkiestra, istniały różnorodne obiekty sportowe, nawet tor saneczkarski. Ech, łezka się w oku kręci…

Stąd już tylko 20 min marszu trasą oznaczoną tyczkami i osiągamy po-łożone na samej granicy źródło Sanu, oznaczone obeliskiem z ukraińskimi napisami. Wysokość podana na obelisku – 950 m n.p.m. – jest błędna. W rzeczywistości jest tu zaledwie niespełna 880 m. Dodajmy, że owo „urzędowe” źródło, zwane Studnik, nie jest ani najobfitszym, ani najwy-żej położonym. W różnych publikacjach można przeczytać o co najmniej dwóch innych źródłach Sanu. To zresztą czysto akademicka dyskusja.

Do Przełęczy Użockiej, zamykającej Bieszczady Zachodnie, jest stąd le-dwie kilkaset metrów. Tyle że najkrótsza legalna droga prowadzi przez Ustrzyki Dolne – przełęcz leży w całości na terytorium Ukrainy.

Przy źródle Sanu kończy się znakowana ścieżka i wracać należy tą samą drogą. Jedynie między potokiem Negrylów a parkingiem można skrócić wędrówkę, idąc dalej drogą stokową, a nie przechodząc ponownie przez cmentarz w Beniowej.

Tak oto kończy się nasza wędrówka przez Bieszczady, magiczną krainę o pięknej przyrodzie i niezwykłej historii.

7Oceanfalujących


258|259

8Informacjepraktyczne

8Informacjepraktyczne

Bieszczadzki Park Narodowy

Ważniejsze placówki

DYREKCJA BPN, 38-714 Ustrzyki Górne, tel. 13 461 06 50OŚRODEK NAUKOWO-DYDAKTYCZNY BPN38-700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełzka 7, tel. 13 461 10 91Muzeum przyrodnicze BPN, biblioteka i filmoteka, możliwość organi-zowania prelekcji i dydaktycznych zajęć terenowych. Punkt informacji turystycznej i sprzedaży wydawnictw krajoznawczych.OŚRODEK INFORMACYJNO-EDUKACYJNY BPN38-713 Lutowiska 2, tel. 13 461 01 66, 461 03 50, faks 13 461 02 34, www.bdpn.pl.Ośrodek prowadzi punkt informacji turystycznej, punkt noclegowy i małą gastronomię, organizuje wykłady, imprezy edukacyjne, wystawy i konferencje, zapewnia pośrednictwo w usługach przewodnickich i organizacji imprez turystycznych. Czynny w godz. 8.00–16.00 (w dni świąteczne 9.00–13.00).TERENOWA STACJA EDUKACJI EKOLOGICZNEJ W SUCHYCH RZEKACHkontakt przez ośrodek w Ustrzykach Dolnych

282|283

Organizuje warsztaty ekologiczne prowadzone przez pracowników naukowych BPN, prelekcje i zajęcia terenowe. Na miejscu możliwość noclegu.PUNKT INFORMACYJNY W LEŚNICZÓWCE MUCZNEUsługi przewodnickie, sprzedaż wydawnictw i pamiątekPUNKTY KASOWE czynne są w miesiącach letnich przy wejściach na szlaki znakowane lub w miejscach, gdzie szlaki wkraczają na teren BPN.

Regulamin dla zwiedzających (wyciąg)

1. Turystyka piesza w BPN dozwolona jest wyłącznie na drogach publicz-nych oraz znakowanych szlakach turystycznych i ścieżkach dydaktycz-nych. Turystyka rowerowa – wyłącznie na drogach publicznych. Dyrekcja BPN może ograniczyć poruszanie się po szlakach w porze nocnej.2. Turystyka konna dozwolona jest wyłącznie za zgodą Dyrekcji BPN i specjalną opłatą, na wyznakowanych trasach.3. Biwakowanie, parkowanie samochodów i palenie ognisk są dozwo-lone wyłącznie w miejscach wyznaczonych.4. Nie jest dozwolone zrywanie roślin i zbieranie owoców leśnych.5. Nie jest dozwolone uprawianie sportu lotniarskiego.6. Imprezy masowe wymagają zgody Dyrekcji BPN.7. Zwiedzających obowiązuje wykupienie na każdy dzień biletu wstępu.8. Grupy zorganizowane od 15 osób są obowiązane korzystać z usług przewodnickich.

Przewodnicy

Przewodnicy turystyczni z uprawnieniami na Bieszczady mogą prowa-dzić wycieczki na terenie BPN pod warunkiem odbycia zorganizowanego przez Park szkolenia i uzyskania licencji (ważna 5 lat). Przewodnicy niepo-siadający licencji muszą każdorazowo wykupić w punkcie kasowym BPN wejściówkę ważną jeden dzień.

Zdrowie i bezpieczeństwo

Pomoc w górach

Bieszczady latem nie są zbyt groźne. Spaść nie bardzo jest z czego, a za-błądzenie nie miewa dramatycznych skutków. Największe zagrożenie i najwięcej tragicznych wypadków wiąże się z wyładowaniami atmos-ferycznymi. Gdy burza przyłapie cię na grzbiecie połoniny, nie wahaj się zejść ze szlaku i schronić poniżej granicy lasu. Strażnicy BPN na pewno okażą w tej sytuacji wyrozumiałość.Inaczej jest w zimie. Wobec mrozu, głębokiego śniegu i dużej odległości od siedzib ludzkich nawet błahy uraz, tyle że pozbawiający sprawności

Bieszczady - Wydawnictwo · PDF fileBieszczady przewodnik Opracowanie: Paweł Luboński...

Documents

Transcript of Bieszczady - Wydawnictwo · PDF fileBieszczady przewodnik Opracowanie: Paweł Luboński...