Opracowanie: J. Pawłowskana podstawie „Biblioterapia jako metoda pracy wychowawczej

w bibliotece szkolnej” Jolanta Smuniewska

Czym jest biblioterapia ? Jakie są cele i zadania biblioterapii ? Środki biblioterapeutyczne ? Etapy postępowania

biblioterapeutycznego ? Potrzeby osób wymagających szczegółowej

pomocy ? Przykładowy scenariusz zajęć

biblioterapeutycznych.

Biblioterapia jest to wykorzystywanie książek w rozwiązywaniu różnych problemów. Jako forma psychicznego wsparcia już od wielu lat ma zastosowanie w psychoterapii. Coraz częściej stosuje się ją, nie tylko w lecznictwie dzieci i dorosłych niepełnosprawnych oraz przewlekle chorych, lecz także wśród zdrowych, mających osobiste problemy i przeżywających różnego rodzaju lęki.

Biblioterapię ze względu na rodzaje można podzielić na:

instytucjonalną, której celem jest informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej reakcji,

kliniczną, której celem jest leczenie zaburzeń i uzyskanie przez pacjenta „wglądu” w siebie, co ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej,

wychowawczą (rozwojową), dostosowaną do potrzeb użytkowników zdrowych w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających do rozwiązywania jakieś istotne dla nich problemy, której celem jest korygowanie postaw, kompensacja, samorealizacja.

Interwencję biblioterapeutyczną można stosować w wielu przypadkach:

dla poprawy obrazy własnej osoby, dla lepszego zrozumienia ludzkich zachowań i motywacji, dla zwiększenia szacunku wobec siebie, dla rozbudzenia szerszych zainteresowań wykraczających

poza własną osobę, dla ulżenia presji emocjonalnej lub intelektualnej, dla pokazania, że nie jest się pierwszą osobą, która

zetknęła się z problemem, dla wskazania, że istnieje więcej niż jedno rozwiązanie, Aby pomóc przedyskutować dany problem w

swobodniejszy sposób, Aby pomóc ułożyć indywidualny plan kierunku działań

prowadzących do rozwiązania problemu.

Biblioterapia opiera się głównie na wykorzystywaniu terapeutycznych wartości literatury. Literatura daje szansę oderwania od smutnej rzeczywistości, Pomaga zrozumieć siebie i innych ludzi. Może stać się punktem wyjścia do rozważań nad własną sytuacją życiową, nad sposobem pomocy samemu sobie i drugiemu człowiekowi.

Celem nadrzędnym biblioterapii jest niesienie pomocy w odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji. W przypadku dzieci w szkole trudna sytuacją może być pierwsze spotkanie z nową klasą, zmiana miejsca zamieszkania, trudności adaptacyjne w szkole, niemożność osiągania zadawalających wyników z poszczególnych przedmiotów nauczania.

Celem biblioterapii jest także przekazywanie uczestnikom w przystępnej formie informacji o rodzaju problemu. Zadaniem biblioterapeuty jest prowadzenie zajęć w taki sposób, aby zainteresowany był w stanie zaakceptować własną lub cudzą niepełnosprawność i aby mógł nauczyć się z nią prawidłowo funkcjonować.

Materiałami biblioterapeutycznymi są gównie książki, ale także inne materiały alternatywne.

Książki można podzielić następująco: „Książki łatwe w czytaniu”, czyli takie propozycje

wydawnicze, które odpowiadają ściśle określonym kryterium:◦ sztywna oprawa, sztywne kartki, duża czcionka, odpowiedni

odstęp pomiędzy literami, wyrazami i wersami, a także każde zdanie rozpoczęte od nowego wiersza

◦ Język prosty, zrozumiały dla dziecka z obniżoną normą intelektualną, unikanie słów abstrakcyjnych’

◦ treść oparta o realia życia dziecka◦ Konkretne, jednoznaczne, kolorowe ilustracje (lub dobre

fotografie) zamieszczone obok tekstu – najlepiej na sąsiedniej stronie.

Książki-zabawki, czyli takie, które przypominają swym kształtem maskotki, klocki, różnego rodzaju figury do układania, ale są też wyposażone w prosty tekst lub nośnik z nagraną bajką terapeutyczną

Książki drukowane dużą czcionką czy Braille’a Książki „mówione” – nagrane na nośnikach Książki wydane tradycyjną metodą typograficzną, ale

uzupełnione o nośnik, na którym nagrano ten sam tekst Nośniki z muzyką (uspokajającą lub aktywizującą) oraz z różnego

rodzaju montażami słowno-muzycznymi lub piosenkami Nośniki z różnymi efektami akustycznymi i odgłosami przyrody Zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne Filmy na płytach DVD, wspomagające proces rehabilitacji (np.

ekranizacje wybitnych utworów literackich, zajęcia prowadzone metodą Paula Denisona dla dzieci dyslektycznych itp.)

Edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe

Materiałem wspomagającym proces biblioterapii mogą być też różne przedmioty, który w sposób istotny kojarzą się uczestnikom terapii z ważnymi dla niego wydarzeniami i mogą wywołać u niego przeżycia, uczucia i emocje istotne dla przebiegu procesu biblioterapeutycznego. Mogą to być maskotki, widokówki, zabawki, zdjęcia itp.

Dobór środków terapeutycznych zawsze jest uzależniony od potrzeb i możliwości percepcyjnych uczestników biblioterapii oraz celu terapii. Biorąc pod uwagę zainteresowania i gusty czytelników oraz specjalne potrzeby poszczególnych osób, trzeba zwracać uwagę na to, aby:

◦ Wybór tematu do rozmów (dyskusji) nie tylko był adekwatny do wieku uczestników biblioterapii i ich możliwości percepcyjnych, lecz także był interesujący i bliski ich życiowym doświadczeniom

◦ Dobór materiałów czytelniczych był nie tylko zgodny z nadrzędnym celem terapii, lecz także budził zainteresowanie treścią, jak i formą graficzną, oprawą, i innym wyposażeniem typograficznym (wykresy, tablice chronologiczne, aneksy itp.)

◦ Proponowane materiały zostały dobrane tak, aby mogły służyć wzmacnianiu poczucia wartości czytelnika, jego autokreacji, wzmocnieniu funkcji rzeczywistości, ale bez szkody dla abstrakcyjnego, fantastycznego myślenia i aby przyczyniły się do nabycia umiejętności przeciwdziałania destruktywnym stanom emocjonalnym.

Materiały biblioterapeutyczne można podzielić na cztery zasadnicze kategorie:

materiały uspokajające, do których zaliczamy m.in. książki przygodowe (tzw. młodzieżowe), baśnie, fantasy, literaturę humorystyczną;

materiały pobudzające, np. książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojennej, podróżniczej, popularnonaukowe;

materiały refleksyjne, czyli np. powieści obyczajowe, biograficzne, książki o wątku romansowym, psychologiczne i socjologiczne;

Materiały religijne, które w czytelniku powodują nie tylko silne wzruszenia natury religijnej, lecz odbiorca w trakcie czytania dokonuje jakiegoś ważnego dla siebie odkrycia, pozwala łączyć się duchowo z Istotą wyższą, przeżywać stan religijnej ekstazy

Prawidłowy przebiegający proces postępowania biblioterapeutycznego składa się z kilku etapów:

samodzielnego czytania, słuchania lub oglądania odpowiednio dobranych środków terapeutycznych (książki, fragmenty utworów, alternatywne materiały czytelnicze oraz teatralne lub filmowe adaptacje utworów literackich),

identyfikacji z bohaterami literackimi i przeżycia doznawane podczas kontaktu z zaleconym dziełem (pozytywne lub negatywne) mające na celu uaktywnienie lub emocjonalne wyciszenie uczestnika biblioterapii,

katharis – stan psychiczny, w trakcie czytania lub po jego zakończeniu, charakteryzujący się odczuciem ulgi odreagowaniem psychicznych napięć i blokad,

wgląd w samego siebie –przepracowanie, samodzielnie lub przy pomocy biblioterapeuty, ważnych osobistych problemów czytającego,

zmiana w postawach lub zachowaniu uczestnika procesu.

Jadwiga Andrzejewska wyróżnia następujących uczniów, którzy w szkole wymagają specjalnego podejścia i pomocy w rozwoju lub przezwyciężaniu trudności szkolnych i życiowych:

zdolni i wybitni zdolni, nadmiernie wiele czytający, tzw. pożeracze książek, bez zdecydowanych zainteresowań poznawczych i

czytelniczych, mający trudności w nauce, mający kłopoty z opanowaniem umiejętności czytania –

dyslektycy, niedostosowani społecznie, niepełnosprawni.

Uczniowie zdolni – należy poświęcić im szczególną uwagę, żyją oni często pod presją „bycia najlepszym” (może to być postawa spowodowana nastawieniem rodziców lub nauczycieli, lub narzucona samemu sobie) i odczuwają różnego rodzaju stany lękowe. Są także czasami odrzucani przez swoją grupę rówieśniczą, czyją się w niej wyobcowani. Warto wówczas podsunąć im lektury wzmacniające poczucie własnej wartości, a jeszcze lepiej umożliwić im uczestnictwo w zajęciach kształtujących umiejętności zachowań asertywnych.

Pożeracze książek, czyli pozornie bardzo aktywni uczniowie-czytelnicy, traktujący jednak czytanie książek jako ucieczkę od rzeczywistości. W tego rodzaju przypadkach należałoby rozpoznać zainteresowania i umiejętności ucznia, a następnie wskazać mu w tych dziedzinach lektury o charakterze utylitarnym, mające bezpośredni związek z praktyką, np. poradniki. Ważne jest, dziecko bierne uciekające przed życiem, pobudzić do aktywnych i twórczych działań, a przede wszystkim pokazać mu, że może w nich znajdować satysfakcje i uznanie.

Uczniowie mający trudności w nauce są w nich zarówno uczniowie aktywni, jak i „niechętni”. Mają oni często problemy z niską samooceną. Biblioterapeuta mając tego świadomość powinien przedsięwziąć działania przeciwdziałające poczuciu niższej wartości, np. udział w zajęciach wspierających, poprawiających własną samoocenę lub wskazanie właściwej lektury pobudzającej kreatywne działania.

W przypadku uczniów dyslektyków istotne jest aby od samego początku dostarczać dzieciom materiały, które pozwalałyby na przyjemność kojarzoną z czytaniem. Z punktu widzenia zachowań emocjonalnych, dzieci dyslektyczne bywają znerwicowane, czasem onieśmielone, dlatego pozytywne efekty mogą przynieść zajęcia relaksacyjne, np. połączone z muzykoterapią, i wszelkie działania wzmacniające poczucie własnej wartości. Istotne jest upewnienie dziecka w jego środowisku wewnętrznym i zewnętrznym, polegające na stwarzaniu sytuacji pomagających mu w przezwyciężaniu różnych trudności, tym samym wzmacniających wiarę w siebie.

Grupa uczniów niedostosowana społecznie. Mogą to być osoby ujawniające swoje zaburzenia w relacjach z dorosłymi (arogancja, lekceważenie poleceń, brak zdyscyplinowania), w stosunku do rówieśników (chęć dominacji, agresja) lub w zachowaniu podstawowych norm życia społecznego (wagary, kradzieże). Są to często dzieci ze zbyt wysoką lub zbyt niską samooceną. W życiu tych uczniów można wyróżnić cztery główne funkcje książek stosowanych w biblioterapii:◦ Funkcja kompensacyjna – umożliwiająca wyrównanie poczucie

niższej wartości . Przeżycia podczas lektury rekompensują braki emocjonalne np. brak miłości rodziców, przyjaźni.

◦ Funkcja psychoterapeutyczna – pozwala na poprawę samopoczucia i akceptację własnej odmienności, wykształca umiejętność oceny samego siebie i postępowania innych.

◦ Funkcja wychowawcza – dzięki której książka daje wzory do naśladowania, zmuszając tym samym do refleksji nad własnym postępowaniem i prób zmian negatywnych zachowań.

◦ Funkcja poznawcza – pomagająca wzbogacić słownictwo , zdobyć nowe wiadomości o świecie i życiu, rozwinąć własne zainteresowania, dzięki którym można sensownie spędzić wolny czas.

Grupa dzieci niepełnosprawnie fizycznie. Ważne są tu w postępowaniu biblioterapeutycznym działania przeciwdziałające poczuciu mniejszej wartości oraz wspomagające proces akceptacji. Proponowane są tu dwa kierunki pracy:◦ Terapia niwelująca napięcie psychiczne spowodowane

trudną sytuacją życiową polegająca m.in. na: Wyciszaniu agresji, gniewu i złości Przeciwdziałaniu zaburzeniom nerwicowym, Odwracaniu uwagi od własnych problemów, choroby Kształtowaniu postawy aprobaty wobec własnego życia Wypełnianiu nadmiaru wolnego czasu

Terapia aktywizująca siły wewnętrzne i zewnętrzne, polegająca na: Budzeniu wiary we własne możliwości, Umacnianiu przeżyć pozytywnych, Dostarczaniu przeżyć zastępczych, np. przygód, ruchu, podróży, Przeciwstawianiu się bezczynności: pobudzaniu i rozwijaniu

zainteresowań Inspiracji do podnoszenia sprawności fizycznej Przysposobieniu do życia w społeczeństwie

SCHEMAT SESJI BIBLIOTERAPEUTYCZNEJ

Podczas sesji zapisujemy tylko:◦ Temat◦ Problem◦ Czas

Następnie używamy czasowników w trybie rozkazujacym, gdyż one powinny spowodować pełne uczestnictwo dzieci w zajęciach. Musimy pamiętać, że każdy ma prawo wyboru zajęć oraz możliwość odmowy wykonywania poleceń. Tryb rozkazujący pozwoli biblioterapeucie wymóc w sposób dyrektywny udział w sesjach:◦ Usiądź i napisz◦ Pomyśl i wybierz◦ Naklej i odczytaj◦ Posłuchaj◦ Powiedz◦ Wejdź w rolę◦ Narysuj◦ Napisz

Odrzucenie przez grupę rówieśniczą.- Sesja biblioterapeutyczna –

Cel ogólny◦ Wsparcie dla dzieci o niskiej samoocenie

Cele szczegółowe◦ Uczeń: potrafi akceptować siebie i innych, dostrzegać własną indywidualność i

niepowtarzalność, dostrzega osoby izolowane w grupie, okazuje wsparcie dla osób odtrąconych

Metoda pracy◦ Biblioterapia i techniki ją wspomagające

Formy pracy◦ Indywidualna, zespołowa i grupowa

Środki dydaktyczne◦ Tekst baśni, ilustracje lub zdjęcia ze zwierzątkami, karta pracy

Przebieg zajęćCzęść wprowadzającaPoproś uczniów, by usiedli w kręgu i przywitali wszystkich

obecnych śpiewem. Wymieniamy po kolei wszystkie imiona uczestników, śpiewając je na znaną melodię „Panie Janie” np.

Witaj Kasiu, witaj Kasiu,jak się masz, jak się masz.Wszyscy Cię witamy, wszyscy Cię witamy.Bądź wśród w nas, bądź wśród nas.

Zaproponuj dzieciom, by wybrali ilustrację ze zwierzątkiem, z którym się identyfikują i opowiedzieli i sobie:

Jestem kotem (łabędziem, kaczką, koniem, psiakiem…), Wyglądam …………. Lubię ………… Chciałabym ……………….

Część właściwa lekcjiPrzeczytaj uczniom baśń H. CH. Andersena „Brzydkie kaczątko”.

Zapytaj: Kto występuje w baśni?, Który ptak nie jest taki sam jak pozostałe zwierzęta?, Na czym polega inność malca?, Jak mogło się czuć brzydkie kaczątko?

Następnie niech uczniowie zamkną oczy i wyobrażą sobie, że są brzydkim kaczątkiem. Niech wejdą w rolę kaczątka i pokażą za pomocą mimiki twarzy nastrój odrzuconego ptaka.

Poproś, by przypomnieli sobie taką sytuację, kiedy trudno było im nawiązać kontakt z inna osobą. Niech napiszą na kartce, jak się w tedy czuli, a kartkę niech odłożą do środka okręgu. Następnie niech każdy uczeń wybierze ze środka okręgu dowolną kartkę, przeczyta ją i zapisze z drugiej strony rady dla osoby znajdującej się w takiej sytuacji, jak bohater baśni. Poproś, by uczniowie odczytali, jakich porad udzielili.

Zaproponuj klasie, by wyobraziła sobie, że spotyka brzydkie kaczątko, które właśnie zrozumiało, że jest łabędziem. Powiedz, że każdy z nas jest takim łabędziem, chociaż czasem myślimy o sobie jak o brzydkim kaczątku.

Wspólnie uzupełnijcie zdania na temat brzydkiego kaczątka, pamiętając o podobieństwach i różnicach nie tylko w wyglądzie, lecz także w zachowaniu.

Brzydkie kaczątko przypominało kaczkę, gdyż…… Jestem podobny do moich kolegów i koleżanek z klasy, bo… Brzydkie kaczątko różniło się od kaczki, gdyż… Różnię się od moich kolegów i koleżanek, ponieważ…

Część podsumowującaZaproponuj uczniom podzielenie się swoimi odczuciami w grupie –

Jak my chcemy pomóc kaczątku? Na pożegnanie ustawcie się w kręgu i prześlijcie sobie uścisk dłoni jako iskierkę dobrych życzeń.